O CORGO, AMPLO HORIZONTE Xulio Xiz O CORGO, AMPLO HORIZONTE COORDINACIÓN EDITA Xulio Xiz Xulio Xiz Concello do Corgo © da edición, Concello do Corgo TEXTOS © do texto, o seu autor Xulio Xiz © das fotografías, o seu autor

FOTOGRAFÍAS Carlos Rodríguez Arias

DESEÑO E MAQUETACIÓN ta ta ta comunicación e deseño

IMPRESIÓN Grafic Lugo

DEPÓSITO LEGAL LU-525 INDICE 6 - Festa no río. Comezo 39 - As xentes do Corgo 8 - Un pequeno país 52 - O Corgo, hoxe 9 - Descrición 58 O goberno municipal 10 - Os Corgos 60 O gando. As feiras 12 - Os sonoros nomes do Corgo 61 As festas 16 - Torres no escudo 64 - Viaxar polo Corgo 17 O Pazo do Corgo 64 I – Cara ó Noroeste 20 - Nas terras do Corgo 70 II – Polo Suroeste 20 O Miño comeza a ser falador 79 III– Terceira viaxe 21 A palabra de Otero Pedrayo ten maxia 94 IV– De Laxosa a Folgosa 23 - Os Camiños 99 V – Rematamos viaxe 23 A vía romana XIX 106 - Un lugar ideal para vivir 24 O Camiño a Compostela 108 - Agradecementos 26 Os camiños actuais 29 - O lento paso da historia 31 O condado dos Flammosos 33 Os últimos 1.300 anos 36 - As pegadas da historia 6 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 7

Festa no río. Comezo Poñamos que esta historia comeza o trinta de xullo unha área recreativa na que o lecer está garantido. A “Praia fluvial de Aboi” ten unha superficie de S.L., para construír unha urbanización de 10 Ha de 2006, na área de recreo do río Chamoso, no Cor- 10.000 metros cadrados, unha zona de baño de en Gomeán, entre as dúas rotondas da Autovía e Pola noite, festa. Segundo o día foi esmorecendo, go, onde na última semana de xullo fan festa a aso- 2.000 e unha lonxitude de 400 m, á beira do Río a N.VI, preto dos polígonos industriais; declarou- foron levantándose as merendas e achegándose ciación Legua Dereita e o Concello do Corgo. Chamoso. Existe o proxecto de ampliación da praia, se empresa singular Jamones González; delimi- xentes en son de festa. O recital do grupo A Quen- aceptado xa en “Terras do Miño”, para que o com- táronse os núcleos de Arximil e O Noviño, na É o día no que se celebra a terceira edición da lla chamou á concorrencia, que se transformou en plexo conte cun restaurante e diversos servizos. E parroquia do Corgo; aprobouse a ordenanza fiscal “Festa no río”, na que se a festa en si é fermosa e danzante ós sons da orquestra Marimba. un centro de interpretación do Río Chamoso dara- para o subministro de auga cun prezo de 0,19 € o chama por milleiros de persoas do Corgo e o seu Foi excelente idea situar nas beiras do Chamoso lle forza e impulso á vocación fluvial do Corgo. metro cúbico; adxudicouse o servizo de recollida contorno, tamén o marco brilla en todo o seu esta praia fluvial, aproveitando que o paso da de residuos sólidos urbanos e o de limpeza de esplendor. autovía deixou terreo dispoñible, ó que o Concello Na primavera-verán, organízanse actividades espazos públicos como a Feira de Adai ou a praia Durante o día, na camposa e especialmente ás bei- do Corgo engadiu preto de seis mil metros cadra- para os nenos. Aquí aprenden a nadar, disfrutan fluvial, e aprobouse o presuposto municipal para ras do río, na coñecida como Praia de Abuín, fami- dos adquiridos con este fin. O Concello, sintoni- de xogos populares e de diversas actividades, 2006, por 2.010.539 €. lias e grupos de amigos xuntáronse en xantares e zando cos desexos da mocidade do Corgo, proxec- acompañados de monitores. merendas, porque a organización permitiu acam- tou esta magnífica instalación que non só vale Partimos do 30 de xullo de 2006. Este día, os xornais par sempre que se respectase a natureza e o con- para o lecer do verán, senón tamén para o gozo dedicaban ampla atención ó Corgo por un importan- torno. E o Corgo mirouse de novo no río que o sepa- da natureza durante todo o ano. E non só para as te pleno municipal celebrado dous días antes. ra ou une coa capital da provincia, e demostrouse xentes do Corgo, senón para os lucenses e para unha vez máis que o verán do Corgo ten por centro os veciños dos concellos limítrofes. Nese pleno aprobárase a licenza a Puertoseco,

Paseo na festa Xantar popular Exposición, na Festa do río 8 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 9

Un pequeno país Descrición O Concello do Corgo, da comarca e diocese de ron no decurso do terciario e cuaternario. Os ríos Entremos no Corgo coa curiosidade que merece A primeira idea que eu tiven do Corgo foi a dun Lugo, limita con Lugo e Castroverde polo N., Cas- tiveron moito que ver co arrastre de materiais. unha terra descoñecida. Se isto é unha guía, que amplo horizonte, a dunha Terra Chá con altos troverde, Baralla e Láncara polo Leste; Láncara e sexa unha guía especial dunha terra especial. montes ó lonxe; como un próximo Sangri-La. Este é o marco físico no que nos movemos. Pero Páramo polo Sur, e Guntín e Lugo, polo Oeste. Que ó mellor non resulta ser “Guía”, senón soa- non podemos conformarnos cunha fría descrición. Non é estraño -dada a similitude- que en tempos Está situado no centro da provincia de Lugo. Ten mente un caderno de notas, ou un cúmulo de o Iryda considerase Terra Chá ás zonas do Corgo 38 parroquias e 194 núcleos de poboación. A súa Xeneralizando, falo dunha terra chá, con ondula- impresións. e Castroverde. superficie é de 158 km cadrados e a poboación de cións que se acentúan nos seus extremos, pero O importante é que o que resulte será sincero. 4.224 habitantes, segundo o censo de 2002. que sempre foi espazo aberto, camiño desde a É un pequeno país, que merece ser coñecido. Sen Visión apaixonada dun pequeno país que a priori máis remota antigüidade. establecer unha orde. O Corgo é para deixarse ir. A súa capital está en O Corgo, a 456 m sobre o pode parecer de personalidade esvaída pola nivel do mar, e a 15 km da capital da provincia. A A súa situación é excelente… O Corgo está ó lado de influencia de cidades ou concellos máis podero- E do mesmo xeito que eu, coñecedor superficial temperatura media é de 18º. A altitude media do Lugo, a 112 km de Santiago, 104 km da Coruña, 110 sos. E resulta que ten unha forza, presenza e per- do Corgo, me adentrei neste concello dunha for- territorio do concello está entre 400 e 500 m de Ferrol, 94 de Ourense, 148 de Pontevedra e 172 sonalidade propia, conseguida no decurso da his- ma anárquica, suxiro esa mesma anarquía viaxei- sobre o nivel do mar. de Vigo. As vías de comunicación invitan a viaxar. toria, que engancha e convence. ra para as visitas dos forasteiros ou dos mesmos Sobre unha base de granito, gran parte do conce- Pola súa vocación de camiño, O Corgo ten unha fon- O Corgo é, certamente, un amplo horizonte que con- habitantes desta terra. llo presenta superficiais recheos que se produci- da relación coa capital lucense. Por unha parte, nel templar ¡e conquistar!. Ou deixar que nos conquiste. ¡Viaxemos polo Corgo!

Prados Casa Paroleiro de Pacios-Cela 10 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 11

Os Corgos residen numerosas persoas que teñen en Lugo o seu Nome expresivo o de Corgo, para o que o noso Hai moitos “Corgo”. Corgo chámanse varias Hai un Regueiro do Corgo, que é afluente do Azú- lugar de traballo. E, por outra, no Corgo está a riquísimo idioma ten tan abondosos significados. pequenas poboacións galegas: en San Pedro de mara. E tamén se chama O Corgo un albergue segunda vivenda de moitos lucenses que aquí dis- Todos, relacionados coa auga. Soandres - Laracha (A Coruña), San Martiño de xuvenil de montaña da Xunta de Galicia que existe frutan dunha casa rural ou chalé, sen estar empa- Vilapoupre - Antas de Ulla (Lugo), Santo Antonio no concello ourensán de Muíños, a 65 km da capi- Terra de charcos para Pascual Madoz, Corgo é droados neste concello. A cifra de residentes, polo de Vilanuíde en Quiroga, san Mamede de Grou - tal da provincia, na zona do parque natural do unha canle por onde ocasionalmente baixa a tanto, ven ser moito maior en canto a receptores de Lobios (Ourense), San Paio de Brexo -Cambre (A Xurés, preto do encoro das Conchas, case nas lin- auga, un rego de condución, un terreo encharca- servizos e habituais moradores no termo municipal. Coruña), Santa María de Vigo - Cambre (A Coru- des con Portugal. do, un pequeno estanque de auga... tamén se cha- ña), Santa María de Dexo (Oleiros - A Coruña) e Proba da vinculación do Corgo coa capital lucen- No veciño país, chámanse Corgo unha parroquia maba “corgo” a poza onde o liño se somerxía, o Santa María de Oza (A Coruña). se é a disposición da Xunta de Galicia de asumir o furado na pedra que se enche de auga ó chover, a de Braga e un río e unha serra no distrito de Vila custo da rede de transporte metropolitano que represa para recoller as augas para regar, ou o Madoz recolle, así mesmo, un Corgo en San Cris- Real. tobal de Pezobre en Santiso (A Coruña), e apare- inclúe Lugo, Castro de Rei, Castroverde, Friol, que tamén en moitas zonas se chama “congos- E como Os Corgos hai cadanseu lugar en San ce desagregado o de San Pedro de Soandres - Guntín, Outeiro de Rei, Rábade e O Corgo. E mes- tra”, o camiño de carro fondo que vai entre vala- Vitoiro de Ribas de Miño (O Saviñao) e en Santa Laracha en Corgo de Abaixo, Corgo de Arriba e mo que O Corgo con Lugo, Outeiro de Rei, Castro- dos. Corgo podería tamén ser unha corredoira. O María de Suegos (O Vicedo), ámbolos dous na pro- Corgo do Medio. verde e Friol compoñan unha demarcación a efec- Corgo será, en fin, camiño, pero sempre coa auga vincia de Lugo. tos de TV local. de por medio. E acae moi ben este concepto: Leva este nome a tamén chamada Punta de Esta- Pero o Corgo de maior entidade política e social é Camiño sempre, coas innumerables arterias e lláns, en Corrubedo -Ribeira (A Coruña), ó pé da O concello utiliza o slogan “un lugar ideal para o noso, o concello lucense do Corgo. vivir”. Imos comprobalo. veas fluviais que regan o amplo territorio. localidade de Espiñeirido.

Casa en Pedrafita Río en Laxosa Área de recreo en Cela 12 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 13

Os sonoros nomes do Corgo O territorio do Corgo está dividido en 38 parro- ta María), GOMEÁN (Santiago), LAPÍO (San Quede aquí constancia do nome das parroquias Santa Mariña de Cabreiros: Bocelo, Cabreiros, quias. Os seus nomes son fermosos, contunden- Miguel), LAXOSA (Santiago), MACEDA (San con cada un dos seus fillos nominais: A Carreira, Santa Mariña e Vilagamelle. tes, sonoros… Velaquí como se denominan. Pedro), MANÁN (San Cosme), MANÁN (Santa San Bartolomeu de Abragán: Abragán, Coedo, María), MAREI (Santa María), PARADELA (San San Xulián de Campelo: Campelo, Rioseco Pronunciade estes nomes en silencio, saboreán- Lago e Laguiño. Fiz), PEDRAFITA (San Miguel), PIÑEIRO (Santa e Vilamarín. doos, e comprobade como soan no voso cerebro: María), QUEIZÁN (Santa María), QUINTE (Santa- ABRAGÁN (San Bartolomeu), ADAI (Santiago), Santiago de Adai: As Aceñas, Adai, As Campas Santiago de Camposo: Camposo e Laxes. lla), SABAREI (Santa María Madanela), SEGOVIA ALTO, O (Santalla), ANSEÁN (Santa Catarina), e Outeiro. (San Xoán) e VILACHÁ (San Xiao). San Salvador de Castrillón: Castrillón, Fontoira, ARXEMIL (San Pedro), BERGAZO (San Fiz), Santalla do Alto: A Casanova, A Eirexe, Fonteboa, Lidor, O Mesón do Caldeiro e Pedradreita. CABREIROS (Santa Mariña), CAMPELO (San Pero hai moitos outros nomes. Digamos que estes Golás, Santalla, Vigo e Vilar. Xulián), CAMPOSO (Santiago), CASTRILLÓN (San trinta e oito son os principais. Para coñecer o res- Santa Catarina de Anseán: Castro, Corral, San Xoán de Cela: Cela, Pacios, Os Pedregás, Salvador), CELA (San Xoán), CERCEDA (San to acudimos á relación que legalmente se chama Lamapulleira, Mourelle, Peizás, A Portela A Ponte de Neira, A Rañoá e O Reconco. Pedro), CHAMOSO (San Bartolomeu), CHAMOSO “Nomenclátor”. Nel figuran as parroquias cos e A Torre. (San Cristovo), CHAMOSO (Santo André), CORGO, nomes de tódolos núcleos de poboación, coa San Pedro de Cerceda: Cardexo, Carpanzal, Cer- O (San Xoán), ESCOUREDA (Santa María), FARNA- denominación que teñen recoñecida. San Pedro de Arxemil: Arxemil, Boelle, Neda ceda e A Veiga. DEIROS (San Pedro), FARNADEIROS (Santo Este- e San Martiño. vo), FOLGOSA (San Martiño), FOLGOSA (Santo Son 194 pequenos Corgo para formar o Corgo San Bartolomeu de Chamoso: Demondín, Estevo), FONTEITA (Santiago), FRANQUEÁN (San- grande, terra amiga. San Fiz de Bergazo: Bergazo e Serín. Quintela e San Bartolomeu.

Casona no Alto, portada Casa de Ron en Laxes Casa de Ron, escudo Casa Antón, Manán de Arriba 14 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 15

San Cristovo de Chamoso: Abuín, Don Xulián, San Martiño de Folgosa: Coedo, Coto, Reboredo, San Miguel de Lapío: O Barreal, Casisaldo, San Fiz de Paradela: Chamoso, Paradela, San Cristovo e O Souto. Seoane e Vilacorbe. Lapío, A Peneda e Os Penedos. O Placer, Pousada, San Fiz e Vilanova.

Santo André de Chamoso: O Hospital, Santo Santo Estevo de Folgosa: O Carboeiro, Santiago de Laxosa: Airamonte, As Carochas, San Miguel de Pedrafita: Lamas e Pedrafita. O Monte de Silva, O Piñeiro, Santo Estevo Donalbán, A Eirexa, A Estación, Laxosa, André e Vilapene. Santa María de Piñeiro: Piñeiro e Quitesende. e A Veiga de Anzuelos. O Lousado e A Ponte do Bao. San Xoán do Corgo: O Alto de Gomeán, O Corgo, Santa María de Queizán: Arroxos, Caxín, San Pedro de Maceda: As Casetas, Maceda Guimarás, Sendín, Serín e O Teso. Santiago de Fonteita: Baldomiro, O Barrio, A Granda, Os Muiños, Queizán de Abaixo, e Vilariño. Calistro, A Costa de Pandos, Chavín, O Mesón Queizán de Arriba e Ramos. Santa María de Escoureda: Abragán, O Campo, dos Ramos, O Noviño, Rubial, San Lourenzo, San Cosme de Manán (Manán de Abaixo): A Chousa, Escoureda e A Estrada. Santalla de Quinte: Arrabaldo, Coeses, Framil, Soutolubián, Trasmeilán, Vilaboa e Vilamarín. A Campa, Lamapulleira, Manán de San Cosme Porto e Quinte. San Pedro de Farnadeiros: Farnadeiros, Santa María de Franqueán: Cima de Vila, e O Rego. Santa María Madanela de Sabarei: A Estrada, O Fental, Folarón, Fompedriña, Outeiro, O Pacio, A Ermida, Escardel, Franqueán, O Monte de Silva, Santa María Madanela de Manán Sabarei de Abaixo e Sabarei de Arriba. Pelamio, San Pedro, Sernandez, Trasfontao, Oubime, O Outeiro e O Vilar. (Manán de Arriba): Manán de Santa María. A Vacariza, Vilar e Vilasuso. San Xoán de Segovia: San Xoán, Segovia Santiago de Gomeán: Alfonxe, O Castro, Escar- Santa María de Marei: Barreiros, Coedo, Lence, e Vilaceleiro. Santo Estevo de Farnadeiros: O Camiño Branco, del, Gomeán, Matafaxín, O Pacio, O Torrón, O Val, O Loureiro, Marei, Mariño, O Outeiro, Samprizón, O Campo, Castro, O Reguengo e A Vila. Valverde e A Veiga de Anzuelos. San Simón, O Souto e Vilanova. San Xiao de Vilachá: Vilachá.

Casas Estación de Laxosa Cruce Arxemil-Demondín 16 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 17

Torres no escudo O Nomenclator do Bispado de Lugo engade O Diario Oficial de Galicia do 14 de agosto de 2000 Pedra e auga. Pedra feita torre histórica que coroa de Valcarce, a casa Consistorial e un museo etno- algúns nomes ós anteriores: Demondín, San Bar- publicou o Decreto 208/2000, de 21 de xullo, polo un panorama de auga nutricia dunha terra agari- gráfico, pero as xestións son necesariamente len- tolomeu e Quintela en Arxemil; Coedo, Lago e que se aprobou o escudo heráldico do Concello mosa. Pedra e auga, historia e vida, que temos tas pola multipropiedade da histórica casona. Laguiño en Escoureda; Castrillón, Fontoira, do Corgo. arredor de nós. Manuel Rodríguez, no seu libro “Viaxes con Fole”, Lidor, O Mesón do Caldeiro e Pedradreita en Seguimos a descrición legal do escudo, no que Só unha corrección se debe efectuar, xa que descríbenos este pazo: “O edificio de dous corpos Gomeán, e Camposo e Laxes en San Miguel de segundo o DOG, a vía romana que pasaba polo – o da dereita nótase que foi aumentado en época Lapío. Recollémolos como testemuña e para non os elementos sobranceiros “son as ondas azul e Corgo é a IV, pero é un erro. Os entendidos corri- recente- ten unha balconada con tres arcos de esquecer nomes que a historia fixo nacer. prata, que fan referencia ó topónimo do Conce- xen ó texto legal: É a vía XIX, que de Astúrica medio punto. O patio interior, con lanterna, é llo, unha banda brochante que lembra o paso da Augusta (Astorga) por Lucus Augusti (Lugo) ía ata vía romana que conducía a Lugo, e do propio Brácara Augusta (Braga). cadrado e cun corredor hexagonal. O frontis está adornado con dous escudos, un central, coroado, camiño real. Esta banda está cargada con catro e outro laboral, na ala dereita, máis pequeno. torres heráldicas, que lembran as numerosas O pazo do Corgo Cinco flores, un caldeiro, a Cruz de Malta, cinco casas - fortaleza e pazos que houbo e hai no ter- estacas, cinco bustos, a cabeza dun pequeno… mo municipal. É o símbolo perfecto do Concello, a máis represen- ¡canta afección sentían os moradores dos pazos O ondado é azul e branco, sendo vermella a ban- tativa das casas señoriais das terras de Chamoso. pola perpetuidade das súas liñaxes. Abofé que o da de brochante, e amarelo as catro torres de O Alcalde do Corgo emprendeu hai tempo xestións conseguiron. Pimenteles, Ulloas, Quirogas, Foles, ouro. Sobre o escudo, coroa real pechada”. para instalar no Pazo do Corgo, tamén chamado Sarmientos, Sangros, Taboadas, Bustelos, Andra-

Escudo do Concello Ponte de cela 18 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 19

des… están en débeda cos artistas-canteiros. Se Sábese que en 1528 era o dono, suponse que dun tar á provincia na Feria Internacional del Campo. ra, e a orixe das mesmas, tocándolle na partición por eses non fora, quizais terían afondado no edificio anterior a este, fronte a este lugar. Entre Jesús Abuín fixo unha maqueta a escala tamén dos bens de Don Jacobo José Juan Raimundo esquecemento do mesmo xeito que perderon o os seus posteriores propietarios, houbo mesmo para esta Feira en 1953, que non chegou a ser Valcarce y Neira y Osorio ó seu fillo don Andrés dominio feudal”. un vicerrei das Filipinas. exhibida en público. Valcarce Pardo”. Suponse que foi construído entre 1500 e 1600, con Cando os franceses invadiron estas terras, o Señor Na actualidade son catro familias con 19 persoas reforma do 1800. É un exemplo do chamado do Pazo do Corgo combateunos con tal decisión as que habitan a gran casona do Corgo, que Barroquismo galaico. que logo foi nomeado “cabaleiro cuberto” xa que representa ó concello e a toda a provincia de Lugo como imaxe de vivenda señorial de outrora. Só un Jesús Abuín Arias, na súa historia do Corgo podía permanecer así diante do Rei, e recibiu o títu- dos habitantes —Augusto Valcárcel— descende asígnalle unhas medidas de 22,50 por 22,50, con lo de Valcárcer, logo transformado en Valcárcel. da rama familiar. capela pegada á fachada principal de 7,50 por 6, En 1884, o propietario do pazo, Laureano Valcárcel capela fundada polo cura D. Francisco Valcarce Fole repartiuno entre os seus varios herdeiros. O primitivo pazo, xa desaparecido, estaba á beira Neira, que o foi de Santa María de Seteventos, da NVI. Foi derrubado, e no seu lugar hai un coa advocación do Ecce Homo. A capela desapa- Aquí estivo o cuartel da Garda Civil de 1863 a 1881, serradoiro. Jesús Abuín fala desta edificación na receu en 1929, conservándose sómente na e a casa do Concello desde a constitución do con- súa Historia do Corgo, mencionándoa como Casa actualidade a pía bautismal. sistorio ata 1948. de Resch, sinalando que polo seu escudo de O primeiro propietario foi don Pedro Fernández En 1953 construíuse unha reprodución deste edi- armas “parece ser que este edificio foi o máis Neira, O Vello, que casou con Inés de Valcarce. ficio na Casa de Campo de Madrid para represen- antigo entre a Casa Grande e a Casa Torre de Nei-

Pazo do Corgo Centro da portada do Pazo do Corgo Escudo do Pazo do Corgo 20 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 21

Nas terras do Corgo O Miño comeza a ser falador ….. ca o límite con Lugo e Castroverde. E pequenas Os montes no Corgo son modestos… Os máis altos correntes de auga que se chaman Maceda, Amoa, están no leste. Van baixando desde o nor-nordeste Pola Terra Chá, dicía Manuel María, “o vello Miño Despois os de Meda e o Cádavo, aló por Castro Outeiro, Chamoselo, Carballido, Muiño, Couto, a sur-sueste. O máis alto é a Pena da Cruz, con sempre vai calado”. Por aquí, xa é un sonoro fala- Verde, entre sombras de nogueiras e altos fieitos Pombo, Pontixo, Miranda, Uriz, Campa, Riobó…. 783 metros. E logo, Pena Aguda (772), Uceira (734), dor. A razón ben pode ser a continua afluencia de rameados, por Romeán e Gomeán e Láncara e Castro da Croa (651), Canteira de Vidueiro(624), Os ríos traen vida na súa auga. E traen saboro- correntes de auga que o van facendo maior. Baralla. Pena do Ladrón (502), Agra do Outeiro (451), sas troitas o Neira, o Tórdea, o Chamoso, o ….. Cabreiros(491) e Penas do Cañón (431). Escoitemos a Aquilino Iglesia Alvariño: Miño… O Corgo é unha Mesopotamia galega, un Sobre a súa barca de vidro, país entre ríos. “De fonte en fonte, de monte en monte, de caivan- Qué ledo velo a chegar ca en caivanca, O Corgo queda á esquerda do Miño. As augas bai- Ó Miño, Pastor de ríos.” A palabra de xan limpas cara ó gran río. Cara ó este, O Corgo Ai, Deus!, que leda a romaxe dos ríos novos!. Hai moitos máis ríos no Corgo, pero o Miño é o Rei, sube… Na zona norte, serra, cara ó sur zonas Otero Pedrayo ten maxia ….. aseñorando o territorio de norte a sur. E a el veñen, máis redondeadas, máis suaves… A erosión fixo Ten maxia, coñecemento, forza e vida. A pluma de De Monte Cubeiro e os mazos de Ourizón, atraídos irremisiblemente, tódolos demais. Ven o aquí un traballo perfecto. De oeste a leste, paula- Otero Pedrayo, transcribindo a súa palabra, descri- polo nacente, río Chamoso, o que da nome a esta terra. O Tor- tina subida. Os vales son anchos, suaves os des- biu as terras do Corgo na súa Historia de Galicia dun Veñen os ríos dos ferreiros, rescantes ó lonxe, dea, que morre no Neira, e este – separando as niveis, abundante arborado… Estamos no Corgo, xeito maxistral. Era o mellor coñecedor de Galicia Ledos de pumaregas e niños de galos bravos terras do Corgo das do Páramo- no Miño… o camiño e auga. E pedra feita fortaleza, pazo, caso- (como dicía Xaquín Lourenzo) por “vista de ollos”. nas fragas. Mazandán que ven ó Tordea… O Romeán, que mar- na e marco para vivir. Ben merece reflectirse aquí a súa visión desta terra.

Pedras no río. A Fervenza Unión dos ríos Chamoso e Romeán 22 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 23

Os camiños “As terras de Chamoso e Corgo, Neira dos Caba- Máis ó sul, o Neira, por Láncara e a Poboa de nos. Sinálanse sen chegar ós 550 m o Castro de A vía romana XIX leiros – e outras Neiras – e a Pobra de San Xiao San Xiao, dinantes de se xuntar co Miño, atrai as Uriz, o monte Groba, o Alboiro, en Franqueán, e figuran cinguidas e obedentes á lei do Miño, e son augas das terras de Franqueán, Castrillón, Gán- as gandras estesas de Marei. O río Mazandán, Esta terra foi sempre Camiño. Hoxe falamos de obedentes a outro ritmo da paisaxe”. dara vella, polos ríos Tordea e Mazandán, pola de suco menos orgaizado, por Bergazo e Corgo, autovías, como hai dous mil anos de vías princi- esquerda as axuntadas no río Sarria. Iste chámase tamén de Maceda. No termo de Escou- pais para os romanos e para esta terra. “As terras de Chamoso andan chegando ós 500 corresponde a unha rexión xeográfica – na redo xúntase co Tordea e a pouco, a cousa dun metros. Sinálanse outuras – como o monte do madureza das formas non é preciso afastar do km, entran no Neira moi preto da súa xuntanza Polo Corgo pasaba a vía militar romana número Forno da vella, das Vidueiras, de 620 m, por senso natural o senso histórico – ben coñecida, co Sarria en paisaxe de maduros cotos, moi ben XIX, que viña por terras dos Zoelas (Becerreá), dos Queizán e Goi. Son parroquias de Santa María por leis de forma e ritmos pertencentes á fami- determinados, craro, verdecente, de augas Seurros (Baralla), e por Castroverde chegaba ó de Bóveda, Báscoas, Adai, San Bartolomeu de lia de terras cheamente individualizadas como novas, polo Neira, de longo curso e trunfos, che- Corgo. Aquí afectaba de xeito especial a Fran- Chamoso. En Arxemil a xuntanza de varios Chantada, como Lemos, do Miño lugués. Pola ga con aire mozo ó Miño tamén mozo… queán e Arxemil, cruzaba os ríos Tordea e Cha- regos – o de Romeán, o do Outeiro, co máis lon- chaúra, a ordeación dos lugares, a valencia e moso, e por Arxemil pasaba cara a Lugo. go de San Paio que desce de Castroverde por Desde Sobrado, a estrada desde o río Turdia ata o poder dos camiños reitores, as parroquias cru- Queizán e Adái – forma o río de Chamoso que, Chamoso, cruza as comarcas verdes e onduladas Acreditan o paso desta principal vía romana os zadas polo Tordea e o Mazandán entran de cheo pola ponte do Bao, a Areosa e Laxosa, vai ó Miño do antigo condado Flammoso, nome conservado miliarios descubertos en Franqueán, ó lado da na rexión de Chamoso, na paisaxe lucense. en Paradela, na raís do monte dos Castros. Son nas aldeas de San Cristóbal, San Andrés, San igrexa, en Arxemil, á entrada da parroquia e dian- as ditas terras ordeadas no hourizonte nidia- Uriz, Franqueán, Castrillon, Marei, son nomes Breixo de Chamoso. Corgo como Chamoso é país te da capela de Castrillón, e en Pontes de Gatín, mente lugués. relacionados co Tordea. Os releves son peque- de antigos pazos”. en Becerreá.

Pescador en Cela Casa Grande de Cerceda 24 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 25

Os miliarios colocábanse cada milla romana co apoio da Deputación Provincial de Pontevedra, Xaime Félix López Arias, escritor e avogado, Cro- Desde este lugar e pasado o río Mazandán, pola (1.480 metros), e indicaban a distancia, pero Universidade de Santiago e varias Cámaras do nista oficial de Sarria, ten estudado esta variante Ponte da Torre (tamén incluída no mapa de Fon- tamén servían como marca do paso da civilización Norte de Portugal, cun investimento de 1,56 do camiño que cruza as terras do Corgo. tán) chegaba á aldea do mesmo nome. e de integración no Imperio. millóns de euros. Seguimos o estudo do escritor, que sinala que o A parroquia de Marei formou parte da Xurisdición A vía vai ser rescatada, sinalizada e difundida de Entre Astúrica Augusta (Astorga) e Brácara camiño “entra no concello do Corgo pasado o da Pobra de Adai (Marquesado de Sarria) ata o acordo co proxecto “Vías Atlánticas”, que en Lugo Augusta (Braga), como punto central da vía XIX, monte de Casanova (380 m), en Marei, e inmedia- século XIX. Centro dun destacado culto mariano, promove o Inludes. Se ben moito do trazado está Lucus Augusti (Lugo). E mesmo á beira, as terras tamente chega á ribeira do río Tórdea, que é atra- a igrexa de Marei foi pasto das chamas nos anos en propiedades particulares, consérvase parte da do Corgo. No medio da historia. vesado por unha pequena pero airosa ponte coñe- convulsos da preguerra civil. Tamén aquí se docu- caixa orixinaria e pode resultar un magnífico res- cida como Ponte do Lago, reflectida no mapa de menta a existencia dun mesón. to arqueolóxico que conservar e difundir. Fontán, e que merecería ser obxecto de máis coi- O Camiño a Compostela dada atención. Cando se facían tránsitos militares, Marei era unha En Tui e Valença do Miño están a traballar tamén Polo Corgo pasa unha variante do Camiño Fran- das estación de subministro, tendo as xurisdicións na recuperación e revalorización desta vía roma- O Camiño, logo de ter atravesado o Tórdea seguía cés, entre Padornelo e Lugo, que percorre 12 km inmediatas que contribuír ó seu sostemento. na, dentro do proxecto global de Braga a Lugo, polos lugares de Laguiño, Lago e Coedo en direc- para o seu aproveitamento cultural, turístico e por terras do Concello, pasando por Ponte do ción a Santa María de Marei. Atravesaba o Rego A altitude media desta zona acada os 390 metros, xa histórico. É unha iniciativa do Padroado de Turis- Lago, Marei, Hospital, Manán, Anseán, Ponte de das Pedras e por Barreiros, Souto e Marei, pasa- que o camiño discorre pola ampla “Chaira do Corgo” mo Rías Baixas, dentro do proxecto Interreg IIIA, Torre e o Mazo de Santa Comba. do o Rego dos Fondós, continuaba cara á Lence. que se prolonga ata as proximidades do río Chamoso.

Casa do ferreiro en Anseán Ponte do Lago 26 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 27

Na parroquia de Santo André de Chamoso, ató- ro de Placer, descendendo polo lugar de O Lou- que a afluencia de vehículos provocaba. A Deputación Provincial de Lugo, cando construíu pase a localidade de Hospital, que alude sen sado (425 m), por rápida pendente, en dirección ó unha vía de circunvalación á capital lucense a algo dúbida a unha institución hospitalaria para aten- río Chamoso (380 m), que discorre moi encaixa- A N-VI, Madrid - A Coruña, na actualidade ven máis dunha ducia de km de distancia, fixo un ser- ción dos peregrinos. do, e desde onde ascende en dirección a San ser unha tranquila vía a disposición do Corgo. vizo inapreciable ós concellos do contorno. Entre Pedro de Santa Comba, xa no concello de Lugo. Esta estrada era a herdeira da radial número VI, eles, ó do Corgo. Esa vía vencella ó concello cos A presenza da Orde Hospitalaria de San Xoán, moi e esta á súa vez do Camiño Real de Acceso a inmediatos de Castroverde e Guntín, dun xeito preto, en Manán, é un argumento máis a favor da Galicia promovido polo rei Carlos III, que se transversal en tanto que o resto das vías princi- cualificación xacobea desta ruta. inaugurou en 1773, despois de quince anos de pais o fai de forma lonxitudinal. Os Camiños actuais obras. Dirixiu a obra Carlos Lemaur, que descu- Cómpre sinalar tamén a estrada que desde Nos mapas do século XVIII reflíctese a existencia Camiño romano, Camiño francés… O principal briu a antiga vía militar romana, seguiuna e Sobrado vai ata Souto de Torres en Castroverde, dun mesón no lugar de Hospital de Chamoso. “camiño” actual do Corgo é a Autovía A-6, Madrid comprobou que era o mellor trazado posible que proporciona unha excelente comunicación ás - A Coruña. O trazado da Autovía foi unha revolu- para achegar Galicia ó resto de España. A parroquia ocupa terreo plano e areoso, non moi fértil. terras de Folgosa. ción para o Concello, especialmente tendo en A estrada Lugo - Ourense por Monforte, que aquí conta a saída construída en Goméan. Esta nova E un sen fin de estradas rurais, como veas dun orga- Despois de Hospital, o camiño atravesa o Reguei- hai que considerar Nadela - Sarria, ten para O vía, ademais de axilizar extraordinariamente as nismo, que dan vida, levan vida, a tódolos recantos ro do Hospital e entra na parroquia de Santa María Corgo unha importancia vital, e a súa transforma- comunicacións e liberar á antiga Nacional VI da do concello. Ningunha parroquia, ningunha aldea ou Madalena de Manán. ción en vía de alta velocidade ou autovía, unha maior parte do tráfico, significou a práctica des- necesidade imperiosa en vías de solucionarse. punto habitado está sen acceso asfaltado. Pasa o camiño polo Monte do Ladrón e o Reguei- aparición dos innumerables accidentes de tráfico

Cruceiro de Santo André de Chamoso A-6 Estada construída pola Deputación Provincial Variante de Bocelo. Desvío da vía férrea 28 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 29

O lento paso da historia En tempos moi importante e hoxe desvalorizada pasos a nivel, que pouco a pouco van sendo elimi- Entre a Lugo - Sarria e a de Páramo, Paradela, os Visto desde o momento actual, resulta un pou- polo esmorecemento das comunicacións por tren, nados. O máis conflitivo, o de Ruxidoiro en Anse- dous Farnadeiros, Sabarei, Cela, Lapío e Camposo. co complicado, porque un habitante do Corgo era a liña de Ferrocarril Palencia - A Coruña, que án, chegou ó Congreso na voz do deputado por podía ser súbdito da xurisdición de Adai (unha E desde a estrada do Páramo cara ó Páramo e tiña en Laxosa un especial punto de referencia. Lugo Joaquín Mª García Díez. vila e 27 freguesías) ou de Manán de Arriba. Guntín, Cerceda e Quinte. Adai tiña casa de Audiencia e cárcere, con mil A estación de Laxosa chegou a ser a terceira en Os camiños actuais son os que nos permiten facer Sigamos preparándonos, sabendo máis, para vasalos, escribán e meiriño. Aínda non había exportación –despois de Lugo e de Monforte- e a unha subdivisión do Concello, para mellor ache- camiñar polas terras do Corgo. conciencia de Corgo. Non lle chegara a súa sétima en importación entre as dezaseis estable- gármonos a tódolos seus pobos. hora. A vasalaxe do Corgo incluía 104 reais de cidas na provincia de Lugo. Sábese que no ano Desde a NVI e a Autovía cara a Castroverde, están vellón, 9 reais e 17 marabedís, e por servizos 1912, por esta estación chegaron a exportarse 565 Vilachá, Segovia, Arxemil, San Bartolomeu de 42 reais e 2 marabedís. cabezas de gando vacún. Chamoso, Pedrafita, Bergazo, Campelo, Castri- A Pobra de Adai era unha das cinco Pobras – Adai, Laxosa agarda unha futura potenciación deste llón, Franqueán, as dúas Folgosa, Fonteita, Quei- Santo Estevo da Pobra, San Xulián da Pobra, A sistema de transporte que aínda que nunca volva zán de Arriba e Abaixo, Adai e Piñeiro. Pobra de Triacastela e a Pobra de Sarria- que for- ós tempos idos, permita que desde e cara ó Cor- Entre a N-VI e a estrada a Sarria, Laxosa, O Cor- maban parte do Marquesado de Sarria. O Meiriño go volva fluír a vida entre dous raís. go, Gomeán, Cabreiros, Santo André de Chamo- da Pobra de Adai estaba suxeito ao Xustiza Maior Como consecuencia do trazado do tren polas so, os dous Manán, Anseán, Alto, Marei, Abragán, ou Correxedor de Sarria. terras do Corgo chegou a haber un total de trece Maceda e Escoureda.

Estación de Laxosa Casona en Adai 30 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 31

En Adai, interviña especialmente o Conde de Do Conde de Lemos e do Mosteiro bernardo de En Manán de Arriba tiña o señorío a Encomenda dos actuais concellos de Castroverde, Baleira, Lemos, pero tamén o Cabido de Lugo, Encomen- Meira, Moreira, antigo mosteiro feminino de de San Xoán de Portomarín, coa participación do Baralla, Becerreá, Láncara, Páramo e Lugo. da de Portomarín, Mosteiro de Meira, O Marqués Bernardas. Convento das Dominicas de Lugo, de Santa María O Condado era unha circunscrición rexida por un de Castelar e os Neira e Pallín. A Nova. En 1835 suprímese esta dependencia e Do Conde e os sucesores do Marqués de Caste- este convento coa Desamortización. conde, no nome do soberano, que desapareceu Do Señorío do Conde de Lemos na xurisdición de lar, que fora Ministro de Felipe V e Capitán Xeral como unidade territorial na Baixa Idade Media. Adai eran as freguesías de Anseán, Arcos, Ber- de Galicia, San Andrés de Chamoso. Na historia imos vendo aparecer O Corgo e as gazo, Cabreiros, Campelo, Castrillón, Cellán, súas terras polos máis diversos motivos, moitas Marco Aurelio fixo dos “comes” un título, que logo Chamoso (San Bertomeu e San Cristovo), Corgo, Dos Lemos, Souto de Torre. E dos Neira e Pallín, veces por relación directa co que acontecía na Constantino resucitou como unha categoría fun- Espasande, Farnadeiros (Santo Estevo), Folgosa Soutomerille. Sinala Vázquez Seijas que a casa- capital. Pero houbo tempos que brillou con luz cionarial “comites”. (Santo Estevo e San Martiño), Franqueán, Laxo- torre de Souto Merille xa se menciona nun docu- propia, con lume de flama a xeito de Condado. mento de 1222, sendo un antigo lugar do couto Fala do Condado o P. Ferrando, referíndoo a un sa, Marei, Miranda, Paderne, Piñeiro, Queizán, concilio celebrado en Lugo no ano 569: “El viejo Quinta e Sabarei. do seu nome, de rancia soleira no condado de Chamoso. O Condado dos Flammosos condado de los Flammosos, que corresponde al Do Conde de Lemos e o Cabido de Lugo, San Chamoso actual, se estendía por el sur desde la Houbo unha vez un condado… Hoxe, chamaríase Pedro de Farnadeiros. Pola súa parte, Abragán, Camposo, Cela, Cerce- confluencia del Neira en el Miño hasta la del “Chamoso”. Entón, Flammosos. A súa superficie Llebrón en el mismo; seguía despues la margen da, Escoureda, Lapío, Maceda e Santalla perten- Do Conde de Lemos e a Encomenda de San Xoán era duns 2.000 km cadrados. izquierda del citado Miño; al norte estaba limi- de Portomarín, Manán de Abaixo. cían á xurisdición de San Xulián da Pobra. O Condado, ademais do Corgo, comprendía parte tado por el monte Cubeiro, y al E. llegaba hasta

Casa Vicente, en Santo André de Chamoso Casa Cardexo en Cerceda 32 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 33

Penarrubia. En sus términos se incluían las bocadura do río Neira no Miño, para logo pasar Os últimos 1.300 anos Pedro). Coa súa familia e herdades, restaura San parroquias o lugares que hoy llevan los nombres por Monte Pando (Muro), Penamaior (Bece- Julián del Monumento, “nas ribeiras do Tordea”, Independentemente de quen gobernase ou como de Manán de Arriba y de Abajo, Cabreiros, Aday, rreá), Montecubeiro (Castroverde), Monte Cirio Santa Eulalia do Alto, e nas de Chamoso, Santa gobernase, aires de guerra soaron moitas veces Vilariño, Castroverde, y otras poblaciones de (Pol), Monte de Labio (Lugo), Pena Curva (Vilar- Comba, San Mamede e San Cristovo. Hai noticias nestas terras. mayor importancia”. vente de Labio - Lugo), Petruzco de Vascones de Quinte e San Pedro de Farnadeiros de 747. No (Bascuas-Lugo), Monte Ramil, Fontao Fermo- O ano 714, o territorio lucense é invadido polos 959, aparece Lapío. Os concilios de Braga asignaran ó Bispo de Lugo so, Tinulezo, Recimil, Mámoa de Monte Paroni árabes. Lugo e O Corgo son árabes. Só serían o “Comitatus Flamosi”, un dos once nos que esti- (San Mamede dos Anxos), e río Delebrón ou dezaseis anos, moi pouco para unha terra, moito Chegan os Normandos polo mar. No ano 968 vo estruturada a diocese na alta idade media, no Elebrón, regato existente entre Nadela e Con- para cambiar costumes e xeitos de vida. entraron en Lugo. Cando se foron, destruíron e período suevo, e recibía o seu nome do río Flamo- turiz, e Río Miño. queimaron arrasando todo ata O Cebreiro. De sos, actual Chamoso, que discorre por terras do Os árabes vanse no ano 730 deixando Lugo en ruí- novo, tocaba volver a empezar. concello do Corgo. A maior parte do primitivo Condado de Chamoso nas. Afonso I toma posesión da cidade, e comeza acabou sendo propiedade dos Condes de Lemos a reconstrución. Moitas mencións ó Corgo sono en relación coas Este Condado pertencía á Coroa, e consta nun e de Sarria, e a Xurisdición de Adai, incluída no súas igrexas. No 969, Goméan; no 998, Campelo; Recoñecemento a favor dos bispos de Lugo Marquesado de Sarria, mantívose ata a implanta- O Bispo Odoario encabeza a repoboación das (1078), dos condados que lles arrebataran os con- ción do réxime municipal. terras recuperadas e reconstrúe coa súa familia no 1027, Fonteita; no 1042, San Xiao de Vilacha... des Vela e Rodrigo Ovéquiz. as igrexas de San Román, xunto ó río Delebrón; No Tumbo de Samos aparecen como patrimonio San Pedro de Farnadeiros, Santalla de Quinte, San do mosteiro Chamoso, Folgosa, Farnadeiros, Os límites do Condado comezaban na desem- Esteban, San Eulalia de Cerceda (hoxe, San Lapío, Maceda e Escoureda.

Gando vacuno Igrexa de Cela 34 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 35

No 1118, aparece o nome de Paradela; no 1133, En 1835, as partidas carlistas fixeron innumerables Abragán, Cabreiros, San Estevo de Farnadeiros, correrías, das que a máis notable e sanguenta tivo San Martiño, Folgosa e Franqueán. No 1170, Laxo- lugar o vintesete de febreiro de 1839 na casa da Pou- sa. No 1250, Pedrafita e Piñeiro; no 1283, Marei. E sada. Eran restos dunha partida que en Lugo inten- no 1314, Cela e San Cristovo de Chamoso. taran atacar as murallas sendo doadamente rexeita- dos. Frustrada a súa entrada en Lugo, quixeron Nos últimos séculos, abundan as noticias do Corgo. facerllo pagar ós de Pousada. Eran só catro ou cinco En 1753 era Merino e Xustiza ordinario do Corgo Don números, que con toda tranquilidade deixaron os Juan Valcarce Neira e Osorio. Tiña daquela a locali- seus cabalos na carballeira da casa, rexistraron esta, dade do Corgo 21 casas con 22 veciños, e 93 persoas. e despois de matar a tres persoas puxéronlle lume. O Río Neira foi testemuña de loitas valentes dos Pouco lles durou a satisfacción da fácil vitoria, e habitantes desta terra contra o invasor francés ó acabaron coas cabezas cravadas nunha pica como comezo do século XIX. A historia fala dos guerrei- escarmento para as demais partidas. ros da montaña, e menciona Baralla, Cruzul, Don- En 1844 creáse a Garda Civil. No Corgo, o cuartel cos, Pedrafita... pero non das xentes do Corgo, tiña cinco gardas e un cabo, e instalouse en 1863 cando seguro tiveron que participar. na Casa Grande, no pazo de don Laureano Valcar- A rebelión dos galegos contra os invasores france- ce. Alí permaneceu ata 1881, cando foi levado ó ses está contada en “Los guerrilleros gallegos de Alto de Gomeán. 1809”, por Manuel Pardo de Andrade (Pardo de En 1845, Domingo Fontán toma a recta do Corgo Xas). Fálase dos “heroicos hechos ejecutados por como base para a triangulación xeométrica e xeo- los montañeses de Lugo (en el espacio que ocupa désica do seu mapa de Galicia. Neste mesmo ano la carretera general desde el castro de Terreiros de publica Madoz o seu Dicionario, no que aparecen as Neyra hasta Castro de Piedrafita del Cebrero, no terras do Corgo con 1.200 casas, 1.160 veciños e un obstante de haber sido los primeiros que hicieron total de 5.802 almas. Menciona que o clima é frío frente al enemigo y coadyuvaron en gran parte a pero bastante san, e que a localidade está situada expelerle de este reyno”. “nunha planura sobre a estrada xeral de Castela a En 1812 apróbase a Constitución española, que dis- A Coruña, con boa ventilación e clima frío pero san”. pón a formación dos Concellos. Como consecuen- Por el sabemos que a mediados do século XIX o cia da reforma, suprimiuse a “Puebla de Adai”, Concello residía no Corgo pero carecía de casa pro- cesando o rexime anterior e creándose o Concello pia, que as producións desta zona se centraban en do Corgo, que empezou a funcionar en 1840. centeo, trigo, millo, patacas, fabas e toda clase de Na terceira década do século XIX sufriu O Corgo unha legumes, liño, cebada, nabos e hortalizas de todas dobre desgraza. No aspecto sanitario, unha epide- clases, con frondosos prados de pasto. Criábase mia de cólera morbo, que causou unha grande mor- gando vacún, porcino, cabalar, mular e lanar. Cazá- talidade. No aspecto social, as partidas carlistas. banse lebres, perdices e outras aves do monte.

Casa do Concello 36 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 37

As pegadas da historia En 1870 créase o xulgado municipal. Se no Corgo ollamos arredor, vemos inmediatas e Cabreiros, en Pedrafita, no primitivo empraza- ta ou señorial, a pedra feita pazo na mesma capital continuas pegadas do pasado, que nos contan mento da igrexa, ou en San Cristovo de Chamoso. do concello. E na ampla xeografía do Corgo, Pazo do O 1 de setembro de 1873, O Corgo entrou na súa como vivían os devanceiros, como se organizaban. Xeneral Tella en Adai, Pazo de Cabreiros en Santa maioría de idade como núcleo de comunicacións, Crónicas xornalísticas acreditan que Andrés E os castros son as testemuñas máis antigas e Mariña, Casa de Ulloa en Pedrafita, Casa de Campe- xa que se abría a vía férrea entre Lugo e Madrid. Fernández, párroco de San Cristovo, San Fiz de duradeiras, acreditando o pegados á terra que lo, Casa de Farnadeiros, Casarío de Laxosa…Casa da Dous anos despois, o día de San Froilán de 1875, Berganzo e O Corgo atopou, nos anos setenta, vivían aqueles vellos antecesores, que desapare- Torre en Anseán, San Xoán (Segovia), Piñeiro (Folgo- ábrese o tramo A Coruña - Lugo. unha decena de sartegos preto da casa reitoral ceron absorbidas pola forza da civilización roma- sa), A Fervenza... contigua á igrexa. Entendía o descubridor que No ano 1875, colocouse o sinal xeodésico NP 124 na asimilada a cambio de perder a independencia. os sarcófagos eran anteriores ó século IX, xa Pedra útil, resistente, eterna, que conforma as no chanzo da capela do Pazo do Corgo. Que fermosura e que monumentalidade a do Cas- que desde entón os enterros fixéronse en cai- pontes monumentais de Arxemil (antiga ponte de En 1919-1920, Manuel Amor Meilán informa de que o tro de Eirexe na parroquia do Alto, o de Castrillón, xas. O descubrimento foi casual, ó cravar uns Galiñeiros), de Laxosa, ou a medieval sobre o Nei- Presuposto municipal do Concello do Corgo era de o da Croa en Chamoso, o poboado de Castro en paus no chan. ra en Cela co contorno acondicionado como area 34.664,94 pts., e que neste territorio existían dezaseis Farnadeiros, Tras da Zarra, Ramil e Navás en recreativa, e a Ponte Vella en Gomeán. Hai cruceiros, sartegos, petos de animas, pedras muiños fariñeiros, así como talleres de pirotecnia en Laxosa, Manán, Queizán de Abaixo… de culto… Pedra feita con man de home para Érguense no concello do Corgo, como fitos de pedra Chamoso, e de elaboración de cera en Escoureda. E se os castros nos falan de vida, as medorras do achegarse a Deus… Pedra humanizada cara á conectados co máis alto as igrexas parroquiais de En 1948 inaugúrase a nova Casa Consistorial. O Corgo fálannos de cultos funerarios multisecula- divindade. Abragán, Adai, Alto, Anseán, Arxemil, Bergazo, Concello conseguía, como dicía Madoz, “casa pro- res, o mesmo que os sartegos antropoides que Chama a atención no Corgo a pedra nobre como Cabreiros (Santa Mariña), Campelo, Camposo, Cas- pia”. Todo estaba, por fin, no seu lugar. foron atopados en Santa Mariña, na parroquia de marco de vida das xentes, a pedra feita casa modes- trillón, Cela, Cerceda e O Corgo, Chamoso (Parro-

Castro de Castrillón Sartego en Segovia 38 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 39

As xentes do Corgo quias de Santo Andrés, San Bartolomeu e San Cris- Barrocas son as de San Pedro de Fiz en Paradela ¿Hai un carácter especial, rasgos definidos, algun- Sabemos deles, dos seus nomes, xenealoxías, os tovo; e capela de San Marcos), Escoureda, Farna- ou Santo André de Chamoso. Do século XVIII a de ha característica propia, nas xentes do Corgo? anos que viviron, as casas señoriais que posuíron, deiros (Parroquiais de Santo Estevo e San Pedro), Santa María de Queizán e do XIX as de Santiago Que eu saiba, non, porque non é este un mundo e o conseguinte poder exercido sobre o seu con- Folgosa (Santo Estevo e San Martiño), Fonteita, de Adai e San Marcos de Chamoso pechado onde non entren as influencias de fóra. torno durante os séculos XVII, XVIII e XIX. Franqueán, Gomeán, Lapío, Laxosa, Maceda, Mesmo nunha terra na que todo son camiños, alguén Esta foi sempre terra aberta, camiño e lugar de Débolle a Jesús Abuín Arias e á súa magnífica Manán de Abaixo, Manán de Arriba, Marei, Parade- estableceu un camiño ou ruta do románico sen saír xeitoso vivir. Historia do Corgo, escrita á man e reproducida la, Pedrafita (parroquial e capela das Virtudes), dos límites do concello que iría desde Gomeán a Cas- en facsímile pola Deputación Provincial de Lugo, Piñeiro, Queizán, Quinte, Sabarei, Segovia e Vilachá. trillón no alto dun antigo castro prerromano, para Só podemos, non obstante, mencionar os casos seguir por Franqueán e Fonteita polo antigo camiño dos corgueses especiais que están nas páxinas de o coñecemento das xentes destacadas no Corgo As máis antigas, de estilo románico, están en San- que pasa por Oubime e remonta o curso do río Tor- historia. Eles merecen lembranza, e todos nós de outrora. talla do Alto, Santa Mariña de Cabreiros, San Xián dea, para rematar en San Xián de Campelo. temos a obriga de telos presentes. de Campelo, Santiago de Camposo, O Salvador de Os señores da Casa Grande Todo o Corgo é camiño monumental. E sen embar- Castrillón, Xan Xoán de Cela, Santiago de Fonteita, OS VALCARCE E OS NEYRA Quere a lenda que o primeiro Valcarce, García go hai poucos hórreos, “moi dispersos e distantes Santa María de Franqueán, Santiago de Gomeán e Valcarcel e Neyra. E Osorios, Trebolles, Ribade- Rodríguez de Valcarce, no val do seu nome en uns doutros”, segundo Ignacio Martínez Rodríguez, Santalla de Quinte. Todas teñen en común a súa neyras… son nomes de habitantes do Corgo, terras leonesas, labrase uns paus que utilizou no seu libro “El Horreo Gallego”, xa que “esta zona xeralmente homes, que a historia conserva. Son como estacas contra os árabes invasores na planta rectangular e restos románicos. da meseta lucense, ó leste do Miño, constitúe unha as xentes máis destacadas do pasado. defensa do Reino de Galicia. O escudo da torre do “zona de baleiro” destas construcións.

Ponte vella de Gomeán Igrexa de Camposo Historia de Corgo, de Jesús Abuín 40 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 41

Pazo do Corgo leva as cinco estacas dos Valcarce. Francisco López de Valcarce… Este, a mediados Luís, guerreou contra Francia e logo en Perú na Julio Fernández Pardo de Neyra y Montenegro (El do século XVII, casou con Marta Díaz Teixeiro, reconquista do Nuevo Reino de Granada, morren- Progreso, 4 de febreiro de 1987), falando da familia Os Neira viñeran das costas de Padrón, e por che- nacendo os Valcarce y Neira. Un deles, Antonio, do ós vintecatro anos. dos Neyra menciona que, en tempo inmemorial, un gar ás beiras do Río do Corgo, del tomaron o casou con María Rivadeneira, e un fillo, Francisco Neyra defendeu dos sarracenos unha ampla nome, e mesmo das súas ribeiras o de Ribade- José Juan María Valcarce Pardo casou con Nicola- de Valcárcel e Neira casou con Ana Álvarez comarca que desde entón se chamou Neyra. neyra. O escudo dos Neiras está tamén na torre, Cedrón, curmá súa, xurdindo os Valcarce Neira sa Fole Camba, nacendo desta unión Laureano con elementos dos Balboa, Miranda (procedentes Osorio, ós que se unirían os Pardo. Manuel Andrés Valcarce Fole (1825-1884), que foi Xa dixemos que os Neira e Rivadeneyra toma- de Asturias) e Saavedra cos Sotomayor. 1º Tenente de Alcalde, Vocal da Xunta Local de Ins- ron o nome do río do Corgo. Ou o río deles?. Nos Das 93 persoas que había no Corgo en 1753 sábe- escudos, a cruz, o caldeiro e o león. E un brazo Os Neyra e Valcarce enchen as páxinas de histo- se que eran nobres D. Juan Valcarce Neira y Oso- trución, e Xuíz municipal. En 1880, a Casa Grande ria. E asomarnos a ela, ateigada de nomes glorio- rio, que era Merino e Xustiza ordinario, D. Jacinto como o resto dos bens, foi repartido entre os seus con espada sobre un dragón dos Balboa, porque sos, prodúcenos unha vertixe de séculos. de Neira e D. Antonio Trebolle. seis fillos. a tradición quere que un Balboa librase dun dra- gón ó Rei da selva. A orixe de todo foi Alonso López do Corgo que casou José Juan María Valcarce Pardo (1777-1842), A Casa dos Neira con Mencía López e por testamento de 1528 deixou- mandou unha compañía de Dragóns no Perú onde A xenealoxía da casa xorde daquel Sebastián Ata hoxe, a propiedade desta casa foi transmitida lle en usufruto a casa torre que despois pasou ós foi Tenente Coronel, estivo prisioneiro dos france- López de Neira o Vello, fillo de Alonso López do polos Neira, nalgún caso (1610), coa obriga de seus fillos Alonso e Sebastián López de Neira. ses, e foi Fiscal de Purificacións dos oficiais que Corgo e Mencía López, que casou con Francisca usar os apelidos Neira e Balboa, e poñer as armas Herdaron logo a casa grande Pedro Fernández de viñan de Ultramar. Outro Valcarce Pardo, Gabriel López. Deles nace Sebastián López de Neira O Neira o Vello, Pedro Fernández de Neira o Novo, ó lado dereito de calquera outro escudo. Novo, e despois ven Francisco López de Neira

Ábsida da igrexa de Camposo Pazo dos Neira. Escudo Pazo dos Neira 42 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 43

que casa cunha Trebolle ou Barreiro, vindo logo CARLOS ANTONIO RIOMOL Y QUIROGA MONSEÑOR FRANCISCO ALDEGUNDE DORREGO En 1922, foi consagrado Presbítero por Frei Pláci- tódolos Neira y Balboa, ata chegar ós Neira No Pazo de Reguengo en Pantón atópase un Desde 1973, o escritor Manuel Rodríguez López do Rey Lemos, franciscano e Bispo de Lugo, no Montenegro y Balboa, Neira Álvarez, Neira Col- retrato deste bispo natural do Corgo, e no de viña tódolos veráns de vacacións desde Barcelo- Convento de San Francisco da capital lucense. menero e Neira Seara. Na actualidade, Manuel Piñeiro en Folgosa, que foi da súa familia, consér- na a Galicia e viaxou con Fole practicamente ata o En Roma especializouse en Filosofía, e logo deu Neira Seara (1929) é quen representa tan histó- vase un escudo barroco. Nacera en 1696 en Vila- seu pasamento. corbe (San Martiño de Folgosa). clase en Santiago. Despois dunha nova crise de rica saga. No libro “VIAXES CON FOLE” (Edicións do Castro, saúde, viaxa a Hispanoamérica. En Potosí (Boli- Ten estudado a súa figura o crego Xoán Carlos Rodrí- 1988), recóllense estas viaxes, que no Corgo A casa está fronte á igrexa parroquial de San Xoán via) impartiu clases. Volto a Santiago ocupa o guez Paradela que indica era fillo de Diego Quiroga y incluíron os pazos de Folgosa e O Corgo, e a visita do Corgo, na que tiñan panteón para uso perpe- cargo de Vicerreitor do Colexio Franciscano Riomol e Beatriz de Neira, os dous do Corgo, pero a Monseñor Aldegunde. Delas faise mención no (1936-1938). tuo, dereito e panteón hoxe desaparecidos. Tamén inverteu os apelidos do seu pai e non utilizou os da apartado correspondente. Con motivo do IV Centenario do nacemento do tiñan dereito de enterramento na capela maior da nai. Destaca o comentario dun coetáneo de que “dur- A Mons. Aldegunde visitárono na súa casa de San filósofo Luis Vives, o Ministerio de Educación con- igrexa de Bande. mía pouco, traballaba arreo e gozaba de boa saúde”, Cristovo de Chamoso, onde vivía con dúas das súas cedeu unha “Mención Especial” ó traballo do P. quedando constancia de que “morreu pobre e cos irmáns. Era o segundo fillo dunha familia de trece. Aldegunde Dorrego. Pero a obra, lamentablemen- Casa de Resch pobres gastaba o que lle sobraba do seu moderado te, perdeuse. A que pode ser considerada a terceira casa porte”. señorial das terras do Corgo, ou primeira se Nado en 1896, ingresou no Colexio Seráfico de Herbón, en Padrón, ós 13 anos, e superada unha temos en conta que foi a orixe das outras días, Estudou Filosofía e Teoloxía en Compostela, ensi- En 1941 foi elixido Superior Principal, e tres anos crise de saúde, alí estudou Humanidades, e logo conserva as armas dos Neira. Dela só se con- nando Artes nesta Universidade. despois Definidor Xeral da Orde Franciscana, con serva a fachada. Filosofía e Teoloxía en Santiago. residencia en Roma. En 1947, é nomeado Bispo Foi primeiro Maxistral e logo Lectoral na Catedral ANTONIO DE AGUIAR PALLÍN de Lugo, onde así mesmo foi Vicario capitular. Xa Manuel Amor Meilán considera que Antonio de en Santiago foi Lectoral e Penitenciario do Cabido Aguiar Pallín, que foi reitor do Colexio de Fonseca compostelán. Consagrado Bispo de Mondoñedo en Compostela, na primeira metade do S. XVII, era en 1753 polo Arcebispo Raxoi desempeñou este “home de esclarecido enxeño e literatura”. Pro- cedía destas terras do Corgo. cargo ata a súa morte en 1761. A el se debe a actual edificación do Pazo bispal FELIPE ANTONIO GIL TABOADA mindoniense, e as súas armas figuran no escu- Sabemos por Amor Meilán que se afirma que en do que aparece na parede sur deste pazo. Está San Pedro Fiz de Bergazo naceu o 1de maio de enterrado na capela maior da Catedral de Mon- 1668 o prelado Felipe Antonio Gil Taboada, aínda doñedo. que Xoán Carlos Rodríguez Paradela coida que puido ser en Bergazos de Donsión (Lalín). Amor Meilán supón irmáns do bispo a Juan e Fran- cisco Riomol y Quiroga, que viviron por aquel tem- Foi Penitenciario en Oviedo, Doutoral en Toledo, Vica- po, e formaron parte do “Consejo de Su Majestad”. rio de Madrid e o seu partido, Presidente da Real Chan- cillería de Valladolid, Xeneral da Cruzada, Gobernador Sábese tamén da existencia de José Riomol e Qui- do Supremo Consello de Castela, Bispo de Osma e roga, Gobernador que foi das Indias. Arcebispo de Sevilla. Faleceu o 29 de abril de 1722. Carlos Antonio Riomol y Quiroga Escudo de Riomol e Quiroga 44 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 45

Coadxutor con dereito á sucesión do Vicario Recolleu milleiros de refráns, que publicou no Galicia o 30 de setembro de 1973, que non puido “El Eco Universitario”, órgano de difusión da sección Apostólico de Marrocos, con residencia en Tán- “Diario Astorgano”, e axudou a completar o Dicio- ser localizado. sindical de Fete-Ugt na Universidade de La Laguna, xer. En 1948, pasa a ser Vicario Apostólico. nario de Valladares. Na versión galega da Gran Enciclopedia dise que sinala que Besteiro “naceu en Guntín (Lugo)”, afir- Besteiro é unha liñaxe galega moi estendida polo mando que “As fontes non aclaran exactamente o Estivo en Tánxer case trinta anos, durante os que O P. Aldegunde supoñía que na Real Academia país, onde existen moitas familias deste apelido. lugar onde naceu Besteiro, xa que nalgunhas apare- a sede marroquí foi transformada en Arcebispa- Galega debían atoparse grande cantidade de traba- ce Guntín e noutras Madrid”. Na Gran Enciclopedia Busco en Internet datos de Julián Besteiro por se do, e el o primeiro Arcebispo. A el se debe a cons- llos de investigación filolóxica do seu irmán Luís. Espasa (tomo V), afírmase que “naceu en Guntín”. trución do edificio que alberga esta institución. atopo algunha mención ó seu posible nacemento JULIÁN BESTEIRO FERNÁNDEZ na casa patrucial de Franqueán. Aparecen nume- Federico Jiménez Losantos en “Los nuestros”, Ó cumprir os 75 anos renunciou á súa arquidioce- Hai case corenta anos, cando Jaime Ceide era rosas referencias a que a súa familia era de clase considera que “estaba predestinado a ser o home se, se ben tivo que continuar tres anos máis ata crego de Gomeán e impulsor cultural da zona, media, tendo seus pais un pequeno comercio de máis importante do socialismo no século XX espa- que o sucedeu Monseñor Carlos Amigo. mandou unha información para o boletín “Tele- ultramarinos, o que posibilitou que o fillo puidese ñol”, e afirma que “poucos homes do noso século club Galicia”, na que falaba dunha casa da parro- ir estudar á Institución Libre de Ensinanza, que deixaron unha impronta de honradez, un marcha- En conversa con Fole, diante de Manuel Rodríguez opositou a Catedrático de Filosofía obtendo pri- quia de Franqueán que respiraba un “sano socia- mo de seriedade, un fin de vida tan digno como López, o P. Aldegunde lembrou a misa oficiada no meiro praza nun Instituto de Ourense, e logo nun lismo” (hai que ter en conta o tempo do que fala- Julián Besteiro”, para concluir que “esa fotogra- Panteón de Rosalía, en Bonaval, na celebración mos). Referíase á casa na que se di que puido de Toledo. Menciónase que estivo sempre “acom- fía pobre, en sepia e negro, esa imaxe macilenta do primeiro Día de Galicia. nacer Julián Besteiro, o malfadado líder socialis- pañado de seu medio irmán Sebastián Castedo, que chegou a Ministro durante a ditadura” (de Pri- baixo o foco e fronte ó micrófono pedindo a paz é, Os últimos anos do P. Aldegunde estiveron dedi- ta que morreu na prisión de Carmona (Sevilla) na primeira posguerra, e na que estivo instalado o mo de Rivera). nin máis nin menos, a imaxe da ética cando veñen cados a ordena-la obra de seu irmán maior, e a teleclub de Franqueán. confeccionae a biografía do investigador vilafran- quino e poeta en galego P. Lucio Mª Núñez. Besteiro, do que as biografías din que naceu en Madrid, aínda que no Corgo prefiren pensar que José García Oro, que resumiu a vida do P. Aldegun- naceu aquí e a súa nai levouno con só uns días a de para a G.E.G., menciona que faleceu en Chamoso Madrid para acristianalo, tiña aquí vencellos o 16 de outubro de 1983, e publicou o libro “Misión patrimoniais e familiares. Se naceu aquí, sería por franciscano-española de Marruecos: cien años de accidente; se non naceu, a terra do Corgo ben acción (1860-1959)”, aparecido en Tánxer en 1961. merece telo por fillo adoptivo. Raul Morodo, na G.E.G., indica que “comunmen- LUIS ALDEGUNDE DORREGO te considérase que naceu en Madrid o 21 de Irmán do P. Aldegunde, era o maior dos 13 irmáns. setembro de 1870, pero Manuel de Rivas Reija Morreu en 1959. intentou demostrar que nacera na casa de seu Era un crego afeccionado ós estudos históricos, e pai, na parroquia de Franqueán (O Corgo, Lugo) afervoado do idioma galego. Exerceu o sacerdocio o día 15, e que fora trasladado a Madrid e rexis- en terras da Fonsagrada, Becerreá, Santa María trado como nado alí o día 21. A súa familia per- tencía á pequena burguesía mercantil acomoda- de Saa (Pallares) e Monforte de Lemos. da”. A primeira Gran Enciclopedia Gallega, en Obtivo un premio nos Xogos Florais de Lugo, cando castelán, menciona un traballo de Rivas Reija era estudante, polo traballo “Episcopado Lucense”. sobre Julián Besteiro, publicado en La Voz de

Casa Besteiro en Franqueán 46 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 47

mal dadas. Cando xa non hai lugar para outra Mundo, 20 de agosto de 2006), sinálase o bo pala- estética ca a da compaixón”. dar de Azaña, que o fixo asiduo do restaurante Lhardy, de onde levou como cociñeiro ó Pazo da Certamente, no Corgo existe o apelido Besteiro. presidencia da República ó leonés Epifanio Huerga Nas “páxinas brancas” de Telefónica aparecen Fernández, que logo seguiría os destinos de Azaña oito abonados con Besteiro de primeiro apelido por Valencia, Benicarló e Francia. Pero un cociñeiro nas parroquias de Segovia, Laxosa, Arxemil, xefe non quita unha cociñeira da casa, e así temos Piñeiro, Paradela, Gomeán(2) e Franqueán. que estimar o bo labor de Francisca Teijeiro. JOSE CASTRO VEIGA (O PILOTO) Un fillo de Francisca, Pepe Gandoy, tamén nado José Castro Veiga (O Piloto), cóidase que naceu no no Corgo, é hostaleiro en Catalunya, sendo o titu- Corgo, fillo de caseiros de Boelle-Arxemil, o 11 de lar do Hotel e Restaurante Can Pijaume, en Rie- febreiro de 1915. Fixo a guerra civil no bando repu- llas i Viabra, no Montseny de Girona. blicano. Foi cabo de aviación, de aí o seu alcume. Pepe Gandoy, con Marcelino e Darío Duro, forman A mediados dos anos corenta incorporouse ás a terna de restauradores do Corgo, que prestixian guerrillas antifranquistas, participando en nume- a gastronomía galega en terras catalás. rosas accións, chegando a dirixir a III Agrupación HELI ROLANDO DE TELLA Y CANTOS, Guerrilleira de Galicia. O XENERAL TELLA Centrou as súas accións nas comarcas de Chan- En Lugo, ten unha rúa dedicada nas inmedia- tada e Val de Lemos. cións do Parque Rosalía de Castro. Foi Xeneral do Exército. Morreu o 10 de marzo de 1965, preto do embalse de Belesar, abatido polas forzas da Garda Civil. Nacera en Adai o 4 de setembro de 1888 e morreu o 10 de outubro de 1967, ós 79 anos de idade. FRANCISCA TEIJEIRO, A COCIÑEIRA DE AZAÑA Era fillo do avogado Policarpo Tella Uz, que foi Xavier Costa Clavell, en xaneiro de 2003, daba secretario do Concello do Corgo desde 1885 ata novas en El Progreso de que unha señora do Cor- xullo de 1889. Súa nai foi mestra da escola de go (de San Cristobal - Gomeán), Francisca Teijei- Gomeán, onde naceu o futuro Xeneral Tella. ro González, daquela de 94 anos de idade, fora cociñeira de Manuel Azaña, o Xefe de Goberno e Con 19 anos ingresa na Academia de Infantería de Presidente da República española. Toledo. A maior parte da súa vida militar pásaa destinado en Marrocos, onde intervén en nume- Segundo Costa Clavell, estivo coa familia Azaña, rosas accións guerreiras, polo que chega a ser non só durante a súa residencia en Serrano, 38 en Madrid, senón mesmo no seu exilio en Fran- condecorado coa Cruz Laureada de San Fernando cia, despois da derrota na guerra civil. e a Medalla Militar Individual. Nun comentario sobre o libro “El cocinero de Aza- En 1932, xa Tenente Coronel de Infantería, parti- ña”, de Isabelo Herreros, feito por Martín Prieto (El cipa na Sanjurjada, polo que é confinado en diver- Pazo do Xeneral Tella en Adai 48 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 49

sos cárceres. O 17 de xullo de 1936, incorpórase á Heli Rolando de Tella, pola que é separado do ser- Quizais o residir entre muros tan cheos de his- Superior de Bellas Artes de San Fernando. A pri- rebelión militar en Marrocos, sendo un dos pri- vizo por un Tribunal de Honra. Desde ese momen- toria fixo que se afeccionara ós temas históri- meira exposición celebrouna en 1955, no Museo meiros militares en cruzar o Estreito de Xibraltar. to, os esforzos do militar por conseguir ler as acu- cos, dando en escribir á man unha “Historia de de Arte Moderno. Participa en numerosas accións guerreiras, sen- sación que o fan culpable non cesan”. Corgo” editada en facsímile pola Deputación Completou a súa formación cunha bolsa da Fun- do felicitado por Franco. Ó final da guerra civil, Provincial de Lugo, e foi un moi importante ele- Segundo publica esta autora en “La guerra civil dación March, en 1960, para estudiar en Roma, sendo xa xeneral, é nomeado Gobernador militar mento para achegarse ó pasado destas terras, e española mes a mes”, “aínda o 26 de agosto de viaxando logo a París. de Lugo, tendo a súa residencia en Adai, onde foi unha axuda inestimable á hora de confeccio- 1946, Heli Rolando de Tella recibe unha carta que constrúe un monumental pazo moderno. En 1941 nar este libro. Personaxe imprescindible do Madrid dos anos di que non se lle pode facilitar, xa que segundo o recibe a Gran Cruz da Real e Militar Orde de San sesenta, estivo no primeiro plano da actualidade artigo 1.025 do Código de Xustiza Militar, as actua- FRANCISCO OTERO BESTEIRO Hermenexildo, e é nomeado Gobernador militar cións do Tribunal son rigorosamente segredas”. Na Praza Maior de Lugo hai unha escultura de artística e social, cun gran atractivo para os diver- da praza e provincia de Burgos. Francisco Otero Besteiro, o mestre artista que sos medios de comunicación. Deixou publicados os libros “Escuela y Patria, o la Pero dous anos despois a súa estrela declinaría. naceu en Campelo do Corgo. Ergueuse en 1990 en preparación al servicio militar” e “Croquis para el Desde a escultura á xoieiria (el mesmo era o homenaxe a Luis Pimentel, e tiven a honra de par- Segundo Estefanía de la Torriente, “acusado de car- estudio de la Guerra ruso-japonesa”. mellor usuario das súas xoias), inventaba obxec- gos descoñecidos polo ex gobernador civil de Lugo ticipar no acto inaugural. tos, creaba pequenos mundos novos. Aparecía e e xefe provincial de FET e das JONS, Ramón Ferrei- JESÚS ABUÍN ARIAS Otero Besteiro naceu o tres de marzo de mil nove- desaparecía da vida pública. Alexo, seu irmán, ro Rodríguez, e por outras autoridades e veciños de O veciño do Corgo, Jesús Abuín Arias, naceu no centos trinta e tres. Moi axiña, xa en 1947, en tamén escultor, espuxo con el en Vigo en 1980. Lugo, abriríase unha causa (a nº 125.673), contra pazo do Corgo, onde viviu moitos anos. Madrid comeza os seus estudios na Escuela Morreu o 21 de maio de 1994.

Pazo do Xeneral Tella, escudo Jesús Abuín Arias Sepultura de Otero Besteiro 50 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 51

A miña relación con el comezou en outubro de Glasgow (Escocia), sendo o primeiro dos españois 1983, cando veu a Lugo ser pregoeiro das festas na clasificación xeral. O Concello do Corgo, en patronais do San Froilán. Desde o balcón princi- sesión plenaria do 1 de abril do mesmo ano, pre- pal do concello lanzou pombas a tódolos puntos sidida polo Alcalde accidental, Darío Díaz-Castro- da rosa dos ventos pedindo a paz. verde Díaz, fixo constar en acta a satisfacción da corporación polo triunfo do deportista, concedén- Era un deses artistas que levan a arte no cerebro, dolle un premio de 1.000 pts. en metálico. e que a arte vai por diante en tódalas accións da súa vida. No cemiterio de Campelo, unha sinxela En 1971 foi subcampeón absoluto de España nos tumba lembra ó gran artista do Corgo. 3.000 metros obstáculos, e Campeón de España en 1972 na mesma especialidade. DARÍO DURO VILLAR Recibiu unha sanción federativa, xunto con outros atle- O Foro da Terra Galega nomeouno “Galego do ano tas españois, que puxo fin á súa carreira o ano 1973. en Cataluña” en 2004, polo seu labor de promoción da cultura gastronómica e produtos galegos en OUTROS DESTACADOS CORGUESES Barcelona co seu restaurante-marisquería. Merece a nosa lembranza DARÍO DÍAZ-CASTRO- Fundou con Manuela Arias, a súa muller, en 1968 VERDE, que foi Alcalde do Corgo desde 1971 ata Casa Darío. a súa morte en 1995. Coñecino con motivo da publicación do libro sobre Marei, xa mencionado, Ten casa en Quinte, de onde é a súa muller. Naceu no que eu colaborei. Precisamente Darío Díaz- en Gomeán, índose moi novo a Barcelona. Perco- Castroverde foi o meu primeiro entrevistado na rreu os mellores restaurantes de Europa. miña xa longa vida profesional. É socio fundador de O Penedo, Asociación de Empresarios Galegos en Catalunya, e Asociación Do Corgo foi tamén PEDRO REIJA GALÁN, xefe da Mareusa que organiza a Semana de Cociña Gale- policía local de Madrid, e MANUEL DE RIVAS-REIJA ga desde hai 15 anos. Está en posesión da Meda- Y RIVA DE NEYRA, especialista en dereito nobiliario lla de bronce de Galicia. e xenealóxico. Nacera en Vilachá de Chamoso, resi- dindo moitos anos na capital lucense. Foi un estudo- JULIO GUDE TREBOLLE so da comarca, da súa historia e das súas xentes. Naceu este destacado atleta na parroquia de Corgo o Cómpre mencionar ós avós do Concello do Corgo. En 29 de marzo de 1949. Era o noveno de dez irmáns, primeiro lugar, por orde cronolóxica, MANUELA FER- fillos de José María Gude López e Gloria Trebolle Díaz. NÁNDEZ LÓPEZ, de Barrio-Fonteita, que naceu o 20 Militou nos clubs San Fernando de Lugo, Ministe- de febreiro de 1900, e ten polo tanto 107 anos. Casou rio del Ejército, Vallehermoso e Real Madrid. en 1931 con José Tallón Marei, que morreu en 2001. E logo, JOSÉ CARBALLAL CARREIRA, que naceu en Foi doce veces internacional. En 1969, conseguiu Guimarei-Friol o 18 de novembro de 1901, e vive no o 5º posto no Campeonato do Mundo de Cross en Corgo desde os 15 anos. No momento da confección

Busto de Darío Díaz-Castroverde 52 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 53

O Corgo, hoxe deste libro, ámbolos dous disfrutan de perfectas O Corgo hoxe, por disfrutar dunhas magníficas terreos. A Consellería de Vivenda e Solo ten adxu- ción da Escola de Adai, e a aprobación por unani- facultades físicas e mentais. ¡Por moitos anos!. comunicacións, conta cunhas excelentes perspec- dicadas as obras que poden estar rematadas a midade do Plan Xeral de Ordenación Urbana en tivas para o asentamento de empresas e poten- finais de 2007. setembro de 2006. Permítanme finalmente a mención a dous descen- ciación da súa economía. dentes de xentes do Corgo. Dun deles, Ministro na Agricultura e Gandería son vitais para a economía Merece mención tamén a Estación de tratamento Arxentina, sabemos pola acta da Comisión perma- Moi axiña, vai contar cun polígono industrial para do concello. As cifras que se manexan falan de de auga do río Tórdea, que a impulsa 900 m ata nente do Concello do Corgo de 23 de outubro de 1958, o que hai preto de 150.000 metros cadrados de 7799 reses de gando vacún e 2796 de porcino. Outeiro, a un depósito de 1.000.000 litros que terreos, que pode aumentar no futuro ós 600.000 atende as necesidades de todo o concello. presidida polo alcalde Julio Díaz Vieito, na que cons- O Corgo está ateigado de praderías e arboredos… m2. Terá algo máis de 90.000 metros cadrados ta que “houbo unha gran satisfacción para toda a cor- En tempos foi moi importante a industria da Como temas pendentes está o das vivendas para parcelas industriais e comerciais, e máis de poración pola visita realizada á casa do Concello polo madeira, que aínda é notable. sociais, eliminación do vertedoiro municipal, un Excmo. Sr. D. ALBERTO LÓPEZ ABUÍN, Ministro de 50.000 para vías, aparcamentos e zonas verdes. centro de día, transformar en xardín infantil as Transportes da República de Arxentina”, no goberno Tamén, 3.000 metros de aparcamento. O 32% da actividade do Concello pertence ó sec- antigas escolas… e a segunda fase de gradas e tor primario; o 20,5% ó secundario (Industria, do Presidente Arturo Frondizzi. Alberto López Abuín Na urbanización deste parque empresarial, situa- vestiarios do club de fútbol. Construción…), e o 47% ó sector Servizos. era descendente da Casa do Páxaro, de Fonteita. O do a dez km. da capital da provincia, no enlace O Concello vai mercar unha finca detrás do centro outro, FRANCISCO FERNÁNDEZ OCHOA, deportista entre a estrada provincial 1611 e a autovía do Nor- Entre as realizacións máis importantes do Conce- de Saúde, de 5.000 metros cadrados, destinada a de sona mundial no mundo do esquí, tiña tamén as oeste, A-6, desde a que terá un acceso directo, llo nos últimos tempos están a mellora dos acce- recinto festeiro, figurando xa como dotacional no súas orixe na parroquia de Fonteita. Os seus avós pro- investiranse máis de 2.500.000 €, superándose os sos nas diversas parroquias, a recollida do lixo, o novo Plan Xeral, e tamén vai ceder á Asociación cedían da Casa de Lanchas, nesta parroquia. 3.000.000 € se se inclúe a adquisición e xestión de alumeado público, talleres de emprego, restaura- Raiolas, unha finca en Laxosa, para que nela se

Invernadoiros. Floricultura Sande Autovía A-6 Cerceda. Granxa avícola 54 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 55

Centro de Saúde Campo de Fútbol 56 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 57

poida construír un centro provincial de día para a No aspecto deportivo, o C.D. Corgo, presidido por atención de autistas. Marcos Trashorras, xoga en primeira división do No aspecto sociocultural, varias entidades aso- fútbol rexional. E tamén no deporte, hai que men- ciativas conforman o entramado social do conce- cionar as instalacións existentes no concello, llo do Corgo, e animan coa súa vitalidade a actua- mesmo no Colexio Público, onde acoden a xogar lidade diaria. moitos equipos da capital lucense polas facilida- des que encontran para a práctica do deporte. Legua Dereita, Asociación cultural, ten grupos de No aspecto negativo, e sobre o que xa se teñen danza e baile que actúan en diversas ocasións tamén pronunciado as autoridades municipais, festeiras e organiza actividades como o magosto está a proliferación de locais de alterne (cinco en popular e a Festa no río. catro km. de estrada, dos que o último abriu a comezos de 2005), que perxudican a imaxe do Arume, tamén agrupación cultural, de recente cre- concello no aspecto social e tamén económico. ación, organizou en 2006 unhas xornadas sobre Veciños e hostaleiros reclaman que se regule este patrimonio, dedicadas ás vías romanas no concello. difícil tema, moitas veces de actualidade, xa que Andarela é unha asociación de amas de casa, que aínda en novembro de 2006 houbo unha operación organiza actividades de promoción e formación policial nun deles, na que se detivo a doce inmi- das súas asociadas. grantes ilegais.

Industria da madeira Centro sociocultural Festa no río 58 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 59

O goberno municipal Once concelleiros compoñen a representación OS ALCALDES DO SÉCULO XX RAMÓN FERNÁNDEZ DÍAZ (10-4-1930), veciñal no concello do Corgo. Seis pertencen ó Debo a Jesús Abuín a relación dos Alcaldes do Partido Popular, 4 ó PSOE e 1 ó BNG. O P.P. gober- JUAN FERNÁNDEZ DÍAZ, fillo de Juan Fernández Corgo no século XX, relación ampla e que acredi- na o Concello con maioría absoluta. Crecente (24-1-1933, Destituída a Corporación), ta ter sido un século complicado politicamente. Na actualidade, o Concello está composto polos GENEROSO CEDRÓN FERREIRO (8-8-1934), seguintes concelleiros: Comeza a relación con JUÁN FERNÁNDEZ CRECENTE (23-4-1936), DOMINGO CHOUSA PÁRAMO, JOSÉ FRANCO SOMOZA, Comisión xestora (30-7-1936), Alcalde.- JOSÉ ANTONIO FERREIRO GONZÁLEZ (PP) ó que seguen 1º Tte. Alcalde.- FELIPE LABRADA REIJA (PP) JULIO DÍAZ FERNANDEZ (17-2-1937), SALUSTIANO FERNÁNDEZ MENDEZ (12-7-1902), 2º Tte.Alcalde.- MANUEL ANGEL FERNÁNDEZ PÉREZ (PP) DOMINGO CHOUSA PÁRAMO (1-1-1904. Anulouse), JOSÉ FRANCO SOMOZA (7-4-1938), Delegado do 3º Tte. Alcalde.- JOSÉ LUIS FERNÁNDEZ LÓPEZ (PP) SALUSTIANO FERNÁNDEZ MÉNDEZ (26-4-1904), Alcalde ó renunciar Julio Díaz por pasar a ser MARIA DEL MAR GÓMEZ GÓMEZ (PP) DOMINGO CHOUSA PÁRAMO (1-11-1905), médico da zona sur. Foi nomeado Alcalde en 1944, JOSÉ ABUÍN LENCE (12-7-1946), JOSÉ FONTELA GONZÁLEZ (PP) JOAQUÍN TRONCOSO CEDRÓN (1-1-1906), JULIO DÍAZ VIEITO (14-7-1958), FRANCISCO JAVIER VILA NÚÑEZ (PSOE) JOSÉ ARIAS LOMBARDERO (1-7-1909), MANUEL RODRÍGUEZ LORENZO (PSOE) RAMIRO FRAGA ALONSO (16-12-1965), JOSÉ SÁNCHEZ RODRÍGUEZ (24-4-1915), DOMINGO OTILIO PÉREZ LIDOR (PSOE) DARÍO DÍAZ-CASTROVERDE, 1º Teniente de JUAN FERNÁNDEZ CRECENTE (1-1-1916), MANUEL CHOUSA NÚÑEZ (PSOE) Alcalde (2-1-1969), JUSTO JATO SÁNCHEZ (22-12-1917), XOSÉ HENRIQUE CASANOVA SÁNCHEZ (BNG) JOSÉ GÓMEZ RODRÍGUEZ (6-5-1970), JESÚS CEDRÓN TORRÓN (27-3-1920), DARÍO DÍAZ-CASTROVERDE, Alcalde en funcións O Alcalde, José Antonio Ferreiro, leva como conce- CARLOS REIJA SÁNCHEZ (30-9-1923. Destituída (12-3-1972) lleiro do Corgo desde as primeiras eleccións demo- toda a Corporación), cráticas. En 1995, con motivo do pasamento do DARÍO DÍAZ-CASTROVERDE (12-7-1972). Alcalde Darío Díaz-Castroverde, pasou a ostentar á RICARDO DÍAZ NEIRA (19-1-1924. Destituída a Alcaldía. Moi axiña, unha nova corporación gober- Corporación), nará as terras do Corgo. ¡Que sexa para ben!. RICARDO RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ (5-11-1926), ANTONIO DÍAZ GARCÍA (26-2-1930. Encargado da Alcaldía, por ser o de maior idade),

José Antonio Ferreiro González, Alcalde 60 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 61

O Gando. As feiras Festas As feiras teñen a súa capital en Adai, por tradi- reses cada unha. O Presidente de Acruga, Cesar Como herdeiras son tamén tódalas feiras que O calendario festeiro do concello do Corgo está ción e instalacións; e por vocación. Dorado, construtor e gandeiro, reelixido en xullo teñen lugar os días trece de cada mes neste recin- ateigado no bo tempo, de maio a setembro. Unha de 2006 no seu cargo despois dun difícil proceso, to que o Concello do Corgo coida e prepara co aga- quincena de festas a cal máis importante, que nos En outubro de 2006 celebrouse en Adai a 73ª sub- ten desde 1989 unha explotación en Adai, dedica- rimo que esta instalación, a tradición e a vitalida- invitan a vir ó Corgo en son de festa. hasta de gando selecto da Raza Rubia Galega, con da á Rubia Galega para carne. de da feira merecen. Nin que dicir ten que calque- record de subhastadores e animais vendidos. Unha cousa son as feiras que merecen e teñen Queda para a historia a chamada “Feira dos ra celebración feiral en Adai vai seguida de cadan- capítulo aparte. Que todas as feiras levan consigo É a culminación, por agora, da tradición feiral de burros”, que durante máis de trescentos anos tivo súa degustación do polbo á feira nas instalacións algo de festa. Pero hai as festas puras, parro- Adai, e do labor de tantos anos de Acruga, a Asocia- lugar en Adai, durante os tempos en que estes temporais que con tal motivo alí se montan. quiais, tradicionais… ción de Criadores de Gando Vacún Selecto da Raza animais eran vitais para as tarefas de transporte Houbo tamén feira mensual en Gomeán os días Rubia Galega, coa que colabora o Concello do Cor- de pequenas ou non tan pequenas cargas. Comezan as festas populares en Anseán o segun- 23 de cada mes desde o comezo dos anos trinta go. A estas manifestacións, que escolleu Adai hai xa do domingo de maio, para honra do Santo Anxo. Herdeira directa daquela feira é a Feira do Cabalo que ata 1965, no que desapareceu. tempo como marco, acoden gandeiros de toda Espa- anualmente se celebra en Adai o mes de xullo, da que Polos mesmos días (domingo seguinte ó xoves da O prestixio do gando do Corgo non se limita ás ña, o que garante continuidade á secular tradición ata 2006 xa van celebradas once edicións, e na que Ascensión) celébranse as Virtudes (Nosa Señora) da feira de Adai e a súa potenciación en toda Galicia manifestacións feirais dentro do Concello, xa que en San Miguel de Pedrafita, e o primeiro domingo ultimamente se inclúen exhibicións de doma e núme- na última feira de San Cidre celebrada en Sarria pola relevancia que estas feiras teñen entre os gan- ros de circo a cargo da Asociación Galega do Cabalo. despois do Corpus a festa de Santalla do Alto. deiros preocupados pola selección do seu gando. en maio de 2006 o gando que máis premios reci- Nesta celebración colabora a Asociación de Cabalei- biu foi o dos gandeiros de Lapio, Queizán, Sabarei En Xuño, o domingo máis preto do día once son O Corgo é o concello lucense con máis ganderías ros da Feira de Adai, que ven organizando mensual- e Pedrafita entre outros. as festas de San Bernabé, en Castrillón; a media- adscritas a Acruga (36), cun promedio de 16,8 mente concentracións hípicas cun éxito total.

Gando vacuno en Adai Concentración de Gando Gando premiado Capela das Virtudes en Pedrafita 62 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 63

dos, o San Xoán en Cela e Segovia, e a finais o San O primeiro domingo de setembro, o Santo Cristo en Pedro en Cerceda. Gomeán. O día 8, os Remedios en Fonteita e Arxemil.

En xullo, o Santiago, en Adai e Gomeán. As patronais do Corgo, as festas das Angustias, celébranse arredor do domingo que caia entre o En agosto chaman a festa desde San Cristobal de quince e o vinte de setembro. Chamoso e Sanfiz de Paradela o primeiro domin- E o calendario festeiro pechábase ata hai pouco go; de San Andrés de Chamoso para o San Ramón en Queizán, a finais do mes de setembro e come- o segundo domingo; o día 15, a Nosa Señora en zos de outubro. Pero hai agora outra festa poste- Marei e Farnadeiros; o domingo seguinte, e des- rior no calendario: O San Martiño, o once de de tempo inmemorial, son as máis antigas da novembro, recuperada en 2006 en San Martiño zona, as da Nosa Señora en Santiago de Laxosa. de Folgosa. En tempos, celebrábanse as festas do Patrón, pero agora quedouse en Nosa Señora e San Anto- Hai que facer constar que o cinco de Outubro, San nio. O día dezaseis, San Roque en Franqueán e Froilán, é festivo no Corgo. A fin de contas, a capi- Santa María de Piñeiro; o 24 San Bartolomeu ou tal da provincia está ó lado e celébrase aquí o San San Berto en Abragán (Escoureda). Antes organi- Froilán como cousa propia. Tamén, coma na capi- zábase xunto co lugar de Lago. tal, é festa local o martes de Antroido.

Festa popular Actuación Folc 64 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 65

Viaxar polo Corgo (Rutas anárquicas para viaxar por unha terra ) calquera recanto, en calquera cruce, sempre Xa antes de chegar a Fonteita, o panorama que se altar maior, baixo unha capa de cal que se supón haberá un indicador que lle recorda que se atopa repite por todo o concello: Casonas rústicas, de se deu aló por 1914 como medida hixiénica. I-Cara ó Noroeste dentro do Condado de Chamoso, e se nalgún pedra do país, a catro augas, cubertas de lousa, GOMEÁN momento a señalización vertical non cumpre co robustas… que conviven con chalets modernos, Quixen viaxar polo Corgo. Quixen experimentar o Volvín a Gomeán. Quen podería afirmar que este seu labor, sempre haberá un home, unha muller, podentes, ostentosos… Son xeitos diferentes de que experimenta o que quere coñecer este conce- pobo que a Nacional VI case arruinou co seu tra- nena ou neno que nos sitúe e nos axude a encon- vivir, pero ámbolos dous nunha terra que impre- llo empregando medios mixtos: automóbil para as zado, facendo derrubar 26 vivendas, ten máis de trar o que buscamos. siona polas súas vivendas señoriais. distancias máis longas; a pé, para as máis curtas. mil anos de antigüidade?. Había moito tempo que O primeiro día que fun, cheguei pola Autovía. Qui- non visitaba o Bar Playa. Ten sona de ben comer FONTEITA Percorro O Corgo unha e outra vez. Cruzo e entre- xen facelo para notar a sensación do forasteiro ou desde hai varias décadas. ¡Que dure!. cruzo as innúmeras vías que permiten entrar e non, do visitante desta terra de amplo horizonte É terra regada polo Tórdea. A súa igrexa parroquial saír, ollar vendo, entrar caendo inmerso nesta cando chega pola Autovía A-6, e observa o carte- é románica, do século XIII, reformada na metade A igrexa está cualificada como un humilde exem- entrañable rede de estradas, ateigada de edificios lón azul que anuncia o desvío para Castroverde e frontal, con ábsida rectangular e semicircular. plar de románico rural. Corresponde á segunda metade do s. XII, cun frontis moderno. vellos e novos, verde aínda no máis cru inverno, Corgo. Saín alí, e funme cara a Castroverde para Na ábsida, en 1973, apareceron unhas pinturas chea de ríos, con muretes de pedra que gardan ver os límites do Concello polo norte… Sabendo murais, cando baixo a dirección de Benedicto O nome de Gomeán (Gumilani) aparece nunha piñeirais aínda que parecen nados para gardar que moi preto está a terra de Benedicto Liñeira, o Liñeira Bande, o párroco, se estaban a facer obras escritura da primeira metade do s. XI. O 26 de pazos. Eu recomendo perderse polo Corgo, aínda crego que aínda tendo perdida a voz física segue de teitado e renovación da estructura superior. As xaneiro de 1027, Dona Elvira, viúva do conde don que un non consegue nunca perderse porque en a entendérselle todo, coma sempre. pinturas apareceron ocultas tras do retablo do Bermudo Velaz – sepultado na Catedral lucense-

Cruce de Gomeán Igrexa de Fonteita Igrexa de Fonteita, ábsida Fachada igrexa de Gomeán 66 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 67

doa á igrexa de Lugo polo seu home, morto había Camiño a Compostela. parroquia. Organizouse un cine-forum. En 1972 cre- Os teleclubs, daquela, marcaron o ritmo vital de poucos días, unha vila que tiña en Gumilani, xunto ouse unha peña quinielística. E publicáronse 1.500 máis de trescentas localidades da provincia de Lugo. O Teleclub de Marei, número 1.076 da rede Nacio- ó río Tórdea. Cítao Risco en España Sagrada e exemplares dunha publicación sociocultural. Entrelas, no Corgo, Marei, Franqueán, Folgosa... nal, foi unha obra de toda a parroquia encabezada Amor Meilán na Historia de Lugo. polo seu crego, Eliseo López López. Neste ano construíron as pistas de Marei a Vilanova En Marei, Eliseo publicou en 1971 un libriño titu- Logo, en 1316, nunha escritura fálase do celeiro e a Vilar. Investíronse máis dun millón de pesetas lado “TELE-CLUB DE MAREY. Teléfono 22 de Empezou a funcionar aló por 1967. Construíron ou adega de Gomián. E en 1319, en galego, un (das de 1972). Entre os veciños participantes esta- Gomeán”, dedicado “a todos los colaboradores o edificio social, con sala de estudio, salón documento contén a transacción a favor de Frei ban Manuel Parajuá Ferreiro, Elías Parajuá Fernán- del Tele-Club de Marey, y a todos los ligados a social, bar, pista polideportiva e biblioteca. Cus- Juan Menéndez, bispo de Lugo, que asina como dez e José Rodríguez Jacob. Entre os colaborado- esta parroquia”. tearon o teléfono público que tivo o número 22 testemuña Rodrigo Eanes, crego de Gomeán. res nas obras había un veciño de 72 anos de idade. dos do Corgo. Palabras de San Xoán e San Mateu, poemas de Cel- As festas patronais son na honra de Santiago. O Teleclub de Marei, polo seu traballo colectivo, so Emilio Ferreiro e Rosalía de Castro, e os endere- Antes, tamén se celebraban as do Santo Cristo e Creouse a primeira Cooperativa de consumo da pro- foi galardoado dentro do Primeiro Concurso zos de tódolos veciños da parroquia residentes en Santa Agueda. É moi venerada a imaxe da Virxe vincia, cooperativa de produción, Plantel de Exten- Nacional de desenvolvemento comunitario en Asturias, Barcelona, A Coruña, Lugo, Madrid, Pon- do Pilar, que foi doada pola Garda Civil. sión Agraria… Renovouse o tendido eléctrico, xes- 1970. O seu teleclub foi un facho cultural no final tevedra, Ourense, Segovia, Valencia, Vizcaya e Fran- tionouse a construción da escola, a traída de augas, dos sesenta e comezo dos setenta. Eliseo López cia, eran toda unha innovación no panorama edito- MAREI báscula de gando… Celebráronse cursos, excur- López era crego e monitor do teleclub. Logo estu- rial e cultural daquel tempo escuro. A publicación Na Veiga do Tórdea, Marei. Ten igrexa en Outeiro, sións… o Teleclub organizaba as festas patronais e a dou maxisterio, secularizouse, e exerce como volveu ver a luz en 1972 e 1973. con retablo barroco do XVII. Pola parroquia pasa o Cabalgata de Reis con agasallos para os nenos da mestre en terras coruñesas.

Igrexa de Gomeán, ábside Teleclub de Marei, 1971 Teleclub de Marei, 1972 Teleclub de Marei, 1973 68 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 69

CELA de, da prestancia e fermosura desta construción O Neira é famoso pola súa riqueza troiteira. E e da agresión, quizáis inevitable, sufrida para Ponte de Neira é o lugar perfecto para achegarse poder permitir o fluxo de vehículos no tráfico ó río, e contemplalo desde a ponte medieval, para habitual entre os dous concellos. logo repousar na inmediata área recreativa. Aquí está ben delimitado ata onde chega O Cor- Cela, celda, sinala que en tempos houbo aquí un go. Pero non en todos os límites é posible ter mosteiro. barreira tan clara como o río Neira, e fito tan Os frades sempre souberon escoller onde asen- poderoso como esta ponte medieval. tar as súas congregacións para estar preto do ceo e non lonxe da terra. En Cela, punto e aparte no eido gastronómico. Ten sona de décadas o seu bo comer. Dous establece- O río Neira rega e refresca, e proporcionou e aínda mentos a falta de un. ¡Bo proveito!. proporciona riquísimas troitas, das mellores do país. Aquí hai asociación de veciños, con local propio. A Ponte que une os concellos do Corgo e o Pára- Un letreiro neste local anuncia ó viaxeiro que os mo, de catro arcos de medio punto, hai que vela de Cela saben xuntarse para o traballo e o lecer. desde abaixo, desde ámbalas dúas beiras do río e ó nivel da auga, para ter cabal visión da airosida- A igrexa parroquial está nun alto dominando a

Restaurantes. Cela Ponte de Cela 70 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 71

paisaxe. Foi románica, pero non quedan restos. O terra de señores da terra; que se asentaron de xei- O Tecor Farnadeiros-Anseán, proclama a súa empresarios autónomos, con todo o seu risco perso- retablo maior é barroco. to perdurable nunha terra para vivir, na que entre existencia con numerosos carteis que lembran al e económico, con todo o seu mérito. a terra e o ceo era posible construír pequenos que estamos en terreo de caza controlada, como Na idade media, a presentación desta igrexa paraísos artificiais de pedra e madeira, case sem- corresponde, polos seus naturais propietarios. As casonas que imos vendo, amosan a realidade des- correspondía ó Arcebispado de Compostela. pre a catro augas, robustos, pesados, como para te noso país… Preparadas con modestia, evidencian- Velaquí Farnadeiros, a terra dos antigos Farnata- mellor fixarse ó chan con vocación de séculos. do o seu uso cotián, como casas de labor; ou restau- rios, xentes relacionadas coa fariña. II-Polo Suroeste Hai, tamén, modernas construcións de pedra do radas moi xeitosamente como primeira ou segunda país, granito Porriño, ladrillo ou bloque. Pero o No percorrido de hoxe, pequenas sinais de activida- vivenda de xentes con posibles e con gusto. Neste meu andar polo Corgo, na segunda viaxe señorío ségueno a marcar as construcións tradi- de industrial, especialmente á beira das estradas, e visito a zona suroeste. Sempre desde Lugo, facen- cionais que parecen mirar para nós reafirmando en directa proporción á importancia destas. SAN PEDRO DE FARNADEIROS do referencia “desde” a capital da provincia. A a súa perennidade diante da nosa temporalidade. De Farnadeiros fala o testamento de Odoario Moi ó comezo das terras do Corgo, un letreiro pro- cercanía ten esa servidume, ou esa vantaxe. (747), un privilexio de Alfonxo IX (897) e un inven- Ata os muros que se esborrallan á nosa beira pro- clama que pasamos diante da Granxa Chafelo. Pero tario de 1160. Para este percorrido polo sudoeste do concello, claman mensaxes doutros tempos, como dicíndo- tamén numerosas naves e invernadoiros que imos parto da N-VI xunto a Torre de Núñez, e viaxo á bei- nos: esta é terra vella, onde a pedra se fixo huma- deixando atrás, no anonimato natural destas instala- Chamouse Farnatarius (s. VIII), Farnadarios (s.XII) ra do Miño que logo marcará o límite do Corgo. na pola man do home. Non é xusto que agora á cións, vannos dicindo que contemplamos explota- e Farnadeiros, desde o s. XIII. O nome ven de “fari- Tendo a conciencia de que o Corgo é unha planu- pedra a deixemos morrer. cións que hai tempo quixeron considerar industriais, ña”, “enfariñar”, e Nicandro Ares coida que os “farnadeiros” serían traballadores da fariña ou do ra, sorpréndome circulando por unha terra de Moitas curvas na estrada – voltas e máis voltas- e e hogano hai que estimar artesanais ou de pequenos altibaixos, ben curvas na estrada, e cando a estra- costas. Aínda non é esta a terra chá que agarda- da se volve recta, montes ao lonxe, nevados no mos. Pero para que se note que unha terra é chá, alborear da primavera. Onde acaba Lugo e come- fan falla estribacións e contrastes… Estamos nun- za o Corgo?. Non o sei ben, porque a orografía ha das terras moderadamente altas do Corgo, con neste tramo é igual. altura entre os 500 e os 600 m. A altura sempre é Sei que aínda estou en Lugo porque paso por San- relativa. ta Comba. Pero como se xa fose unha zona de Estamos no Corgo desde que o Chamoso alimen- transición. ta ó Miño á beira dun vello muíño, por baixo da O Miño amosa toda a súa brava fermosura, vólve- nova e airosa ponte de madeira que queda ó lado se máis ancho, e para facer máis humana a súa da estrada que nos leva. beira construíronlle un paseo empedrado, unha Pero cando verdadeiramente sabemos que estamos ponte de madeira, domesticouse un caneiro para no Corgo, é cando un letreiro nos desvía á esquerda asentar outra ponte que permite superalo. Xa no cara a Chamoso. Percorro camiño entre casas que Corgo, os camiños pola beira veñen ser continua- ó final me volve levar á estrada inicial. Nada lembra ción dos que proceden do Concello de Lugo. que este nome ten un tinte glorioso de ser o her- Empezan a verse casonas maxestuosas, de labra- deiro do antigo Condado dos Flammosos, que evo- dores potentes. Estamos entrando no Corgo. Den- can chamas ou luz, ou brillos, ou tórrida luz do sol tro do Concello acentuarase esa sensación se ser sobre os campos abertos.

Explotación agrícola en O Reguengo, S. Estebo de Farnadeiros 72 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 73

que se relaciona con ela: muiñeiros, peneireiros, correspondía a un conxunto de terra polos que zona, pasa a ocupar a alcaldía na xurisdición de cisca Quiroga. Unha das fillas, a segunda, María forneiros, panadeiros ou reposteiros. había que paga-lo “quinto”, “quintela” se a renda Adai. Casou don Dona Mariana Valcarce e Miran- Rosa Cedrón de Ulloa, raptada- segundo expe- era pequena. da, de familia de avoengo de San Xoán do Corgo. diente aberto polos seus pais- do domicilio pater- Por aquí pasaría o Camiño Real que os documen- no polo que se dicía ser o seu noivo, Domingos tos locais dos séculos XVI-XVII, chamaban de Mon- A comezos do s. XIX libéranse dos foros ás mon- Isaac Rielo fala da Fidalguía en Farnadeiros, e Lorenzo, natural do Hospital de Chamoso e cabo forte, que bordea a parroquia polo poñente. Que xas de Lugo, transformándoos en rendas. En 1836 menciona os López de Neira, Lopez de Valcárcel, de milicias do Rexemento provincial de Mondoñe- sería herdeiro da vía romana pola que camiñaban o patrimonio das Dominicas da Nova pasa ó Esta- López Rivera, López Somoza, Sánchez Noguerol do. Coa estrataxema á que recorreu o soldado os soldados romanos desde a Lucus Augusti ata o do, e as rendas da Casa de Quintela pasan á Real ou Álvarez Cedrón. para facerse coa súa amada e logo proceder ao Castro Dactonium, Auria (Ourense) ou Brácara. Facenda, que moi logo serán redimidas. En 1556, faise un listado das fincas da Casa Grande matrimonio, non estaban de acordo, en maneira Isaac Rielo Carballo ven de publicar un libro sobre de Quintela. Pero Gómez manifesta que paga de Establécese vencello coa Casa de Reguengo, en Pan- algunha, os proxenitores de María Rosa, alegando a casa grande de Quintela, en Farnadeiros, da que tón, cando Xoán de Neira e Gaioso, herdeiro da casa, diferencia de estado: ela pertencía á nobreza, un documento do s. XVI indica que estaba nos foro anual ás monxas Da Nova en Lugo sete fane- gas de pan, un cocho e dous capóns. As monxas de foi casar con Maríaa Isabel Losada e Garro. Sábese “nobre fidalga de sangue”, e el era un simple pei- arrabaldes da cidade de Lugo, á esquerda do que Xoán de Neira mercou o Hospital en Quintela, teiro, e ademais da tropa, nada ben visto polos Miño, augas abaixo, en terras regadas polo río Lugo esixiron a mediados do XVIII e comezos do XIX, que rendía 5 fanegas de pan, e que tamén foi quen “homes boos” do estado xeral. Chamoso. A casa foi construída en 1799. dereito de vasalaxe a tódolos veciños de Vilanova. pagou as débedas forais da casa de Quintela. As terras de Quintela eran de señorío monástico, En 1815, ó remata-la Guerra da Independencia, O Castro de Verín (511 m) ou Vilanova, que conser- por seren do convento de Santa María a Nova de Don Froilán de Neira y Gayoso, ó que Isaac Rielo Recolle a historia da casa de Vilar de Díez, na que va a croa, alberga unha lenda de fadas encantadas, Lugo. O nome de Quintela, nos tempos de Roma, considera un dos puntais do tradicionalismo na vivía Manuel F. Cedrón de Ulloa, casado con Fran- sorprendidas algunhas polos nativos cando unha

Igrexa de San Pedro de Farnadeiros Casona en restauración, Farnadeiros Casa Grande de Quintela, Vista Xeral A Casa Grande de Quintela, de Isaac Rielo Carballo 74 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 75

noite de San Xoán se dedicaba a carrexar auga. te, faldra do monte Páramo, Meixente, Camiño de Narón a Pedrafita e estribacións do Pico Cebreiro. Un seixo – Leira do Coio- pechaba a boqueira do castro. Segundo a lenda, era un pear nas augas No interior da igrexa, retablo renacentista do s. XVI. do río e traído alí por unha reina moura, en casti- Pousada, a comezos do s. XIX, pertencía a San go, por se propor fuxir coas súas doncelas de Vila- Pedro de Farnadeiros. Na casa de Pousada, a fins nova a Coeses. do XVIII, vivía Tomás Ares que tiña Casa de Pousa, O Castro de Grova (515), que se chama así pola casa Grande, con muíño na Rigueira de Pereiroá grova ou congostra que o rodea, conserva os foxos. e con caneiro e barca no Miño. Está á dereita da entrada que, polo monte e o Outei- Desta casa foron Manuel Ramón, Prior de Manán ro, sube a Eirexe, onde se acha o templo parroquial de Arriba e seu irmán maior Miguel, e a muller deste, Rosa, que morreron en 1839 asasinados SANTO ESTEVO DE FARNADEIROS por unha partida carlista facciosa. Tamén á marxe esquerda do Miño, lembra unha for- taleza castrexa. Estaba á beira do Camiño Real, A FERVENZA tamén chamado Camiño Vello, que segundo o Iti- Dentro de Santo Estevo de Farnadeiros, A Ferven- nerario descritivo Militar de España, ía (despois de za, paraxe incomparable e unha das mellores cruzar o río Chamoso), pola Ponte de Areosa, Quin- mostras de turismo rural, desenvolvemento sos-

Jamones Rivera-Farnadeiros Casa Troncoso, Farnadeiros 76 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 77

tible, e potenciación de recursos do Corgo. su producto en 18 reales de vellón, y a otro de O río Miño é xa todo un Señor. Parece como se por tutos dos xa vellos silos… Algunha solución habe- Hai tempo que a teño visitado, e coido é fermosa Domingo de Vande al sitio da Ferbenza do Miño que Lugo o Miño fose contido, pola xeografía e pola rá que darlles no futuro. muele con tres ruedas un mes del año, regulan su masa urbana, e que ó chegar ó Corgo se aseño- e meritoria iniciativa, e tense convertido nun dos É infinita a rede de camiños do Concello do Cor- producto en quince reales de vellón”. rase, e aproveitando que é terra chá amplase os importantes recursos turísticos deste Concello. É go, ideal para o que coma min queira deixarse ir… seus dominios para que as súas augas poidan via- un conxunto á beira do Miño, con 6 habitacións A Casa Grande da Fervenza tense queixado de Atopo outro Tecor, este innominado, sinal de que dobres e unha especial. A edificación, do século xar repousadas pero faladoras. talas de carballos no Bosque da Fervenza, por tamén na caza O Corgo conta. XVII, protexida en tempos dos bandidos polas tra- afectar a un espacio correspondente á Reserva da Hai cigoñas que pasan á nosa beira. Non levan buqueiras, alberga o restaurante. Terra chá. Comeza a selo. Un letreiro lévame na biosfera “Terras do Miño”, que se pretende inclu- nenos, como a tradición quere. Claro, hoxe, os lembranza á Terra Chá da miña nacencia. Isto Do muíño xa se tiñan noticias no século XVI. ír na rede Natura 2000 para a súa protección. A nenos non veñen de París. Pero así, tamén, as tamén é terra chá, e comprendo por que o Iryda Entrado o XVII, o licenciado Juan de Bande, impul- Dirección Xeral de Conservación da Natureza cigoñas poden dedicarse ós seus labores de facer incluía en tempos ó Concello do Corgo na comar- sou definitivamente esta muiñería ó pé dun impo- decretou a paralización da tala de especies autóc- niños, procrear e adestrar ós cigoñinos, sen ter ca chairega. ñente salto de auga. tonas na Fervenza, como medida cautelar. que traballar para os humanos. No Catastro do Marqués da Ensenada (1752), cons- O contorno é un ecosistema único, zona reserva Conviven moitísimos pinos (froito, sen dúbida de CAMPOSO ta que había “dos molinos arineros que muelen con da biosfera, bosque de inundación ben conserva- repoboación intensa), con especies do país de len- En Camposo, turismo rural. É a Casa Grande, que agua corriente el uno de llos de Dn bernardo de do, con lagoas ós seus pés causadas pola erosión to crecemento. E por iso é verde a paisaxe en todo responde xenerosamente a este nome. Sen dúbida vande, presbitero, al sitio da Ferbenza do Miño, que fluvial, considerándose unha paraxe irrepetible en tempo… Sobre a cor, unha observación: ¡Como que andando o tempo o concello terá unha rede de muele con tres ruedas un mes del año regulando Lugo e España. destacan na paisaxe os blancos plásticos, substi- casas grandes que, conxuntamente, potencien e dis-

Casa Grande da Fervenza. Entrada Lagoa en A Fervenza Muíño na Fervenza 78 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 79

fruten esta xeitosa forma de viaxar e facer turismo. arco triunfal nunha igrexa dunha nave con capela Un letreiro fálanos de “Sabarei de enrriba”. Eu coi- de alta velocidade que contrasta coas repousadas A igrexa de Camposo, humilde, románica, de e sacristía no lateral norte. Alberga unha Virxe do que debería poñer de “arriba”. E outro de “Saba- que ata agora tivemos e seguimos utilizando. con neno dos s. XVI-XVII. rei de abaixo”. O meu mapa fala do Monte de Saba- pedra de sillería, ten unha fermosa ábsida semi- Paso por Laxes, con Capela do Rosario. Moi cerca, rei. A miña vista, en troques, fala de terra chá. circular máis baixa. A nave, a dúas augas, ten pro- No lugar do Castelo, houbo un doado á igrexa de dous pazos fermosos, señoriais, que fan verdade o fundas gretas. Non interior, retablo barroco do s. Lugo no ano 1032 por Bermudo III. A igrexa de Sabarei é sinxela. Nela gárdase un San que dixo Otero Pedrayo sobre a realidade desta terra. XVIII. No exterior, rodeándoa, pequeno e anárqui- Blas do s. XV, e un cáliz de prata do XVIII. co cemiterio. Na porta principal, curioso enterra- De volta a Lugo, Paradela. Case ó final do concello. E, SABAREI mento coroado cun bonete de pedra. No medio do de novo, o río Chamoso, que marca límites con Lugo. pobo, magnífico pombal. Na estrada de Sarria a Lugo, está a Rota do Moble, MACEDA que comeza en Lugo, e ten a Sarria como capital. O A igrexa, de 1945, está situada nun alto, sobre un anti- O río Chamoso xa trae de atrás a súa historia. En Desde Camposo, subir a Farnadeiros. Ou esa é a Corgo ten alomenos dous puntos de referencia nes- go castro. Nela consérvanse tres tallas do s. XVIII. Castroverde existe a Asociación “Río Chamoso”, sensación, de contínua subida, aínda que aquí non ta Rota: Mobles Toirán e Atticus. de caza, pesca e conservación natural. hai alturas especialmente ostensibles. A rede Como unha vía transversal que vai facendo intrincada de camiños permite que salla cara á Arredor da estrada Lugo - Ourense, aparecen o intersección coas principais do Concello do Cor- Hostal Alborada, Desguaces Goya, as estacións de recta de Sabarei. go aparece a estrada que fixo a Deputación Pro- servizo de Sabarey e Maceda… vincial, como un cinturón lonxano arredor da III-Terceira viaxe LAPÍO (SAN MIGUEL) É obrigado parar na Pastelería de Maceda para mercar capital lucense. PARADELA Da antiga igrexa románica de Lapío, mencionada alomenos media ducia das súas xigantescas ”cañas” Aquí, en Maceda, da a sensación de ser unha vía De Lugo cara ó Corgo, sinal cara a Paradela. no testamento de Odoario no ano 747, queda só o que enchen de gastronómico placer calquera casa.

Cigoña Casa Grande de Camposo Pombal en Camposo Casa de Pereira en Laxes 80 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 81

Desvíome, e primeiro só atopo unha antiga casa con grandes dinteis monolíticos sobre os portais MANÁN Ó norte de Manán, notoria fortaleza castrexa con de peóns camiñeiros con pozo ó lado que semella de acceso, como publicou Elías Valiña Sampedro. Imos cara á zona oeste central do Concello en muro de cerca áo norte, hoxe de labrantío. Ó este un pombal. dirección a Manán de Santa María. Curiosa a do poboado, finca A Croa. Á vista deste castro está Dentro do termo parroquial están os castros de A dedicatoria. Normalmente, os nomes son o dun o castro de Chamoso, ó sur de Paradela. En O primeiro Paradela que atopo é un grupo peque- Ribeiriña e O Uzal, entre os que pasa o camiño santo e logo o propio da parroquia. Aquí, non. Manán de Arriba, sinxelo templo rural. no de casas, mesmo á beira da estrada Lugo - real que ía de Lugo a Sarria e Monforte. Coma na Pobra de San Xiao, aquí é Manán de Ourense, por Sarria e Monforte, á que volvo de Por aquí pasaba un Camiño a Compostela. Santa María. inmediato. En total son cinco poboados na parro- SANTO ANDRÉ DE CHAMOSO quia. No Arquivo Histórico Nacional figura un docu- A igrexa de Santo André de Chamoso é un con- Ó norte do termo parroquial hai un castro con res- SANTA MARIÑA DE CABREIROS mento de 1582 que fai referencia a Paradela. xunto de barroco popular que ten preto un crucei- tos dos seus muros defensivos. E, de súpeto, entramos en Santa Mariña, urbani- ro con relevos de Cristo e a Doorosa. O nome zación de chalets na que residen numerosos Viaxo por zona de altibaixos e curvas. Non se pode Un letreiro avisa de que pasamos xunto á empre- Hospital venlle dun antigo establecemento no lucenses capitalinos. Chalets de variada factura, chamar exactamente “montuosa”, pero sí de sa “Ganados Abuín”, que importa reses de Holan- Camiño a Compostela. pero en xeral de alto nivel. variado relevo. da e Francia. Rúas e chalets de nome sonoro: rúa Anduriña, Na localidade existen dúas medorras. A igrexa parroquial, barroca, está en San Fiz, no Cruzo a vía de tren a nivel superior, e vexo un car- Noite Meiga, la Casilla, rúa do Xílgaro, Los Abe- medio do pobo, con grandes lápidas no cemiterio No Hospital, en xullo de 2004, celebraron unha malla tel do Tecor Chamoso. De novo, a caza. Hai que dules, rúa do Merlo, rúa Pombal, rúa da Igrexa, que a rodea. Ten un retablo renacentista (s.XVII) e tradicional, organizada por unha familia do lugar. dicir que No Corgo hai perdices, lebres, coellos, Rúa do Cuco, do Carrizo… letreiros de “Propiedad outro neoclásico. Grandes casais a catro augas corzos, xabaríns… privada. Prohibido el paso”, retráennos un pouco.

Igrexa de San Fiz, Paradela Puertas Álvarez, Paradela Manán, San Cosme. Igrexa Manán de arriba. Igrexa de Santa María 82 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 83

A pequena igrexa de Santa Mariña, románica, nun NA OBRA XORNALÍSTICA EN CASTELÁN DE alto de pedra. O retablo maior é barroco. Un pou- ÁNXEL FOLE, recolle o artigo ”Buscando pazos”, co máis arredado, o cemiterio. Preto da igrexa publicado en Faro de Vigo o 1 de xullo de 1953. apareceron varios sartegos. El señor Aldegunde, un clérigo muy inteligente y Á saída á NVI, gran aparcamento privado. E entón culto, nos sirve amablemente de guía de nuestra descubrimos un dos elementos menos desexados visita al pazo de Andrade, en Santa María de do Concello… Eses clubes de estrada que se Cabreiros. Nos satisface saber que es un notable asentan nas rectas do concello do Corgo, e contra investigador de temas de historia eclesiástica. os que se teñen pronunciado repetidamente polí- Gracias a la gentileza de los señores del pazo, ticos e particulares. podemos recorrer las viejas estancias, curiose- ando, comentando, admirando. Divanes, sillas, No pobo de Cabreiros, xa na NVI, proliferan as ins- relojes. Melancólico encanto de los años idos; talacións comerciais ou industriais. Deseguida fuga de imágenes en el remanso del tiempo; cua- perdemos a conta, porque esta é a zona con máis dros borrosos, como el brocal del pasado. Aquí, vitalidade económica do Concello do Corgo. unas arcas de cuero; allí, dos espejos ovales con Tamén Fole escribiu destes pazos. Ruth Fernán- marcos de bronce. Ilustre, venerable antigüedad. dez, que publicou o libro A PROVINCIA DE LUGO Cada objeto exhala el sutil aroma de lo pretérito.

Pazo de Santa Mariña Igrexa de Santa Mariña de Cabreiros 84 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 85

Una sombra se desvanece en cada rincón. la historia de Galicia, se conserven largo tiempo. San Marcos, de 1870. Posúe un retablo barroco do Ponte de Neira II” fixo no ano 2003 esta praia. S. XVII. Sartegos labrados en roca granítica. Moi Basta una ojeada a la biblioteca para percatarse Último hallazgo. A pocos metros de la capilla, Xeitosa foi esta obra na que se remansa o río Cha- preto está o Castro A Croa, no que apareceron de que en este pazo han vivido hidalgos letrados, unas sepulturas antropomórficas, bajo la espesí- restos de cerámica. moso para o baño no verán, e para o lecer, a con- curiosos de ciencia y arte. Una vieja edición del sima ramaje de unos arces. A la indecisa luz cre- templación da natureza e o paseo durante todo o ano. Paraíso Perdido. Libros franceses y latinos. La puscular parece que penetramos en una caverna. Un letreiro, á beira da autovía, anuncia “Playa flu- ilustración acumulada de varias generaciones, Tenemos que encender varios fósforos. Una ver- vial de Chamoso”. É un conxunto fermoso, natu- PEDRAFITA con sus inquietudes espirituales, con un afán cul- dadera gruta vegetal… Y una rápida sumersión en ral e útil. ¡Ben polo Corgo!. Pasamos Abuín, e chegamos a Pedrafita. Aquí tural sostenido y múltiple; al margen del tráfago siglos remotos. Venus, sella con su beso de luz la Antes de chegar á praia fluvial, igrexa na que chama a atención un edificio “diferente”, señorial. mundanal, en un reposo lúcido y fecundo… El paz de la tarde… Venus, paje de día y heraldo de observamos a lápida que custodia a tumba de Bal- Unha placa proclama que é o antigo Grupo esco- señor Aldegunde nos informa que en esta casa ha la noche. Hay una melodiosa correspondencia bino Díaz, que foi mestre nacional do Corgo. Naceu lar “doado por Juan Fernandez Castedo ós veci- trabajado el sabio ingeniero Andrade, colabora- entre el tierno cántico de la tórtola y el largo en 1913 e morreu en 1956. É unha pequena igrexa ños do seu pobo natal”, Pedrafita, en 1945. dor del insigne Fontán. susurro de la brisa en el boscaje. rodeada por tumbas; agobiada por tumbas. A primeira noticia gráfica da freguesía aparece en Con el placer del juglar de antaño, bebemos el CHAMOSO (SAN CRISTOVO) Na zona hai vellas e grandes granxas, agardando documentos da catedral de Lugo, datados nos vaso de buen vino en el comedor de la casona. En Chamoso, unha das famosas rectas do Conce- polo derrubamento ou por novo destino. séculos XII e XIII. Quizás nuestro reverente interés lo haya mereci- llo, que case se prolonga ata o infinito. do. Un sereno contento suelta las lenguas. Brin- Cruzamos sobre a autovía, e entón chegamos á A Casa de Ulloa, a catro augas, conserva aires do damos porque estas bellas mansiones, tesoros de Preto da igrexa, nun alto, atopamos a capela de praia fluvial, na que se fai constar que o “Obradoiro seu antigo esplendor, cunha pedra heráldica. Ade-

Urbanización de Santa Mariña, Chalet Casona en Bocelo, Santa Mariña. Igrexa de Santo André de Chamoso Antiga escola de Pedrafita 86 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 87

mais, hai unha fonte de augas medicinais, utiliza- escudo. E moi preto, no río inmediato, pequena e da para curar enfermidades do fígado e da vista. fermosa cascada pola que rebosa o caneiro. En Pedrafita, o día da Ascensión, celébrase o ritual A igrexa é moderna, de 1890, e está situada no da fonte, na que os devotos —segundo informa Xosé máis alto do pobo, sobre unha rocha de granito. Manuel Blanco Prado— en ritual profiláctico e cura- Ten nave a dúas augas, planta de cruz latina e púl- tivo, lavan algunhas partes dos seus corpos cuns pito de pedra. panos que logo deixan a caron da fonte. Adai ten en lugar principal o Pazo do Xeneral A antiga igrexa estivo sobre un alto, ó norte. Tella. É un pazo moderno, nada que ver cos mag- Consérvanse dous sartegos en roca cuberta de níficos pazos tradicionais do Concello, pero aínda matorral. así impresionante. Presenta dúas grandes torres laterais. A súa base é de 28,5 por 18 metros, cun Na parrroquia existe unha capela dedicada a Nosa total de 1704 metros cadrados construídos sobre Señora das Virtudes, cun retablo renacentista. unha finca de 6.775 metros. ADAI O seu destino parece ser a hostalería e o turismo. Pasada a Explotación Muinelo, chegamos a Adai, capi- Así garante a súa permanencia e vitalidade. En tal gandeira dun concello especialmente gandeiro. decembro de 2000 foi vendido pola Familia Tella, Á chegada, á esquerda, casona de muíño con e no outono de 2006 mercado por unha empresa

Pazo de Ulloa, fachada principal Pazo de Ulloa, parte posterior 88 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 89

madrileña, suponse que para turismo rural. Ó noroeste, hai un castro no que apareceron res- tos prehistóricos, e no lugar de Queizán de Abaixo No núcleo de Adai, igrexa, escolas… Estas foron descubríronse varios sartegos pétreos. rehabilitadas polo Obradoiro Ponte de Neira. No centro, un gran palco da música. E un conxunto Un gran chalet no alto de Queizán domina o pobo. de casas de pedra, fermosas, amplas, caracterís- En Queizán, no máis alto do monte, hai un monolito erixido a finais do s. XIX, non sabemos con que fin. ticas dun concello que rebosa señorío. Imos cara Queizán, deixando á esquerda a esta- Un novo anuncio de Tecor. Indicador de Mesón ción de testaxe de Acruga. dos Ramos. Quizais en tempos houbo alí un mesón. A estrada á que chegamos é máis E seguen curvas e desniveis. Seguimos na zona “importante” que a que traemos. Leva a Castro- oeste do Concello, pero máis ó norte. verde. É a que a Deputación fixo como circunva- lación da capital. QUEIZÁN Castroverde comeza no km.125 desta vía, coa En Queizán de Abaixo, a igrexa está no máis alto parroquia de Goi. Retrocedo cara ó territorio do do pobo, sobre a roca, constando que se fixo sen- Corgo, cara a Fonteita. Xa outro día a visitei, vindo do cura “Don Gutiérrez Demon y Valledor, 1736”. en dirección contraria.

Caneiro en Adai Campo da Feira de Adai Igrexa e cruceiro de Queizán Cruceiro en Queizán 90 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 91

CAMPELO Paso xunto ó Colexio, campo de deportes, polide- quila(n), nome de persoa na idade media, que O Grupo Djaliqyah visitou esta igrexa para estudar Chavín e Rubial á esquerda. Campelo á dereita. portivo… A este polideportivo xa teño asistido a lembra o tempo dos francos. unha inscrición existente no tímpano na porta Vou a Campelo. partidos de fútbol-sala que os rapaces lucenses principal. Nela aparece a data de consagración A igrexa románica, con reformas posteriores, data veñen xogar aquí. (1178), e o nome de Rex Fernandus, o que consi- A sinxela igrexa é románica, con nave a dúas de 1178. Actualmente dedicada a Santa María, tivo deraron proba que houbo unha actuación especial augas. Alberga unha Virxe románica do s. XIII. No Co río Tórdea, remata o pobo de Goméan. Pero a María como titular desde os seus comezos. A da persoa real. Parece que puideran ser dúas pobo, escudo con catro cuarteis. vendo que o concello segue, sigo tamén en direc- fachada é do século XII, con porta de estilo romá- pedras independientes. ción Madrid, onde está a zona industrial de Veiga nico e unha fiestra con arco e columnas. Tivo por- Cruzamos de novo a autovía. Letreiro de Tecor de Anzuelos. ta lateral, hoxe pechada de pedra. En Franqueán apareceu un miliario que acredita “O Corgo”. o paso por esta parroquia da vía XIX do Itinerario Cousas da división administrativa: unha beira da Figura como posesión da igrexa de Lugo no catá- Saímos á estrada NVI á beira da casa do concello. de Anonino. estrada é de Láncara e a outra do Corgo. logo confeccionado na primeira metade do s. XII. A rúa está dedicada a Apolinar Gómez Silva, que foi secretario do concello, do de Ponferrada e da FRANQUEÁN Menciónase Franquiani en 1233, cando o peregrino En tempos tiven aquí un amigo, Luciano Marbán, Deputación de León, e contribuíu de xeito decisi- O camiño estreito que me leva, ó comezo paralelo Pedro Fernández, con motivo dunha viaxe ós Santos monitor do Teleclub. Pasou tanto tempo que vo a que O Corgo tivese unha consistorial propia. á autovía, acaba por cruzala por debaixo, e de Lugares, fai doazón á catedral lucense de senllos seguro que ningún de nós é o mesmo que naquel repente, ó atopar Talleres Franqueán, sei que casais en Franquián e San Xoán de Trasliste, e outra tempo dos teleclubs en que Franqueán e Marei Ó lado doutro dos clubes da estrada (estou xa na ave- estou onde quería chegar… vez no 1260, cando o bispo lucense Don Miguel per- soaban con nomes propios na copiosa nómina dos nida que se supón placenteira) un almacén que pare- muta a freguesía de Santa María de Franquián. case catrocentos teleclubs da provincia de Lugo. ce improvisado de “troncos” de aeroxeneradores. Opina Méndez Ferrín que Franqueán ven de Fran-

Igrexa de Campelo Colexio Público Igrexa de Franqueán 92 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 93

O primeiro teleclub de Franqueán estivo nunha Aquel 1972 rendeuse unha homenaxe a Jaime Castrillón (que el sitúa en Santa Eulalia do Alto) cochos, vacas... e tamén o corpo humano e algun- vella casona, na casa de Besteiro, e o párroco Jai- Ceide polo seu traballo de impulsión da parroquia, parece denunciar a existencia, en pasados tem- has das súas partes. Mans, pernas, cabezas. me Ceide foi o seu impulsor. erixíndose un monolito no que se indicaba que “O pos, dalgunha fortificación. E considera que o (J.M.B.P.) pobo de Franqueán a D. Jaime Ceide. A súa fe en Castrillón do Corgo vixiaría o acceso á capital Entre as obras levadas adiante polo Teleclub de En Castrillón, casona que foi dividida en dúas, por nós fainos sentir cada día esperanza no noso lucense que desde Astorga viña por este lugar do Franqueán foi levar a auga ó novo local social, mor quizais de partixas familiares. esforzo. Outono, 1972”. antigo condado de Chamoso ata Lucus Augusti. desde uns cincocentos metros, cerrar o seu terreo, escaleiras de acceso, impulsar a constru- Dous rapaces de Franqueán obtiveron premios de A igrexa é románica (s.XII). Ten nave elevada a dúas O CORGO ción da estrada, para a que os socios cederon debuxo en 1972, dentro da convocatoria efectuada augas, con 14 modillóns a cada lado e porta alintelada Faltábame por achegarme á capital, con igrexa terreos, construción de dous kilómetros de pista pola J.C.I.T.E e o Instituto Nacional do Libro: José posterior no natural sur. Está rodeada dun muro cir- reformada en 1803, con obras que importaron para enlazar a parroquia, ciclo cultural, excur- Gude Ameijide e Pepita Armada Gude. Tamén foi pre- cular de pedra, e edificada sobre un magnífico castro. 7.114,03 reais. sións… Traballos das xentes de Franqueán parti- miada Angelines García López, do Teleclub de Marei. A pía bautismal adaptouse para mesa de altar No contorno da igrexa apareceron varios sartegos ciparon na II feira de artes e industrias populares Vemos en Franqueán a antiga escola. Novo letrei- hacia o pobo. E o seu púlpito con verxas de ferro labrados na rocha, cubertos con lousas. de Foz naquel ano 1972. Neste ano restauraron a ro de Tecor. Volvemos. Pasamos sobre a autovía, utilízase o 11 de xuño para a romaría de San Ber- igrexa parroquial, afirmaron vigas e teito e ó efec- Fronte á igrexa está a Casa dos Neira. e chegamos a Castrillón. nabé, na que se pon o santo coa xaculatoria “Cris- tuar estas obras descubriron e rescataron unha to vive, Cristo reina. San Bernabé bendito te libre A capital do Corgo vive arredor da estrada N-VI, pintura coa escena da Asunción, que estaba SAN SALVADOR DE CASTRILLÓN de toda peste e mal. Amén”. Ofrécense ex votos outrora gran arteria e hoxe longa vía vital, espe- cuberta de cal. Manuel Vázquez Seijas estima que o nome de de cera que simbolizan algúns corpos de animais: cialmente destinada á circulación interior.

Igrexa Franqueán, detalle da portada Igrexa de Castrillón Ábsida da igrexa de Castrillón 94 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 95

IV-De Laxosa a Folgosa Foi moi grande esta estación, pero na actualidade ARXEMIL Supón Nicandro Ares que as igrexas son Santiago o tren non é o que era. Nin aquí nin en Lugo. Que- Nicandro Ares conta que houbo un mosteiro de Adai, San Miguel de Pedrafita e quizais San Paio Entro, de novo, no Corgo, pola N.VI. Visito Laxosa. da o Ave como gran esperanza. medieval en San Martín de Perliños (Perellinos), de Arcos, todas elas próximas. Alfonso III, en 900, O núcleo, alonxado da súa estación. O pobo, que- Na zona da estación, dominan o conxunto as insta- na parroquia de San Pedro de Arxemil, preto dun confirma ó bispado de Oviedo varias posesións en da á beira da N.VI, e hai un establecemento de lacións de Suministros Ribeira. Cando lle comento castro e dunha antiga ponte alombada, quizais Galicia, “Laxosa en Chamoso e a posesión de San hostalería, o Mesón de Mónica, ó que acoden a miña impresión ó Alcalde, entérome que, preci- medieval con base romana, chamada ponte dos Martín de Perliños con tódolos seus anexos”. numerosos lucenses polo agradable trato e o bo samente ese é o seu traballo e a súa empresa. Galiñeiros, sobre o Río Chamoso, a pouca distan- comer. Teño ido alí, e moi ben. cia da estrada Madrid-Coruña. Consérvase a tradición de ter habido un convento Hai casonas xeitosas, fermosas e ben conserva- e logo unha ermida. Por estas posesións houbo das. Ocorre en moitas estacións, testemuñas do Por aquí pasaba a vía romana XIX. Sábese, porque o litixios entre as dúas dioceses, e cóidase que LAXOSA tempo no que o tren era vital. Laxosa segue a grupo Djalikyah atopou dous miliarios. Tamén se algúns documentos foran falsificados. Puideron A igrexa de Laxosa é moderna. Preto dela atopáron- agardar con todo o dereito a que o tren volva ter atopou un ara votiva dedicada por Maximus Secundi ser refeitos máis tarde, e pode haber mentiras se sartegos, e non lonxe tres castros acreditan pre- primordial importancia. ó deus Mercurio, que se garda no museo diocesano. neles, pero o certo foi a existencia deste Mosteiro. senza humana desde a máis remota antigüidade. Risco menciona que o 20 de abril do ano 857, Ordo- Moi preto hai un cómodo paso baixo da vía. Hai Indo para Arxemil chama a atención o moderno A parroquia queda dividida pola N-VI. A un lado, o ño I, Rei de Asturias, e a súa dona, doaron á sede de varios exemplos no concello de pasos elevados ou cemiterio, alonxado da igrexa e das casas. pobo, tranquilo. Ó outro, a estación, na que un Oviedo, “en Chamoso, o mosteiro de San Martín de muro marca distancias entre o ferrocaril e o trá- subterráneos da autovía, para posibilitar un tráfi- Perliños, con dez vilas e as súas igrexas, chamadas Os piñeiros acompáñannos en case toda a viaxe. fico rodado. co fluído. Santiago de Ranero, San Miguel e San Pelaio. Vese que foi importante na zona o traballo de

Casona en Castrillón Igrexa do Corgo Ponte Galiñeiros en Arxemil 96 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 97

plantacións forestais. VILACHÁ Neste termo está a casa de Canoura, cun escudo De Sobrado cara a Castroverde, magnífica estra- Chegamos a Vilachá. E entón sabemos que esta- en catro carteis. da, que chega ata Coto. Desde alí, volve á súa Circulamos por zona relativamente alta. Os mon- mos no remate do Concello. Esta parroquia foi do modestia anterior. tes xa non deixan ver lonxanías. concello de Lugo ata 1835, que pasou ó Corgo. BERGAZO A nova estrada vai máis dereita, e a igrexa queda Deixamos á dereita Boelle e Vilaceleiro. Aparece O terreo en Bergazo é plano e arborado. Magníficos prados pola zona evidencian a exis- un chisco arredada. Seguindo o indicador, subi- un letreiro de “San Xoán”. Estamos en Arxemil. tencia de gando vacún. De tódolos xeitos, esta Sobre un amplo castro está a sinxela igrexa parro- mos cruzando Folgosa ata o máis alto onde SEGOVIA zona alta está menos habitada que a terra chá quial, claro exemplo de arquitectura rural. Con- comentamos a unha señora que se achega a nós. A igrexa é un exemplo de barroco tradicional lucen- do Corgo. tén retablos do s. XVI, e no Museo Provincial de “Iámos ata Folgosa, e coido que nos pasamos”. “Ai, se. No seu interior, hai un retablo neoclásico. Lugo existen restos arqueolóxicos atopados aquí. non, Señor, non van perdidos. Isto, tamén é Folgosa”. SANTA MARÍA DE PIÑEIRO Preto, caserío de 1759 chamado Casa San Xoán. Santa María de Piñeiro, filial de Adai, aparece nun SAN MARTIÑO DE FOLGOSA Indicounos logo como volver á estrada, cousa que Á esquerda, Segovia. Imos cara alí. Ou non ten documento da catedral de Lugo, datado en agosto Para ir a Folgosa pártese da N-VI. Hai que pasar facemos pasando por diante dunha casa con bal- saída ou non lla atopei, no medio mesmo do pobo. de 1250. Veiga de Anzuelos que xa dixen é parte do Corgo conada que domina o val. Seguindo estrada adiante, estamos no remate das No máis alto, a igrexa, con ábsida cadrada. No e parte de Láncara, e chegar a Sobrado, que per- Estamos en Seoane, segundo proclama un letrei- terras do Corgo. Á dereita, magnífica instalación muro do adro atopáronse varias sepulturas tence a Baralla. ro na estrada. de invernadoiros. antropoides.

Igrexa de San Xoán de Segovia Casa San Xoán, Segovia Igrexa de Vilachá 98 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 99

No libro “Viaxes con Fole”, Manuel Rodríguez fala do conservadas arcadas, dixo Fole: “O derradeiro A igrexa de San Martiño foi románica. Restaurada no furosas: Fonte do Bosque e Fonte das Laxes. Pazo de Folgosa, a Casa Palacio de Piñeiro, sinalan- Conde de Canalejas, señor deste pazo, louqueou ano 1960, nada conserva do seu pasado esplendor. Manuel Vázquez Seijas indica que houbo unha do que se atopa á man esquerda, pouco antes de e andaba a pedir polas aldeas”. A igrexa de Santo Estevo é unha pequena capela, sinxe- torre, a Torre de Anseán, do Marqués de Astorga, chegar á radial Madrid - Coruña. “O frontis é impre- Os actuais donos do pazo son conscientes do seu la, rural e illada, que está suprimida como parroquia. que “era unha das boas fortalezas do Reino”. O sionante pola cantería ben labrada e, sobre todo, polo enorme interese artístico e monumental. É nor- título de Marqués de Astorga, Grande de España, enorme escudo coroado co símbolo condal. Dous mal que se sintan orgullosos da súa propiedade. outorgárallo en 1465 o Rei Enrique IV a Álvaro leóns aguantando unha vieira, un axedrezado, a Cruz Teño oído a moitas persoas laiarse porque nos V-Rematamos viaxe Pérez Osorio, que era xa Duque de Aguiar e Con- de Malta, os lobos, cinco vieiras… son testemuña das patios destes pazos atópanse carros, moreas de de de Trastámara e Villalobos. familias, emparentadas entre si, que o habitaron. Nesta quinta viaxe imos completar o percorrido leña, apeiros labregos, galiñas peteirando miño- polo Concello. Volvemos pasar por lugares xa A Torre estaba en Santa Catarina, onde aínda exis- —“Este pazo é do conde de Canalejas, ¿non si?, cas… Eu penso que é fermoso dar con familias visitados, e o coñecemento permítenos ver cou- te a casa da Torre de Anseán. preguntámoslle incorrectamente á labradora que labregas en mansións nobres. Estamos tan afei- sas non vistas na primeira vez… Como, por nos abriu o vello portalón”. tos a ver que habitan casas ruíns –moreas de Dela fálase en 1526 no proceso contra don Alon- exemplo, as grandísimas pedras -a fin de contas pedras e laxes- que nos estrañamos en vendo so de Fonseca. Destruída no S.XV polos Irman- —“O pazo élle noso”, contestou con firmeza. megalitos- que existen na zona de Laxosa. algúns pazos señoriais en mans de paisanos, can- diños, reconstruíuse. Logo a torre caeu, debido “Mercámolo a don Felipe Llamas cando eu aínda do a cantería dos nosos artesáns cadra tan ben ANSEÁN ó abandono dos donos e non ser cuidada polos era unha meniña”. coa paisaxee coa nobreza da nosa xente…/…Oxalá Cara a Anseán, hai un paso a nivel. Na parroquia caseiros. Dela saíron máis de douscentos carros E namentres visitabámo-lo patio interior de ben que os labregos poidan vivir todos en pazos”. consta que hai dúas fontes de augas termais sul- de pedra de grao, e suponse que un tesouro que

Restaurante Prados en Veiga de Anzuelos Estrada Baralla-Castroverde Pazo de Piñeiro Pazo de Piñeiro, escudo 100 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 101

alí estaba agochado, xa que se conta que “había do concello, e desde aquí contémplase toda a alí unha cova no chan da torre, que estaba moi terra do Corgo. adreçada e lucida, coas súas estrelas noa bóve- da”, e que “a tiñan topido e entullado e ansí ALTO estaba entullada”. A igrexa de Santalla está en Eirexe, nun gran cas- tro. Conserva porta románica e fiestra saeteira, A igrexa ten un amplo adro con cemiterio, e con- sendo barroca a espadaña. No interior, garda tén unha magnífica custodia “Sol” de 1800 e reta- interesantes retablos. Jaime Delgado denomina blos do século XVIII. Nela, o segundo domingo de de “falsa ferradura” o gran arco triunfal existente maio, según Blanco Prado, hai o ritual de poñer o no interior. A ábsida ten un tramo recto e cabe- santo, ofrecéndose os devotos polos acabados de ceira semicircular. A igrexa non é anterior a 1200, nacer e polos que van nacer. Preto da igrexa está pero tampouco moi posterior. a Pena do Santo, e inmediato a esta, magnífico Por Jaime Delgado sabemos que as pinturas apare- local da asociación de veciños. cidas ó facer obras na igrexa consisten nun orixinal Por aquí pasaba o Camiño a Compostela. viacrucis coas catorce estacións compostas por pasos Pasamos por Marei, Vilanova. Imos subindo cara todos iguais: cruz con lises. O resto das pinturas, de a Santalla. fins do XVI, mostran un San Roque con bastón de No alto, a igrexa parroquial. Estamos nos límites peregrino e a coroación de María por dous anxos.

Anseán, Igrexa. Anseán, Centro Social Igrexa de Anseán, pedra no muro 102 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 103

Cruzamos un pequeno río no que debe haber boa A igrexa parroquial ten un retablo neoclásico (s. XIX), pesca cando hai un letreiro que lembra que non e no lateral dereito outro renacentista (1677), que se se deben pescar troitas de menos de 19 cm de indica mandou facer o licenciado Sebastiá López. longo. Hai un lago. E atopamos Abragán. Saímos á estrada Lugo - Sarria, moi preto da ABRAGÁN. Pobra de San Xiao. Volvemos a terras do Corgo. Suprimida como parroquia, a igrexa está na parte CERCEDA alta, nunha carballeira. No ángulo que forman o Miño e o Neira ó unirse, Vexo un chalet de autor. Hai moitos. E centos de Cerceda. casas magníficas que compensan de todo. Se en tódolos lugares do Corgo chaman a aten- Chegamos a Escoureda. Os nichos de Escoureda ción as magníficas casas de pedra, quizais pode rivalizan coa igrexa. E case gañan. ser Cerceda un dos lugares máis destacados. Á beira da súa igrexa, sepulcro da Familia Amedo ESCOUREDA Fouce. Vemos unha cigoña. No ángulo que forman os ríos Neira e Tórdea está A igrexa está algo aillada. A capela maior é a catro a histórica Escoureda. augas. No interior, ten un retablo barroco do XVIII. Hai máis de mil anos, en 976, Adosinda, cumprin- E perto da igrexa están as ruínas da casa-fortale- do a última vontade do seu esposo Vermundo za de O Pacio, que foi dos Páramo e data de 1587. Gatóniz, doa ó Mosterio de Samos a vila de “Scau- Ten dous portalóns con arcos de medio punto, e reela”, xunto ó río Tórdea en Manzaneda. unha pedra heráldica de 1881. Poucos anos despois, en 982, consta que Lucito Lucidiz doa ós frades de Samos e ó seu abade SANTALLA DE QUINTE Mandino a “Villa de Scaureta”. Quinte, quedounos para o final. Sempre a Igrexa polo medio, en data que vai de Está sobre a ribeira esquerda do Miño. Santa Baia 982 a 990, no inventario de posesións de San Sal- de Quinte, figura no primeiro testamento de Odo- vador de Bande en Neira figura “Villa de Scaure- ario (747), coidándose que aquí houbo unha comu- da, que iacet inter Tordena ed Naria per ubi suos nidade cristiana moi antiga. terminos habet et illo ribeiro contra ecclesia des casa de Arias Armentariz ata casa de don Violen- Risco menciona que Alfonso III, en 897, inclúe zo II sesigas molinarias”. Quinte na doazón a Santa María de Lugo. E men- ciona esta “vilae” como fundada polos seus ser- Por fin, en 993, Lucido e Visclarara doan ó mostei- vos Quirino, Verino, Miro, Sirio, Semeorino, María, ro de Samos as vilas de San Salvador e Santa María Lairego, Manax e Asoredo. Cita tamén este docu- de sala xunto ó río Neira e outros lugares e vilas: mento a vila (as dúas “in portu Framiri”) de Cole- “et villa alia in Scaureda ab integro”. ses (Coeses - Quinte), que tamén doa á igrexa de

Igrexa de Alto 104 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 105

Lugo cos seus homes e herdades da súa familia. Pedro trata de introducir unha alma no ceo. Porto e Framil son de Quinte. O grupo Djalikyah atopou unha lápida que na No século XII pertence á mesa canonical lucense, actualidade se atopa no museo diocesano, na que e entre 1373 e 1385 está aforada ó mosteiro de aparecen as letras “amuladi”, que querería dicir Santa María de Lugo. Arrabaldo e Pacio, tamén “Serva de Deus”. Suponse que pertenceu a unha de Quinte, figuran en documentos de 1194 e 1256. sepultura cristiá. A igrexa é románica, a dúas augas, totalmente renovada no século XIX. Deste tempo é o frontis. No interior, retablo e imaxes do século XVI. Na porta sur hai unha pedra alintelada decorada con 5 trián- gulos con debuxos de cruces, círculos ou cuñas. En 1983, foi restaurada polos veciños. Apareceron unhas pinturas que Jaime Delgado considera corres- ponden ó século XVI, nas que aparecen Pedro e Pablo, unha Virxe da Anunciación e un Santiago Matamou- ros, estimando que se trata dunha escea na que San

Igrexa de Cerceda Igrexa de Quinte Casa Carpanzal con capela, Cerceda 106 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 107

Un lugar ideal para vivir Remata aquí a miña Guía, que xa é de tódolos lec- pedra feita nobles mansións, igrexas case milena- tores, para tentar achegarse ás terras do Corgo. rias, e pontes robustas incorporadas para sempre á paisaxe. O Corgo, terra de xente franca e acolle- Que pretende ser a presentación dunha terra e dun- dora, que abre portas coa seguridade de saber que has xentes. Como unha presentación tópica na que o viaxeiro é un amigo. O Corgo, ás portas de Lugo, se dixese: Aquí, O Corgo… Aquí, un amigo. E xa está. con personalidade propia, con individualidade e Aquí, nesta Guía-Bloc de notas, está a miña idea, a señorío, espreitando, recibindo, sabendo que xa miña visión das terras do Corgo (pedra, auga, terra chegou o seu momento na historia. chá, amplo horizonte)… Aquí, un amigo, mil amigos, O Corgo é, efectivamente, un lugar ideal para que- un millón de amigos… que queren e poden ache- darse. Para vivir. garse, entrar, nesta terra aberta e acolledora. Aquí remata a miña misión: Detectar que as por- O de “Un lugar ideal para vivir”, referido ó Corgo, tas do Corgo están abertas, as portas da terra e non serei eu quizais, aparte do dito, capaz de máis da xente. As inexistentes portas vitais do demostralo con palabras. Pero si podedes, lecto- Corgo, constato que están abertas, e as xentes do res, comprobalo perfectamente. Corgo agardando por todos nós. O Corgo, terra de auga e pedra, de fermosísimas paisaxes, de ríos e planicies. O Corgo, terra de

Casa de Chousa en Laxes A Fervenza. Piscina 108 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 109

Agradecementos Quede constancia da miña débeda e agradece- Fóronme de interese os traballos xornalísticos de mento a tódolos que aportaron algún dato dos que Julio Fdez. Pardo de Neira en El Progreso (“A aquí se ofrecen. familia dos Neira”), Xosé Luís Méndez Ferrín en Faro de Vigo (“Franqueán”), Xavier Costa Clavell De Jesús Abuín Arias (autor da “Historia do Cor- en El Progreso (“La cocinera de Azaña”), Javier go”) obtiven unha perfecta perspectiva do pasado Gómez Vila en El Progreso (“La Vía romana de do Corgo e moi interesantes observacións sobre Lugo a Astorga”) e Martín Prieto en El Mundo (“El este texto, así como impagables datos que só el cocinero de Azaña”). coñecía; de Nicandro Ares e Jaime Delgado, Grazas a Xaime Félix López Arias e ó seu traballo ampla información sobre a monumentalidade das inédito souben do Camiño a Compostela no Corgo, terras do Corgo; de Xosé Manuel Blanco Prado, e deume datos moi interesantes sobre Adai; Xoán datos sobre romarías; de Carlos Reixa, informa- Carlos Rodríguez Paradela informoume sobre Car- ción sobre temas actuais e varias puntualizacións. los Antonio Riomol y Quiroga e asesoroume sobre Consultei o Espasa (tomo V), Diccionario de Madoz, outros temas; Estefanía de la Torriente (“La guerra El Eco Universitario, Nomenclator, Nomenclator do civil española mes a mes”, nº 32) aportoume datos Bispado de Lugo, DOG do 14 de agosto de 2000, sobre o Xeneral Tella, Raul Morodo e José García Páxinas brancas de Telefónica, “Historia de Lugo” Oro (G.E.G.), completaron datos sobre Julián Bes- de Amor Meilán, “Fortalezas de Lugo y su provin- teiro e Francisco Aldegunde Dorrego, Federico cia” de Vázquez Seijas, “Inventario Artístico da pro- Jiménez Losantos (“Los nuestros”) deume datos vincia de Lugo”, de Elías Valiña Sampedro, e “His- impagables sobre Julián Besteiro, pero a maior toria de Galicia” de Otero Pedrayo. información sobre o P. Aldegunde –e outros aspec-

Hórreo en Cerceda Igrexa de Adai 110 O Corgo, amplo horizonte Xulio Xiz 111

tos do Corgo- deuma o inesquecible escritor e ami- veitosas. Quixera que este libro fose unha modesta go Manuel Rodríguez López (“Viaxes con Fole”) que homenaxe para Eliseo López, Jaime Ceide, Bene- moito antes ca min viaxou polo Corgo. dicto Liñeira e moitos outros curas que no Corgo estiveron e están facendo un magnífico labor social. Nunca imaxinaría Aquilino I. Alvariño que o seu poema sobre o Miño ía ter un papel neste libro, Dos medios informativos, fun conseguindo moitas das nin Ignacio Martínez Rodríguez (“El Hórreo novas relativas á actualidade do Concello, e do meu Gallego”) que recollería aquí a súa non mención, arquivo persoal outros datos que coidei de interese. nin o P. Risco a mención por un dato mínimo, nin Grazas a Carmen Rodríguez Soto por axeitar a M. Pardo de Andrade (“Los guerrilleros gallegos miña expresión á normativa vixente, e ó Alcalde de 1809”) que aquí iamos deixar constancia do do Corgo por confiar en min para facer este libro. seu esquecemento dos patriotas do Corgo. De todos é un pouco esta Guía. Eu só espero ter sido Abrumoume Isaac Rielo Carballo (“A casa grande un cooperador necesario para sacala adiante. de Quintela”) coa información que pode obterse nun Permitídeme finalmente un toque sentimental, pequeno recanto desta terra; aportoume Ruth Fer- e que dedique este libriño a Pablo Rico Giz que nández (“A provincia de Lugo na obra en castelán veu ó mundo mes e medio antes de que esta de Ánxel Fole”) a visión de Don Ánxel dun pazo, e guía vexa a luz. Eliseo López, antigo cura de Marei (“Teleclub de Marey”) deume en tempos moi importantes lec- cións vitais no momento en que me foron máis pro- X.X.

Festa no río Pazo do Corgo