Fietsen langs het agrarische erfgoed van Voorschoten en 2 3 Inleiding Het boerenerf nader bekeken

Het achter de kust gelegen landschap met Het eindproduct van dit initiatief heeft u nu De vier beschreven fietsroutes langs het zomerhuis van Papelaan west 117. Aan strandwallen en daar weer achter het veen- onder ogen: een fietsroutefolder met een historische boerderijen, die kenmerkend de voorkant van deze boerderij is het dak weidegebied van Wassenaar en Voorschoten viertal fietsroutes langs het tastbare agrari- zijn voor het Rijnlandse weidegebied. Deze langs de kanten afgedekt met een houten is uniek voor Zuid-Holland. Vanaf 2000 jaar sche verleden in Voorschoten en Wassenaar. streek strekt zich vanaf Utrecht uit langs de voorrand. Deze windveren werden met name voor Christus is dit gebied bewoond door boe- De vier routes zijn als individuele routes te Rijn tot de monding bij de Noordzee. Aan vanaf omstreeks 1860 uitgevoerd met deco- ren, die dit afwisselende landschap met bos- fietsen, maar kunnen ook gecombineerd de hand van de routes wordt beknopt enige ratief zaagwerk, zoals aan de Papeweg 43. sen en het kenmerkende strokenverkavelings- worden. Elke route leidt u door het fraaie informatie gegeven over de boerderijen en patroon hebben gemaakt tot wat het nu is. polderlandschap en langs vele, soms eeu- enkele zaken die te zien zijn op en rondom wenoude streekeigen boerderijen. Sommige het erf. Aan het begin van de 21ste eeuw staat dit boerderijen liggen verscholen achter woon- door mensenhanden gemaakte cultuurland- wijken of bedrijventerrein; andere boerderij- De boerderij schap steeds meer onder druk. Bovendien en liggen nog in hun oorspronkelijke omge- De oudste stenen boerderijen ontwikkelden geldt dat hetzelfde cultuurlandschap nog ving en functioneren nog als zodanig. zich sinds eind 14de eeuw als lang(s)huis steeds een wezenlijke bijdrage levert aan waarbij het woon- en stalgedeelte in elkaars Het dak van het zomerhuis van Papelaan west 117. onze identiteit. Tezamen met de bijbehoren- De kenmerkende historische langhuis- verlengde liggen. Kenmerkend is de driebeu- de agrarische bedrijven zorgt dit cultuur- boerderijen met uitgebouwde of inpandige kige indeling, waarbij de koeien in de zijbeu- Gevel landschap voor een aantrekkelijk woon- en kelder hebben elk hun eigen geschiedenis. ken met de koppen naar het midden staan. De gevel, vrijwel altijd opgetrokken uit rode leefklimaat. Soms wonen er al generaties lang dezelfde Haaks daarop sluit de uitgebouwde onder- baksteen, werd meestal sober uitgevoerd. boerenfamilies, die melk en kaas voor de kelderde opkamer aan. De voorgevel van het De belangrijkste decoraties bevonden zich Zowel in 2003 als in 2013 zijn themajaren stedeling produceren. Soms is een bezoek woongedeelte (voorhuis) is een topgevel met boven de deuren en vensters en hebben de georganiseerd om in heel Nederland en op aan de boerderij mogelijk. Ook zijn in de in het midden de entree en rechts daarvan vorm van een segment- of rondboog of een lokaal niveau aandacht te besteden aan de routes enkele pleisterplaatsen opgenomen een klein hoog venster, dat de trap naar de horizontaal gemetselde strek, soms versierd betekenis van het agrarisch erfgoed voor om nog wat langer te kunnen genieten van opkamer verlicht. Vanaf eind 16de eeuw met gepleisterde aanzet- of sluitstenen. onze geschiedenis en de identiteit van het het waardevolle culturele erfgoed dat dit werden ook langhuisboerderijen gebouwd Vanaf het eind van de 19de eeuw konden cultuurlandschap. Het Pact van Duiven- stukje van de rijk is. met een inpandige onderkelderde opkamer. dit ook gekleurde geglazuurde stenen zijn. voorde, een samenwerkingsverband van de gemeenten Voorschoten, Wassenaar en Voordat u aan uw fietsroute(s) begint, Leidschendam-Voorburg, en het Stadsge- geven we u kort wat informatie over de west Haaglanden hebben in het Jaar van de architectuur en historische structuur op Boerderij 2013 de handschoen opgepakt en rond het erf. Daarna staat niets u in om deze fietsroutefolder uit het Jaar van de de weg om op pad te gaan. We wensen u Boerderij 2003 te actualiseren om op die veel plezier op uw weg langs het agrarisch manier bij de inwoners en bezoekers van erfgoed in Voorschoten en Wassenaar. het gebied de waarde en het belang van het agrarisch erfgoed hernieuwd in papieren én J.Th. Hoekema, digitale vorm onder de aandacht te brengen. Burgemeester, portefeuillehouder Kunst en Cultuur Driebeukige stalindeling van Veurseweg 215. gemeente Wassenaar, Gevel van Veurseweg 348 met twee rondbogen in de De Veenwatering ter hoogte van de Horstlaan. Regiobestuurder Cultuur Stadsgewest Haaglanden Het dak gevel. De linker is een overblijfsel van een dichtge- De dakschilden werden gedekt met riet metseld raam. en vanaf de 15de eeuw ook met rode of gesmoorde (blauwe) Oudhollandse dakpan- Om de gevel verder te verlevendigen werden nen. In de 19de eeuw maakten verschillen- ook horizontale sierbanden (speklagen) de typen machinale dakpannen opgang, gebruikt. Enkele gevels maken daardoor zoals de platte Friese pan, die voorkomt op een rijke, stadse indruk, zoals de Lodewijk 4 5

XVI-gevel aan de Voorstraat 11. In de loop van de 19de eeuw werd inspiratie gezocht bij diverse historische stijlen (eclecticisme). Dit zorgde voor een wat rijkere uitstraling. Om verstoringen in de gevel te verhullen werd de gevel vaak gepleisterd, waarbij de schijnvoegen grote blokken natuursteen moesten suggereren.

Hooiberging aan de Laan van Koot 20. Het bakhuis van Generaal Spoorlaan 24. Principe van een karnmolen uit het boek Natuurlijke historie van Holland (1769-1778). Wagenschuur Karnhuis De wagenschuur - bedoeld voor wagens en Het houten of stenen karnhuis met vier of Beplanting ander materiaal - stond meestal evenwijdig zes hoeken kwam op het erf voor vanaf de In verband met de windvang werden rondom aan de oprijlaan, ter hoogte van de stal. 18de eeuw. Het karnhuis bevond zich ach- het erf loofbomen geplant. Leilinden voor Vaak vormde deze schuur één geheel met ter het woongedeelte naast de werkkeuken. de voorgevel zorgden ook voor verkoeling. een stalling voor paarden en kleinvee. Hier liep het paard rond om via een houten Het boerenerf omvatte daarnaast veelal rad de karninstallatie in de werkkeuken een moes- of siertuin en een boomgaard. in werking te brengen. Zo werd de melk Op die manier konden de bewoners van de gekarnd voor de bereiding van boter en boerderij in de eigen behoefte aan voedsel karnemelk. voorzien. Hagen begrensten het erf, dat toegankelijk werd via een smeedijzeren Zomerhuis en boenhok of –stoep toegangshek. Ook kwamen houten of Vanaf het midden van de 19de eeuw werd hardstenen palen voor, waarop de naam van een zomerhuis gebouwd naast de boerde- de boerderij vermeld stond. rij, vaak grenzend aan de waterkant. Deze ruimte diende in de zomer als bewoning en werd daarnaast voor schoonmaakwerk- zaamheden gebruikt. Aan de waterkant bevond zich de boenstoep om de melkvaten Boerderij Het Koopmanswelvaren op Voorstraat 11. en emmers in de sloot schoon te maken. Bij De wagenschuur (links) van boerderij De Raephorst Leidseweg 555 is deze overdekt uitgevoerd. Hooiberging uit 1876 aan Raaphorstlaan 18. Kenmerkend voor de Rijnlandse veeteeltbe- drijven is dat buiten op het erf hooi werd Bakhuis opgeslagen naast of achter de stal. Vier, Een enkele maal kunt u op de routes boer- soms vijf of zes houten (sinds de 20ste derijen met een stenen bakhuis met schoor- eeuw ijzeren) palen (roeden) (geen komma) steen aantreffen. Hierin werd het brood dragen een in hoogte verstelbaar dak. In gebakken en water gekookt dat gebruikt Voorschoten en Wassenaar staan ook veel werd voor schoonmaakwerkzaamheden bij 19de-eeuwse deels open houten schuren, die de kaasmakerij en de bereiding van var- in gebruik zijn als hooiberging. Deze schuren kensvoer. zijn gebouwd toen ze in eigendom waren van de heren van kasteel Duivenvoorde. Boenplaats van Leidseweg 555. Karnmolen van Oostdorperweg 206. !!

Boerderijenfietsroute 3 6Voorschoten Wassenaar Boerderijenfietsroute 3 7 Voorschoten – Wassenaar

Route: 15 km

Vertrekpunt: Station Voorschoten. «¬36 De route begint bij Station Voorschoten. P ape weg Vanaf het parkeerterrein bereikt u het fiets- pad over de tunnel en gaat daarna rechtsaf richting Leidschendam. Voor het bord ‘einde «¬ Pa «¬37 «¬38 pe «¬38 laan bebouwde kom Voorschoten’ rijdt u vervol- We «¬39 st «¬ «¬40 gens linksaf de Brunita J. Gemmekelaan in. VOORSCHOTEN «¬ Bij de Generaal Spoorlaan slaat u rechtsaf !! om na nummer 22 het laantje in te rijden. «¬41 ! Rosenburgerlaan 2, circa 1955. Generaal Spoorlaan 24 (19) staat bekend «¬19 als De Geestwoning. De naam is een ver- vel intact gelaten met de boomgaard als wijzing naar het feit dat de boerderij werd beeldbepalend element. gesticht op een hoger gelegen stuk geest- grond (duinophoging). De boerderij heeft U volgt het fietspad verder tot aan de T-krui- «¬20 een traditionele L-vormige plattegrond, sing bij de spoorbaan. Daar gaat u linksaf bestaande uit rechts een uitgebouwde naar het fietspad ‘Langs de Raephorst’. Aan t 16de-eeuwse onderkelderde opkamer het einde maakt dit pad een bocht naar rs o h met links daarvan een voorhuis en stalge- links. U maakt hierna een scherpe bocht ph e a deelte, die stammen uit het eind van de naar rechts, de fietstunnel in. Deze weg, de R

e 17de eeuw. Het stalgedeelte werd begin Horst en Voordelaan, gaat richting Wasse- d H ors s rst e s 20ste-eeuw deels vernieuwd. Door recente naar. Aan uw linkerhand ziet u het gebied «¬31 n V g «¬ oor n de a verbouwingen zijn veel oorspronkelijke van de Duivenvoordse- en Veenzijdse pol- laa L «¬ «¬30 an «¬32 «¬ details verloren gegaan. Tot het complex der; rechts ligt de Raaphorstpolder. behoren ook een open hooiberging met «¬33 ankerbalkgebinten en een 18de-eeuwse schuur. Luchtfoto richting Den Haag.

¬ U rijdt terug naar de Generaal Spoorlaan ¬«35 «¬34 « en slaat rechtsaf. U volgt de weg en bij het bordje “Fiets- en wandelroute De Horsten” fietst u rechtsaf de Migchelbrinklaan in en bij de T-kruising rechtsaf de Rosenburglaan in. U blijft het fietspad volgen tot voorbij de begraafplaats. In een bocht ligt de voorma- lige boerderij Rosendael (Rosenburgerlaan 2) (20). Deze boerderij, die oorspronkelijk onder de naam Nederhof bij kasteel Rosen- burgh heeft gehoord, is in de jaren ’80 van de 20e ste eeuw ingrijpend gemoderniseerd voor de directeur van “The British School in Generaal Spoorlaan 24. the ”. Van het omstreeks 1590 N¤ gestichte pand is de hoofdvorm en voorge- 0 250 500 750 1.000 1.250

Meters

!! 8 9

In dit landschappelijke waardevolle gebied liggen op de rand van het zand en het veen diverse historische boerderijen met namen als Lanenberg en Beerestein. Op de strand- wal lagen vroeger de akkers, terwijl op de strandvlakte de hooi- en weilanden waren te vinden. Voorbij Ter Horst liggen rechts de weilanden van Raaphorst. Daar staan aan de rand van het bos verschillende pachtboerde- rijen, die na 1945 vanwege oorlogsschade in de Wederopbouwperiode zijn herbouwd. Raaphorstlaan 6. Raaphorstlaan 11, foto 1963. Van der Oudermeulenlaan 13.

U steekt daarna de Veenwatering over. Even nen karnhuis met een pannendak; op het Na een restauratie in 1971 is het pand als Oud Wassenaar heette, werd in de 18de verderop doorsnijdt het fietspad een met slo- achtererf een 19de-eeuwse hooiberging. villa in gebruik genomen. en 19de eeuw gemoderniseerd. Nadat ten omgeven bosje. Dit is een eeuwenoude De boomgaard naast de boerderij is aange- Even verderop ligt links de oprijlaan naar boer Grundeken in 1921 uit de boerderij voormalige eendenkooi (30), waar waterwild vuld met nieuwe vruchtbomen. Eén stich- boerderij Duinrust, Raaphorstlaan 11 (33). was vertrokken werd de stal verbouwd tot voor de consumptie werd gevangen. In de tingssteen verwijst naar een verbouwing Aan het begin van deze laan staat een uit tijdelijk kerkgebouw “De Goede Herder”. 19de eeuw zijn door jonkheer N.A.C. Steen- in 1643. Bij de herbouw van de stal en de de 18de eeuw stammende, witgepleisterde In 1950 volgde een verbouwing tot gracht van kasteel Duivenvoorde verschillen- wagenschuur met paardenstal is in 1845 arbeiderswoning met gele raamkozijnen. kleuterschool. Het woongedeelte bleef de boerderijen in de Duivenvoordse polder door jonkheer Steengracht een tweede jaar- U rijdt vervolgens de Raaphorstlaan af. Links herkenbaar als langhuisboerderij met aangekocht, die hij liet moderniseren. Het talsteen aangebracht. op nr. 29 (34) staat een wit gepleisterde uitgebouwde onderkelderde opkamer. huidige fietspad werd vroeger de Achterlaan Uitgekomen op de Raaphorstlaan, rijdt woonboerderij. Een marmeren gedenksteen Met de rug gekeerd naar de boerderij, slaat van kasteel Duivenvoorde genoemd; de Voor- u linksaf in zuidelijke richting. Een eind in de voorgevel geeft aan dat deze boerderij u links af de Stoeplaan in; daarna naar laan voerde naar de Veurseweg. verderop staat rechts van de weg, aan een in 1884 is gebouwd door de familie Van der rechts de Laan van Hoogwolde in. Een bord- Als eerste boerderij ligt links de Achterlaan- door beuken beschaduwd grasveld, de Oudermeulen, eigenaresse van de landgoe- je “Landgoederenroute” wijst de weg naar hoeve (Raaphorstlaan 1) (31) De deels nog woonboerderij Klein Rust en Vreugd, Raap- deren Rust en Vreugd en Oud Wassenaar. het landgoed Rust en Vreugd. Volg verder 16de-eeuwse boerderij deed tot het eind horstlaan 6 (32). Stammend uit het einde de bordjes van deze route over landgoed van de 20ste eeuw dienst als veebedrijf, van de 18de eeuw, was deze boerderij tot U slaat rechtsaf, neemt de fietstunnel Backershagen. maar is omstreeks 2002 gerestaureerd 1876 de bedrijfsboerderij van het aan de onder de Rijksstraatweg. Uitkomend op en verbouwd tot woonboerderij. Tegen de andere kant van de Rijksstraatweg gelegen de Houtlaan gaat u direct links af het De route eindigt bij het witgepleisterde noordzijde van de boerderij staat een ste- landgoed Rust en Vreugd. Naderhand vond fietspad langs de Rijksstraatweg op richting huize De Paauw, dat sinds 1924 in gebruik een splitsing in meerdere woningen plaats. Den Haag. U fietst daarna de eerste weg is als gemeentehuis. Beide landhuizen, ooit Wederopbouwboerderij Raaphorst 4 op De Horsten. rechts in, de Van der Oudermeulenlaan. begonnen als boerderij, zijn in de 17de en Helemaal aan het eind staat op nr. 13 (35) 18de eeuw uitgegroeid tot buitenplaatsen. de voormalige boerderij De Driesprong. U rijdt voor huize De Paauw langs en volgt Deze 17de-eeuwse boerderij, die vroeger de Raadhuislaan tot aan de Rijksstraatweg. Daar gaat u linksaf; bij de stoplichten rechtdoor en gaat via de fietstunnel naar de Papeweg (richting Voorschoten). U volgt deze weg en steekt de weg ter hoogte van het buurtschapje tegenover de ingang van landgoed De Horsten over om links de Papeweg te vervolgen via de ventweg. Op De Horsten ligt, vijf minuten wandelend vanaf de ingang het Theepaviljoen de Horsten, waar u iets kunt eten of drinken Gevelsteen Raaphorstlaan 29. (www.theepaviljoendehorsten.nl). 10 11

Links ligt ver in het land de in 1886 gestich- Papeweg 33. Papeweg 136. U fietst via het tunneltje onder het spoor te boerderij Papeweg 33 (36) met bijbeho- door om weer terug te komen bij het rende bedrijfsgebouwen en erfinrichting. in deze regio werkzaam is in de agrarische station. Vervolgens kunt u rechts afslaan De boerderij behoorde vroeger bij landgoed sector. De huidige erfinrichting omvat een om weer bij station Voorschoten uit te Zuidwijk, maar is in 2005 verbouwd tot houten, geteerde schuur en een open hooi- komen. U kunt hier uw route beëindigen woning. berging. of uw tocht vervolgen met route 1 of 2. De Papeweg was sinds de middeleeuwen de belangrijkste verbinding tussen de Schuin rechts bij het stoplicht ligt in de kerkdorpen Wassenaar en Voorschoten. Oranjepolder de Catharinahoeve (Papelaan De aangrenzende Papewegse polder stamt West 97) (41), waarvan het erf met monu- uit 1625 en is de oudste polder van Voor- mentale rode beuken en kastanjebomen schoten. Rechts, tussen de provinciale is beplant. De huidige boerderij en open weg en de ventweg, staat Papeweg 41, een hooiberging zijn na een brand in 1916 voor 19de-eeuws tolhuis (Papeweg 41) (37). Papeweg 43. de familie Van gebouwd, waarvan in- Iets verderop rechts aan de weg staat middels de vierde generatie werkzaam is op de in 1878 in eclectische stijl gebouwde omlijsting rond de vensters. De boerderij dit zuivelbedrijf. langhuisboerderij Bouwlust, Papeweg 43 is nog in bedrijf, deels als manege, bij de (38), gebouwd ter vervanging van de hoeve familie Van Santen. Voorbij de grenspaal Papelaan West 97 met een detail van de voorgevel. Veenesteijn. De symmetrisch ingedeelde Voorschoten-Wassenaar heet de weg nu voorgevel heeft een decoratief gepleisterde Papelaan West. Iets vóór de rietgedekte boerderij van de familie Hooymans, nr. 117 (39), kunt u een oversteek naar de andere zijde van de provinciale weg maken. Blij- kens een stichtingssteen in de voorgevel is de boerderij in 1889 door het R.K. armen- bestuur gebouwd na een schenking van een welgestelde Rotterdamse koopman. Aan de overzijde de weg vervolgend voert de route langs de vroeg 20ste-eeuwse boerderij Papelaan West 136 (40). Hier werkt de familie Zonneveld, die net als de Papeweg 41, foto 1968. bovengenoemde families al generaties lang Colofon

Aanleiding Deze folder is in 2003 in het kader van het Jaar van de Boerderij 2003 en ter gelegen- heid van Open Monumentendag 2003 uitge- bracht onder auspiciën van de Historische vereniging Oud Wassenaer, Stichting Histo- risch Centrum Wassenaar en de Vereniging Oud, Groen en Leefbaar Voorschoten. In het kader van het Jaar van de Boerderij 2013 is deze folder geactualiseerd.

Samenstelling en redactie Robert van Lit, Carla Scheffer. Aan de folder 2013 heeft Rita Bakker meegewerkt. De fietsroutekaart hoort bij de publicatie Boerenerfgoed; het boerderijenboek van Voorschoten en Wassenaar (2006). Bij samenstelling van deze folder is uiterste zorgvuldigheid betracht. De redactie kan geen verantwoordelijkheid nemen voor even- tuele onjuistheden of onvolledigheden.

Fotografie en vormgeving TasT, projecten voor tastbaar erfgoed Hollandsche Rading

Archiefbeelden Gemeentearchief Wassenaar en Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.

Niets uit deze uitgave mag worden verveel- voudigd en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder vooraf- gaande schriftelijke toestemming

Uitgave TasT, augustus 2003; heruitgave december 2013.