Artykuły W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Zbigniew Babik
W roku 1435 wielkopolscy rycerze Nie- Duma, autor książkowej monografii lim- mierza i Sędziwój, synowie Niemierzy nonimii dolnej Warty4, zgodnie z duchem Nałęcza Luboskiego, zabezpieczyli swej powyższego przekazu mniej lub bardziej matce Annie posag i wiano w wysokości jednoznacznie przyjmowali, że wszystkie te 200 grzywien szerokich groszy na wsi obiekty leżały w granicach wsi Lubosz (co Lubosz1. Z tej okazji dokonano odpo- w zasadzie potwierdzały dostępne dane wiedniego wpisu do poznańskiej księgi kartograficzne z XX w.). ziemskiej, w którym m.in. wymieniono Odezwały się jednak i inne głosy. W ar- nazwy szeregu obiektów stanowiących tykule z 1984 r.5 – przyjętym bez zastrze- pertynencje owego zabezpieczenia. Były to żeń przez autorów poznańskiego słownika nazwy jezior, wymienione w kolejności: historyczno-geograficznego6 – Janusz Go-
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 79 Artykuły Zbigniew Babik
wszystkie nazwy zapisane na współcze- obejmując także obiekty położone na pół- snych mapach z powodu błędnego kształ- noc od Daleszynka. Następnie dokonał tu lub lokalizacji”. Z tabeli na stro- reinterpretacji źródeł wymieniających na- nie 13 artykułu wynika także, że podano zwy Obiersze oraz Obierzwia w okolicach mu nazwy Bochenkowe9 oraz Daleszynek Lubosza i ostatecznie doszedł do wniosku,
Ryc. 1. Okolice Lubosza Źródło: oprac. własne / oprac. kart. T. Panecki na podstawie mapy WIG z 1936 r.
(bezpośrednio na wschód od zabudowań że w źródłach z XV–XVIII w. odnosiły się Daleszynka). Zapewne na tej podstawie one do nieistniejącego już w latach trzy- Janusz Gołaski ostatecznie uznał, że opis dziestych XX w. jeziora koło Józefowa jezior w zabytku z 1435 r. znacznie wy- (oznaczanego jeszcze na niektórych ma- kracza poza dzisiejszy obszar Lubosza10, pach dziewiętnastowiecznych), po którym pozostało bagno/torfowisko między Jezio- 9 Jezioro opisane jako „J. Czarne” na powyższej mapce. rem Czarnym (niemierzewskim) i Józefo- 10 Inna sprawa, że autor (skądinąd zawodowy geodeta i kartograf) nigdzie nie wem11. określa granic Lubosza, zamiast tego stosując określenia w rodzaju „kraniec wsi [Lubosz]” do dzisiejszych gruntów Daleszynka i Niemierzewa (zob. niżej). Niemierzewo w ogóle zresztą nie zostało wspomniane w artykule. 11 Obiekt wskazany czarną strzałką z nr 2 na powyższej mapce.
80 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły
W kwestii podstawowego argumen- map17, a postać „gwarową”18 po prostu tu Janusza Gołaskiego musimy jednak zmyślił, transponując formę literacką na obecnie stwierdzić rzecz następującą: je- fonetykę miejscowej gwary, bądź też – żeli podczas pobytu w Luboszu w 1983 r. w przeciwieństwie do Janusza Gołaskie- autor nie mógł znaleźć informatora, który go – nie zorientował się, że informatorzy wskazałby mu we wsi lokalizację jeziora mówią o jeziorze położonym za Dale- noszącego nazwę Czarne, doświadczył szynkiem. Byłoby jednak bardzo trudno przykrego niepowodzenia badawczego, uciekać się do takiej hiperkrytycznej inter- bowiem eksplorator działający w ramach pretacji, bowiem na tejże samej, trzynastej kwerendy UN-owskiej12 dwie dekady stronie maszynopisu eksplorator (lub inne wcześniej13 nazwę taką w Luboszu zapisał. osoby współuczestniczące w jego redakcji, Znajdujemy ją w zachowanych materia- a znające teren z pierwszej ręki) wykazał łach UN-owskich – zarówno przygotowa- się godną pochwały rzetelnością, przeka- nej do powielenia matrycy powiatu mię- zując negatywne informacje odnoszące dzychodzkiego14, jak i tzw. maszynopisie się do nazw sąsiedniej gromady Kwilcz profesorskim15, gdzie dodatkowo przyto- znanych ze starszych map lub spisów: czono postać gwarową Jezioro Czarne, -ra „Nazwa [Arsenowo] na terenie gromady -ygo16 i dodano oboczną nazwę Bochenko- nieznana. Starsi ludzie przyznają, jakoby we. Chcąc zakwestionować te dane, mu- słyszeli tę nazwę, nie potrafią jednak jej sielibyśmy przyjąć, że eksplorator wiedzę zlokalizować”; „Nazwa [Borek] na tere- o jeziorze Czarne w Luboszu zaczerpnął ze nie gromady nieznana. Prawdopodobnie źródeł historycznych (np. opracowań Ko- odnosi się do d[awnego] folwarku Borek zierowskiego) lub z dwudziestowiecznych należącego kiedyś do maj[ątku] Rozbitek, obecnie w gr[omadzie] Łowyń”; „Nazwa [Pychały] na terenie gromady nieznana”. 12 UN-y – Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 13 Można podejrzewać, że eksploratorem tym był Marek Kornaszewski, póź- W każdym razie „wskrzeszenia” dokona- niejszy profesor UAM (zm. 2000), który w 1970 r. przedstawił pracę doktor- no by tylko dla toponimu Czarne, jakkol- ską poświęconą nazwom jezior powiatu międzychodzkiego (wykorzystałby wiek bowiem nazwę J. Obierznie znano w niej zatem – co najbardziej wygodne i naturalne – niepublikowane mate- 19 riały zebrane kilka lat wcześniej przez siebie samego). Według ustnej relacji z mapy , w rubrykach Nazwa propono- Bogdana Walczaka, prowadzącego podobne badania terenowe w powia- wana i Nazwa gwarowa umieszczono je- tach leszczyńskim i chodzieskim, eksplorację w województwie poznańskim dynie postać Lubosina. prowadzono w pierwszej połowie lat sześćdziesiątych. Najpewniej jednak trwała ona również w drugiej połowie tej dekady, co sugerowałaby zwłasz- Czy wobec tego przekazana przez Ja- cza chronologia publikowania poszczególnych tomików: najwcześniejszy nusza Gołaskiego informacja, że jeszcze (poznański) ukazał się w 1966 r., ale na większości zachowanych matryc w latach osiemdziesiątych wędkarze sto- i opublikowanych tomików widnieją daty z początku lat siedemdziesiątych, a matryca międzychodzka datowana jest na rok 1972. sowali nazwę Czarne w stosunku do jezio- Autor niniejszego przyczynku próbuje obecnie odtwarzać okoliczności ra położonego na północ od Daleszynka związane z prowadzoną od bodaj 1957 r. do połowy lat siedemdziesiątych kwerendą UN-owską. Niestety większość jej uczestników już nie żyje, co powoduje nieprzezwyciężalne trudności przy próbie ustalenia podstawo- wych faktów, np. imiennej listy eksploratorów (jak dotąd udało się ustalić 17 Według Janusza Gołaskiego (Badania, s. 13) istnieją mapy sprzed 1984 r., jedynie kilkanaście nazwisk, i to w skali kraju). które jako Czarne wskazują jezioro znane też pod nazwami Bochenkowe 14 Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 87. Powiat i Księże (XVIII w.); jedną z nich jest zreprodukowana wyżej mapa WIG międzychodzki [matryca], Warszawa 1972, s. 17. z 1936 r. Było to jezioro usytuowane bezpośrednio na wschód od Lubosiny 15 [Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficznych. 87. Powiat (zob. przyp. 9), w niektórych współczesnych źródłach kartograficznych międzychodzki (maszynopis profesorski)], [b.r.m.w.], s. 13, poz. 8. pokazane zresztą jako dwa akweny. Por. komponent Orto na stronie 16 Zastanawiający jest prawdopodobny brak tego zapisu w niepublikowanym internetowej „Geoportal”. doktoracie Marka Kornaszewskiego z 1970 r. (nie przytaczają go ani 18 Tak opisana jest odpowiednia kolumna tego konkretnego maszynopisu Gołaski, ani Duma). Gdyby okazało się to prawdą, należałoby wysnuć profesorskiego. W maszynopisach opracowań innych powiatów spotyka wniosek, że albo autor nie miał dostępu do materiałów UN-owskich, się też określenia nazwa obiegowa lub nazwa potoczna, które chyba lepiej albo ocenił je jako niewiarygodne w tym szczególe. Stanowiłoby to zatem charakteryzują te nader uproszczone notacje. argument przeciwko identyfikacji Kornaszewskiego jako UN-owskiego 19 Por. [Urzędowe nazwy (maszynopis)], s. 14, poz. 9, rubryka Nazwa eksploratora dla powiatu międzychodzkiego. z wykazu (z mapy).
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 81 Artykuły Zbigniew Babik
i na zachód od Niemierzewa20, nie zasłu- źródła kartograficznego lub pisanego mo- guje na wiarę? Otóż według materiałów gliby zaczerpnąć nazwę Obieżnie. Według UN-owskich również ona odpowiada Janusza Gołaskiego25 na starszych popu- rzeczywistości: Jez. Czarne wymieniono larnych mapach (w tym pruskich) jezioro również wśród nazewnictwa Niemierze- nie jest opisane w ogóle, a ortograficznie wa: „Jezioro Czarne, -ra -ygo, mapa niem. Obieżnie (gdzie ř > ž zapisano literą <ż>) z r[oku] 1899 J. Czarne”21. Innymi słowy odbiega od tradycji pisanych z XV– tę samą nazwę noszą lub przynajmniej XVIII w. do lat sześćdziesiątych XX w. nosiły dwa Trzeba zatem powrócić do koncepcji różne jeziora położone ok. 3 km od siebie rozważanej przez kartografów26, zgodnie (do kwestii tej powracam jeszcze niżej). z którą dwoistość nazw Obierznie i Lubo- Pozornie spójna i przekonująca kon- sina wynikałaby z dwuczęściowości tego cepcja Janusza Gołaskiego natrafia jednak jeziora, złożonego z wyraźnie wyodręb- na dalsze, nieprzewidziane przez autora nionych akwenów połączonych wąskim trudności: oto nazwę Obieżnie22 poda- przesmykiem, który zanika przy znacz- li przed rokiem 1901 pochodzący z tej niejszym obniżeniu poziomu wód (po- okolicy i znani z nazwiska informatorzy wstają wówczas dwa osobne jeziora). Ja- odpowiadający na apel redakcji „Kuriera nusz Gołaski odniósł się do tego pomysłu Poznańskiego”, który zaowocował wy- zdecydowanie negatywnie, twierdząc, że daniem Wielkopolskich nazw polnych23, na wszystkich znanych mu starszych ma- a mianowicie panowie Serwiński i Nykle- pach jezioro występuje jako jeden akwen. wicz (ostatni opisał również nazewnictwo Dziś możemy obejrzeć w Internecie zdję- pobliskich Chorzewa, Augustowa oraz Pniew). Podali je jednak dla Lubosza, jak- kolwiek obszar położony na północ od Niestety z powiatu międzychodzkiego podano nazewnictwo dotyczące tylko kilku wsi; brakuje mikrotoponimii, m.in. Daleszynka i Niemierzewa. istniejącego już wówczas od kilku stuleci Najobfitsze zbiory mikrotoponimów z tych dwu miejscowości znajdujemy Daleszynka musiał należeć do gruntów w międzychodzkich Urzędowych nazwach (matryca), s. 16–18. Z Nie- tej wsi lub Niemierzewa. Informatorzy ci mierzewa (tamże, s. 18) podano nazwy lasów: Bagno, Bielawy, Góry; łąk: Bagno, Długa Łąka, Pałki, Wielki Dół; strugi: Mianka; uroczysk: podali wyjątkowo dużo nazw terenowych Gruba Matka i Hamerliczka; polany: Kapuśniki; pastwiska: Pławiska z Lubosza, co upewnia w przekonaniu, i przysiółka: Józefowo. Z Daleszynka (tamże, s. 17) podano tylko nazwy że lokalne nazewnictwo znali z pierwszej Daleszyńskie Huby i Jezioro Daleszyńskie (to ostatnie jako „2 połączone 24 z sobą jeziora”). Z Lubosza (tamże, s. 17–18) podano nazwy lasów: Bliźni ręki . Trudno zresztą wskazać, z jakiego Zapust i Dalszy Zapust; łąk: Cielęca Łąka, Grono Jesionów, Księża Łąka, Mechnacz, Nowa Łąka, Pasternik, Szpital; pola: Bochenkowe; toni Jeziora 20 W niniejszym przyczynku nazywam je Czarnym niemierzewskim, w opozycji Wielkiego: Jesionki, Kapuśniki, Olszowe Doły, Sylwana; stawu: Staw oraz do Czarnego luboskiego. jezior: Czarne, Lubosina, Luboszek, Wielkie. Jako osobna wieś występuje 21 [Urzędowe nazwy (maszynopis)], s. 16, poz. 65; Urzędowe nazwy tu Augustowo, usamodzielnione w drugiej połowie (?) XIX w. (zob.: Słownik [matryca], s. 18. geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 1, 22 Relacjonując sytuację z 1983 r., Janusz Gołaski pisze, że „niestety nikt Warszawa 1880, s. 54; Augustowo (10), hasło w: Nazwy miejscowe z mieszkańców nie pamiętał już nazw Gogolice, Obierzwia (Jezioro Polski. Historia – pochodzenie – zmiany, t. 1, Kraków 1996, s. 41), Obieżne) i Uścięcino”. J. Gołaski, Badania, s. 14. z którego podano nazwy lasów Gatki i Wielgi Las. Jak widać, niektóre 23 Wielkopolskie nazwy polne, Poznań 1901, s. 59–60. toponimy przyporządkowane w Wielkopolskich nazwach polnych do 24 „[...] pola: Ościęcin, Pławiska, Trzciniak, Zarośle; łąki: Biały bród, Białe Lubosza w Urzędowych nazwach podawano przy wsiach sąsiednich, co błoto, Cielęca łąka, Długie błoto, Długi dół, Gatki, Kabatnik, Kaczorowe, mogłoby wskazywać na ich położenie na pograniczu dwu miejscowości. Korp, Kośnice, Kowalne, Lipowe, Łączki, Mechnarz, Młyńska, Mostki, Nie upoważnia to jednak do stwierdzenia, że w 1901 r. pod Luboszem Nowa łąka, Osówiec, Pasternik, Pałki, Suche doły, Szpital, Topielec, opisano też nazewnictwo przeciwległych części wsi sąsiednich. Węgliska, Wielka łąka, Wojtowe strugi, Wyręba; wzgórza: Blizny ostrów, Na marginesie, trudno nie zauważyć, że porównanie powyższych Góra szańcowa; lasy: Bliźni zapust, Ćwierczany, Dolny zapust, Oćmiech, zasobów nazw zebranych u schyłku XIX w. i w latach sześćdziesiątych Ochodza, Wielki las, Zapust; stawy i wody: Bilawo, Ogrodniska, Wygorzelec, XX w. – a więc w odstępie czasu krótszym niż życie niejednego mieszkańca Zamczysko, Żórawieniec; jeziora: Czajki, Dobrzyczne, Luboszek, Lubosina, Lubosza – powinno stanowić doskonałą lekcję pokory przy autorytatywnym Obieżnie, Wielkie jezioro” (mała litera w pisowni drugich członów została wnioskowaniu z dzisiejszej nieuchwytności takiej czy innej nazwy o jej zachowana; formatowanie nazw zmieniono na kursywę). Część z tych nieistnieniu w niedawnej nawet przeszłości. nazw (Kabatnik, Węgliska, Zamczyska) powtarza się w sąsiadującym 25 J. Gołaski, Badania, s. 12. od wschodu Chorzewie, co pozwala na ich przybliżone zlokalizowanie. 26 Tamże, s. 13.
82 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły cie satelitarne27, na którym widnieją dwa właścicieli Lubosza, jakkolwiek odległość akweny oddzielone pasem lądu porośnię- obiektu wytypowanego przez Janusza tym doskonale widocznymi krzakami. Gołaskiego od zabudowań Lubosza jest Wynika stąd, że w przypadku obniżenia dwukrotnie większa niż od zabudowań poziomu wód gruntowych (lub natural- sąsiedniego Niemierzewa. Lubosz i Nie- nego wypłycenia spowodowanego eutro- mierzewo zostały rozgraniczone w wyniku fizacją) morfologia terenu w tej okolicy stosownego procesu sądowego w 1400 r.30, musi spowodować wynurzenie się części a więc w 1435 r. miały różnych właścicie- dna tego płytkiego zbiornika (maksymal- li31 i wydaje się wielce prawdopodobne, nie 3 m głębokości). Co ciekawe, na zdję- że jeziora na północ od dzisiejszego Da- ciu tym widoczny jest również podział leszynka znajdowały się już wówczas na pobliskiego Jeziora Bochenkowego na gruntach Niemierzewa. Według współ- dwie części. Regulowane długookreso- czesnych danych (por. ze stroną interneto- wymi tendencjami klimatycznymi zmia- wą gminy Kwilcz) przynależny obecnie do ny poziomu wód gruntowych i warun- Niemierzewa przysiółek Józefowo położo- kowanego przez nie poziomu wody ny jest zaledwie ok. 300 m na północny w jeziorach są dziś z powodzeniem bada- wschód od miejsca, w którym zdaniem ne przez nauki o Ziemi z wykorzystaniem Janusza Gołaskiego miało się znajdować zróżnicowanego instrumentarium meto- jezioro Obierznie. Co więcej, na jednej dologicznego. Specjaliści z tej dziedziny z map dostępnych na rządowym „Geo- byliby zapewne w stanie stworzyć wiary- portalu” nazwą Józefowo opisano również godny model zmian poziomu wody w je- grupę zabudowań położonych ok. 2 km na ziorze w ciągu interesującego nas drugiego południe od właściwego Józefowa, na wy- tysiąclecia naszej ery. Nawet jednak jeśli sokości zabudowań Daleszynka32. Umow- przyjmiemy za Januszem Gołaskim, że aż na granica między Luboszem i Niemierze- do XX w. akwen stanowił jedną całość, wem biegłaby zatem gdzieś na południe od musimy liczyć się z faktem, że jeziora tego miejsca. o silnie zróżnicowanej linii brzegowej Musimy też zwrócić uwagę na jeszcze (czy raczej ich części składowe) bywa- inną kwestię. W wykorzystanym opisie ły określane kilkoma nazwami. Dobrze 1621 r. (a poniekąd i 1435 r.) według in- znanym toponomastom przykładem jest terpretacji Janusza Gołaskiego istniałaby casus Wdzydz, których duże zatoki, okre- istotna luka – wymieniano by drobne, za- ślane też niekiedy jako jeziora, noszą na- nikłe już dziś jeziorka, nie wspominając zwy: Gołuń, Radolne i Jelenie28. Podobną natomiast znacznego, dwuczęściowego sytuację obserwujemy na jeziorach mniej- jeziora (czy wręcz dwu jezior) pod dzisiej- szych; np. Józef Chojnacki29 wyodrębniał szym Daleszynkiem33. Opis ten zawarty kategorię „części jezior”, która nie pokry- został w akcie sprzedaży czterech wsi (Dale- wa się ściśle z kategorią wyróżnianych na szynka, Lubosza, Chudopsic i Chorzewa) prawie każdym większym jeziorze toni rybackich. 30 Księga ziemska poznańska 1400–1407, wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, Poznań 1960, s. 246 [nr 133]. Zob. J. Luciński, Lubosz, s. 668, sekcja 3. Pojawiają się jednak i inne, zasadnicze Opis granicy niestety nie zachował się. wątpliwości. W źródle z 1435 r. Obiersze 31 Właścicielami Niemierzewa była w tym czasie rycerska rodzina traktowane jest jako pozostające w gestii Bielejewskich. Powtarzanie się będącego etymonem Niemierzewa imienia Niemierza w rodzie posiadającym sąsiedni Lubosz sugeruje, że wieś została założona przez przodków późniejszej linii Luboskich herbu Nałęcz 27 Zob. komponent Orto strony internetowej „Geoportal”. lub wcześnie weszła w ich posiadanie. Musiałoby do tego jednak dojść co 28 Por. E. Breza, Toponimia powiatu kościerskiego, Gdańsk 1974, s. 199, najmniej kilka dekad przed rokiem 1435. 203, 224, 266–267. 32 Miejsce wskazane czarną strzałką z numerem 3 na załączonej mapce. 29 J. Chojnacki, Nazwy terenowe na pograniczu wielkopolsko-kujawskim, 33 Należy przyjąć, że przynajmniej jedno nosiło nazwę Daleszynek przed 1621 r., Poznań 2002, passim. ukazująca się wówczas nazwa wsi została bowiem ponowiona z limnonimu.
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 83 Artykuły Zbigniew Babik
przez Piotra Broniewskiego Adamowi przypisany został polu przynależnemu do Świniarskiemu; jak zdaje się wynikać ze Lubosza (zob. wyżej), co jednoznacznie sposobu jego relacjonowania w Słowniku wyklucza możliwość identyfikacji jeziora historyczno-geograficznym34, przy każdej Uścięcino z doliną „na północ od Obierz- z miejscowości wymieniano jej perty- wi, w której jeszcze obecnie znajduje się nencje, m.in. przynależne do wsi jezio- stawek”37. Miejsce to, leżące ok. 200 m od ra. Tymczasem jeziora daleszyńskie nie zabudowań Józefowa, z pewnością należy zostały wspomniane ani pod Luboszem, już do sołectwa Niemierzewo, i to części ani pod Daleszynkiem. Logicznym wnio- przeciwległej względem Lubosza. Wypada skiem wynikającym z braku takiej infor- sądzić, że Uścięcino było nazwą istniejącego macji byłaby ówczesna przynależność do dziś niewielkiego jeziorka w zabagnio- tych jezior do innej wsi, w tym wypadku nej kotlince między Jeziorem Czarnym vel Niemierzewa, które obiektem sprzeda- Bochenkowym i Jeziorem Wielkim (dziś ży nie było i wobec tego nie zostało tam zwanym na mapach Luboszek vel Lubosz opisane35. Taka sytuacja zupełnie jedno- Mały) i bezpośrednio na południe od za- znacznie wykluczałaby możliwość lokali- budowań wsi38, jak pośrednio wskazuje zowania ówczesnych Czarnego i Obierzwi wzmianka o sąsiedztwie Obierzwi z lasem w okolicach dzisiejszego Czarnego nie- Uścięcino39 oraz kolejność wymieniania mierzewskiego, byłyby one bowiem cał- obiektów jeziornych w opisie z 1435 r. kowicie odseparowane od Lubosza przez (Uścięcino wspomniano między Czarnym grunty Daleszynka (na zachodzie) i Nie- a Dobrzycznem). Las Uścięcino rósłby mierzewa (na wschodzie). w XVII w. na miejscu dwudziestowiecz- Upada również kolejny z filarów kon- nego sadu na północ od Jeziora Czarnego. cepcji Janusza Gołaskiego – identyfika- Później jeziorko to przybrałoby nazwę cja dawnego Uścięcina z wymienionymi Księże (zob. niżej). w opisie parafii Lubosz autorstwa Karola Tylko jeden z przytaczanych przez Ja- Perthéesa „krzakami Uścinino”, sąsiadują- nusza Gołaskiego faktów źródłowych za- cymi z gruntami wsi leżących na północ sługuje na poważniejszą refleksję w kon- i północny zachód od Daleszynka (Orzesz- tekście tradycyjnej lokalizacji Obierzwi. kowo, Mościejewo). Tymczasem w Wielko- W opisie ról parafii luboskiej z 1786 r. polskich nazwach polnych toponim Ościęcin, podano, że plebańska sąsiaduje z jezio- niewątpliwie odpowiadający Uścięcinu36, rem Daleszynek i ciągnie się od drogi wituchowskiej (dawny trakt łączący Lu- 34 Np. J. Luciński, Dobrzyczno, hasło w: SHGPoz, t. 1, z. 3, s. 368, przyp. 1. bosz z Wituchowem, stanowiący zapew- Brak tej informacji w haśle Nazw miejscowych Polski, gdzie dokumentację wsi rozpoczęto dopiero rokiem 1846. Zob. Daleszynek, hasło w: Nazwy ne przedłużenie dzisiejszej luboskiej ulicy miejscowe Polski, t. 2, s. 254. Nazwa jeziora Daleszynko (i miejscowa Rolnej lub Poznańskiej) do Obierzwi, Daleszynek) wymieniana jest także w XVIII w. (zapisy z 1786 r. – a jej długość wynosi dwanaście stajań. Ja- zob. Daleszyńskie, Jezioro, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 68–69). 35 Jezioro Daleszynek zostało wspomniane w opisie parafii Lubosz z końca nusz Gołaski założył zatem, że droga wi- XVIII w., do której Niemierzewo prawdopodobnie nie należało. Zob. Historia tuchowska była południową granicą roli parafii w Luboszu (http://parafia-lubosz.pl/historia-parafii-w-luboszu/, plebańskiej, która na północy opierała się dostęp: 28 lutego 2017), gdzie brak wzmianek o tej wsi. Udało się ustalić, że w XIX w. Niemierzewo należało do dużej parafii w Chrzypsku Wielkim (dziś wieś ma własny, nowy kościół parafialny). W tym opisie parafii – Poznań 1970, s. 10–17 i mapka nr 2. Hiperyzacja mogła się pojawić do którego nie mam bezpośredniego wglądu – jezioro to mogło się jednak w sytuacji istnienia przesunięć w dystrybucji o i ó w gwarze względem pojawić również jako położony poza jej obszarem element porządkujący polszczyzny ogólnej, np. z racji szerszego niż w języku ogólnym zakresu teren, względem którego lokalizowano inne obiekty. Być może jego zachodni wzdłużenia zastępczego w sylabach wewnętrznych. brzeg stanowił naturalną granicę między Daleszynkiem i Niemierzewem. 37 J. Gołaski, Badania, s. 14, obiekt oznaczony na mapce ze s. 13 numerem 11 36 Standaryzowanie nagłosowej samogłoski należy tłumaczyć hiperyzacją (w niniejszym artykule wskazany czarną strzałką z numerem 4 na mapce (gwar. Ů-). W gwarach zachodniej Wielkopolski doszło bowiem do załączonej na s. 80). częściowego pomieszania dawnych u i ó, których kontynuanty mają 38 Miejsce wskazane czarną strzałką z numerem 5 na załączonej mapce. brzmienie u lub ů. Por. M. Gruchmanowa, Gwary zachodniej Wielkopolski, 39 J. Gołaski, Badania, s. 14.
84 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły o dawną Obierzwię, czyli bagna położo- i nie zostało wymienione wśród pertynencji ne na zachód od dzisiejszego Józefowa. wsi w akcie z 1621 r. Słownik historyczno- Rzut oka na współczesną mapę uświada- geograficzny42 informuje jednak, że w umo- mia jednak, że teren ten, położony bez- wie sprzedaży Lubosza z 1621 r. zostało pośrednio na wschód od drogi przecina- wymienione również Jezioro Księże. Tak- jącej Daleszynek, stanowi ograniczony że Stanisław Kozierowski43 i Jerzy Duma44 od wschodu lasem wąski pas bezleśny, przytaczają tę nazwę pod rokiem 1621. przecięty częściowo zabagnioną doliną. Jest to rażąca i wymagająca wyjaśnienia Nie mógł być to zatem zwarty pas ziemi sprzeczność między dostępnymi w lite- uprawnej. Zarówno to, jak i wyłożone raturze streszczeniami i relacjami tego powyżej wątpliwości co do przynależ- zabytku. Zdaniem Janusza Gołaskiego ności terenów na wschodnim pobrzeżu tekst wizytacji z 1786 r. pozwala utożsa- Jeziora Daleszyńskiego skłaniają do inne- mić Jezioro Księże z dzisiejszym Jeziorem go rozumienia wspomnianego przekazu. Bochenkowym, które według niego nosi- Można mianowicie przyjąć, że zawarte ło wcześniej nazwę Gogoline, według mnie w nim informacje opisują oba wymia- zaś – Czarne. Można mieć jednak wątpli- ry roli – między drogą wituchowską wości, czy tekst ów jest na tyle precyzyjny, i Obierzwią umieszczono jej krótszy bok, by móc wykluczyć identyfikację Księżego dłuższy zaś opisano za pomocą ówczesnych z jeziorkiem, które w niniejszym przy- miar długości. Interpretacja Janusza Go- czynku identyfikuję jako dawne Uścię- łaskiego implikuje natomiast, iż opisano cino, położonym zaledwie ok. 500 m na wyłącznie długość, chociaż na dwa od- wschód od Jeziora Bochenkowego45. mienne sposoby. Zaletą nowej interpre- Janusz Gołaski zwrócił uwagę, że tacji jest też usytuowanie roli plebańskiej w trzech dochowanych wykazach jezior względem zabudowań wsi – byłby to pas luboskich z XV–XVIII w. zasób nazw jest ziemi koncentrycznie odchodzący od za- każdorazowo inny. W opisie z roku 1435 budowań w kierunku granicy wsi. Dys- brak jeziorka Luboszek (które miałoby kusyjne byłoby natomiast korelowanie stanowić wówczas zatokę Jeziora Wiel- położenia tej roli z lokalizacją Jeziora kiego), natomiast późniejszemu Księże- Księżego – z relacji Janusza Gołaskiego mu odpowiada jego zdaniem ówczesne zdaje się wynikać, że role księże były co Gogoline. W opisie z roku 1621 nie ma najmniej trzy, ale nie musiały przecież sta- nazw: Luboszek (z tego samego powodu), nowić zwartej całości. Uścięcino i Gogoline. W opisie parafii Dochodzimy tutaj do problemu Jeziora z końca XVIII w. nie wymieniono nato- Księżego, kilkakrotnie notowanego pod miast nazw: Oćmiech, Uścięcino i prawdo- tą nazwą w źródłach z XVII–XVIII w., podobnie Czarne46, zaś dzisiejsze Jezioro prawdopodobnie głównie kościelnych40. 42 J. Luciński, Dobrzyczno, hasło w: SHGPoz, t. 1, z. 3, s. 368, przyp. 1. Według Janusza Gołaskiego jako własność 43 S. Kozierowski, Badania nazw, t. 2, s. 468. plebańska41 nie podlegało ono sprzedaży 44 Księże 1, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 177. 45 Jeziorka tego nie znajdziemy na mapce w artykule Janusza Gołaskiego (Badania, s. 12). Publikowanie mapek, na których umieszczono tylko te 40 Księże 1, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 177. obiekty, do których autor odnosi się w artykule, a pominięto pozostałe 41 Nasuwa się pytanie o źródło przekonania, że jezioro to było wówczas (niezależnie od ich wielkości), musi wzbudzić sprzeciw. W dobie, gdy dostęp własnością kościelną. Jakkolwiek parafia powstała w Luboszu w roku do źródeł kartograficznych był nieporównanie bardziej ograniczony niż dziś, 1398, jezioro (niezależnie od tego, czy zidentyfikujemy je jako Gogoline, czy zabieg taki niósł bowiem bardzo konkretne treści perswazyjne – mógł jako Czarne) jeszcze w 1435 r. było w dyspozycji szlacheckich właścicieli mianowicie wywołać u czytelnika mylne przekonanie, że identyfikując nazwy wsi. Z opracowanej częściowo w oparciu o niepublikowane źródła kościelne wymieniane w źródłach, mamy do wyboru tylko obiekty umieszczone na tak szczegółowej historii parafii luboskiej (Historia parafii) wynika, że choć nie spreparowanej mapce. ma jednoznacznych świadectw zniesienia parafii katolickiej w XVI/XVII w., to 46 Zachodzi tu sprzeczność między tabelą Janusza Gołaskiego (Badania, s. 13, na początku XVII w. jej stan posiadania został ograniczony: właściciel wsi kol. 6, gdzie wymieniono Czarne jako nazwę Czarnego niemierzewskiego Jan Ostroróg odebrał plebanowi łąkę, a plebanię zamienił w karczmę. w opisie Karola de Perthéesa) a tekstem artykułu, w którym została
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 85 Artykuły Zbigniew Babik
Bochenkowe nosiłoby w nim nazwę Księże. sza Gołaskiego. Opis rozpoczynałby się Podana przez Janusza Gołaskiego informa- wówczas przy Jeziorze Wielkim i kierował- cja o braku jeziora Obierznie w tym opisie by zrazu na zachód, obejmując najpierw zapewne nie odpowiada rzeczywistości47. Lewoszynę jako północną część Obier- Powodem braku tych jezior jest według sza, a następnie skręcając na południe, ku niego celowe pominięcie obiektów rozło- Oćmiechowi (wcześniej zahaczając jednak żonych na peryferiach wsi (co nie tłumaczy o Gogoline49) i stamtąd z powrotem do zadowalająco obecności nazwy Obierznie). południowej części Obiersza, od którego Istnieje jeszcze inna metoda porównania podążałby w kierunku wschodnim, do stopnia spójności obu konkurencyjnych Czarnego i dalej do Uścięcina (zob. wyżej), identyfikacji. Janusz Gołaski zaobserwo- osiągając wreszcie Dobrzyczno i położone wał mianowicie, że w opisach wymienia- na wschód od niego Zamorze. Jedyną jących po kilka jezior luboskich nie wystę- niespójność tego opisu stanowiłoby roz- pują one w kolejności przypadkowej, lecz dzielenie położonych blisko siebie Lewo- wydają się nawiązywać do pewnych prawi- szyny i Obiersza. dłowości przestrzennych. Otóż zarówno W nieco zawoalowany sposób Janusz w opisie z 1621 r., jak i w tekście Perthéesa Gołaski spróbował też odpowiedzieć na jeziora wymieniono w porządku dookól- pytanie o przyczynę znacznej, trzykilo- nym (wokół wewnętrznej granicy wsi), metrowej pomyłki w identyfikacji dwóch choć w każdym wypadku kierunek opisu jezior na mapach dwudziestowiecznych50. jest odmienny. W odniesieniu do opisu Jeżeli dobrze zrozumiałem, zakłada on, że z roku 1435 autor poczuł się natomiast w połowie lat trzydziestych XX w. woj- zmuszony przyznać, że prawidłowości ta- skowi kartografowie poznali nazwy z te- kiej brak. W zamian zasugerował tutaj trzy renu Lubosza, których nie byli w stanie (w rzeczywistości prawdopodobnie cztery) jednoznacznie zlokalizować, po czym opisy po promieniach wychodzących od przypisali je obiektom w zasadzie intu- zabudowań wsi, przy czym kolejność wy- icyjnie. Nasuwa się jednak pytanie ko- mieniania obiektów wzdłuż każdego z nich lejne: skąd pracownicy ci wzięli nieuży- odpowiadałaby względnej odległości od wane jakoby we wsi nazwy historyczne? centrum miejscowości. W pierwszym pro- Można wnosić, że czerpali z opracowań, mieniu wymieniono tylko Jezioro Wielkie z których szerzej dostępne były dwa: (na kierunku wschodnim), w kolejnym: Wielkopolskie nazwy polne i Badania nazw Lewoszynę, Gogoline i Oćmiech48 (na topograficznych..., ale ani zasób, ani forma zachodnim), w dalszym: Obiersze, Czar- rzekomo „wskrzeszanych” w ten sposób ne i Uścięcino (na północno-zachodnim) nazw jezior nie odpowiada ściśle temu, oraz Dobrzyczno i Zamorskie (na połu- co z opracowań tych można dla dawnego dniowo-wschodnim). Porównajmy jednak Lubosza ustalić. Być może autor rewizji tę sytuację z zastosowaniem opisu dookól- chciałby widzieć tu jeszcze inne źródła, nego do identyfikacji sprzed rewizji Janu- ale skąd pewność, że w tych niezachowa- nych nie było informacji jeszcze wyraźniej zamieszczona (s. 13, wiersze 21–22 od dołu), oraz opracowaniami Stanisława Kozierowskiego i Jerzego Dumy, które nie znają przekazów nazwy Czarne z końca XVIII w. 49 Taki sposób wnioskowania z kolejności wymienianych jezior stanowiłby 47 Zob. S. Kozierowski, Badania nazw, t. 1, s. 526; K. Górska-Gołaska, jedyną realną przesłankę lokalizacji i identyfikacji tego akwenu. Chodziłoby Obierzwia. zatem o jeziorko na zachód od dzisiejszej Lubosiny, oznaczane na 48 Identyfikując Gogoline z obiektem zwanym później Bochenkowe, autor niektórych mapach w miejscu o współrzędnych 52°31′43″N, 16°9′51″E musiał pogodzić się z kosztami takiej operacji, polegającymi na naruszeniu (wskazane czarną strzałką nr 6 na załączonej mapce), lub którąś z części zasady wymieniania w pierwszej kolejności obiektów położonych najbliżej pierwotnego Oćmiechu. W tym drugim wypadku nikłość lub późniejszy wsi. Prawdopodobnie poszło o niepozostawienie bez przypisanej nazwy zanik obiektu (przekształcenie w torfowisko) tłumaczyłyby brak nazwy Jeziora Bochenkowego, dość znacznego rozmiarami i położonego blisko w nowszych przekazach. miejscowości. 50 J. Gołaski, Badania, s. 14.
86 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły wskazujących na lokalizację Obierzni w Zamorzu (na podstawie zapisu z lat oraz Czarnego w bezpośrednim sąsiedz- 1603–1607) i właśnie Luboszu, opierając twie jeziora Lubosina? się na wstępnych identyfikacjach zawar- Z powyższych uwag wynika, że nie ist- tych w kartotece poznańskiego słownika nieją żadne realne przesłanki do przyjmo- historyczno-geograficznego. Biorąc za do- wania, jakoby w notatce z 1435 r. właści- brą monetę uwagi Janusza Gołaskiego na ciele Lubosza wymieniali obiekty leżące temat lokalizacji jeziorka Księżego wzglę- poza dzisiejszą granicą sołectwa/wsi. Do- dem zabudowań Lubosza, bardzo trudno konaną przez Janusza Gołaskiego iden- byłoby zaprzeczyć konieczności takiego tyfikację wzmiankowanych w roku 1435 rozdzielenia obu jeziorek i znaleźć obiekt, jezior: Czarne, Obiersze, Uścięcino i Go- któremu dałoby się przypisać wszystkie goline należy zatem stanowczo odrzucić. przekazy nazwy Księże z lat 1603–1607, Wydaje się, że praźródłem nieporo- 1621, 1641 bis, 1725 i 1786. zumienia prowadzącego do daleko idą- cej negacji informacji kartograficznych *** było zbyt pochopne utożsamienie dwu obiektów noszących nazwę Czarne. Tym- Jako że niniejszy tekst jest dziełem to- czasem to jeden z bardziej typowych ponomasty, trudno byłoby powstrzymać limnonimów, powielany w dziesiątkach się w nim od skomentowania ściśle ety- przykładów51 i wciąż potencjalnie możli- mologicznych problemów związanych wy jako nowa nazwa nadawana jeziorom. z identyfikowanymi nazwami. Wszystkie Nic nie stoi na przeszkodzie, by założyć, dyskutowane powyżej stały się już przed- że nazwa Czarne na północ od Daleszyn- miotem analizy etymologicznej, jednak ka jest świeża (np. dziewiętnastowiecz- nie wszystkie przedstawione objaśnienia na)52 i poza formalną identycznością nie mogą zadowalać. Najmniej kontrowersyj- ma wiele wspólnego z wymienianą w Lu- ne są niewątpliwie Wielkie/Wielgie, Księże boszu przez źródła średniowieczne i póź- i Czarne. Od nazw osobowych pocho- niejsze. Jak się zresztą okazuje, w połowie dzą zapewne Uścięcino55 i niewątpliwie XX w. w ówczesnym powiecie między- Bochenek/Bochenkowe, ostatnia od na- chodzkim funkcjonowała jeszcze trzecia zwiska właściciela tamtejszych gruntów nazwa jeziorna Czarne – tym razem Stanisława Bochenka, potwierdzonego w Krzyżkówku, położonym kilkanaście ki- w tej wsi przekazem z 1826 r.56, lub jego lometrów na zachód od Lubosza53. Jeszcze potomków. Tak też należy objaśniać na- bardziej spektakularnej paraleli dostarcza- zwę Lewoszyna, przekształconą ostatecz- ją jeziorka o nazwie Księże: o ile w opra- nie w Lubosina (antroponim z racji wy- cowaniu Jerzego Dumy54 znalazły się tylko boru formantu -ina brzmiałby raczej *Le- cztery takie gniazda, dwa z nich zlokalizo- wosza niż *Lewosz (może ‘leworęczny’); wał on w sąsiednich wsiach, mianowicie por. ros. левша ‘mańkut’ i gwar. левош, -а ‘ts.’57)58. 51 Zob. Czarne (Jezioro), hasło w: Nazwy wód w Polsce, cz. 1: Układ alfabetyczny, oprac. E. Wolnicz-Pawłowska, W. Szulowska, Warszawa 55 †*Uścięcino, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 395. 2006, s. 64. 56 Por. J. Gołaski, Badania, s. 14; Czarne, Jezioro – 6, hasło w: J. Duma, 52 Jerzy Duma dokumentuje ją dopiero zapisem Kornaszewskiego sprzed Nazwy wodne, s. 64 (w obu przypadkach za Kornaszewskim). 1970 r. Nb. wydrukowane w książce čírne (jęźoro) jest chyba błędem 57 Словарь русских народных говоров, т. 16, Ленинград 1980, s. 308 zamiast *čårne (niedostrzeżone w korekcie podstawienie czcionek (przekazy z Tulskiego). w edytorze). Czarne, Jezioro – 5, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 63. 58 Nazwisko *Lewosza jest dziś nieznane, natomiast Lewosz występuje poza 53 Urzędowe nazwy [matryca], s. 19; Czarne, Jezioro – 6, hasło w: J. Duma, Wielkopolską, w układzie sugerującym pochodzenie kresowe. Por. Słownik Nazwy wodne, s. 63. W ostatnim z tych opracowań mamy ogółem dziesięć nazwisk współcześnie w Polsce używanych, t. 5, Kraków 1993, s. 583; gniazd nazewniczych mieszczących limnonim Czarne. wyniki wyszukiwania hasła Lewosz w portalu „Moi Krewni” (http:// 54 Księże 1; †Księże 2; Księże, Jezioro; Wielkie, Jezioro – 5, hasła w: J. Duma, www.moikrewni.pl/mapa/kompletny/lewosz.html, dostęp: 28 lutego 2017). Nazwy wodne, s. 177–178, 410. Błędnie przypuszcza Jerzy Duma (Lubosińskie, Jezioro–, hasło w: J. Duma,
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 87 Artykuły Zbigniew Babik
Nazwa Zamorze, którą Jerzy Duma59 sław Kozierowski63 jako
88 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły
71 Rutkiewicz zdołała zarejestrować z ust wieloznaczności e (*ě1, *ě2 i *e – to ostat- wymienionych z nazwiska informatorów nie raczej mało prawdopodobne z racji re- z sąsiedniej wsi Linie postać oćyx, konstruowanej długości tej samogłoski) -yxu, znacznie lepiej odzwierciedlającą i wynikającej z prasłowiańskich ograniczeń lokalną fonetykę i fonologię gwarową. fonotaktycznych obecności jeru przed *m Ciekawostką jest tu obecność refleksu po- (który przy brzmieniu *Otъm- mógłby chylonego é w całym paradygmacie flek- być też twardy) – postać polska może być syjnym nazwy. formalnie wywiedziona z kilkudziesięciu Dotychczasowe próby objaśnienia wy- różnych praform. Realny postęp mógłby chodziły z pierwotności brzmienia Oćmiech zatem nastąpić tylko w razie zidentyfi- (tj. < *Ot-). Małgorzata Rutkiewicz72 kowania konkretnego wyrazu o znacze- próbowała łączyć nazwę z rzeczowni- niu odpowiednim dla etymonu nazwy kiem oćma (co wymagałoby założenia jeziornej w którejś z rodzin językowych o nazwotwórczym charakterze cząstki wchodzących w grę na tym obszarze (sło- -ech), niewystępującym jednak w topo- wiańskiej, germańskiej itd.). W gwarach nimii polskiej w ramach bardziej pro- rosyjskich znajdujemy wprawdzie lekse- duktywnych struktur nazwotwórczych, my отмéшек (m.) i отмéшка (f.) o zna- lub z rzeczownikiem miech w znaczeniu czeniu ‘maślanka, płyn pozostający jako rybackim (zmuszałoby to do traktowania odpad przy ręcznym ubijaniu masła’75, *Ot- jako prefiksu/prepozycji, co wbrew jednak z racji struktury etymologicznej oczekiwaniom nie zapobiegłoby jednak (właściwie pewny związek z rodziną wyra- wczesnemu przysykowi asymilacyjnemu). zową ‘mieszać; miesić’) trudno wywodzić Z kolei Jerzy Duma73 z wahaniem przyj- je z uprzedniego *otméx-. *s zawarte w sło- mował pochodność od niezaświadczo- wiańskim *měs- pochodzi z indoeuropej- nej nazwy osobowej *Oćmiech, wiązanej skiego *(mo)-, zatem *x jako zastępstwo również z rodziną wyrazową czasownika tej spółgłoski mogłoby zaistnieć jedynie oćmić. Mało prawdopodobny jest jednak w wyniku procesów morfonologicznych zbieg okoliczności polegający na zasto- (np. derywacji wstecznej wychodzącej od sowaniu rzadkiego w pierwszej połowie postaci *měš- < *měsj-). XV w. procederu bezafiksalnego tworze- Najciekawsza z tego grona wydaje się nia nazwy dzierżawczej do niepoświad- nazwa zapisana w 1435 r. jako
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 89 Artykuły Zbigniew Babik
czynienia z zachowaniem archaicznego mógł się dokonać w XVI w., była spół- derywatu *ob-(v)ьršьje, z oczekiwanym głoskowa „kontrakcja” grupy rš, pro- w dawnym złożeniu uproszczeniem *bv wadząca ostatecznie do ř > ż. Do XIX/ na węźle morfologicznym w historyczne b. XX w. ta znana z różnych gwar polskich Wyraz taki zachował się szczątkowo w serb- zmiana objęła m.in. gwary większej części sko-chorwackim (obršje, gwar. czarnogór- Wielkopolski80. W przypadku grupy rš skie obrьše – ‘obszar źródliskowy rzeki’) w pierwszym stadium powstawało zapew- i słoweńskim (obšje – ‘najwyższe piętro ne bezdźwięczne *, które jednak w pozycji budynku, najwyżej położona część winni- interwokalicznej81 mogło ulegać sonory- cy; szczyt, wzniesienie’)77 oraz jako zapo- zacji, co zaowocowałoby postacią *Obie- życzenie w rumuńskim (obîrşie). Nieco rze. Wykazywałaby ona zatem znaczne odmienne postacie znane są z cerkiew- podobieństwo do nieźle zaświadczonego nosłowiańskiego (obrъšъ – ‘wzniesienie’) leksemu obierż(a) > obierz(a) (dziś obież oraz serbsko-chorwackiego (obrš – ‘pagó- w wyrażeniach typu wybawić z obieży), rek’, ‘najwyżej położona część winnicy’) oznaczającego w XVI w. jakiś przyrząd i słoweńskiego (obša – ‘korona drzewa’, łowiecki służący do chwytania zwierzy- obše pl. – ‘ogrodzenie na najwyżej po- ny82. Taka z kolei forma zostałaby pod- łożonej części winnicy’)78, a także z gwar ciągnięta pod szczątkowo zaświadczony macedońskich (óbrš m. – ‘wzniesienie’ w XVI w. leksem obierzẃ lub obierzwia83 i obréš m. – ‘ts.’)79. W językach tych wy- w znaczeniu ‘obramowanie sieci rybackiej’, raz znalazł też zastosowanie w toponimii. wywodzący się z praformy *ob(v)ьrvь84. Pierwotnym znaczeniem derywatu, jak U innego autora (Marcina Bielskiego) po- wynika z semantyki jego członów, mogło świadczono w tym czasie wariant „twardo- być albo ‘to, co położone wokół szczytu tematowy” obierzwa (nom. pl. obierzwy)85. wzniesienia’ (skąd dalej ‘stoki wzniesie- 80 K. Dejna, Dialekty polskie, Wrocław i in. 1973, s. 137; tenże, Atlas polskich nia’), albo ‘to, co ulokowane (pół)koli- innowacji dialektalnych, Warszawa–Łódź 1981, mapa 28. ście u podnóża wzniesienia’, zależnie od 81 Przed spółgłoską występowała natomiast tendencja do epentezy elementu interpretacji semantyki motywującego spółgłoskowego podtrzymującego trwałość bezdźwięcznej artykulacji . Por. A. Bańkowski, Epenteza w toponimii polskiej, „Poradnik Językowy”, *vьrchъ. Wydaje się zatem, że w wypadku [1980], s. 183–184. nazwy wielkopolskiej etymologiczne zna- 82 Niekiedy przyjmuje się znaczenie ‘sieć’, co skłoniło Andrzeja Bańkowskiego czenie doskonale współgra z realiami – do objaśnienia wyrazu jako pierwotnego *ob(v)ьrgj- – ‘sidła „obrzutowe”’. Zob. A. Bańkowski, Etymologiczny słownik języka polskiego, zakrzywionym, półkolistym przy wyż- t. 2, Warszawa 2000, s. 339–340. W przypadku sieci spadających z góry szych poziomach wody kształtem jeziora lub narzucanych oczekiwalibyśmy jednak raczej innego prefiksu (np. sąsiadującego z niewysokim płaskowzgó- *sъ- , jak w polskim z-rzucać lub *na-, jak w na-rzucać). Kontekst najstarszych wystąpień tekstowych nie umożliwia precyzyjnego odczytania rzem. Trudno natomiast jednoznacz- znaczenia; może jednak należałoby przyjąć semantykę: ‘sidło o kształcie nie rozstrzygnąć, czy nazwa odnosiła się pętli’, czyli ‘to, co obwiązuje dookoła (nogę zwierzęcia)’ i wywód z *ob(v)ь- pierwotnie do wzniesienia, czy podnóża rzj-, który jest równie poprawny formalnie. Por. hasło *obvьrzati w: Этимологический словарь, т. 31, s. 142, dokumentowane słowiańskimi (i jeziora). leksemami głównie o znaczeniu ‘obwiązywać dookoła’. Mniej zrozumiały jest natomiast póź- 83 Formy przypadkowe tego wyrazu, niepozwalające na wiarygodną niejszy rozwój nazwy. Można przypusz- rekonstrukcję mianownika liczby pojedynczej, wystąpiły w drugim wydaniu Ksiąg o gospodarstwie Krescencjusza z 1571 r. (por. obierzw, hasło w: czać, że pierwszym jego etapem, który Słownik polszczyzny XVI wieku, t. 19, Wrocław–Warszawa–Kraków 1980, s. 155; wydanie pierwsze z 1549 r. ma w tym miejscu zapewne 77 Zob. *obvьršьje, hasło w: Этимологический словарь славянских inny wyraz). Późniejsze wzmianki w słownikach Lindego, Warszawskim языков. Праславянский лексический фонд, т. 31, Москва 2005, i innych sprowadzają się chyba do tego jedynego źródła. W gwarach XIX/ s. 129–130. Pomijam tu zawarte w tych hasłach postacie o innej XX w. wyraz zapewne nie był już notowany. Słownik polszczyzny (t. 19, strukturze węzła morfologicznego między prefiksem i morfemem rdzennym s. 155) cytuje również z Myślistwa ptaszego Mateusza Cygańskiego postać (-v-, -bv-), wskazujące na ich niezależną (i późniejszą) genezę. obierzka, sugerując jego charakter deminutywny względem podstawowego 78 Zob. obvьrša/obvьršь, hasło w: Этимологический словарь, т. 31, s. 128. obierzw (*obierzwka). 79 Б. Видоески, Географската терминологија во дијалектите на маке- 84 Por. Этимологический словарь, т. 31, s. 141–142. донскиот јазик, Скопје 1999, s. 99–100. 85 Zob. Słownik polszczyzny, t. 19, s. 155.
90 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły
Najmniej jasna byłaby późniejsza zmiana sce starszego obierwia (co pociągnęłoby za Obierzwia > Obierznia, przypominająca sobą odpowiednią substytucję w nazwie)87. udokumentowaną w mniej więcej tym Postać Obierznie/Obieżnie stanowiłaby za- samym czasie transformację Świędrwia > pewne pluralizację (choć bezpośrednich Swędrnia86; obok wykolejenia czysto fo- dowodów na to nie ma), natomiast spo- netycznego (dla jakiego trudno jednak tykane na najnowszych mapach Obierzne wskazać przekonującą podstawę artyku- i Obieżne tłumaczyłoby się pomyłką ze- lacyjną) można byłoby się liczyć również cerską, jako warianty w swej istocie karto- z funkcjonowaniem niezaświadczonego graficzne, kopiowane z mapy na mapę88. wariantu *obierznia, wchodzącego na miej-
87 Mało prawdopodobne byłoby natomiast rekonstruowanie oryginalnego formantu *-ьn- (jak u Jerzego Dumy), ukazującego się jakoby dopiero po kilku stuleciach funkcjonowania innych wariantów nazwy. Por. Obierznie Jezioro–, hasło w: J. Duma, Nazwy wodne, s. 263. 88 W jednej z recenzji wydawniczych niniejszego artykułu stwierdzono, iż „doświadczeni wędkarze używają nazwy Obierzne (regularnie, bez żadnych oboczności). Według moich informatorów jest to jezioro leżące między Luboszem a Chudopczycami, bliżej Lubosza. Właśnie ten akwen mieszkańcy określają mianem Lubosino. Z kolei płyciznę jeziora (zapewne jego drugi fragment) wędkarze nazywają Językiem Obierznym lub po prostu Językiem”. Jako że forma Obierzne występuje na mapach (także dostępnych w Internecie), nie można wykluczyć, że nazwa używana przez wędkarzy sprowadza się jednak do powielania treści kartograficznej. Bardziej zastanawiająca jest postać Język Obierzny, ale i ona mogła moim zdaniem powstać wtórnie, niejako „nieorganicznie”. Nb. w sytuacji gdy 86 Por. Z. Babik, Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich jezioro podzieliło się na dwa akweny, wspomnianą „płyciznę” (zapewne (w granicach wczesnośredniowiecznej Słowiańszczyzny), Kraków 2001, o wydłużonym kształcie) należy rozumieć raczej jako integralną część s. 267, przyp. 49, gdzie rozważano dysymilacyjne podłoże zmiany. akwenu południowego.
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 91 Artykuły Zbigniew Babik
Bibliografia
Bańkowski A., Epenteza w toponimii polskiej, „Porad- Rutkiewicz M., Toponimia środkowozachodniej części nik Językowy”, 4, 1980, s. 173–184. województwa wielkopolskiego (gminy: Kuślin, Lwó- Bańkowski A., Etymologiczny słownik języka polskiego, wek, Nowy Tomyśl, Opalenica), Poznań 2002. t. 1: A–K, t. 2: L–P, Warszawa 2000. Rymut K., Słownik nazwisk współcześnie w Polsce uży- Breza E., Toponimia powiatu kościerskiego, Gdańsk wanych, t. 1–10, Kraków 1992–1994. 1974. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych kra- Chojnacki J., Nazwy terenowe na pograniczu wielko- jów słowiańskich, t. 1–15, Warszawa 1880–1902. polsko-kujawskim, Poznań 2002. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznań- Dejna K., Atlas polskich innowacji dialektalnych, War- skiego w średniowieczu, Wrocław i in. 1982–. szawa–Łódź 1981. Słownik polszczyzny XVI wieku, Wrocław–Warszawa– Dejna K., Dialekty polskie, Wrocław i in. 1973. Kraków 1966–. Duma J., Nazwy wodne w dorzeczu Warty od Prosny po Słownik prasłowiański, Wrocław i in. 1974–. ujście do Odry (z wyłączeniem dorzecza Noteci), cz. 2: Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficz- Nazwy jezior, Warszawa 2010. nych. 87: powiat międzychodzki, województwo po- Gołaski J., Badania materiałów źródłowych przy opra- znańskie, Warszawa 1972 [oryginał matrycy wypo- cowaniu nazw wód na mapach, „Przegląd Geode- życzony z archiwum IJP PAN w Krakowie]. zyjny”, 56 (7), 1984, s. 12–14. [Urzędowe nazwy miejscowości i obiektów fizjograficz- Gruchmanowa M., Gwary zachodniej Wielkopolski, nych, pow. Międzychód (maszynopis profesorski)], Poznań 1970. [oryginał wypożyczony z archiwum IJP PAN Historia parafii w Luboszu (http://parafia-lubosz.pl/ w Krakowie]. historia-parafii-w-luboszu/, dostęp: 28 lutego 2017). Wielkopolskie nazwy polne, Poznań 1901. Kozierowski S., Badania nazw topograficznych dzisiej- Zbiory danych państwowego rejestru nazw geograficz- szej archidiecezyi poznańskiej. t. 1: A–O, t. 2: P–Ż, nych, w: „Centralny Ośrodek Dokumentacji Geo- Poznań 1916. dezyjnej i Kartograficznej” [online] (http://www. Księga ziemska poznańska 1400–1407, wyd. K. Kacz- codgik.gov.pl/index.php/darmowe-dane/prng. marczyk, K. Rzyski, Poznań 1960. html, dostęp: 28 lutego 2017). Nazwy miejscowe Polski. Historia – pochodzenie – Видоески Б., Географската терминологија во дија- zmiany, Kraków 1996–. лектите на македонскиот јазик, Скопје 1999. Nazwy wód w Polsce, cz. 1: Układ alfabetyczny, oprac. Словарь русских народных говоров, Ленинград 1964–. W. Szulowska, E. Wolnicz-Pawłowska, Warszawa Этимологический словарь славянских языков. Пра- 2001. славянский лексический фонд, Москва 1974–.
In Defense of Cartography. A Polemic over Localization and Identification of Lubosz Lakes
Summary
In the article from 1984, the geographer historical information and the informa- Janusz Gołaski questioned a part of carto- tion obtained in the area in contempo- graphic information referring to the na- rary times, he situated them (together mes of lakes Czarne and Obierznie lying with lake Uścięcino, known from older in the area or direct vicinity of the village sources) at the distance of approximately Lubosz situated in the west of Wielko- 2.5 kilometers from Lubosz, west of the polska (Greater Poland). Basing on both neighbouring village of Niemierzewo.
92 Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 W obronie kartografii. Polemika wokół lokalizacji i identyfikacji jezior luboskich Artykuły
The present article undertakes polemics the context of Lubosz referred to the lakes with this view, attempting to establish the lying south of the line of latitude marked old borders of the localities of that region by the road Lubosz–Wituchowo. and making use of non-cartographic so- The second, shorter part of the article urces, unknown to Janusz Gołaski, which discusses the names of the earlier mentio- come from the 20th century. It follows ned lakes. Of most important findings one from them that first of all one should assu- should mention rejecting the existing ety- me the existence of two different lakes of mologies of the name Oćmiech (Oczmiech), the same name Czarne in the two neigh- which is treated here as unclear, and the bouring villages. The source from the turn new explanation of the lake name Obier- of the 19th and 20th centuries also indica- sze (later, also Obierzwia, Obierznie and tes that the places named Obierznie and Obierzne) based on a topographic appel- Uścięcino were found within the borders lative noun referring to the terrain known of contemporary Lubosz. Probably, all na- in South Slavic languages. mes of lakes mentioned in older sources in
Słowa kluczowe: jeziora Wielkopolski, dawny Lubosz, dawne Niemierzewo, Obiersze, Obierzne Keywords: Wielkopolska lakes, ancient Lubosz, ancient Niemierzewo, Obiersze, Obierzne
dr hab. Zbigniew Babik – językoznawca slawista, wykładowca Instytutu Filologii Słowiańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zainteresowania naukowe skupiają się wokół historycznego językoznawstwa słowiańskiego oraz toponomastyki północnej Słowiańszczyzny, zwłaszcza ziem polskich (e-mail: [email protected])
Studia Geohistorica • Nr 05. 2017 93