Het Spaanse Oponthoud Van Ministers Spaak En Pierlot in 1940

OPGEMERKT BERT GOVAERTS, oud-documentairemaker, VRT (Canvas) en publicist Het Spaanse oponthoud van ministers Spaak en Pierlot in 1940

Barcelona, zaterdag 19 oktober ook. Jottard profiteert daarvan om 1940. Marc Jottard, de Belgische de twee met zijn eigen auto weg te consul, heeft hoog bezoek. Hubert brengen naar een garage in de buurt Pierlot, eerste minister, en Paul- achter de arena’s. Daar staat een be- Henri Spaak, minister van Buiten- stelwagen klaar, een Chevrolet met landse Zaken, zijn in de late na- een Belgische nummerplaat. middag bij hem langsgelopen. Dat Hij is de voorbije dagen ‘geprepa- hebben ze al een paar keer gedaan, reerd’. Achter de stuurcabine is een maar vandaag wordt het hun laatste schot aangebracht. In de enge kast bezoek. Het duo verblijft sinds een die zo is ontstaan, kunnen twee paar weken verplicht in het Hotel mannen plaatsnemen. De mysterieu- Majestic, op de Passeig de Gràcia, ze Chevrolet begint aan een lange, een van de chique boulevards van oncomfortabele rit van meer dan Barcelona. De twee mannen wil- 1000 kilometer naar de Portugese len naar Londen, maar de Spaanse grens. Een etmaal later zijn Spaak regering wil hen niet laten gaan. en Pierlot in Lissabon en op 22 ok- Om de tijd te doden, gaan ze wel tober meldt de BBC hun aankomst eens wandelen. Met twee Spaanse in Londen. De Belgische regering in politieagenten achter zich aan. Maar ballingschap kan definitief van start die hebben gemerkt dat de twee gaan. Dat generaal Franco daarover ministers altijd braaf naar het hotel anders had kunnen beslissen, is een terugkeren. Daarom geven ze hun weinig bekend verhaal.1 wacht soms al op voor het einde van de wandeling. Dat doen ze nu Hubert Pierlot (links) en Paul-Henri Spaak (rechts) onder het portret van Franco, aan de Spaanse grens, tussen Le Perthus en 28 / BROOD & ROZEN 2017-1 La Jonquera. (CegeSoma, Brussel)

Brood 2017-1 DRUK.indd 28 4-1-2018 12:47:30 Brood 2017-1 DRUK.indd 29 4-1-2018 12:47:30 De triomf van de Caudillo die op 16 mei 1939 zijn geloofsbrieven ging aanbieden in Burgos, Franco’s hoofdstad tij- Generaal Francisco Franco was Madrid op dens de burgeroorlog. Romrée zond een op- 19 mei 1939 triomfantelijk binnengereden timistisch rapport naar Brussel. Spanje was tijdens een overwinningsparade, na een er erg aan toe. Er was gebrek aan alles, niets wrede en bloedige burgeroorlog, die Span- functioneerde en het bestuur was overal in je bijna drie jaar lang had verscheurd. Het handen van militairen. Maar hij was heel bloed zou nog een tijdje blijven vloeien, want hoffelijk ontvangen. Er hing nog een zweem Franco kende ook na zijn overwinning geen van bitterheid in de lucht omdat België zo genade voor zijn tegenstanders, die hij ge- lang had gewacht om het nieuwe regime te makshalve omschreef als los rojos, de roden. erkennen, maar de ambassadeur meende België had lang geaarzeld om het nieuwe re- dat hij dat wel kon wegwerken. In zijn ge- gime in Spanje te erkennen. Het was een dic- legenheidsrede had Franco verwezen naar tatuur, gevestigd op de ruïnes van de prille de ‘gemeenschappelijke beschaving’ van Spaanse republiek. Die laatste had op veel Spanje en België, die dankzij ‘heldhaftige sympathie van de Belgische democraten opofferingen’ was gered van de ondergang.2 kunnen rekenen, met name binnen de Belgi- Romrée beschreef de Caudillo – het Spaan- sche Werkliedenpartij. Socialistische leiders se equivalent voor Führer – als ‘een koele als Camille Huysmans en Emile Vandervelde geest, met een open fysionomie, een perfect waren tijdens de burgeroorlog naar Spanje evenwichtig temperament en uitzonderlijk getrokken om hun steun aan de republiek te sympathiek.’ De ambassadeur voelde aan betuigen. Honderden Belgische vrijwilligers dat België in Spanje interessante kansen hadden dienst genomen in de Internationale zou krijgen. De twee landen vonden elkaar Brigades van het republikeinse leger. In Bel- in de neutraliteit. Spanje zou zich niet meer gië zelf waren veel Spaanse kinderen opge- zo snel in een bloedig avontuur storten. vangen in gastgezinnen. Toch was het ook Daar zouden de ‘wijsheid’ en de ‘gematigd- een socialist die ervoor zorgde dat België heid’ van de generaal voor zorgen. Franco officiële diplomatieke betrekkingen op het stuurde natuurlijk ook een ambassadeur hoogste niveau aanknoopte met de Franco- naar Brussel. De eerste franquistische am- dictatuur. Paul-Henri Spaak was een van bas sadeur was geen beroepsdiplomaat, de eerste democratische regeringsleiders maar een politicus: Eduardo Aunós, een die het Francoregime erkende. De eerste kopstuk van de ‘partij’ Falange Española Belgische ambassadeur die naar het ‘nieu- Tradicionalista y de las Juntas de Ofensiva we’ Spanje werd gestuurd was de 56-jarige Nacional Sindicalista (FET y de las JONS) 3, edelman Charles de Romrée de Vichenet, die Franco had opgericht om zijn militaire

30 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 30 4-1-2018 12:47:36 sering tot aan de Rijn. En wat dan? België wilde stabiliteit in Europa, maar zou zich niet inspannen om het Britse en het Fran- se imperium groter te maken. Een goed compromis met Hitler moest ook mogelijk zijn. ‘Ik geloof niet meer in de panacee van de democratie’ 5, had Spaak letterlijk ge- zegd. Aunós vond het indrukwekkend dat die woorden uit de mond van een socialist beweging een politieke basis te geven. kwamen. Aunós was minister van Arbeid geweest onder de dictatuur van Miguel Primo de De Duitse inval Rivera (1923-1930) en de architect van het corporatistische systeem dat toen functi- Neutraliteit volstond in 1940 niet om uit oneerde. Na de val van de dictator was hij de oorlog te blijven. De signalen van een uitgeweken naar Parijs en in 1937 had hij nakende Duitse aanval op België werden zich aangesloten bij Franco. Hij nam de am- alsmaar duidelijker. De Duitse inval kwam bassade in België over in mei 1939 en vond er in de vroege ochtend van 10 mei. Duitse Brussel een heel interessante post. Aan zijn gevechtsvliegtuigen voerden bombarde- minister van Buitenlandse Zaken, kolonel menten uit en om 7.17 uur staken Duitse Juan Beigbeder, schreef hij dat België een grondtroepen de grens over. Ook in Neder- boeiende ‘frictiezone’ was. De sympathie land viel het Duitse leger binnen, terwijl het voor de ‘aslanden’ – Duitsland en Italië – en zwaartepunt van het offensief op Frankrijk voor de ‘democratieën’ stapelde zich hier was gericht. Het Belgische leger werd snel boven op andere, interne tegenstellingen: achteruitgedrukt. Spaak vroeg Aunós in ‘De formule die het niet-productieve deel die chaotische eerste dagen om in ieder van het land tot het kamp van de demo- geval in zijn ambassade te blijven, ook als cratieën rekent en het echt werkende en de Belgische regering (een brede coalitie actieve België tot het kamp van de As, be- onder de leiding van de katholiek Hubert nadert de realiteit redelijk goed.’ 4 Pierlot) het land zou moeten verlaten. Hij Aunós probeerde een speciale band te herinnerde hem aan de prachtige rol die de ontwikkelen met Spaak, die na een korte Spaanse markies van Villalobar in de Eerste periode als premier, de portefeuille van Wereldoorlog had gespeeld. Die had mee Buitenlandse Zaken had gekregen. Hij had gezorgd voor de voedselbevoorrading van geregeld gesprekken met hem, en meende Belgen onder de Duitse bezetting. Aunós de respect en bewondering voor Franco nam Spaaks verzoek heel ernstig en zag te ontwaren. Voor hem was Spaak vooral er een kans in om Spanje en ook zijn eigen de schepper van de Belgische neutraliteit, persoon te bekleden met onverwacht pres- waaraan de Belgische regering koppig bleef tige. Maar van Madrid kreeg hij het bevel vasthouden, ook nadat het Verenigd Ko- om de Belgische regering te blijven volgen, ninkrijk en Frankrijk in september 1939 ook als die zou vluchten. Zo maakte hij een de oorlog aan Duitsland hadden verklaard. deel van de dooltocht van de Belgische mi- Spaak legde aan Aunós uit dat hij geen heil nisters mee: eerst naar Oostende, dan naar zag in een vernietigingsoorlog tegen het Sainte-Adresse (Le Havre), tot in Poitiers. naziregime. Dat zou leiden tot bolsjewi- De Spaanse ambassadeur schreef lange,

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 31

Brood 2017-1 DRUK.indd 31 4-1-2018 12:47:36 Brood 2017-1 DRUK.indd 32 4-1-2018 12:47:37 haast literaire rapporten over de trieste strompelgang van de onmachtige Belgen, die volgens hem niets hadden voorbereid en die de buitenlandse diplomaten die met hen meereisden aan hun lot overlieten. Hij bleef zelf overtuigd van het belang van zijn aanwezigheid bij de Belgen, maar de Spaanse regering oordeelde daar snel anders over. Aunós werd eind mei teruggeroepen naar Madrid. Zijn laatste rapport dateert van zich te verantwoorden zou hij brieven en 25 mei. Franco liet de Belgische ministers andere documenten uit zijn archief moeten dus al vallen voor de grote breuk tussen de vrijgeven. Maar het archief van het Hof was regering en koning Leopold III. Die volgde naar het zuiden van Frankrijk gebracht en op 28 mei, toen bekend werd dat het Bel- daar had de Belgische regering er zich ‘met gische leger had gecapituleerd en dat de geweld’ meester van gemaakt. Nu (begin vorst zich had laten gevangennemen door juli) was het spoorloos. d’Aspremont ging de Duitsers. Leopold III had tégen de zin van persoonlijk een brief afgeven op de Spaanse zijn ministers gehandeld en werd daarvoor ambassade waarin hij uitlegde dat de hele publiekelijk ‘geschandvlekt’, tijdens een ge- ‘politieke intimiteit’ van Leopolds regeer- improviseerde zitting van het Belgische periode in die documenten te vinden was parlement in Limoges, op 31 mei. Hij veren dat ze ‘het onweerlegbare bewijs van de keerde van dan af ‘in de onmogelijkheid om onafhankelijkheid van onze geliefde koning te regeren’ en de ministers namen collectief leveren’.6 Hij smeekte de Spaanse ambas- de rol van staatshoofd over. sadeur – van wie hij overigens niet wist Notulen van Franco’s kabinetsraden in waar hij verbleef – om actief op zoek te gaan deze dagen zijn niet bewaard, maar er zijn naar het archief en het daarna veilig onder genoeg aanwijzingen dat de Spaanse re- te brengen, ergens in Spanje. ‘We zouden u gering in dit conflict de zijde van Leopold en generaal Franco zeer erkentelijk zijn.’ 7 koos. Aunós moest de Belgische ministers in Eduardo Aunós trad in Madrid op als Frankrijk de rug toekeren, maar hij ging wel pleitbezorger voor koning Leopold III, op bezoek bij de kinderen van de koning, die signaleerde de Belgische ambassadeur in in Spanje verbleven. Omgekeerd deed het Spanje, graaf Romrée, aan de Belgische mi- Belgische Hof geregeld een beroep op de nisters. Aunós speelde ook nog altijd met Spaanse diplomaten in Brussel, die gewil- het idee om de nieuwe Villalobar te worden lig als ‘postbodes’ voor Leopold optraden. en werkte op papier een hele organisatie uit Een van Leopolds naaste medewerkers, die zou instaan voor de repatriëring van de Gobert d’Aspremont, benaderde de Spaan- vluchtelingen en voor de bevoorrading van se ambassade in een zeer delicate kwestie. de Belgische bevolking. Een onderafdeling Leopold besefte dat zijn geschil met de re- zou zich zelfs bezighouden met de opvang gering ooit moest worden uitgeklaard. Om van Belgische kinderen in Spanje. De organisatie zou onder de hoge bescherming van generaal Franco én van de ‘Belgische Linosnede van Franz Holz uit 1938, met kritiek Prinsen’ geplaatst worden. Voor zichzelf op de houding van minister Spaak tegenover de uit Spanje teruggekeerde brigadisten. reserveerde de Spaanse ambassadeur de (Amsab-ISG, Gent) rol van ‘hoog-commissaris’. Alles moest na-

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 33

Brood 2017-1 DRUK.indd 33 4-1-2018 12:47:37 tuurlijk in overleg met de bezettende over- stand had de Belgische regering gepro- heid én met inspraak van koning Leopold beerd contact op te nemen met de Duitsers: gebeuren. De Belgische regering kwam er ‘Zoals ik verwachtte ignoreert de Duitse niet aan te pas. Dat werd uitgelegd: ‘Het leek regering ons volledig, wij bestaan voor natuurlijk om het aan de Belgische regering haar niet. De koning beschouwt zich als over te laten om deze problemen op te los- een gevangene, wil op dit ogenblik geen rol sen. Spijtig genoeg is het onmogelijk dat te spelen, geen enkele raad geven.’ 9 Ondanks overwegen. Inderdaad, waar bevindt zich alle misverstanden die er geweest waren, die regering op dit ogenblik? Anderzijds: wilden de ministers nu niets anders dan wat zijn de machten van mijnheer Pierlot Leopolds taak vergemakkelijken. Spaak en zijn collega’s? Kan de Duitse overheid bedankte Aunós nog voor zijn hulp en eraan denken om zich tot een regering te hoopte verder dat de stem van België toch richten die ze na de capitulatie van de ko- nog zou gehoord worden bij de ‘definitieve ning noodzakelijkerwijze als “rebels” moet regeling’ en dat de ‘genereuze ideeën’ die beschouwen? De immense meerderheid van hij de Spaanse ambassadeur zo dikwijls de vluchtelingen heeft zich achter de poli- had horen uitspreken, niet volledig zouden tiek van haar vorst geplaatst en de rege- vergeten worden. ring Pierlot heeft in haar ogen alle prestige De Belgische regering was niet meer vol- verloren.’ 8 tallig. Eén minister, Marcel-Henri Jaspar, nota bene verantwoordelijk voor de opvang Waar is de Belgische regering? van de vluchtelingen, was op eigen houtje naar Engeland vertrokken en was daarvoor Waar was de Belgische regering? Van Poi- door zijn collega’s uit het kabinet gezet. An- tiers, waar Aunós de ministers het laatst toine Delfosse, de minister van Verkeer, gezien had, was ze nog verder naar het Post, Telegraaf en Telefoon (PTT) en Radio zuiden gevlucht, naar Bordeaux. Daar be- was nog altijd in België. De minister van reikte haar het nieuws dat de nieuwe Fran- Koloniën, Albert De Vleeschauwer, had se regeringsleider, de oude maarschalk met instemming van zijn collega’s Frankrijk Pétain, de Duitsers een staakt-het-vuren had voorgesteld. Dat werd getekend op 22 juni. Het bepaalde onder meer dat Frank- rijk werd opgedeeld in een bezette en een niet-bezette zone. Heel het noorden en heel de Atlantische kust tot aan de Pyreneeën kwamen onder Duitse controle. De ‘vrije’ Franse regering vestigde zich in Vichy en de Belgische ministers waren haar naar daar gevolgd, na een miserabele tussen- stop op het platteland, in Sauveterre-de- verlaten om vanuit een of ander buitenland Guyenne, waar de kabinetsraden in een de belangen van Belgisch-Congo te behar- café moesten plaatshebben. Op 10 juli tigen. De achterblijvers vormden een gede- stuurde Paul-Henri Spaak een ‘stand van primeerd gezelschap dat niet meer wist van zaken’ naar zijn ‘vriend’ Eduardo Aunós, welk hout pijlen te maken. Pierlot en Spaak ‘denkend aan onze lange conversaties in zagen in dat ze koning Leopold III te hard Brussel’. Na de Frans-Duitse wapenstil- hadden aangepakt. Ze probeerden opnieuw

34 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 34 4-1-2018 12:47:38 contact met hem te krijgen, maar Leopold ging daar niet op in. Er leek weinig anders op te zitten dan terugkeren naar België en ontslag nemen. De terugkeeroperatie werd grondig voorbereid en tot in de puntjes uitgewerkt. Pierlot zou zelf als een van de eersten vertrekken. Alleen de minister van Volksge- zondheid zou nog een tijdje in Frankrijk blijven om voor de vluchtelingen te zorgen. Congo. Het Foreign Office duwde De Vlee- Maar de Duitsers staken een stokje voor schauwer en Cartier voortdurend in de rug. dat plan. Ze verboden de Belgische mi- De eerste van de achterblijvers die besloot nisters zonder meer het Belgische grond- zijn koffers te pakken was Camille Gutt, de gebied nog te betreden. Ook het Vichyre- minister van Financiën. Zijn collega’s lieten gime liet verstaan dat het de Belgische hem gaan omdat hij De Vleeschauwer kon regering niet meer op zijn grondgebied bijstaan. De Duitse propaganda noemde wenste en begon de ministers financieel Gutt vaak ‘Jood Guttenstein’, hoewel hij droog te leggen. Welke kant konden de zichzelf niet als Joods beschouwde. De angst heren nog op? Vanuit Londen werden ze voor de Jodenvervolging zal bij de minister van Financiën dus ook meegespeeld hebben. Op 2 augustus werd hij aan de Frans- Spaanse grens bij de douanepost van Le Perthus opgepikt door De Vleeschauwer. Bij die gelegenheid waren ook Spaak en Pierlot meegereisd voor een gesprek met de minister van Koloniën. Met zijn vieren hielden ze een kabinetsraad in een kantoortje van de douaniers. De Vleeschauwer overtuigde zijn collega’s van de noodzaak om de strijd voort bestookt met boodschappen van de Bel- te zetten, maar Spaak en Pierlot waren nog gische ambassadeur, Emile de Cartier de niet klaar om te vertrekken. Pierlot, die Marchienne, en met telegrams van hun een stijve jurist was, wilde alles wettelijk gevluchte collega Albert De Vleeschauwer, uitklaren en vooral ook het verzet van de die hen aanmaanden om naar Engeland acht overige ministers omzeilen. Die had- over te steken en de oorlog voort te zet- den namelijk beslist dat de oorlog voor hen ten. De Belgen in Londen waren geen ar- wel degelijk afgelopen was. Pierlot loste moezaaiers. Een groot deel van het goud de zaak na een paar weken op door te ver- van de Nationale Bank was naar Engeland klaren dat Spaak en hijzelf, via Spanje en overgebracht. Maar om België te ravitail- Portugal, naar de Verenigde Staten zouden leren zouden er grote financiële hefbomen reizen om van daaruit de bevoorrading van in werking moeten worden gesteld en daar de Belgische bevolking te organiseren. De was een echte Belgische regering in bal- acht overige ministers werd verzocht een lingschap voor nodig. De Britten waren er ontslagbrief te tekenen. Pierlot zou die dan ook op uit om zo snel mogelijk afspraken te na de oorlog bij de koning indienen. maken over de rijkdommen van Belgisch-

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 35

Brood 2017-1 DRUK.indd 35 4-1-2018 12:47:40 Spaak en Pierlot vertrekken van wat men zich voorstelde bij een dictator. De Caudillo was heel klein en sprak Het vertrek van de Belgische eerste minis- meestal zo stil dat het moeilijk was om ter en zijn minister van Buitenlandse Zaken hem te verstaan. Hij leek een ‘toegewijde naar een niet-bezet land was natuurlijk stafofficier’ die een goed plan voor de toe- een gebeurtenis met een politieke beteke- komst van Spanje wilde uitwerken en uit nis, hoe machteloos en nietig de Belgische eigen ervaring wist dat een nieuwe oorlog regering intussen ook was. Visa verlenen Spanje fataal kon worden. Hoare hield de aan de ministers kon consequenties heb- Spanjaarden ook lokaas voor in de vorm ben voor de omgang met het Duitse Rijk. van mogelijke leveringen van olie en andere Dat was vooral voor Spanje delicaat. Er goederen. Hij mocht van Churchill zelfs lagen intussen Duitse troepen aan de voet laten doorschemeren dat de Britten er geen van de Pyreneeën en in Spanje woonde een bezwaar tegen hadden dat Franco zijn hand tamelijk grote Duitse kolonie. Sinds de da- op Frans-Marokko zou leggen. ‘Ik zou liever gen van de burgeroorlog zaten er Duitsers Spanjaarden dan Duitsers in Marokko zien op allerlei belangrijke posten in de indus- en als de Fransen moeten betalen voor hun trie en het vliegwezen. En ook de Gestapo abjecte houding dan kunnen ze dat beter had een antenne in het land. Officieel bleef in Afrika doen [...].’ 10 Spanje neutraal. Winston Churchill had een Hoare begon toch ijverig recepties en of- van zijn persoonlijke vrienden, sir Samuel ficiële bijeenkomsten af te schuimen om al Hoare, als ambassadeur naar Madrid netwerkend een ‘anti-oorlogsdeelnamecen- trum’ te scheppen. De grootste vis in zijn net was de Spaanse minister van Buiten- landse Zaken, kolonel Juan Beigbeder. Hoare pakte Beigbeder in en de minister opende zijn romantische ziel voor Don Samuel. Hij was tégen oorlogsdeelname, vertrouwde Beigbeder de Brit toe, en had een afkeer van de nazi’s. Maar hij waarschuwde Hoare dat er binnen de Spaanse regering ook andere krachten aan het werk waren. De he- gestuurd met de opdracht om Spanje te vigste voorstander van een nieuwe oorlog helpen buiten de oorlog te blijven. De brie- was volgens hem de minister van Binnen- ven en rapporten van Hoare laten zien hoe landse Zaken, Ramón Serrano Suñer, een moeilijk het was om hoogte te krijgen van schoonbroer van Franco. Serrano Suñer had de bedoelingen en inzichten van generaal verschillende familieleden verloren in de Franco. ‘We zijn hier in een stad waar om burgeroorlog en koesterde een persoonlijke het even wat kan gebeuren en waar duizen- haat tegen de Britten die een asielverzoek den goed georganiseerde Duitsers wonen van een van zijn broers hadden afgewezen, die klaar staan om herrie te schoppen’, met fatale gevolgen. staat in een van zijn eerste brieven. Toch Op het ogenblik dat Spaak en Pierlot uit had hij het gevoel dat Franco niet in de Frankrijk wilden vertrekken, kon het met oorlog wenste te stappen. Net als Romrée Spanje dus verschillende kanten uit. Voor- kreeg hij eerder een positieve indruk van en tegenstanders van oorlogsdeelname de generaal, die in alles het tegendeel was hielden mekaar nog in evenwicht, terwijl

36 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 36 4-1-2018 12:47:40 Francisco Franco (rechts) en zijn schoonbroer Serrano Suñer (links). (http://www.bing.com/images/search?q=Serrano+Suner&FORM=HDRSC2)

het Duitse en het Britse Rijk de ‘Slag om zich een vervelend incident voor. De geijkte Engeland’ uitvochten. Zolang de Britten niet formules waren ingeschreven, maar niet echt verslagen waren, hield Franco verschil- getekend. Toen dat aan de diplomaat werd lende ijzers in het vuur. België had nog altijd uitgelegd, verscheen de Spaanse ambassa- een ambassade in Madrid en graaf Romrée deur zelf. José Felix De Lequerica was een de Vichenet bleef trouw aan de dolende mi- fanatieke falangist, die met veel vertoon de nisters. Hij had zich bij de Spaanse overheid geprepareerde bladzijden van de paspoor- al doen opmerken door de (vice)consuls van ten doorstreepte en een tirade hield tegen België, verspreid over heel Spanje, er twee de Belgische ministers. Toen Quérin hem keer schriftelijk aan te herinneren dat zij de erop wees dat hij weet had van een telegram richtlijnen van de grondwettelijke regering van Beigbeder waarin de visa werden toe- strikt moesten blijven volgen. Nu deed hij gestaan, repliceerde de ambassadeur dat hij dus zijn best om Spaak en Pierlot aan hun inderdaad een missive uit Madrid had zien transitvisa te helpen. Dat leek zonder veel passeren, maar dat de tekst onleesbaar was. problemen te lukken. Kolonel Beigbeder Ambassadeur Romrée probeerde de zaak maakte geen bezwaren. Een Belgische di- in Madrid recht te trekken maar ging daar- plomaat, Henri Quérin, afgezakt uit Madrid, bij nogal ondiplomatisch te werk. Volgens bracht de paspoorten op 26 augustus 1940 de Britse ambassadeur, die meteen bij de naar de Spaanse ambassade in Vichy. Maar kwestie werd betrokken en die van alles op toen hij ze wat later ging ophalen, deed er de hoogte was, ‘ontplofte’ Romrée meteen

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 37

Brood 2017-1 DRUK.indd 37 4-1-2018 12:47:41 in zijn discussie met een hoge ambtenaar beloven dat ze niet naar Engeland zouden van Binnenlandse Zaken. De man maakte reizen, noch naar enig ander land onder duidelijk dat het transitvisum geweigerd Britse controle. Pierlot weigerde halsstar- was omdat Spaak en Pierlot ‘tegen koning rig het Franse document, dat daartoe was Leopold hadden gesproken’. Romrée riep klaargemaakt, te tekenen, en begon, tot uit dat het zijn verstand te boven ging dat verbijstering van Spaak, een lange discus- een niet-Belg daar iets mee te maken kon sie met de prefect en via de telefoon ook hebben en ging zijn beklag doen bij kolonel met de Franse minister van Binnenlandse Beigbeder. Die beloofde de zaak op de ka- Zaken in Vichy. Het eindigde ermee dat de binetsraad te brengen. Romrée vermoedde tekst van de verklaring zo werd bijgesteld dat de Duitsers Serrano Suñer, de Spaanse dat Pierlot kon tekenen zonder te liegen. minister van Binnenlandse Zaken, onder De nieuwe formulering bepaalde dat ‘Wij druk hadden gezet, maar er bestaat geen ondergetekenden ... verklaren formeel de enkel Duits document (meer) om dat te be- Franse regering een uitreisvisum te vragen vestigen. Suñer was er overigens niet de ten einde ons naar de Verenigde Staten te man naar om de Duitsers op hun wenken begeven met de bedoeling daar een Co- te bedienen. Hij had zijn eigen agenda. Een mité te organiseren vergelijkbaar met het beslissing van de minister van Buitenlandse Hoover-Comité.’ 11 Zaken die werd gesaboteerd door zijn collega van Binnenlandse Zaken was in die Tot aan de Spaanse grens dagen niet ongewoon in Spanje. Die sabo- tage was niet per se gericht tegen Spaak Pierlot vond de tekst zelf ‘bizar’, maar hij en Pierlot. Volgens Samuel Hoare moest tekende en de karavaan kon verder. Het Beigbeder driekwart van zijn tijd besteden gezelschap mocht Frankrijk verlaten via aan de strijd tegen Serrano Suñer. de grenspost van Le Perthus, die ze bij val- Hoe dan ook, Pierlot besliste om de zaak avond bereikten. Maar daarna liep het mis. te forceren door af te reizen zonder Spaanse De Spaanse grens bleef gesloten. Pierlot visa. Samen met Spaak en zijn adjunct-ka- riep zijn ambassadeur in Madrid opnieuw binetschef Roger Taymans vertrok hij naar te hulp, maar zonder resultaat. Ook Samuel Perpignan, waar zijn vrouw, een gouver- Hoare kon de grens niet openkrijgen voor de nante en zijn zeven kinderen – de jongste Belgen, en Londen reageerde zeer bezorgd. was acht, de oudste negentien – zich bij hen Het Foreign Office had geen hoge dunk van zouden voegen. De drie van Vichy bereikten Spaak – ‘een intelligente opportunist’ – en Perpignan in de avond van 28 augustus, na Pierlot – ‘algemeen gerespecteerd, maar een rit van bijna 500 kilometer. De familie geen buitengewone figuur’ – en het was Pierlot was op de afspraak. bang dat de twee ‘twijfelaars’ de problemen Op donderdag 29 augustus begon de klei- aan de grens zouden aangrijpen om dan ne karavaan in de richting van de Spaanse toch maar niet naar Engeland te moeten grens te rijden. Maar al na een paar ki- komen. Hoare moest er alles aan doen om lometer werden ze tegengehouden door dat te voorkomen. Pierlot weigerde terug Franse gendarmes, die hun geboden om te keren naar Frankrijk en na lang pala- terug te keren naar Perpignan en er zich veren stonden de Spaanse grenswachters te melden bij de prefect. De Vichyregering toe dat de groep doorreed tot het eerste eiste nu een bijkomende verklaring van dorp voorbij de grens: La Jonquera. Daar Spaak en Pierlot. De twee moesten formeel vonden ze een hotel. Volgens Spaak was

38 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 38 4-1-2018 12:47:41 Hotel Duran een ‘Spaanse herberg waar Belgische ambassadeur in Groot- Brittannië men alleen vindt wat men er zelf naar toe ging op bezoek bij zijn Spaanse collega, de brengt’ 12 . Op 2 september zaten de Belgen hertog van Alva, om hem erop te wijzen dat daar nog altijd vast en Pierlot stuurde een Paul-Henri Spaak tegen zijn eigen partij in lange, testamentachtige brief naar Camille ervoor had gezorgd dat Brussel het regime Gutt in Londen, waarin hij vertelde wat er van Franco erkende. De hertog beloofde dat allemaal was gebeurd. Misschien zouden hij Madrid zou telegraferen. Spaak en hij nooit in Engeland geraken, Op 6 september moest de groep verhuizen maar de Britten moesten nu beseffen dat naar Girona, wat dieper in Catalonië. Spaak ze wel hun best hadden gedaan: ‘Wij heb- en Pierlot werden er ‘officieel’ ontvangen ben Frankrijk definitief verlaten. Dat was door de gouverneur, Paulino Coll Meseguer, het belangrijkste. Als we nu niet verder een trouw Francocreatuur. Ze moesten hun kunnen en als men ons verhindert om te intrek nemen in het Gran Hotel Italiano, in handelen, dan komt dat door een dwang het oude centrum. Een jonge politieman, waartegen we hevig protesteren.’ 13 Gutt Virgilo Sanchez, trad op als tolk en toezich- moest dat uitleggen aan de Britse regering ter. De ministers mochten het hotel niet in Londen en zo zijn eigen positie (en die verlaten zonder hem. Telefoneren mocht van De Vleeschauwer) verstevigen, tegen alleen als hij erbij zat. De kinderen en de de aanspraken van sommige andere Bel- vrouwen hadden meer bewegingsvrijheid, gische vluchtelingen in, onder wie Camille maar ze bleven meestal toch in het hotel. Huysmans en ex-minister Jaspar. Een paar keer wandelde de hele groep naar Hoe de groep de volgende dagen is door- La Devesa, het grote stadspark van Girona. gekomen, is niet helemaal duidelijk. Spaak Pierlot en zijn vrouw stonden erop om elke schreef aan Gutt dat ze na een tijdje ver- dag de vroegmis bij te wonen in een kerk- plicht werden om het hotel in La Jonquera je vlakbij. Sanchez moest dan altijd mee. te verlaten en drie dagen in de openlucht Hij zat er ook verplicht bij als er bezoek ‘kampeerden’ in niemandsland, in de gloei- langskwam. Een van de bezoekers was de ende zomerhitte. Maar er is een hotelfac- Belgische diplomaat Guy de Baillet-Latour, tuur bewaard voor het verblijf van veertien die door de ambassade in Londen was uit- personen in Hotel Duran, van 28 augustus gestuurd om de ministers door Spanje te tot 6 september 1940, betaald door Marc loodsen. Spaak gaf hem een brief mee voor Jottard, de Belgische consul in Barcelona, Gutt waarin hij de stand van zaken weergaf die zich bij het gezelschap had gevoegd. en besloot: ‘Maak je niet te veel zorgen. De Wellicht moest de groep overdag op het situatie is vervelend, misschien een beetje appel verschijnen in niemandsland en de belachelijk, maar draaglijk en het moreel dag doorbrengen onder het oog van de blijft goed.’ 14 grenswachters. Gutt maakte zich wél grote zorgen. Zo- In Madrid en Londen ging het diploma- lang Spaak en Pierlot niet in Londen waren, tieke offensief ondertussen verder. Ook konden hij en De Vleeschauwer niet echt Washington werd op de hoogte gebracht. optreden als Belgische regering en dus ook Samuel Hoare bleef inpraten op zijn vriend geen belangrijke afspraken maken met de Beigbeder, maar het Foreign Office waar- Britten. Een groep Belgische parlementsle- schuwde dat hij de economische afspraken den die ook naar Londen gevlucht was, bleef met Spanje niet in gevaar mocht brengen het gezagvan het duo De Vleeschauwer-Gutt voor de ‘miserabele’ Belgische regering. De in twijfel trekken. De situatie was dus meer

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 39

Brood 2017-1 DRUK.indd 39 4-1-2018 12:47:41 Hubert Pierlot (links) en Paul-Henri Spaak (rechts) aan de Spaanse grens tussen Le Perthus en La Jonquera, 1940. (CegeSoma, Brussel)

dan alleen maar ‘vervelend en een beetje Spanje en de As belachelijk’. Rond de tijd dat de Belgische ministers in Op 16 september mochten mevrouw Pier- de Catalaanse hoofdstad arriveerden, ver- lot en haar zeven kinderen, de gouvernante trok Serrano Suñer naar Duitsland. Juan en Roger Taymans doorreizen naar Lissa- Beigbeder stelde Samuel Hoare gerust. Vol- bon. Kort daarna moesten Spaak en Pierlot gens hem was Serrano Suñer vertrokken verhuizen naar Barcelona. Hotel Majestic als partijleider, niet als vertegenwoordiger op de Passeig de Gràcia werd hun nieuwe van de regering. Suñer bleef een week in adres. Echte gevangenen waren ze zeker Berlijn en ontmoette er alle nazikopstuk- niet. Ook in Barcelona mochten ze het hotel ken, ook de Führer zelf. Daarna maakte hij verlaten onder politiebegeleiding, bezoek nog een reis van tien dagen door België en ontvangen, post versturen en telefoneren. Frankrijk, waarbij hij onder meer het fort van Eben-Emael bezocht. Voor de Belgen in

40 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 40 4-1-2018 12:47:43 Spanje en Londen was de reis van Suñer een om na te denken over een vluchtplan. Een teken aan de wand. Het leek erop dat Franco van hen was Auguste Hubert, die ingenieur weer wat meer was opgeschoven in de rich- was bij de Société Anonyme Internationale ting van de As. Spaak en Pierlot moesten de Télégraphie (SAIT). Hubert woonde niet zo gauw mogelijk weg uit Barcelona. Maar in Barcelona, maar zijn bedrijf had grote hoe? Eind september hadden de Belgische projecten uitgevoerd in Spanje en hij bezat diplomaten de hoop op een legaal vertrek er een vakantieverblijf in de badplaats Cal- opgegeven. Baillet-Latour zocht naar straf- detas, vlak bij Barcelona. Toen de Duitsers fere middelen en ging daarvoor aankloppen België binnenvielen, was hij in België. Om- bij de Britten. Waren ze bereid om valse dat zijn communicatiebedrijf belangrijke paspoorten te verschaffen? Kon de Navy de diensten kon bewijzen aan de regering, was twee niet ergens oppikken ter hoogte van hij mee gevlucht met de ministers. Toen Barcelona, buiten de territoriale wateren? die vast kwamen te zitten in Vichy, was hij Valse paspoorten vormden geen probleem, doorgereisd naar Spanje, met een deel van maar de Navy kon onmogelijk in de buurt zijn bedrijfswagens. Een van die auto’s, een van Barcelona opereren. Als de Belgen een Chevrolet-bestelwagen, bood hij nu aan als haven in het zuiden wisten te bereiken kon vluchtauto. Het vluchtplan moet op minder er wel een operatie voor hen opgezet wor- dan een week in mekaar gestoken zijn, want den. Maar daar kon Baillet-Latour dan weer in een Brits document van 9 oktober staat: niet voor zorgen. De Belgen zouden zichzelf ‘De Belgische Legatie heeft een plan om moeten redden. Pierlot en Spaak over de Portugese grens te De Spaanse politie gedroeg zich niet echt smokkelen in een vrachtwagen die gebruikt fanatiek bij het bewaken van de twee mi- wordt om de diplomatieke en de consulaire nisters. De agenten bleven altijd bescheiden diensten te bevoorraden.’ 15 Het plan was op de achtergrond als Spaak en Pierlot op doodeenvoudig. De bestelwagen moest bezoek gingen bij Belgen. Een van hen her- ‘geprepareerd’ worden. Er zou een extra innerde zich dat de politiemannen altijd een schot tussen de stuurkabine en de laadbak praatje gingen slaan met de conciërge in gemonteerd worden zodat de twee minis- zijn appartementsblok als de ministers bij ters konden plaatsnemen in de donkere, hem waren. Ze zouden hoe dan ook weinig nauwe kast die zo zou ontstaan. Daarna verstaan hebben van de Franse conversatie. moest de Chevrolet in één lange ruk naar Consul Marc Jottard, die al in Spanje was de Portugese grens rijden. Maar wie kon de sinds 1937, vormde een soort ‘generale staf’ verbouwing uitvoeren? met een aantal vooraanstaande figuren uit Alicia Reyes, de Spaanse typiste van Jot- de kleine Belgische kolonie in Barcelona, tard, kende iemand die veel van auto’s af- wist en die volkomen te vertrouwen was: Maurice Hening, een Jood afkomstig uit Verviers, die al twintig jaar in Barcelona woonde en er een werktuigatelier bezat. Hening, die dol was op autorijden, werkte geregeld voor het Belgische consulaat als chauffeur en had daarvoor diplomatieke papieren gekregen. In de wildste dagen van de burgeroorlog, in de zomer van 1936, had hij die ook gebruikt om slachtoffers van

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 41

Brood 2017-1 DRUK.indd 41 4-1-2018 12:47:44 de anarchisten in veiligheid te brengen. konden halen voor elk onderdeel van de Een van de mannen die hij toen had gered trip en signaleerden mogelijke problemen. was een priester en de broer van een me- Ze brachten ook het gebied rond de grens canicien die in hetzelfde stratenblok als de in kaart. Als dekmantel gebruikten ze een Henings woonde, op de Gran Via. Deze man, jachtpartij in Extremadura. De twee man- een zekere Casellas, had dus min of meer nen gingen wel vaker samen jagen en vissen een morele schuld bij Hening uitstaan. Hij en hadden een jachtvergunning. was graag tot een wederdienst bereid en Samuel Hoare, die er prat op ging dat hij voerde de verbouwing uit in een garage in de best ingelichte diplomaat in Madrid was, de buurt. De identiteit van de garagist die kreeg op 17 oktober een zware opdoffer te meehielp, kennen we niet. De ‘transport- verwerken. Franco stuurde Juan Beigbeder kooi’ moet zeer primitief zijn geweest en de laan uit als minister van Buitenlandse net diep genoeg om iemand te laten zitten. Zaken en verving hem door Serrano Suñer. Tegenover mekaar waren er twee zitbank- Hoare was zijn vertrouwensman kwijt. Bo- jes gemonteerd en in de vloer was een gat vendien zat nu iemand op diens stoel die aangebracht, voor de verluchting en om zijn sympathie voor Duitsland en Italië door te urineren. Er kon een klein lampje nooit verborgen had. De mentaliteit van de branden, dat de chauffeur zou doven als er nieuwe minister werd volgens Hoare trouw gevaar dreigde. Ook twee diplomaten van weergegeven in de grote Spaanse kranten: de Belgische ambassade in Madrid, Georges ‘De laatste paar dagen is het belangrijkste Delcoigne en Henri Quérin, werden betrok- onderwerp op veel frontpagina’s het bezoek ken bij het plan. Zij verkenden het moeilijk- van Himmler en het feit dat Himmler ver- ste stuk van de route, tussen Madrid en de heerlijkt wordt als een van de patroonhei- Portugese grens. Ze legden dat traject twee ligen van de nieuwe wereld, laat zien wat keer af, noteerden de snelheid die ze daarbij de ingesteldheid is van de nieuwe minister

Twee diplomaten van de Belgische ambassade brachten het gebied rond de Spaans-Portugese grens in kaart. Als dekmantel gebruikten ze een jachtpartij in Extremadura. (Fonds Paul-Henri Spaak, Archives de l’Etat en Belgique)

42 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 42 4-1-2018 12:47:45 van Buitenlandse Zaken van Spanje.’ 16 De op voor de heren weer naar buiten waren kwalijke spelerswissel in het ministerie van gekomen. Het was tenslotte zaterdagavond. Buitenlandse Zaken én het aangekondigde Zodra de agenten verdwenen waren, bracht bezoek van Heinrich Himmler, Reichsführer Jottard de ministers met zijn eigen auto van de SS, maakten de Belgen in het con- naar de garage waar de geprepareerde Che- sulaat van Barcelona duidelijk dat het ‘vijf vrolet stond te wachten. Maurice Hening voor twaalf’ was. Himmler werd in San Se- zou hem besturen. Pierlot heeft nooit veel bastián verwacht op zaterdag 19 oktober. losgelaten over de vlucht. Spaak schrijft in Het werd tijd om in de Chevrolet te stappen. zijn memoires dat de premier meteen een Omdat de Spaanse politie zeker bij consul rozenkrans bovenhaalde en begon te bid- Jottard zou aankloppen na de verdwijning den. Hijzelf riep, bij wijze van ‘verzekering’, van de ministers, schreef Spaak hem een alle goden aan die hij kende. brief waaruit moest blijken dat hij nergens van wist: ‘Nadat we u al zoveel problemen De lange rit naar Portugal bezorgd hebben, wilden we u niet op de hoogte brengen van onze plannen.’ 17 Spaak Daar zaten ze dan tegenover elkaar, de eer- verzocht hem ook om dat niet als een blijk ste minister (57) en zijn minister van Bui- van wantrouwen te beschouwen en hij tenlandse Zaken (41). Twee deftige heren vroeg Jottard om de openstaande rekening van stand, in een enge, halfduistere ruimte, in Hotel Majestic te betalen en Spaaks auto, tot elkaar veroordeeld voor minstens vijf- een grote Buick, onder zijn hoede te nemen. tien uur. Het lampje gaf bijna meteen de De brief ging gewoon op de post. Jottard geest. Maar de rit, met een gemiddelde snel- mocht hem pas ontvangen als alles ach- heid van 60 kilometer per uur, over armza- ter de rug was. In de late namiddag van 19 lige wegen, door een verwoest land en langs oktober wandelden Spaak en Pierlot naar lege benzinepompen, moet zoals verhoopt de privéwoning van de Belgische consul. zonder grote problemen verlopen zijn. Bij Ook nu kregen ze weer twee politieagenten de controleposten en ook bij de Spaans- achter zich aan. Maar die gaven hun wacht Portugese grens moest Hening alleen zijn

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 43

Brood 2017-1 DRUK.indd 43 4-1-2018 12:47:46 diplomatieke paspoort bovenhalen om te verontschuldigen. Salazar toonde zich ‘assez worden doorgelaten. Enkel op heel verla- étonné’, maar ambassadeur de Lichtervelde ten plekken en in het niemandsland tussen kreeg de indruk dat hij eigenlijk dankbaar de grensposten Badajoz en Cayo hield de was dat de Belgen hem niet in een lastig chauffeur halt voor een sanitaire stop. Het parket hadden gebracht. ging pas mis op ongeveer 120 kilometer De BBC meldde het nieuws van de aan- van Lissabon. De benzinetank was leeg en komst van Pierlot en Spaak in Londen op 22 niemand had Portugese escudo’s bij zich. oktober. Frans Van Cauwelaert, doorgereisd De Belgische ambassadeur in Lissabon, naar New York, hoorde het radiobericht een graaf Baudouin de Lichtervelde, kreeg op dag later: ‘Wanneer ik het heuglijk nieuws zondagnamiddag rond 2.30 uur een tele- dezen morgen, tot mijn groote verrassing foontje van de Spaanse ‘drenkelingen’. In van den radio opving heb ik me niet kunnen zijn diplomatieke post vermeldt hij trots bedwingen om een luid bravo te roepen. dat hij het duo meteen naar Lissabon liet Het is om zoo plezieriger dat Himmler juist brengen. Maar in werkelijkheid had dat heel in Spanje is! Ik veronderstel dat er op 111 wat voeten in de aarde. De ambassade kon van Marques da Fronteira wel een traantje zelf geen auto mobiliseren en riep de hulp van vreugde zal geweest zijn.’ 19 Een paar in van Pierlots familie, die zich in Lissa- dagen later stond het bericht ook in som- bon had gevestigd in de Rua Marques de mige kranten in bezet België, maar in plaats Fronteira, even buiten het oude centrum. In van bravo te roepen, haalden die nog eens hetzelfde appartementsblok woonden ook extra hard uit naar ‘onze voormalige groot- de familie van Kamervoorzitter Frans Van heden’ (d.w.z. de gevluchte ministers) : ‘Dat Cauwelaert en van minister van Koloniën ze blijven waar ze zijn, dat ze voor ons part De Vleeschauwer. Daarop ging Herman, een naar Patagonië of naar het Paascheiland zoon van Frans Van Cauwelaert, samen met vliegen, dat ze regeeren, dat ze de apen uit mevrouw Pierlot het duo ophalen met de de Londensche Zoo regeeren, maar dat ze auto van de familie De Vleeschauwer. In van ons afblijven en dat ze om godswil niet het appartementsblok woonde toen ook terug naar Vlaanderen komen’, zo lezen we Edward De Rooy, een dominicaan die met de in Het Algemeen Nieuws van 25 oktober. 20 familie De Vleeschauwer was meegevlucht. Voor de Britten werd het weer een even- Van hem hebben we een getuigenis uit de wichtsoefening om te berichten over een eerste hand: ‘Iets voor 21 uur is Herman gebeurtenis waar ze heel erg op gehoopt met de twee vluchtelingen binnen gekomen hadden zonder daarbij Franco te erg voor [...]. “Il était midi moins cinq” want zoals u het hoofd te stoten. weet was gisteren Himmler naar Spanje Georges Theunis, ambassadeur extraordi- gegaan en het geval onzer twee zou zeker naire voor België in New York, zag meteen definitief geregeld worden bij die gelegen- de propagandawaarde van het verhaal en heid. Hun vlucht is een zeldzame cadeau de hoopte dat alle sappige details in de pers joyeuse entrée voor dit heerschap.’ 18 Pier- zouden komen. Amerikanen waren er dol lot en Spaak reisden zo snel mogelijk door op. Maar precieze informatie over de manier naar Londen. De Britten stonden klaar om waarop de Belgische ministers waren weg- hen weg te brengen. De ministers brachten geraakt, mocht natuurlijk niet verschijnen de Portugese premier Salazar niet op de om in Spanje niemand in gevaar te brengen. hoogte van hun aanwezigheid. De Belgische Het langste relaas stond in The War Illus- ambassadeur moest zich daar achteraf voor trated, een Brits weekblad met alleen maar

44 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 44 4-1-2018 12:47:46 Stuk van het verslag van het traject dat de twee diplomaten van de Belgische ambassade verkenden tussen Madrid en de Portugese grens. (Fonds Paul-Henri Spaak, Archives de l’Etat en Belgique)

oorlogsnieuws. Volgens dat blad hadden de want ‘België is heel klein op de kaart van Spanjaarden de Belgische ministers begin Europa, maar het heeft een groot koloniaal oktober echt gearresteerd, maar waren ze imperium in Centraal Afrika.’ 21 door de alerte Britten ‘weggeplukt’ voor de De bewakers van Spaak en Pierlot in neus van de Duitsers. Er was nu een vrije Barcelona ontdekten hun verdwijning op Belgische regering in Londen, wat een ge- zondagochtend, 20 oktober. Volgens Sa- weldige aanwinst was voor de geallieerden, muel Hoare was Serrano Suñer ‘woedend’.

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 45

Brood 2017-1 DRUK.indd 45 4-1-2018 12:49:25 Knipsels uit de Engelse krant The Daily Telegraph over de ‘odyssee’ van de ministers Pierlot en Spaak en hun aankomst in Londen. Vooral Spaak wordt als uitzonderlijk staatsman geprezen. (Fonds Paul-Henri Spaak, 46 / BROOD & ROZEN 2017-1 Archives de l’Etat en Belgique)

Brood 2017-1 DRUK.indd 46 4-1-2018 12:49:28 De Spaanse politie begon meteen een on- land ook uit. Maar de Belgische ambassade derzoek. Jottard, die zelf ook ondervraagd mocht blijven doorwerken onder leiding werd, meldde later aan Spaak dat al het van een lagere diplomaat, consul-generaal personeel van Hotel Majestic langdurig op Max Crener. de rooster was gelegd. De portier zat vier Samuel Hoare deed graaf Romrée op dagen in de gevangenis. Verschillende Bel- 1 november uitgeleide en had zo zijn beden- gen werden verhoord en bij Auguste Hubert, kingen: ‘Hij is zeker heel tactloos geweest die de auto had geleverd, en een paar an- tegenover de Spaanse regering en was niet dere Belgen werden huiszoekingen verricht. populair bij buitenlandse diplomaten. Maar Een medewerker van het Franse consulaat- hij heeft zich als een trouwe vriend van generaal werd ervan verdacht valse pas- Groot-Brittannië gedragen en hij was bereid poorten te hebben bezorgd aan de vluchte- grote persoonlijke risico’s te lopen om zijn lingen en de auto van Spaak werd in beslag ministers te helpen ontsnappen uit Span- genomen. Op 21 oktober werd Georges De je.’ 23 De meeste Spaanse kranten repten niet Craecker gearresteerd. De Craecker was over de ontsnapping van Spaak en Pierlot een veertigjarige Antwerpenaar die al jaren als motief voor de uitwijzing. Volgens het een import-exportbedrijf in Barcelona had. standaardpersbericht over de zaak had Volgens de politie was hij de laatste die een Franco de ambassadeur van België vanwege bezoek had gebracht aan de ministers in Ho- zijn vijandige gedrag al heel lang willen tel Majestic. Mogelijk klopte dat ook. Maar uitwijzen. Door de oorlogsomstandigheden De Craecker had alleen belangstelling voor was dat er niet eerder van gekomen. Voor de Buick van Spaak, die hij wilde overkopen. de falangistische krant Arriba was er wél De Spanjaarden vroegen Jottard wat hij wist een direct verband. Romrée, die ontrouw over De Craecker. Toen ze lieten verstaan was aan Leopold III, had misbruik gemaakt dat hij mogelijk een Gestapo-agent was, van zijn privileges om de vlucht van de twee sprak de consul hen niet tegen hoewel hij mogelijk te maken. De patitas en la calle was zeker beter wist. De Craecker zou anderhalf de titel boven het stuk, een nogal grove uit- jaar opgesloten blijven. drukking om te zeggen dat iemand zonder pardon de deur wordt gewezen. Maar ook De ambassadeur van Samuel Hoare meende dat de ontsnapping België moet weg niet de hoofdreden was. Op 23 oktober hadden Hitler en Franco mekaar ontmoet in Het volgende slachtoffer was de Belgische Hendaye, in Frans-Baskenland. Het resul- ambassadeur, graaf Romrée. Op 28 okto- taat van hun zeer lange gesprek was niet ber moest hij op het matje komen bij Juan meteen duidelijk voor de buitenwereld, Peche, een belangrijke medewerker van maar niemand was zo naïef er een signaal Serrano Suñer. Hij kreeg te horen dat zijn van volgehouden Spaanse neutraliteit in missie niet langer erkend werd en dat hij te zien. ‘Spanje heeft besloten [...] zijn ziel, het land diende te verlaten ‘met alle leden zijn fysionomie, zijn ervaring en zijn wezen van de ambassade’.22 Maar dat laatste had te drukken op de nieuwe orde die zich aan hij blijkbaar slecht begrepen, of Peche had het vormen is’ 24, schreef Arriba daags na zich onzorgvuldig uitgedrukt. De diploma- de historische ontmoeting. De retoriek was tieke relaties werden niet volledig opge- gepast, maar praktische beslissingen die blazen. Ambassaderaad Delcoigne en nog hem nader tot de As zouden brengen had een paar andere medewerkers moesten het Franco nog niet genomen. Kleinere gestes,

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 47

Brood 2017-1 DRUK.indd 47 4-1-2018 12:49:28 die niet veel kostten, konden zijn imago wel maar ook door zijn levenswijze. In het zicht aanscherpen bij de Duitsers. Berlijn drong van iedereen had hij in zijn ambassade twee er al een hele tijd op aan dat Spanje zijn dames geïnstalleerd ‘ayant tout des horizon- ambassade in België en in andere bezette tales’. Hij had Romrée nog kunnen spreken gebieden zou opruimen. Franco had dat voor zijn vertrek en hem aangeraden om nog altijd niet gedaan, maar hij verkocht voorlopig in Lissabon te blijven. Romrée de uitwijzing van Romrée nu als een stap in wilde naar Londen, maar Hannecart vond die richting. Samuel Hoare ving op dat het dat géén goed idee. Dat was te delicaat ten om een kwestie van diplomatieke recipro- opzichte van de Britten, vanwege de ‘zeer citeit zou gaan: de Belgische ambassadeur speciale omstandigheden’ waarin Spaak en moest vertrekken, onder andere ook omdat Pierlot uit Spanje vertrokken waren. de Spaanse ambassade in Brussel zou ver- Behalve diplomatiek puin ruimen, peilde dwijnen. In de praktijk gebeurde dat nooit. Hannecart in Madrid ook naar de levensvat- Eduardo Aunós was al een hele tijd terug in baarheid van het Spaanse plan om België Spanje, maar beschouwde zichzelf nog altijd te bevoorraden. Hij raakte tot bij Serrano als de legitieme Spaanse ambassadeur in Suñer en Franco zelf om daarover te praten. België. De ambassade in Brussel bleef open, De Caudillo beweerde dat hij de Belgische al was het met niet meer dan een paar me- voedselsituatie had aangekaart tijdens zijn dewerkers. Omgekeerd liet Brussel Madrid gesprek met Hitler in Hendaye maar zegde ook niet helemaal los. Medewerkers van zelf niets toe. Hannecart bezorgde hem een Leopold III bleven in contact met Spaanse lijst van goederen waaraan België dringend diplomaten, onder meer om te praten over nood had. Maar waarschijnlijk was de be- het vage en naïeve plan om met Spaanse hoefte van Spanje aan deze goederen nog hulp de voedselbevoorrading van België op veel groter. De Spanjaarden leefden zelf op gang te trekken. Het Hof dacht er zelfs even de rand van de hongersnood. Ook in Brussel aan om een officieuze ambassadeur van werd er nog wat gepalaverd met een Spaan- Leopold in Madrid te installeren. Prins se edelman, een zekere Torquemada, die Eugène de Ligne had zich daarvoor aan- door niemand echt vertrouwd werd – zijn geboden. En dan was er ook nog Georges naam alleen al wekte wantrouwen. Maar na Hannecart, een Brussels ingenieur en een tijdje werd de lijn Brussel-Madrid koud. zakenman, die in juli door Pierlot aange- Het Hof besefte dat de Duitsers het niet steld was als ‘kommissaris-generaal voor waardeerden dat Leopold nog zelfstandig de repatriëring’. In die functie reisde hij politiek actief was, ook niet met de Spaanse verschillende keren heen en weer tussen ‘vrienden’. Brussel en Vichy. Pierlot hoopte ook dat Hannecart de breuk tussen de regering en Koele relaties tussen koning Leopold zou helpen lijmen. Maar België en Spanje voor wie hij precies werkte toen hij, kort na de uitwijzing van Romrée ineens in Madrid De relatie tussen de Spaanse en de Belgische verscheen, is onduidelijk. Hij rapporteerde regering in Londen zakte verder in. Spaak zowel aan Brussel als aan zijn vriend Gutt in benoemde de consul in Barcelona, Marc Londen. Hannecart probeerde puin te rui- Jottard, tot consul-generaal, als beloning men in Spanje. Romrée had er volgens hem voor zijn bijdrage aan de ontsnapping uit inderdaad een boeltje van gemaakt: met zijn Hotel Majestic. Voor Jottard was dit het ongepaste uithalen naar het Francoregime begin van zijn volgehouden verzetswerk.

48 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 48 4-1-2018 12:49:28 Bezoek van minister van Buitenlandse Zaken Paul-Henri Spaak aan een kamp van het Belgische leger in Engeland. (Fonds Paul-Henri Spaak, Archives de l’Etat en Belgique)

Samen met zijn vrouw en met behulp van die hij en Spaak van de Belgen in Barcelona Alicia Reyes, zijn typiste, loodste hij talrijke hadden gekregen en voor ‘uw stoutmoedige vluchtelingen en kandidaat-verzetsstrijders project’ (d.w.z. de ontsnapping en de gepre- door Spanje. De vluchtlijnen waren rede- pareerde Chevrolet). Pierlot was toen nog lijk succesvol, maar toch arresteerden de zo beducht voor mogelijke represailles dat Spanjaarden geregeld mannen, vrouwen en hij in die brieven alleen de initialen van de kinderen op weg naar Engeland. Ze brach- geadresseerden gebruikte. Ze zijn gericht ten ze samen in het concentratiekamp van aan ‘M.F. en M.H.’, wat vermoedelijk voor Miranda de Ebro, bij Burgos, waar vluch- ‘monsieur Fonthier’ 25 en ‘monsieur Hening’ telingen uit heel bezet Europa bij elkaar staat. zaten. Ook 2000 Belgen werden daar voor Georges De Craecker, de enige Belg die na korte of langere tijd geïnterneerd. de Operatie Chevrolet gearresteerd was, Eind 1942 werd het even te heet onder de werd na anderhalf jaar vrijgelaten. Hij voeten van Jottard, waarop Spaak hem een slaagde erin om via Gibraltar in Londen te tijdje naar Londen haalde. Toen hij na een geraken en bood zich daar bij de Belgische paar maanden weer naar Spanje vertrok, regering aan voor de koloniale dienst. Hij gaf Pierlot hem twee brieven mee waarin hij werd stevig gescreend door de Staatsvei- nog eens zijn dank uitdrukte voor de hulp ligheid, maar die zag er geen graten in om

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 49

Brood 2017-1 DRUK.indd 49 4-1-2018 12:49:29 Léon Degrelle (midden) vertrekt met het Waals Legioen naar het Oostfront, Brussel, 8 augustus 1941. (Amsab-ISG, Gent)

hem naar Congo te laten vertrekken als vo- dat hij met de ontsnapping niets te maken lontaire colonial. Hij werd naar Stanleystad had gehad. De Operatie Chevrolet begon gestuurd en kreeg daar werk in de brousse, haar eigen leven te leiden en dienst te doen wat hij weigerde omdat zijn gezondheid in allerlei agenda’s. ‘na 88 weken opsluiting in Spanje’ te zwak De Spaans-Belgische relaties bleven op was. Zijn chef beschuldigde hem van laf- een heel laag pitje zolang de oorlog duurde. heid, luiheid en gebrek aan patriottisme. Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie, op 22 De Craecker verweerde zich door zich te juni 1941, riep Serrano Suñer de Spaanse beroepen op het morele krediet waar hij mannen op om zich te melden in de strijd recht op meende te hebben na de problemen tegen het communisme. Hij vormde een die de Spaanse politie hem had aangedaan. División Azul van 18.000 vrijwilligers, die Hij toeterde overal rond dat hij in Barcelona tot in 1943 zouden meevechten in Rusland. de ontsnapping van Spaak en Pierlot had Maar verder ging de actieve Spaanse oor- georganiseerd, wat de koloniale overheid logsdeelname niet. Toen het tij begon te nog meer ergerde. Vicegouverneur-generaal keren in het voordeel van de geallieerden, Ermens gebood hem ten slotte persoon- keerde Franco zich langzaam af van Hitler lijk om daarmee op te houden. Londen had en haalde hij de banden met de Britten en Leopoldstad geïnformeerd dat De Craecker de Amerikanen aan om te eindigen als een alleen in de gevangenis had gezeten, maar ‘quasi-geallieerde’. Marc Jottard beschreef

50 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 50 4-1-2018 12:49:29 de sfeer in Barcelona na de Duitse capitu- mocht er geen ambassadeur naar Brussel latie: ‘Het bleef doods in de stad. Alleen vertrekken. De ‘Spaanse kwestie’ werd een paar buitenlanders, Fransen en Belgen, uiteindelijk op 12 december 1946 inter- haalden vlaggen boven. De Spaanse pers nationaal geregeld met een VN-resolutie bleef uiterst koel, en prees Franco omdat die het Francoregime veroordeelde en de hij Spanje buiten de oorlog had gehouden’. lidstaten aanraadde om hun ambassadeurs Franco wilde na de oorlog zijn plaats in- uit Madrid terug te roepen. België had er nemen in de nieuwe wereldorde, maar dat nog altijd geen ambassadeur, maar Spaak verliep niet zonder problemen. Spanje was schroefde de Belgische missie nu terug tot niet welkom bij de Verenigde Naties (VN), een absoluut minimum van één diplomaat. die op 24 oktober 1945 werden gesticht. De Caudillo had de pech dat de eerste voor- De uitlevering van Léon Degrelle zitter van de Algemene Vergadering van de VN niemand minder was dan de man De Spaans-Belgische relaties werden, be- die hij in oktober 1940 zo schandelijk had halve door de slechte herinneringen van behandeld: Paul-Henri Spaak! Spaak, die in Spaak, ook vergiftigd door de zaak-Degrelle. 1938 als een van de eerste democratische Léon Degrelle, de leider van de fascisti- regeringsleiders had opgeroepen om de sche partij Rex, had na de Duitse inval in regering van Franco te erkennen, werd nu de Sovjet-Unie duizenden Waalse vrijwil- een luis in zijn pels. ligers naar het Oostfront geleid en daar zelf Franco wilde al in januari 1945 opnieuw ook meegevochten. Op 27 december 1944 een ambassadeur naar Brussel sturen, maar was hij daarvoor, bij verstek, ter dood ver- de opeenvolgende Belgische regeringen, oordeeld door de krijgsraad van Brussel. telkens met Spaak op Buitenlandse Zaken, Na de Duitse capitulatie vluchtte hij naar hielden het been stijf. Voorlopig volstond Spanje, in een vliegtuigje dat door de piloot een zaakgelastigde. Londen steunde Brussel op 8 mei 1945 werd neergezet op het strand voluit, zeker na de uitleg van de Belgen die van San Sebastián. Degrelle raakte bij die verwezen naar de ‘schaarse hoffelijkheid noodlanding gewond. Spaak eiste meteen in de eerste oorlogsjaren’ 26, diplomaten- zijn uitlevering. Maar het Francoregime, taal voor onder meer de behandeling van dat zelf nog tienduizenden executies had Spaak en Pierlot in 1940. De eenzame Bel- laten uitvoeren na de burgeroorlog, op- gische diplomaat in Madrid, zaakgelastigde perde gewetensbezwaren. Degrelle was Jacques De Thier, maakte het de Spanjaar- geen oorlogsmisdadiger. In zekere zin was den duidelijk: ‘De uitwijzing van de ambas- hij een politiek vluchteling! Bovendien was sadeur van België in 1940, de behandeling de man gewond. Zo iemand kon niet uit- die de Eerste Minister en de minister van geleverd en zijn dood tegemoet gestuurd Buitenlandse Zaken hebben ondergaan, worden. Spaak speelde het spel hard en zijn geen eenvoudige incidenten van per- eiste uitlevering zonder enige voorwaarde soonlijke aard. Deze incidenten hebben de of tegemoetkoming. Hij stuurde daarover Belgen diep gekwetst.’ 27 Daarna begonnen ook een voor Spanje zeer harde nota aan de Spanjaarden moeilijk te doen. Als repre- de Verenigde Naties. De Spaanse regering saille voor de afwijzing van hun ambassa- bleef treuzelen en liet verstaan dat ze de deur blokkeerden ze Rode Kruisgoederen, uitlevering aan een normalisering van de bestemd voor België. Dat probleem werd diplomatieke betrekkingen wilde koppelen. onder Britse druk opgelost, maar nog altijd Spaak hield het been stijf. Volgens sommi-

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 51

Brood 2017-1 DRUK.indd 51 4-1-2018 12:49:29 gen omdat hij de uitlevering van Degrelle ei- van de Belgische Staatsveiligeid in Londen genlijk niet opportuun vond. Degrelle loste was geweest, en die Spaak en Pierlot in zijn de zaak zelf op door te verdwijnen nadat relaas zowat onder de ogen van Heinrich hem in vertrouwen was meegedeeld dat de Himmler liet ontsnappen. Twee jaar later Spaanse regering hem zou uitwijzen. Dat volgde Le Soir 29, die eerder al de oorlogs- laatste gebeurde ook, maar toen Degrelle al memoires van Pierlot had gepubliceerd. Het nergens meer te vinden was. Vermoedelijk stuk in Le Soir bevatte erg veel details, die werd hij opgevangen door zijn vrienden alleen van Jottard kunnen komen. De consul van de Falange. Voor Spanje was de zaak speelt er zelf ook een vastberaden rol in en daarmee gesloten. Voor Spaak natuurlijk wordt de spilfiguur van de hele operatie. In niet. De Spaans-Belgische diplomatieke re- zijn fantasie laat de verteller de vluchtauto laties raakten bevroren, tot grote spijt van in Madrid tussen een haag van militairen een aantal Belgische zakenmensen die met wegrijden, net voor de komst van Himmler. Franco aan de slag wilden. In werkelijkheid moet de Chevrolet in het holst van de nacht door Madrid gepasseerd De Koningskwestie zijn. Het weinig heroïsche slot, met de lift naar Lissabon, was weggelaten. Het Spaanse avontuur van Spaak en Pierlot Ook de Spaanse zaakgelastigde in Brussel, speelde nog een late rol in de binnenlandse Antonio Gullón, las het stuk. Hij volgde de politiek van België, met name in de Konings- Koningskwestie nauwgezet en zag meteen kwestie. wat er aan de hand was: die oude Spaanse Koning Leopold III en zijn familie wer- koe moest nog eens uit de gracht worden den pas in mei 1945 uit Duitse gevangen- gehaald om Spaak en Pierlot wat onver- schap bevrijd. De regering stond niet toe diende glorie te bezorgen. Werd het niet dat Leopold zonder meer weer zijn plaats eens tijd om de waarheid over die episode als staatshoofd zou innemen. De breuk tus- aan het licht te brengen en die twee charla- sen vorst en regering, intussen vijf jaar oud, tans te ontmaskeren? De naam van de goede was nooit hersteld. Ook Leopold had zo zijn Spaanse gastvrijheid was in het geding. Gul- voorwaarden. Het was het begin van een lón had wat opzoekingen gedaan en volgens polemiek die jaren zou duren. De aanhan- hem klopte het verhaal in Le Soir helemaal gers en medewerkers van de koning stelden niet. Er was geen clandestiene vlucht gede ministers van de regering-Pierlot, met weest. De Spaanse regering had de operatie wie hij in de zomer van 1940 gebroken had, zélf georganiseerd. Het was de enige manier graag voor als zwakkelingen. Vooral Spaak om de Belgen uit de klauwen van de Duitse en Pierlot moesten het ontgelden. Leopold politie te houden, zonder de Duitsers echt zou hen gered hebben door hun ontslag te voor het hoofd te stoten en de Spaanse neu- weigeren en hen op weg naar Londen te traliteit in gevaar te brengen. Volgens de sturen. Nadat die Leopoldistische versie Francoregering hadden Spaak en Pierlot een van de geschiedenis werd gepubliceerd in deel van de Belgische goudschat bij zich en La Libre Belgique, kort voor de verkiezin- wilden de Duitsers dat goud koste wat het gen van 17 februari 1946, werd het tijd om kost bemachtigen. De Spaanse overheid had nog eens nadrukkelijk te herinneren aan het juiste ogenblik aangegeven en de beste het Spaanse avontuur. Dat gebeurde onder route uitgestippeld. Mijnheer Pierlot, ‘nooit andere in La Cité Nouvelle 28, met een stuk uit heldenhout gesneden’, had eerst nog be- van William Ugeux, die directeur-generaal zwaren gemaakt en de ‘geschreven garan-

52 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 52 4-1-2018 12:49:29 Paul-Henri Spaak tijdens een toespraak over de Koningskwestie op het Rogierplein in Brussel, 1950. (Amsab-ISG, Gent)

tie’ gevraagd dat zijn vertrek uit Spanje er alles aan doen om Spanje uit te sluiten werd toegestaan door de Spaanse regering. van het Marshallplan. Die oude laster moest Iemand van Buitenlandse Zaken had daarop daarbij helpen. geantwoord: ‘Maar mijnheer de premier, De uitleg van de Spaanse zaakgelastigde hoe kunnen wij een kapersbrief bezorgen paste perfect in het propagandistische ver- aan een kaper die er geen wil zijn?’ 30 Als de toog dat de Spaanse regering na de oorlog vlucht werd toegestaan, dan was het toch aanhield. De feiten over de vroege oorlogs- helemaal geen vlucht? jaren werden daarbij helemaal verdraaid. Achteraf had de Spaanse regering de ko- Maar het is verbijsterend dat Gullón dit alles medie helemaal tot het einde meegespeeld schrijft aan zijn eigen minister van Buiten- en voor de vorm wat represailles genomen landse Zaken. Het Francoregime herschreef en graaf Romrée uitgewezen. Moest dat niet alleen de geschiedenis voor de bui- niet allemaal eens uitgeschreven worden in tenwereld. Sommige Spaanse diplomaten de Spaanse pers? Het nieuws zou dan wel geloofden die nieuwe versie blijkbaar ook doordringen tot in België. Dat was nodig. echt. Daarmee werd het een stukje 1984 Want volgens Gullón was er nog een motief in 1948. Maar de Spaanse Big Brother was om in Brussel weer over oktober 1940 te blijkbaar nog bij zijn verstand. Want in Ma- beginnen. Dat paste in de agenda van de drid reageerde niemand op het opstel van vrijmetselaars en de socialisten. Die wilden de zaakgelastigde in Brussel.

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 53

Brood 2017-1 DRUK.indd 53 4-1-2018 12:49:30 Cartoon over Franco met als bijschrift: ‘Franco’s zetel bij de organisatie van het wereldherstel’, 1945. Ontwerp: Jordaan. © Atlas Van Stolk, Rotterdam

Brood 2017-1 DRUK.indd 54 4-1-2018 12:49:30 De diplomatieke relatie tussen België en Voor het Francoregime werd deze ge- Spanje werd pas volledig hersteld nadat de schiedenis achteraf een vervelend detail Verenigde Naties het Francoregime meer dat de normalisering van de diplomatieke ruimte begonnen te gunnen en de lidstaten betrekkingen bemoeilijkte en een verhaal hun relatie tot het land individueel mochten waaraan Spaak uit persoonlijke rancune regelen. Daar had de opvolger van Paul- maar ook uit berekening te pas en te onpas Henri Spaak op Buitenlandse Zaken, Paul herinnerde. Natuurlijk klopt de revisionis- van Zeeland, mee voor gezorgd, iets waar- tische versie uit 1948 van zaakgelastigde voor de Belgische bedrijfswereld hem zeer Gullón niet. De Spaanse regering heeft de dankbaar was. Prins Eugène de Ligne, die vlucht niet zelf georganiseerd. Maar ook zich in oorlogstijd al had gemeld als kandi- de Belgisch-patriottische versie, die Spaak daat voor de post in Madrid, werd de eer- en Pierlot laat ontsnappen uit de klauwen ste naoorlogse ambassadeur van België in van Franco, klaar om hen uit te leveren aan Spanje, in februari 1951. Omgekeerd bood de Duitsers, lijkt niet te kloppen. We we- graaf Carlos de Miranda y Quartín in Brus- ten nu dat de verhouding tussen Franco sel zijn geloofsbrieven aan. Toen Spaak in en Hitler bepaald niet die van meester en 1954 terugkeerde op Buitenlandse Zaken, knecht was. En waren de Duitsers über- vocht hij nog een laatste rondje uit met het haupt nog geïnteresseerd in het lot van Francoregime, maar zonder veel gevolgen. twee Belgische individuen die zich minister noemden maar die alleen door de Britten De betekenis van het als dusdanig werden erkend? ‘De Duitse ‘Spaanse oponthoud’ regering ignoreert ons’, had Spaak in juli aan de Spaanse ambassadeur geschreven. De grote betekenis die het ‘Spaanse op- Was dat anders in september? Het probleem onthoud’ van Spaak en Pierlot achteraf is dat er geen Duitse en nauwelijks Spaanse heeft gekregen, maakt het moeilijk om de documenten (meer) zijn over deze zaak. historische werkelijkheid te ontrafelen. De Het dikste dossier dat in Spanje bewaard episode wordt ook altijd gelezen vanuit de wordt, heeft betrekking op de recuperatie wetenschap dat de geallieerden de Twee- van de Buick van Spaak, in 1945. Er waren de Wereldoorlog gewonnen hebben. Voor diplomatieke onderhandelingen van een de vertellers van het heroïsche Belgische paar maanden nodig om de auto weer in verzetsverhaal maakte de ontsnapping uit België te krijgen. Over het onderzoek naar Spanje het mogelijk in Londen een echte de verdwijning zelf, over de arrestatie van Belgische regering in ballingschap op te Georges De Craecker en de uitwijzing van bouwen. De nachtelijke rit met de SAIT- ambassadeur Romrée en een paar anderen Chevrolet kreeg de aura van een partiza- is nauwelijks iets te vinden. Het is algemeen nenactie. In de bezoekersbrochure die in bekend dat Franco de archieven in verband 2005 werd gepubliceerd naar aanleiding met de Tweede Wereldoorlog grondig heeft van de tentoonstelling 175 Jaar Belgische laten schonen. Maar viel er over deze zaak Diplomatie krijgen de Spaanse avonturen véél op te ruimen? Of was het gewoon een een aparte plaats en wordt uitgelegd dat vervelend detail, dat deels veroorzaakt Spaak en Pierlot ‘in een hinderlaag van de was door het ondiplomatieke gedrag van franquisten vielen’, terwijl Serrano Suñer er Romrée en door het slechte karakter van alles aan had gedaan om de twee ministers Serrano Suñer? Suñer en Samuel Hoare niet in Spanje binnen te laten.31 hebben allebei een boek gepubliceerd over

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 55

Brood 2017-1 DRUK.indd 55 4-1-2018 12:49:30 de vroege oorlogsjaren.32 Geen van beiden de dagen na 19 oktober gepasseerd zijn? vond het de moeite om de Spaanse avon- Hoeveel auto’s met een chauffeur met een turen van Spaak en Pierlot te vermelden. diplomatiek paspoort? Veel contact met Ook in de zéér gedetailleerde Memorias die Lissabon kan er ook niet geweest zijn, ter- Suñer in de jaren 1980 publiceerde, valt hun wijl de Portugese grenspolitie heel scherp naam niet. Er zijn een paar Spaanse stukken in de gaten hield wie het land binnenreed. bewaard uit 1951. Kort na het aantreden De SAIT-bestelwagen is in Lissabon ach- van de nieuwe Spaanse ambassadeur was tergebleven en na een tijdje in beslag geno- het verhaal van de ontsnapping blijkbaar men omdat hij niet correct was ingeklaard. weer opgerakeld en bij het ministerie van Chauffeur Maurice Hening kon per vliegtuig Buitenlandse Zaken in Madrid wist nie- ongehinderd terugkeren naar Spanje en mand meer wat er precies gebeurd was. werd nooit lastiggevallen ... De Seguridad bij Binnenlandse Zaken wist Misschien was Franco, net als Salazar, het nog wel, gaf een keurig feitelijk relaas gewoon opgelucht dat hij zonder te veel en besloot: ‘Genoemde personen, hoewel problemen van het tweetal was afgeraakt. bewaakt, genoten volledige vrijheid van Bovendien had hij ook een geschikt alibi om beweging, dankzij dewelke zij hun ontsnap- de vervelende Belgische ambassadeur het ping hebben kunnen uitvoeren.’ 33 Misschien land uit te jagen. Maar konden de Belgen dat was dat de gewenste versie van de geschie- weten? Natuurlijk niet. De retoriek van het denis in 1951. Maar de zin staat wel in een Francoregime was angstaanjagend en de document voor zuiver intern gebruik en hij praktijk voor veel van zijn tegenstanders is neergeschreven door een professionele dodelijk. En het bezoek van Himmler heeft politieman, niet door een diplomaat. werkelijk plaatsgevonden. Er was dus wel Het onderzoek dat na de ontsnapping moed voor nodig om uit Spanje weg te lopen gevoerd werd, lijkt niet koppig volgehou- zonder de juiste papieren. den. In een ouder stuk van de Seguridad uit 1941 – en dus lang voor de geschiedenis Nawoord moest herschreven worden – vat iemand de besluiten van de enquêteurs als volgt In 1998 werd op de gevel van Hotel Majestic samen: Spaak en Pierlot leidden in Hotel in Barcelona een bordje aangebracht dat Majestic een volslagen geregeld leven en herinnert aan het ‘Spaanse oponthoud’. De hadden alleen contact met de consul van tekst luidt, in het Catalaans en het Engels: hun land en met een Belgische staatsbur- ‘In de herfst van 1940 verbleven de Belgi- ger genaamd Jorge Craecker. Ze waren sche Eerste Minister H. Pierlot en de minis- naar Portugal ontkomen door gebruik te ter van Buitenlandse Zaken P.-H. Spaak hier maken van valse paspoorten. Tot de zaak onder politietoezicht. Hun moed en die van volledig was opgehelderd, bleef de Buick anderen leidde tot hun ontsnapping volgens Sedan van Spaak in beslag genomen.34 Dat een plan dat was opgezet door de Consul- was de stand van zaken in februari 1941 Generaal M. Jottard en vervolgens tot de en veel verder schijnt de politie nooit te heroprichting van een wettige Belgische zijn gekomen. Wat kon er nu gemakkelijker regering in Londen.’ zijn voor het potige Francoregime dan het De historische werkelijkheid was iets controleren van de gegevens van de Spaans- ingewikkelder. Portugese grensposten? Hoeveel auto’s met een Belgische nummerplaat zouden daar in

56 / BROOD & ROZEN 2017-1 BERT GOVAERTS

Brood 2017-1 DRUK.indd 56 4-1-2018 12:49:30 1 Naast de archieven waar in de voetnoten naar 22 Archief Koninklijk Paleis (AKP), Brussel, Capelle, verwezen wordt, heeft de auteur gebruikgemaakt Espagne, brief van 30 oktober 1940. van een aantal dossiers bij het CegeSoma: 317, 386, 23 NA, FO 371, 24286, brief van 2 november 1940. 570, 657, 1253-1255, 1327, 1333, 1886. Ook het persoonlijke archief van Hubert Pierlot, in het 24 Arriba, 24/10/1940. ARAB maar nog niet algemeen beschikbaar, was 25 Norbert Fonthier was een van de Belgische voor hem toegankelijk dankzij een speciale ‘notabelen’ in Barcelona. Hij woonde sinds 1926 in toelating van mevr. Véronique Pierlot. De details over Maurice Hening en zijn bijdrage tot de 26 NA, FO 371/49615, rapport van 11 januari 1945. ontsnapping berusten mee op een interview dat Spanje en werkte er voor de firma Solvay. 27 ABZ, 10956, nota van 8 januari 1945. Karel Geldhof op 27 juli 2012 in Barcelona afnam van Enrique Hening, zoon van Maurice. Voor de rol 28 La Cité Nouvelle, 24/08/1946. van Virgilio Sànchez, zie: Daniel ARASA FEVÁ, 50 29 Le Soir, 20/01/1948. Histories Catalunes de la Segona Guerra Mundial, 30 AGA, 82, 8504, brief van 20 januari 1948. 1998, 464 pp. Rui Afonso bezorgde enkele stukken uit het Arquivo Salazar in Lissabon. Concepción 31 175 jaar Belgische diplomatie, engagement in de Pallarés Moraño baande de weg in het Arquivo wereld. Op: http://www.christiankieckens.be/ General de La Administración. downloads/pdf/191.pdf, p. 47. 2 Archief Buitenlandse Zaken Brussel (ABZ), Pers 32 Samuel John Gurney HOARE (Lord Templewood), 1559, rapport van 16 mei 1939. Ambassador on special Mission, London: Collins, 1946, 320 pp.; Ramón SERRANO SUÑER, Entre les 3 De ingewikkelde naam weerspiegelt de oorsprong Pyrénées et Gibraltar: dix ans de politique espagnole, van de partij, een bundeling van allerlei groepen, 1947. die soms zelf al het resultaat van fusies waren. 33 AGA, 82, 8504, brief van 20 maart 1951. 4 Archivo General de la Administración (AGA), Alcalá de Henares, 54, 151181, brief van 12 augustus 1939. 34 AGA, 82, 8504, nota van 10 februari 1941. 5 AGA, 54, 15614, rapport van 14 november 1939. 6 AGA, 54, 15616, brief van 1 juli 1940. 7 AGA, Belgica 1-5, Prisioneros E2, 130, brief van 10 juli 1940. 8 AGA, document van 2 augustus 1940. 9 AGA, brief van 10 juli 1940. 10 National Archives (NA), Kew (Londen), PREM 4 21, 1, brief van 29 september 1940. 11 Algemeen Rijksarchief Brussel (ARAB), I 494, brief van 2 september 1940. 12 Paul-Henri SPAAK, Combats Inachevés, Parijs: Fayard, 1969, p. 116. Spaak besteedt in zijn boek een volledig hoofdstuk aan de ontsnapping uit Spanje, maar lijkt daarvoor geen documenten te hebben geraadpleegd. Hij vertelt uit het geheugen en zijn tekst bevat feitelijke fouten en kleurrijke, maar onwaarschijnlijke details. 13 ARAB, I 494, brief van 2 september 1940. 14 ARAB, brief van 7 september 1940. 15 NA, FO 371, 24276, nota van 9 oktober 1940. 16 NA, PREM 4 21, 1, brief van 18 oktober 1940. 17 ABZ, PERS15681, brief van 19 oktober 1940. 18 Letterenhuis, Antwerpen, Archief Frans Van Cauwelaert, brief van 20-21 oktober 1940. 19 Letterenhuis, Antwerpen, brief van 23 oktober 1940. 20 Het Algemeen Nieuws, 25/10/1940. 21 The War Illustrated, 01/11/1940.

HET SPAANSE OPONTHOUD VAN MINISTERS SPAAK EN PIERLOT IN 1940 BROOD & ROZEN 2017-1 / 57

Brood 2017-1 DRUK.indd 57 4-1-2018 12:49:30