ARTYKUŁY - PAPERS

Turyzm 2004, 14/2

Elżbieta Gerstmannowa Katedra Organizacji Usług Turystyczno-Hotelarskich Akademia Morska w Gdyni 81-225 , ul. Morska 83 tel./fax: (058) 6901401 [email protected]

PRZYRODNICZE UWARUNKOWANIA THE IMPACT OF ROZWOJU TURYSTYKI NA ENVIRONMENTAL FACTORS POLSKICH WYBRZEŻACH ON TOURISM DEVELOPMENT ON MIERZEJ OWYCH THE BARRIER COASTS OF

Zarys treści: W artykule przedstawiono wybrane problemy tu­ Abstract: This paper discusses some problems of rystycznego użytkowania polskich wybrzeży mierzejowych. Do­ tourism-oriented land use on the barrier coasts of konano charakterystyki przewodnich cech przyrodniczych tych Poland. It describes its environmental attributes (land- wybrzeży: rzeźby terenu, charakteru podłoża, hydrografii, gleb forms, drift deposits, hydrology, soils, vegetation) as factors exerting an influence on land use and tourism- i roślinności jako zespołu uwarunkowań w procesie ich użytko­ oriented management. An examination of anthropo­ wania i zagospodarowania turystycznego. Krótką analizę antro­ genic pressure is followed by a discussion of measures popresji turystycznej na wybrzeża mierzejowe zamykają rozwa­ needed to curb and control spreading urbanisation. In żania nad zakresem działań spowalniających i ograniczających conclusion the author has formulated some general procesy urbanizacyjne na wybrzeżach mierzejowych. Autorka guidelines for the protection of these coasts and their sformułowała kilka generalnych zasad ochrony i turystycznego utilisation for tourism. użytkowania polskich wybrzeży mierzejowych.

Słowa kluczowe: wybrzeża mierzejowe, uwarunkowania, przy­ Key words: barrier coasts, natural environment, develop­ roda, rozwój, turystyka. ment, tourism.

1. PRZYRODNICZE CECHY WYBRZEŻY 1. ENVIRONMENTAL ATTRIBUTES MIERZEJOWYCH OF BARRIER COASTS

Na polskim wybrzeżu Bałtyku przeważają (ok. Barrier systems constitute three quarters 75% długości brzegu) wydmowe wybrzeża mierze­ of the Polish section of the Baltic shore­ jowe (mierzejowo-lagunowe) o akumulacyjnej ge­ line and have been formed by coastal nezie. Są to wybrzeża o rzeźbie ukształtowanej processes of erosion and deposition, with przez procesy morskie: akumulacyjne i erozyjne. landforms shaped mainly by aeolian Ich powierzchnia została nadbudowana i przemo­ processes. delowana głównie przez procesy eoliczne. The following types of barrier systems Wzdłuż polskiego wybrzeża występują: are found along the Polish coast: - mierzeje właściwe - powstałe w wyniku cał­ - barrier coasts proper - with barriers kowitego lub częściowego zamknięcia zatoki; do separating enclosed or semi-enclosed takich odcinków należy Mierzeja Wiślana oraz lagoons e.g. the Vistula peninsula and mierzeje jezior Łebsko, Gardno, Jamno, Bukowo, the barrier systems forming Lakes Kopań, Łebsko, Gardno, Jamno, Bukowo and - inne odcinki mierzejowe - powstałe w wyni­ Kopań; ku odcięcia od morza dawnych obniżeń plejstoceń- - other barrier systems - developed skich: pradolin lub form pradolinopodobnych, de- from such Pleistocene landforms as melt- presji końcowych, obniżeń zastoiskowych lub ero­ water and other glacial drainage channels zyjnych, cut off from the sea; - kosa Helu - powstała na przedłużeniu długie­ - - formed at a dramatic go wybrzeża w miejscu gwałtownego zagięcia linii change in coastline direction; brzegowej w kierunku lądu i odkładania rumowi­ - tombolo - a bar connecting the ska w Zatoce, morainic islands of and - mierzej a-tombolo - łącząca wyspy morenowe (Klimaszewski 1978). Uznam i Wolin (K limaszewski 1978). The Polish literature contains various W polskiej literaturze znaleźć można różnorodne classifications of depositional coasts podziały wybrzeży akumulacyjnych w zależności od based on different criteria; R o sa ’s przyjętego kryterium podziału. ROSA (1963) dzieli je genetic classification (1963) distinguishes na podstawie kryterium genetycznego na dwa typy: barriers and coastal dune areas formed mierzeje i przybrzeżne pola wydmowe, które rozwi­ within meltwater and other glacial nęły się w obrębie pradolin i depresji końcowych; drainage channels; BOHDZlEWlCZ’s BOHDZIEWICZ (1963) posługując się kryterium mor­ morphometric classification (1963) dis­ fometrycznym wyróżnia: 1) wysokie (>15 m n.p.m.), tinguishes 1) high coasts (> 15 m above 2) średnie (8-15 m n.p.m.), 3) niskie (<8 m n.p.m.) sea level), 2) m edium -elevation coasts (8- i 4) płaskie-aluwialne; SZOPOWSKI (1961) dzieli brze­ 15 m), 3) low coasts (< 8 m), 4) Hat gi wydmowe znajdujące się wzdłuż polskich wybrze­ alluvial coasts; according to S zo po w sk i ży mierzejowych, w zależności od dominujących ak­ (1961) Polish dune coasts can be tualnie procesów akumulacji lub abrazji i charakteru classified into five categories: 1) unstable, zaplecza wydmy przedniej, na pięć typów: 1) słabo 2) depositional, 3) stable, 4) slightly ustabilizowane, 2) o mocno zaawansowanej akumu-. eroded and 5) highly eroded. lacji, 3) ustabilizowane, 4) o słabo zaawansowanej The Polish coast is a dynamic environ­ abrazji i 5) o mocno zaawansowanej abrazji. ment shaped by wave action. The major Współcześnie polska strefa brzegowa rozwija się factors determining its evolution are pod wpływem falowania w zmiennych warunkach geological structure and bathymetric hydrometeorologicznych, w określonych warunkach characteristics as well as varying hydro­ budowy geologicznej i batymetrii wybrzeża. meteorological conditions. Autorka wyróżniła na polskim wybrzeżu osiem The author has identified eight barrier odcinków mierzejowych (por. rys. 1). Są to: type stretches of coast (fig. 1): 1) Mierzeja Bramy Świny, 1) Mouth of the Świna, 2) Mierzeja Wolin-, 2) Wolin-Pobierowo, 3) Mierzeja -Resko-Kołobrzeg, 3) Niechorze-Resko-Kołobrzeg, 4) Mierzeja jezior Jamno-Bukowo-Kopań (Mie­ 4) Coastal lakes - Jamno-Bukowo- rzeja -Jarosławiec), Kopari (behind the Mielno-Jarosławiec 5) Mierzeja Jaroslawiec-, barrier), 6) Mierzeja Dębina-Jastrzębia Góra (w obrębie 5) Jaroslawiec-Ustka, której znajduje się powszechnie znana Mierzeja Sło­ 6) Dębina-Jastrzębia Góra (including wińska), the well-known Słowińska barrier), 7) Półwysep Helski, 7) Hel peninsula, 8) Mierzeja Wiślana. 8) Vistula lagoon and peninsula. Na zachód od Jarosławca aż po Wolin, wybrzeże The coastline between Jarosławiec and Polski jest niemal całkowicie wyrównane i silnie ab- Wolin is almost entirely without break radowane. Dużo bardziej skomplikowane formy and exposed to intensive erosion. East brzegowe, geomorfologia podbrzeża i kilkukilome­ of Jarosławiec the geomorphology of trowej strefy brzegowej występują na obszarze na the coastline and the coastal zone is wschód od Jarosławca. W tej części wybrzeża, po­ much more complex with more diversified stępując ku wschodowi, obserwuje się występowa­ landforms. Typica^ °f this section are nie coraz większych jezior i Zalewu Wiślanego oraz large basins including the Vistula Lagoon coraz większych akumulacyjnych form brzegowych, as well as increasingly larger depositional swobodnych i dociśniętych: Mierzeja Dębina - Ja­ coastal landforms (the Dębina-Jastrzębia strzębia Góra, Mierzeja Wiślana. Góra bar and the Vistula peninsula). Odcinki mierzejowe / Sections of barrier systems: 1. Mierzeja Bramy Świny / Mouth of the Świna (16 km) 2. Mierzeja Wolin - Pobierowo (24 km) 3. Mierzeja Niechorze - Resko - Kołobrzeg (40 km) 4. Mierzeja jezior/ Coastal lakes: Jamno, Bukowo, Kopań (44 km) 6. Mierzeja Jarosławiec - Ustka (19 km) Łebsko 7. Mierzeja Dębina - Jastrzębia Góra (86 km) 8. Półwysep Helski / Hel peninsula (36 km) [Ustka klif gdyński 9. Mierzeja Wiślana / Vistula lagoon and peninsula Lębork G D Y M A S iklił orłowski (79 km w granicach RP / 79 km within Poland)

Darłowo z . i,: IDabki ryuy Papers -Artykuły Świbno

^Sarbinowo K O SZA U f D z iw n ó w ^ Chłapowo O h, Międzywodzie "V AAMadysławc Chałupy

i warz <

/'Wisolkaj Kamtem Rodzaj brzegu / Type of coast liędzyzdroje ^ ornorsk * * * * * * klifowy / cliff q o q q o q q wydmowy / dune klif osłoniński I a i aluwialny / alluvial Osłoni no 1 Przydatność wybrzeża do celów kąpieliskowych Szerokość plaży / beach width Suitability of the coast for bathing Rew a warunki najkorzystniejsze ...... poniżej 10 m / up to 10 m Mechełinki < o very favourable ------10-40 m /10-40 m Rum ia warunki korzystne / favourable ------powyżej 40 m / above 40 m 0 2 0 k m

Rys. 1. Odcinki mierzejowe polskiego wybrzeża (ź ró d ło : opracowanie własne; Angiel, Gerstmann 1994)

Fig. 1. Sections of barrier systems along Poland's coast (s o u rc e : author; Angiel, Gerstmann 1994) Fot. 1. Akumulowany fragment brzegu mierzejowego

Photo 1. Depositional section of barrier system coast

Fot. 2. Abradowany fragment brzegu mierzejowego

Photo 1. Eroded section of barrier system coast

Około połowa brzegów mierzejowych znajdują­ About half the barrier coasts are cych na polskim wybrzeżu podlega silnej abrazji1. exposed to intensive erosion1. Along Na wielu odcinkach brzegu zniszczeniu uległ nie many stretches this affects not only the tylko wał wydmy przedniej i sekwencja form wy­ primary ridge and secondary dunes dmowych zaplecza plaży (fot. 1), ale także starsze (photo 1) but also older generations of generacje wydm porośnięte borem sosnowym. Kli­ dunes covered with pine forests. Today fy wydmowe są dziś powszechnym elementem kra­ many ‘cliffed’ dunes are to be found. jobrazu polskiego brzegu. There are some relatively well-preserved Do stosunkowo dobrze zachowanych, stosunko­ short stretches of barrier coast characterised wo krótkich odcinków brzegów mierzejowych, na by continual accumulation of sediment których także obecnie obserwuje się akumulację e.g. the barrier at the mouth of the osadów, należą: mierzeja Bramy Świny, znaczne Świna, the Niechorze-Mrzeżyno barrier, odcinki mierzei Niechorze-Mrzeżyno i Mierzei the Słow ińska b arrier (photo 2), Hel Słowińskiej (fot. 2), cypel Półwyspu Helskiego peninsula and the eastern portion of the i wschodnie fragmenty Mierzei Wiślanej. Vistula peninsula (Mierzeja Wiślana). Wybrzeża mierzejowe w zasadniczy sposób Barrier coasts exhibit specific features różnią się od pozostałych typów polskich wybrze­ of relief, drift deposits, hydrology, soil ży. Różnice te wynikają z cech rzeźby terenu, cha­ and vegetation that distinguish them rakteru podłoża, hydrografii, gleb i szaty roślinnej. from other types. A set of these particular Wszystkie te cechy decydują o odrębności krajo­ features defines the distinctive environ­ brazowej struktur mierzejowych i stwarzają szcze­ ment of barrier systems and determines gólne uwarunkowania w gospodarowaniu prze­ the spatial management of such strzenią. areas. Trzy główne cechy struktur mierzejowych to: The following three key characteristics linearność, obecność na zapleczu mierzei terenów of barrier systems can be identified: niskich, podmokłych zajętych przez zalewy, jezio­ - a linear arrangement of geomorphic ra i rozległe równiny akumulacji organogeniczno- elem ents, -mineralnej, a także mała i skrajnie mała odpor­ - behind barrier lowlands occupied by ność na degradację. wetlands, lagoons, lakes and depositional Najdłuższe polskie mierzeje: Słowińska i Wi­ plains both organic and mineral, ślana osiągają długości kilkudziesięciu kilome­ - low or extremely low resistance to trów. To „rozciągnięcie wzdłuż brzegu morskiego” degradation. decyduje o charakterystycznej dla struktur mierze­ The longest Polish barrier systems are jowych, pasmowej, równoległej do brzegu sekwen­ the Słowińska barrier and the Vistula cji form wydmowych, siedlisk i roślinności (por. barrier extending 79 kms in Poland. This przykład z Mierzei Wiślanej na wysokości Ste­ elongation accounts for the typical zonal, gny - rys. 2). Pasmowość układów przyrodniczych parallel pattern of landforms, habitats determinuje zasady użytkowania i zainwestowania and ecosystem s (cf. fig. 2 showing the terenu, m. in. liniowy przebieg niezbędnej infra­ Vistula barrier near ). This, in struktury komunikacyjnej oraz rozwój jednostek turn, governs land use and development osadniczych i towarzyszących im ciągów infra­ patterns, the planning of transportation struktury technicznej. routes, the spatial growth of settlements Linearność struktur mierzejowych sprawia, że and attendant infrastructure. w drodze do plaży i morza trzeba przekroczyć Because of the linear arrangement of wszystkie strefy siedliskowe i roślinne, także te the elements of barrier systems, a beach- najmniej odporne na niszczenie mechaniczne, znaj­ bound visitor must pass through all vegeta­ dujące się na zapleczu plaży (wał wydmy przed­ tion zones and habitats, including the niej i sekwencja wydm przyplażowych). primary ridge and the series of secondary Drugą ważną cechą struktur mierzejowych jest dunes most vulnerable to ‘physical’ destruction. obecność na lądowym zapleczu mierzei terenów ni­ skich, podmokłych, zabagnionych lub zajętych Typical of barrier systems are wet and przez jeziora przybrzeżne i zalewy. Oznacza ona swampy lowlands, coastal lakes and trudny dostęp do plaż i morza od strony lądu oraz lagoons situated behind the dunes. These wetland environments represent an potrzebę zagospodarowania wybranych obszarów obstacle restricting access to the seashore, po południowej stronie mierzei i poprowadzenia therefore pedestrian and vehicular access układów komunikacyjnych (wraz z niezbędnym za­ routes, with appropriate infrastructure, pleczem), poprzecznie do struktur mierzejowych. must be planned transversally in relation Struktury mierzejowe tworzą specyficzną mo­ to barrier system components. zaikę siedlisk i zbiorowisk roślinnych ubogich Barrier systems harbour a variety of w składniki pokarmowe, o skomplikowanych zwią­ habitats but provide poor nutrient supply zkach przestrzennych, w przewadze mało odpor­ and exhibiting complex spatial interrela­ nych na czynniki degradujące, trudno regenerują­ tions. These habitats are very vulnerable cych się po częściowym zniszczeniu, a w przypad­ to degradation processes and recovery is ku układów torfowiskowych praktycznie ulegają­ very difficult or, in the case of peat-based cych trwałemu zniszczeniu. Łatwość degradacji habitats for instance practically impossible. wszystkich komponentów środowiska przyrodni­ The vulnerability of all the environmental czego (rzeźby, wód powierzchniowych i podziem­ components (relief, surface water, ground­ nych, gleb i roślinności) jest zatem trzecią wspólną water, soil and vegetation) is then an cechą wybrzeży mierzejowych, która w znacznej important characteristic of barrier systems mierze determinuje sposoby ich użytkowania, za­ which must be taken into consideration in gospodarowania i ochrony. development planning, management and Rzeźba terenu. Główne cechy geomorfologicz­ conservation policy. ne wybrzeży mierzejowych tworzą: rzeźba eoliczna Relief. The main geomorphic features zwydmionych mierzei w części przymorskiej oraz of barrier systems are aeolian landforms równiny akumulacji organogeniczno-mineralnej, on the seaward side, lakes and lagoons, przybrzeżne jeziora lub zalewy od strony lądu. and the depositional plains. obi d I Profil 2

Rys. 2. Struktura przyrodniczo-krajobrazowa Mierzei Wiślanej A - profil hipsometryczny z obrazem zróżnicowania roślinności. B - podstawowe zróżnicowanie siedlisk i roślinności (Lenartowicz i in. 2001): zbiorowiska leśne I zaroślowe: a - nadmorski bór sosnowy, b - acydofilne dąbrowy z klasy Quercetea robori-petraeae lub zbiorowiska z grupy borów sosnowych świeżych, c - brzeziny bagienne, d - lasy z grupy acydofilnych dąbrów z udziałem zbiorowisk z klonem, jaworem oraz wielogatunkowych lasów liściastych, e - olsy, zarośla wierzbowe i różne typy lasów łęgowych, f - spontaniczne i sztuczne pasy zadrzewień i zakrzewień; zbiorowiska naplażowe i murawy nawydmowe: g - efe­ meryczne zbiorowiska terofltów naplażowych, zbiorowiska wydmy białej i szarej; zbiorowiska leśne i zaroślowe; zbiorowiska torfowiskowe: i - zbiorowiska torfowisk przejściowych i wysokich; zbiorowiska wtórnych muraw antropogenicznego pochodzenia: h - suche, antropogeniczne murawy napiaskowe, j - zbiorowiska wodne, szuwarowe, zlołoroślowe i namulisk przybrzeżnych, k - zbiorowiska łąk, pastwisk świeżych i wilgotnych, młak turzycowych; zbiorowiska synantropijne: I - zbiorowi­ ska segetalne (towarzyszące uprawom), m - zbiorowiska ruderalne (towarzyszące terenom zabudowanym i zniszczonym), n - zieleń urządzona. C - strefy przyrod­ niczo-krajobrazowe: 1 - plaże nadzatokowe, 2 - wał wydmy przedniej i formy wydmowe zaplecza plaży, 3 - główny wał wydmowy, 4 - mozaika form wydmowych wnętrza mierzei, 5 - równina mierzejowa z rytmiczną rzeźbą eollczną, 6 - strefa rozległych obniżeń i zagłębień międzywydmowych, 7 - strefa przejściowa pomię­ dzy mierzeją I Żuławami

Fig. 2. The environment and landscape structure of the Vistula barrier A - cross section showing the different vegetation communities. B - basic habitat types and vegetation (Lenar to w ic z el at. 2001): forest and shrub communities: a - maritime pine forest, b - acidic oak forest (Quercetea robori-petraeae) with pine, c - bog birch woods, d - acidic oak forest with maple and sycamore; mixed deciduous forests, e - alder swamps, willow thickets and other hydrophytic woodland (Circaeo-Alnetum), f - belts of trees and scrub (natural and planted); beach and dune communities: i - ephemeral communities of beach therophyfes; white and grey dune communities; peat bog communities: h - raised and transitional peat bog communities; anthropogenic communities: h - planted xerophytic grass on sand; j - aquatic communities, rushes and other hydrophytic plants, mudflat communities; k - meadows, pastures and communities associated with dwellings (synanthroplc), I - segetal communities (associated with arable land), m - ruderal communities (associated with settlement), n - planted areas. C - environment and landscape zones: 1 - beaches, 2 - embryo and fore dunes, 3 - primary dune ridge, 4 - mosaic of secondary dune forms, 5 - sand forms of aeolian origin, 6 - depressions and hollows between dunes, 7 - transit­ ional zone between the barrier system and the Vistula Delta lowland

Do charakterystycznych cech morfometrycznych The morphometric features of aeolian i morfograficznych rzeźby eolicznej zaliczyć należy: forms developed along barrier coasts powszechność powierzchni stokowych o spadkach include a rugged topography characterised 5-12° i 25-33° (stoki dowietrzne i zawietrzne), a lo­ by gentle windward slopes (5-12°) and kalnie, w miejscach utrwalonych roślinnością, na­ steeper leeward slopes (25-33°; locally - wet powyżej 33", obecność zagłębień powierzchnio­ if stabilised by vegetation - in excess of wo bezodpływowych, zróżnicowane wysokości bez­ 33°), diversified altitude with eleva­ względne od kilku metrów do 56,2 m n.p.m. (Czoł- tions reaching 56 m above sea level pińska Wydma), stosunkowo duże deniwelacje terenu. (Czolpinska Dune) and many landlocked Na polskich wybrzeżach mierzejowych występu­ hollows. ją różnie stowarzyszone w przestrzeni: wały i pagó­ The aeolian forms found on the Polish ry wydmowe, wydmy paraboliczne i barchanopo- coast, in various spatial configurations, dobne, drobne wydmy kupkowe, równiny mierzejo- include dune ridges, parabolic and we z rytmiczną rzeźbą eoliczną, pola przewianych barchan-like dunes, deflation hollows, piasków, duże zagłębienia międzywydmowe, niecki blowouts and the blown-out sand fields i rynny deflacyjne, ostańce deflacyjne, inne. etc. Równiny akumulacji organogeniczno-mineralnej Depositional plains of both organie to rozległe płaskie powierzchnie oraz przymorskie and mineral origin cover vast low-lying obniżenia zajęte przez jeziora przybrzeżne lub zale­ areas with depressions occupied by wy. Monotonne, równinne powierzchnie są urozma­ lakes and lagoons. The monotonous, flat icone w strefie przy krawędzi owej wysoczyzn poje­ plains are interrupted in places by zierzy i pobrzeży występowaniem półek deluwial- terraces as well as older generations of nych oraz stożkami napływowymi rozcięć erozyj­ dunes hanging over the peat bogs. nych i dolin rzecznych. Miejscami ponad powie­ Drift deposits. Dunes are composed rzchnie torfowe wznoszą się wydmy śródlądowe. of well-sorted fíne to medium sand Charakter podłoża. Formy wydmowe zbudowa­ grains, predominantly quartz (over 90%), ne są z dobrze wysortowanych drobno- i średnioziar- with an insignificant admixture of mostly nistych piasków, głównie kwarcowych (ponad 90% fine-grained heavy minerals. Dune sands udział kwarcu). W niewielkiej domieszce znajdują się are loose sediments poor in nutrients. ziarna minerałów ciężkich, najczęściej bardzo drob­ The organic substrate of the deposi- nych frakcji. Piaski wydmowe tworzą podłoże słabo tional plains mostly consists of peat in zagęszczone, ubogie w składniki pokarmowe. a wide assortment of types varying as to Substrat organiczny równin budują głównie torfy the degree of decomposition, botanical o różnym stopniu rozkładu materii organicznej, róż­ composition and degree of waterlogging. nych warunkach wilgotnościowych i różnym skła­ The mineral drift deposits vary widely in dzie botanicznym, natomiast substrat mineralny - different sections of the coast, ranging różnorodne, w różnych częściach wybrzeża, osady: from submarine to glacial and aeolian glacjalne, akumulacji morskiej, lądowej i eolicznej. sedim ents. Hydrografia. Struktura form mierzejowych, Hydrology. The structure of barrier ich dwudzielność morfogenetyczna i litologiczna systems, marked by its morphogenetic ma swoje konsekwencje w warunkach hydrogra­ and lithological division, has an influence ficznych. on hydrology. W obszarze rzeźby eolicznej charakterystyczne The areas dominated by aeolian relief jest występowanie wody słodkiej w postaci socze­ are characterised by lenticular freshwater wek, duży udział obszarów powierzchniowo bez­ ponds, widespread landlocked zones odpływowych, znaczne różnice głębokości zalega­ without outflow, great differences in nia wód gruntowych na niewielkich odległościach, water table depth, great variability of duże urozmaicenie właściwości sorbcyjnych i wa­ absorption and humidity parameters and runków wilgotnościowych oraz brak izolacji high permeability. (przez warstwę nieprzepuszczalną) pierwszego po­ In the depositional plains are wide­ ziomu wód gruntowych. spread swampy areas with the water Równiny akumulacji organogeniczno-mineral­ table at (or near) ground level and large nej charakteryzują się istotnym udziałem terenów coastal lakes with expanding fringing podmokłych z lustrem wody na powierzchni terenu marshes progressively being filling in. lub blisko powierzchni oraz istnieniem dużych je­ Soils. Parent material and hydro- zior przybrzeżnych stosunkowo szybko zarastają­ logical conditions determine the type of cych i wypełniających się osadami. soil cover and the variety of vegetation Gleby. Materiał podłoża oraz warunki wodne habitats. struktur mierzejowych decydują o charakterze po­ In an area of aeolian relief there are krywy glebowej i mozaice występujących tu zbioro­ lithogenic (mineral, carbonate-free and wisk roślinnych. skeletal soils) with little or no humus, W obszarze rzeźby eolicznej występują gleby li- and autogenic soils at various stages of togeniczne (mineralne, bezwęglanowe, słabo wy­ podsolisation. The best developed podsols kształcone) i gleby autogeniczne. Pierwsze należą are found on the Vistula barrier, the do gleb początkowych stadiów rozwoju o słabo wy­ Świna peninsula and the central part of kształconym poziomie próchnicznym lub jego bra­ the Lake Łebsko barrier. Generally, ku. Drugie to bielice w różnych fazach procesu bie- podsols found along the barrier coast are licowania. Najlepiej wykształcone bielice znajdują characterised by a poorly developed się w obrębie starych wydm brunatnych na równi- humus horizon, a deficiency of nutrients, nach mierzejowych (Mierzeja Wiślana, Mierzeja vulnerability to acidification and physical Bramy Świny) oraz w centralnym fragmencie Mie­ destruction. rzei Łebskiej, jednakże większość gleb bielicowych Semi-hydrogenic soils (gleycd podsols na mierzejach ma słabo wykształcony poziom and marsh soils) occur in deflation próchniczny, jest uboga w składniki pokarmowe, hollows where wind action is no longer wykazuje skłonność do zakwaszania się i łatwo traci significant and water conditions have strukturę w wyniku oddziaływania mechanicznego. stabilised (To b o l s k i, M o c e k & D z ię c io - Kolejną grupę gleb mierzejowych stanowią gle­ low ski 1997) as well as in the troughs of by semihydrogeniczne występujące w obniżeniach old dunes. In the depositional plains deflacyjnych, w których ustały procesy eoliczne there are hydrogenic (peat and bog) and i ustabilizowały się stosunki wodne (Tobolski i in. alluvial soils. 1997) oraz w obrębie tzw. równin mierzejowych Vegetation. The aforementioned types (stare wydmy). of soil support a wide array of vegeta­ Na równinach akumulacji organogeniczno-mine- tion communities forming a mosaic of ralnej wykształciły się gleby hydrogeniczne (torfo­ habitats, and typically the vegetation we, murszowe, murszowate) oraz gleby napływowe of barrier systems is in a zonal arrange­ (mady). m ent (G erstmannowa 2001. Le n e r t o w ic z , Roślinność. Wymienione gleby zasiedla mozai­ MACHNIKOWSKI & WOJTYNIAK 2001). ka zbiorowisk roślinnych, jednakże charakterystycz­ The primary ridge and series of ną cechą szaty roślinnej struktur mierzejowych jest secondary dunes are colonised by wyraźnie zarysowany, strefowy układ siedlisk natu­ psammophytic vegetation including two ralnej roślinności potencjalnej i odpowiadających communities: pioneer grasses on white im zbiorowisk roślinności rzeczywistej (GERST- sand dunes [Elymo-Ammophiletum) and MANNOWA 2001, LENARTOWICZ i in. 2001). on grey sand dunes (Helichry so-Jasione). Obszar wydm przyplażowych (wał wydmy przed­ They occupy poorly stabilised sands niej i sekwencja wydm przyplażowych) zajmuje ro­ with skeletal soils deficient in nutrients ślinność psammofilna. Są to dwa zbiorowiska niele­ and therefore a recovery of damage śne o strukturze muraw: zbiorowisko tzw. wydmy by human activity takes a very long białej (Elymo-Ammophiletum) i wydmy szarej (Heli- time. chryso-Jasionetum). Zajmują one obszar słabo ustabi­ Another vegetation community typical lizowanych piasków z glebami początkowych sta­ of barrier coasts is the maritime pine diów rozwoju. Wobec niskiej żyzności gleb, regene­ forest (Empetro nigrum-Pineturn), which racja roślinności zniszczonej przez człowieka nastę­ covers vast areas of dune and shows puje bardzo wolno. a great variety of types. It grows in the Drugim typem zbiorowiska roślinnego, charakte­ oligotrophic environments of dune ridges rystycznym dla wybrzeży mierzejowych i zajmują­ as well as dune slacks. This community, cym duże powierzchnie, jest nadmorski bór bażyno- particularly its dry variety, is also very wy (Empetro nigri-Pinetum). Siedliska borów nad­ sensitive to destructive impacts (air morskich w całej mozaice postaci - oligotroficzne pollution, insect pests, walking, etc.) (ubogie), suche, świeże i wilgotne - zajmują tereny and its recovery is slow. wydmowe o zróżnicowanej rzeźbie. Występują za­ równo na grzbietach wydm, jak i w dnach płaskich, ‘Brown’ dunes with well-developed zatorfionych obniżeń między wydmowych. Jest to ko­ podsols constitute acidic habitats covered lejne zbiorowisko roślinne (zwłaszcza jego suche po­ with mixed forests of oak-birch and oak-beech (Le n a r t o w ic z , Machnikowski stacie) mało odporne na deptanie i inne czynniki de­ & W o jty n ia k 2001). In the dune slacks, gradujące (np. zanieczyszczenie powietrza, gradacje covered with peat or thin layers of szkodników) i trudno regenerujące się. sand underlain with peat bog birch W obszarze starych wydm brunatnych, z dobrze forests, alder woods and such like are wykształconymi glebami bielicowymi, a więc na found. siedliskach acydofilnych dąbrów lub suboceanicz- nych borów świeżych (Lenartowicz i in. 2001) On the organic and mineral występują lasy dębowo-brzozowe i dębowo-bukowe. depositional plains there are lowland., W zagłębieniach międzywydmowych, często na tor- raised and transitional peat bogs, fach lub na cienkiej warstwie piasku podścielonej wetland communities, fens and meadows, torfami, występują hory bagienne, brzezina bagien­ mostly acidic and infertile. All of the na i oles. above-mentioned communities (except Na równinach akumulacji organogeniczno-mine- the grasslands) are very sensitive to ralnej występuje charakterystyczna dla poszczegól­ changes in water conditions due to drain­ nych obszarów roślinność torfowisk niskich, wyso­ age, pollution and disturbance to ground­ kich i przejściowych, zbiorowiska wodne i szuwaro­ water. we, łąki i murawy śródlądowe (też na ogół kwaśne Tourism. Considering the environ­ i mało żyzne). mental and landscape quality of barrier Wszystkie wymienione zbiorowiska roślinne (z wy­ coasts, as well as their value for scientific łączeniem muraw śródlądowych) należą do bardzo po­ research and tourism, a large propor­ datnych na zmiany warunków wodnych: melioracje, tion have been legally protected (the zanieczyszczenie wód powierzchniowych oraz zmiany Słowiński National Park, the Nadmorski ilościowe i jakościowe wód podziemnych. Landscape Park, the Vistula Peninsula Turystyka. Walory przyrodnicze (naukowe, kra­ (Mierzeja Wiślana) Landscape Park and joznawcze, krajobrazowe) wybrzeży mierzejowych many nature reserves e.g. the veiy zadecydowały o objęciu ich znacznych fragmentów extensive Mierzeja Serbska and other prawną ochroną; utworzono w ich obrębie: Słowiń­ areas of protected landscape). ski Park Narodowy, Nadmorski Park Krajobrazowy, Aspects valuable for tourism include: Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana, wiele rezer­ - broad sandy beaches, watów przyrody, w tym wielkopowierzchniowy re­ - suitability for sea-bathing (a shallow, zerwat Mierzeja Serbska i obszary chronionego gently sloping and sandy seafloor), krajobrazu. - favourable solar conditions during Omówione cechy wybrzeży mierzejowych decy­ the summer holidays (high insolation and dują o wysokiej randze walorów przyrodniczo- the high albedo of beaches and sea krajobrazowych do rozwoju turystyki. Na walory te water), składają się: - specific bio-climate (bracing on the - szerokie, piaszczyste plaże, beaches, gentler within the dune zone), - dobre warunki kąpieliskowe (płytkie, łagodnie therapeutic quality of marine opadające, piaszczyste dno), aerosols, and the essential oils of the - korzystne warunki solarne w letnim sezonie wy­ maritime pine forest, poczynkowym (wysokie usłonecznienie, wysokie al­ - therapeutic resources, in particular bedo plaży i wód kąpieliskowych), the therapeutic mud, - specyficzne warunki bioklimatyczne; silnie - the variety of maritime landscapes bodźcowe - w strefie plaży i kąpielisk, z możliwością with sand dunes, deflation hollows osłabiania czynników hartujących organizm - w stre­ and other landforms, ecosystems and fie wydm, vegetation, - lecznicze właściwości aerozolu morskiego, olej­ - many coastal lakes, lagoons and ków eterycznych i fitoncydów boru nadmorskiego, mouths of rivers, - występowanie surowców leczniczych, zwłasz­ - many protected areas of out­ cza złóż borowiny, standing natural beauty attractive to - różnorodność nadmorskich krajobrazów - tourists, wydm i obniżeń deflacyjnych, w całym ich zróżnico­ variability of depositional and waniu geomorfologicznym, morfometrycznym, sie­ erosional processes depending on hydro­ dliskowym i roślinnym, meteorological conditions. - obecność jezior przybrzeżnych, zalewów, It does not mean, however, that ujść rzek przymorza, facilities for tourism should be developed - obecność wielu obszarów o unikatowych wa­ wherever these are found. The most lorach przyrodniczych objętych ochroną prawną vulnerable areas (the primaiy ridge and stanowiących cel wycieczek krajoznawczych, the youngest secondary dunes) as well - zmienność warunków akumulacji i abrazji as protected areas (e.g. national parks w strefie brzegowej wynikająca ze zmienności wa­ and nature reserves) must be kept runków hydrometeorologicznych. free from any form of leisure infra- Występowanie tych walorów nie jest równoznacz­ structure. Furthermore, the environ­ ne z dobrymi warunkami do lokowania wypoczynku mental specificity of barrier coasts, pobytowego w określonych fragmentach brzegu. their linear arrangement and their Obecność obszarów o skrajnie małej odporności na sensitivity, require particular prudence niszczenie (wał wydmy przedniej i bezleśne, naj­ in management and land use plann­ młodsze wydmy zaplecza plaży) oraz obszarów chro­ ing. nionych w postaci parku narodowego i rezerwatów przyrody wykluczają jakąkolwiek formę zagospoda­ 2. TOURISM PRESSURE ON BARRIER rowania na rzecz wypoczynku pobytowego. Z kolei, SYSTEMS omówione wcześniej cechy wybrzeży mierzejowych, a zwłaszcza lineamość struktur i wrażliwość środowi­ Tourism (understood as a set of tourism, ska na czynniki degradujące wymagają szczególnej recreational, leisure and therapeutic rozwagi w podejmowaniu decyzji o zainwestowaniu activities) is a leading economic activity i użytkowaniu poszczególnych obszarów. in the coastal zone. In addition to agriculture and fishery, tourism has developed as a result of the coastal 2. PRESJA TURYSTYCZNA NA WYBRZEŻA environment. MIERZ EJOWE The accommodation capacity amounts to some 240 000 beds in 50 seaside settlements (see table I) and in the Turystyka (rozumiana jako zespół funkcji turystycz­ last decade the tourism function has nej, rekreacyjnej, wypoczynkowej i uzdrowiskowej) developed dramatically (G erstmannowa jest główną funkcją gospodarczą wybrzeża, a jedno­ et a l 1997) producing a variety of cześnie, obok rybołówstwa i gospodarki morskiej, tą effects: funkcją, która rozwija się z wykorzystaniem natural­ - rapid building development and nych walorów wybrzeża. increase in urbanised areas; Bazę wypoczynku pobytowego na wybrzeżach - that the demand for land with the mierzejowych stanowi ok. 240 tys. miejsc noclego­ right to build is greater than supply2; wych zlokalizowanych w 50 nadmorskich miejsco­ - a bed occupancy rate reaching wościach (por. tab. I). W ostatnim dziesięcioleciu 100% during the summer high season obserwuje się dynamiczny rozwój funkcji turystycz­ (provided fine weather conditions last nej (GERSTMANNOWA i in. 1997). Objawia się on: several days); - szybkim tempem inwestowania i przyrostem - a rapid increase in the amount of powierzchni terenów zurbanizowanych, traffic (during the summer high season) - nieograniczonym popytem na grunty o uregu­ to the point of causing jams on coastal lowanej własności, z prawem zabudowy', roads. - niemal stuprocentowym wypełnieniem istnieją­ The environmental impact of tourism cej bazy recepcyjnej w sezonie letnim, przy kilku­ on barrier coasts can arise from the dniowym okresie ładnej pogody, construction of new facilities for tourism, - gwałtownym wzrostem (w szczycie letniego commerce and services (at the sezonu urlopowego) obciążenia komunikacyjnego implementation and operational stages), dróg nadmorskich, często do granic przepustowości the development of road and utility tych dróg. infrastructure, and the recreational, Przekształcenia związane z rozwojem turystyki sightseeing and sporting activities na wybrzeżach mierzejowych są efektem lokowania concentrated in specific places. nowych obiektów turystycznych i handlowo-usługo­ The dynamic growth of the tourism wych (etap budowy i późniejsza eksploatacja), ko­ function has had adverse effects on the niecznością prowadzenia systemów infrastruktury natural environment of barrier coasts. komunikacyjnej i technicznej (etap budowy i póź­ The main environmental impacts include: niejsza eksploatacja), przebywaniem turysty w okre­ changes in relief, detrimental ślonym obszarze i uprawianiem różnych form tury­ morphogenic processes (e.g. deflation, styki (wypoczynku, rekreacji, turystyki krajoznaw­ soil erosion), the formation of anthropo­ czej i sportowej). genic landforms, Tabela I. Baza recepcyjna miejscowości położonych na wybrzeżach mierzejowych - stan z 1998 r. (dane szacunkowe)3

Table I. Accommodation capacity in settlements on barrier coasts in 1998 (est. figures)2

L.p. Miejscowość Liczba miejsc recepcyjnych Number Locality Accommodation capacity (number of beds)

Mierzeja Bramy Świny / Mouth of the Świna razem: 22 900 1 Świnoujście0 14 000 2 Międzyzdroje 8 900

Mierzeja Wolin-Pobierowo razem: 21 400 3 Międzywodzie 5 500 4 Dziwnów 4 1 0 0 5 Dziwnówek 3 400 6 Łukęcin 2 400 7 -8 Pobierowo-Pustkowo 6 000

Mierzeja Niechorze-Resko-Kołobrzeg razem: 45100 9 Niechorze 4 600 10 Pogorzelica 5 600 11 Mrzeżyno 7 000 12 Dźwirzyno 5 900 13 Kołobrzeg“ 22 000

Mierzeja jezior Jamno, Bukowo, Kopań razem: 31 300 (Mierzeja Mielno-Jarosławiec) / Coastal lakes - Jamno-Bukowo-Kopań 14-15 Mielno—Unieście 10 0 0 0 16 Łazy 4 000 1 7 -19 Dąbki-Dąbkowice-Bobolin 7 000 20,21 Darłówko-Darłowo 9 700 22 Wicie 600

Mierzeja Jarosławiec-Ustka razem: 14 500 23 Jarosławiec 4 500 24 Ustkab 10 0 0 0

Mierzeja Dębina—Jastrzębia Góra razem: 41100 25 Rowy 6 000 26 Łeba 19 000 27 -2 8 Kopalino-Lubiatowo 4 000 29 Białogóra 3 500 30 Dębki 2 700 31 Karwia 2 500 32 Ostrowo 3 400

Półwysep Helski razem: 20 300 33 część Władysławowa 2 000 34 Chałupy 5 000 35 Kuźnica 1 500 36 6 600 37 Jurata 2 700 38 Hel / Hel peninsula 2 500

Mierzeja Wiślana / Vistula lagoon and peninsula razem: 34100 części miast: Sopot6 i Gdańsk / part of the town 3 9 ,4 0 Sopot and Gdańsk 10000 41 1 500 42,43 Jantar-Junoszyno 2 500 44 Stegna 6 000 45 1 300 46 Kąty Rybackie 2 800 4 8 -5 0 , Przebrno, Piaski 10 000 Razem Mierzeje 230 700

a Uzyskanie informacji o bazie recepcyjnej jest obecnie bardzo trudne. Przyjęto założenie, że rzeczywista licz­ ba miejsc przekracza podane szacunki o około 20%, lokalnie - o znacznie więcej. / Collecting data on accommoda­ tion capacity is very difficult. Considering the rapid growth of tourism in recent years it can be presumed that the real figures exceed those given in the table by 20% (much more in some settlements). 6 Uzdrowisko nadmorskie. / Maritime health resort.

Źródło: Badania własne, m.in. ankieta skierowana do zarządów miast i gmin w 1997 r. Source: Author - based on field investigation (questionnaire addressed to municipal and communal councils in 1997). Efektem dynamicznego rozwoju funkcji tury­ - changes in soil structure or the total stycznej są zniszczenia i zmiany w środowisku destruction of soils, przyrodniczym wybrzeży mierzejowych: - changes to natural habitats, - zmiany w rzeźbie, uruchomienie niekorzyst­ - damage, degeneration or total destruc­ nych procesów morfogenetycznych (np. deflacja, tion of vegetation, erozja gleb), powstawanie antropogenicznych form - disturbance to migration, destruction rzeźby, of habitat and disturbance to places of - zmiany w strukturze gleb, profilu glebowym nesting, breeding, feeding, resting etc, lub całkowite zniszczenie gleby, displacement of animal populations, - zmiany siedliskowe, - water, air and soil pollution, - uszkodzenia, zmiany degeneracyjne (w tym - excessive noise, synantropizacja zbiorowisk roślinnych i flory) lub - deterioration of groundwater quality całkowite zniszczenie roślinności, and the high degree of water consump­ - utrudnienie migracji zwierząt, niszczenie tion, miejsc bytowania (lęgu, rozrodu, żerowania, odpo­ - spoiling of the natural landscape, czynku, zimowania itp.) zwierząt, zmiany w faunie - other adverse effects and damage lub całkowita zagłada gatunków, (Gerstmannowa 2001, Gerstmannowa et - zanieczyszczenie wód, powietrza atmosfe­ al. 1995, Gei*si'MANNOWA & R oszm an 1995). rycznego, gleb, Considering the nature of tourism - nadmierny hałas, activity and its impact on geographical - zmiany jakościowe w wodach podziemnych, and social space, Lisz e w sk i (1995) class­ w tym nadmierny pobór wody, ifies coastal zones as ‘areas of tourism - zniszczenia krajobrazu, colonisation’ characterised by the develop­ - inne zmiany i zniszczenia (GERSTMANNOWA ment of holiday resorts, hotels, summer 2001, GERSTMANNOWA 1995, GERSTMANNOWA, camping facilities and service infra­ ROSZM AN 1995). structure. He argues that areas of tourism Na podstawie analizy charakteru działalności colonisation do not really integrate turystycznej i stopnia kształtowania przez nią prze­ into the natural landscape because strzeni geograficznej i społecznej L i s z e w s k i ‘aggressive’ large-scale tourism develop­ (1995) kwalifikuje obszary nadmorskie głównie do ment constitutes an intrusive element in typu „przestrzeni kolonizacji turystycznej”, która the geographical environment. Today along charakteryzuje się zainwestowaniem w postaci many sectors of barrier coast the next ośrodków wczasowych, hoteli, zespołów kolonij­ transformation stage is taking place: rural nych wraz z ich zapleczem usługowym. Stwierdza areas are becoming urbanised (G e r s t ­ też, że przestrzeń kolonizacji turystycznej jest obca m annow a 1991, 2001). The development krajobrazowo regionom geograficznym, w których of built-up areas occupied by ‘second powstaje, a ze względu na swoją skalę jest agre­ homes’ or holiday apartments creates sywna w stosunku do otoczenia. Współcześnie na the ‘areas of tourism urbanisation’ found wielu obszarach mierzejowych dokonuje się kolej­ on some coastal sections. The pace of ny etap przekształcania przestrzeni wiejskiej urbanisation varies widely in different w miejską (Gerstm annowa 1991, 2001). Budo­ settlements (see fig. 3) depending on: wane są osiedla tzw. drugich domów, często apar- - availability of privately owned areas tamentowce, a niektóre fragmenty wybrzeży moż­ intended, according to local development na już dziś zakwalifikować do typu „przestrzeni plans, for tourism activity (including urbanizacji turystycznej”. Tereny urbanizujące się construction of tourism facilities); poszczególnych miejscowości przyrastają w tem­ - availability of privately owned areas pie bardzo różnym (por. rys. 3), zależnym od: in non-agricultural use intended, accord­ - dyspozycyjności terenów prywatnych przewi­ ing to local development plans, neither dywanych planami przestrzennego zagospodaro­ for tourism activities nor construction; wania do lokowania działalności turystycznej, - closeness to large towns (the Gdańsk- w tym budownictwa; Gdynia-Sopot conurbation, Słupsk, - dyspozycyjności terenów prywatnych, w prze­ Koszalin and Elbląg) generates demand wadze gruntów rolnych i nieużytków, przekwalifi- for recreational areas; obszary zurbanizowane - stan z 1989 r. urbanised area in 1989 obszary zurbanizowane lub urbanizujące się - stan z 1997 r. urbanised and urbanising areas in 1997

Morze Bałtyckie

Rys. 3. Przykład ekspansji przestrzennej wybranych miejscowości mierzejowych: Dąbki, Lubiatowo- Kopalino, Białogóra w latach 1989-1 997(Gerstmannowa i in. 1990,1997) (źródło: autor)

Fig. 3. Expansion ot settlements 1989-1997: Dąbki, Lubiatowo-Kopalino, Białogóra (Gerstmannowa etal. 1990,1997)(sour ce:author) kowanych na nierolnicze, a nie przewidzianych - accessibility by both private cars and w planach przestrzennego zagospodarowania pod public transport (trains, buses); funkcje turystyczne i zabudowę; - attractiveness for: - odległości od dużych ośrodków miejskich, w a) holidays, których obserwowane jest rosnące zapotrzebowa­ b) private su m m er residence, nie na tereny letniskowe; do takich ekspansywnych - local authority policy; ośrodków należy zaliczyć Trójmiasto, Słupsk, Ko­ a) promoting construction of houses, szalin, Elbląg; accommodation units and other tourism - dostępności komunikacyjnej, przede wszyst­ facilities, kim samochodami prywatnymi, ale także środkami b) imposing restrictions on develop­ komunikacji publicznej (pociągi, autobusy); ment (plot size, construction standards, - atrakcyjności: compliance with building guidelines). a) jako miejsca pobytu wakacyjno-urlopowego, There are critical differences in tourism b) jako miejsca stałego wypoczynku rodziny - pressure on coastal areas depending on własny dom letniskowy, season (the high season lasts from 4 - polityki władz lokalnych: to (locally) 10 months a year). Although a) ułatwiających lokowanie domów, pensjona­ the anthropogenic stress is heavily con­ tów, innej działalności gospodarczej związanej z centrated in time, and in many cases in turystyką, space as well, it does not mean that b) stawiających wyraźne ograniczenia w inwe­ adverse environmental impacts resulting stowaniu (wielkość działek, standard zabudowy, from tourism are short-lived or limited in zasady inwestowania). space. Silna presja turystyczna na tereny wybrzeżowe As mentioned before, large portions of jest zjawiskiem sezonowym; trwa od czterech do the coast are legally protected areas3. Un­ (lokalnie) dziesięciu tygodni w roku, jednakże ta fortunately, Polish legislation concerning koncentracja w czasie, a w wielu przypadkach tak­ the protection of the environment and its że w przestrzeni, nie oznacza, że skutki w środowi­ implementation is not sufficient to sku są równie krótkotrwale lub występują tylko na effectively prevent further deterioration of niektórych obszarach. the coastline (except in national parks). Wcześniej wspomniano, że znaczne fragmenty Poland is committed to the guidelines set wybrzeży mierzejowych objęte są prawną ochro­ out in the following international conven­ ną*. Niestety, obowiązująca w Polsce ochrona tions and their recommendations on prawna (poza parkami narodowymi) i mechanizmy coastal protection: jej egzekwowania nie stanowią wystarczającej - the new Helsinki Convention (part­ podstawy do skutecznego przeciwdziałania dalszej icularly in recommendations 15/1 on degradacji środowiska w strefie brzegowej. Także protection of the shoreline zone and 16/3 konwencje i zalecenia międzynarodowe dotyczące on preserving natural coastal processes), ochrony wybrzeża, takie jak nowa Konwencja Hel­ - the recommendations of the Baltic sińska, a zwłaszcza jej Zalecenia: 15/1 - o ochro­ Commission of Ministers of Spatial Plann­ nie pasa brzegowego i 16/3 - o zachowaniu natu­ ing (VASAB 2010) on the management of ralnej dynamiki brzegowej, zalecenia w dziedzinie the Baltic coast (within the 3 km-wide planowania i gospodarki przestrzennej w strefie zone of special planning and special brzegowej Morza Bałtyckiego, w trzykilometro­ restrictions), wym pasie specjalnego planowania i specjalnych - the recommendations of the OECD ograniczeń, sporządzone w ramach prac Bałtyckiej Council on Integrated Coastal Zone Manage­ Konferencji Ministrów Planowania Przestrzennego ment (ICZM), (VASAB 2010), zalecenia Rady OECD wprowa­ - the recommendation of the EU on the dzenia zintegrowanego zarządzania obszarami inclusion of some sections of the Polish przybrzeżnymi (ZZOP/ICZM4) oraz objęcie wy­ coast in the NATURA 2000 network (one branych fragmentów polskiego wybrzeża obszara­ of the accession requirements). mi sieci NATURA 2000 (wymogi procesu akcesji Regrettably, these legally binding RP do UE) nie przynoszą oczekiwanych przez environmental laws and programmes do przyrodników skutków w postaci ograniczenia an­ not result in minimising anthropo­ tropopresji na wybrzeża mierzejowe. morphic pressure on the barrier coasts. Postępujący proces degradacji przestrzeni tury­ As the deterioration of tourism space stycznej wybrzeży mierzejowych skłania do poszu­ progresses, some effective legal and kiwania skutecznych rozwiązań prawno-organiza- organisational measures must be im­ cyjnych spowolniających i znacznie ograniczają­ plemented to restrain the urbanisation cych procesy urbanizacyjne na wybrzeżach mie­ processes not only along barrier coasts rzejowych i w całej polskiej strefie nadmorskiej. but in the entire Polish coastal zone.

3. ZASADY OCHRONY WYBRZEŻY 3. GUIDELINES FOR THE PROTECTION MIERZEJOWYCH PRZED ANTROPOPRESJĄ OF BARRIER COASTS FROM TOURISM- TURYSTYCZNA WYNIKAJĄCE RELATED STRESS (BASED ON Z UWARUNKOWAŃ PRZYRODNICZYCH ENVIRONMENTAL CONSIDERATIONS)

Wiedza o skomplikowanych związkach przestrzen­ Area development plans, and decision­ nych, zachodzących w obrębie wybrzeży mierzejo- making relating to environmental protec- wyeh, małej odporności poszczególnych kompo­ tion, erosion protection, construction and nentów środowiska na czynniki degradujące i o przy­ spatial management, should be based on rodniczych uwarunkowaniach rozwoju powinna a detailed knowledge on the complex być podstawą planowania rozwoju oraz podejmo­ spatial relations within barrier systems wania decyzji dotyczących ochrony przyrody, with special regard to those components ochrony brzegu przed abrazją inwestowania i za­ of the natural environment that are gospodarowania przestrzennego. Nieuwzględnia­ particularly sensitive to destructive pro­ nie tej wiedzy było w przeszłości i jest obecnie cesses. In many instances, in the past przyczyną wielu nieracjonalnych działań powodu­ and the present, too little consideration jących zniszczenia i niekorzystne zmiany w środo­ has been given to these factors and in wisku. consequence ill-thought out develop­ Opierając się na wieloletnich obserwacjach ments often cause serious damage to the i badaniach terenowych sformułowano sześć ge­ environment. neralnych zasad gospodarowania środowiskiem Based on the results of field observa­ przyrodniczym (przestrzenią) wybrzeży mierzejo- tion and research carried out for many wych. years, the following six guidelines on environmental management of barrier coasts have been formulated. 3.1. ZASADA STREFOWOŚCI W UŻYTKOWANIU I ZAINWESTOWANIU TERENU 3.1. ZONAL LAND USE ARRANGEMENTS AND AREA DEVELOPMENT Zasada ta nakazuje uwzględnienie w użytkowaniu i zainwestowaniu wybrzeży głównych cech przyrod­ This principle implies that the main natural niczych i przestrzennych struktur mierzej owych. and spatial characteristics of barrier Pasmowe, równoległe do brzegu ułożenie stref, coastal zone should be taken into account z właściwymi dla nich siedliskami i roślinnością in land use and development planning. The określa ramy działalności człowieka, ograniczenia arrangement of natural zones parallel to i możliwości rozwoju. the shoreline determines opportunities for Zmniejszenie zasięgu przestrzennego zniszczeń and restrictions on human activity. To w obszarach osadnictwa i ochrona cennych eko­ minimise the adverse effects on settlement systemów mierzejowych jest możłiwa tylko wów­ areas and valuable coastal ecosystems it is czas, kiedy zagospodarowanie turystyczne wraz necessary to restrict the encroachment of z niezbędnym zainwestowaniem zostanie ograni­ tourism infrastructure and development to czone jedynie do wybranych, odlądowych frag­ certain selected landward portions of the mentów struktur mierzejowych. barrier system. Do poprawnych zaliczyć należy historyczny The historical pattern of the spatial rozwój przestrzenny miejscowości na ogół w połu­ growth of seaside settlements should be dniowych (odlądowych) częściach mierzei, a kom­ considered an appropriate model. Most of pleksy leśne na wydmach oddzielały je od morza them developed on landward (southern) i wzajemnie od siebie. Dopiero żywiołowe powsta­ sections of barrier systems, with forested wanie śródleśnych ośrodków wypoczynkowych, dune ridges separating them from the sea kempingów lokalizowanych na zapleczu plaży, co and from each other. It was not until nastąpiło w latach 60. i 70., przy braku niezbędnej 1960s and 70s that an uncontrolled infrastruktury technicznej i braku organizacji ru­ sprawl of holiday resorts and camping chu pieszych, przyczyniło się do postępującej de­ sites occurred. Situated amid forests, gradacji leśnych terenów wydmowych. adjacent to beaches, devoid of necessary Na większości wybrzeży mierzejowych znaczne infrastructure and pedestrian facilities odcinki charakteryzują się: they resulted in great deterioration to the - szybkim rozwojem przestrzennym istnieją­ forest covering the dune ridges. cych miejscowości (por. rys. 3), For most sections of barrier coast the - pasmowym użytkowaniem i zainwestowa­ following are typical: niem wybrzeży mierzejowych, od plaży aż po - rapid spatial growth of settlements główną trasę komunikacyjną. (see fig. 3), 3.2. ZASADA BEZWZGLĘDNEJ CIĄGŁOŚCI - parallel arrangement of land use PRZESTRZENNEJ STREFY WYDM PRZY- zones from the beach to the main trans­ PLAŹOWYCH (WSZĘDZIE TAM, GDZIE NIE port route. ZOSTAŁA ZNISZCZONA PRZEZ ABRAZJĘ LUB TAM, GDZIE JE ST MOŻLIWOŚĆ J E J ODBUDOWANIA) 3.2. ABSOLUTE SPATIAL CONTINUITY OF THE DUNE ZONE ADJACENT TO THE Jest to strefa o podstawowym znaczeniu dla BEACH TO BE MAINTAINED (WHEREVER nadmorskiego krajobrazu. Dotyczą jej wspomnia­ NOT DESTROYED BY COASTAL EROSION ne wcześniej zalecenia 15/5 i 16/3 nowej Konwen­ OR IMPOSSIBLE TO RECONSTRUCT) cji Helsińskiej. Jest to strefa najmniej odporna na niszczenie mechaniczne i stanowi istotny element This zone, addressed in recommenda­ ochrony brzegu przed abrazją. tions 15/5 and 16/3 of the new Helsinki Jej ochrona wymaga pozostawienia jak najdłuż­ Convention, is of great importance szych odcinków brzegu i ekosystemów przybrzeż­ for the coastal landscape. This zone nych bez ingerencji w naturalne procesy brzegowe is the most sensitive to physical i procesy sukcesji roślinności. Niezbędne zainwe­ damage and constitutes an important stowanie powinno obejmować wyłącznie zespoły element of coastal protection. Protec­ usług przyplażowych. tion requires that sections of the coast Uznanie tej zasady za powszechnie obowiązu­ as large as possible remain free from jącą umożliwiłoby wprowadzenie jej jako jednego human disturbance. Infrastructure with­ z priorytetów planowania przestrzennego w obrę­ in the beach zone should be reduced to bie wybrzeży mierzejowych. Naturalne zaplecze a minimum thus ensuring natural coastal plaży powinno zyskać rangę jednego z najważniej­ processes and vegetation succession. This guideline should be given priority szych i najcenniejszych elementów komfortu nad­ in spatial planning and be universally morskiego wypoczynku. binding. The natural habitat should be recognised as one of the most important 3.3. ZASADA WZGLĘDNEJ CIĄGŁOŚCI PRZESTRZENNEJ STREFY BORÓW elements in providing successful NADMORSKICH relaxation.

Bory nadmorskie są charakterystycznym i dominu­ jącym powierzchniowo elementem szaty roślinnej 3.3. RELATIVE SPATIAL CONTINUITY wybrzeży mierzejowych. Decydują one o krajobra­ OF MARITIME FORESTS zie wnętrza mierzei, chronią wydmy przed rozwie­ waniem, są elementem klimatotwórczym i naj­ Maritime forests are the most typical and większym obszarem zasilania soczew wody słod­ the predominant component of the kiej w wydmach. Bory nadmorskie sąjednocześnie natural vegetation on barrier coasts. They obszarem, na którym najchętniej lokowane są tere­ largely determine the coastal landscape, ny wypoczynku pobytowego i towarzysząca im za­ prevent wind erosion of the dunes, budowa usługowa. enhance climate quality and control Zachowanie walorów przyrodniczych i krajo­ groundwater supply inside the dunes. brazowych tej strefy wymaga realizacji kilku zasad Maritime forests are the most favoured location for holiday resorts and their szczegółowych: accompanying infrastructure. - zasady uwalniania od zainwestowania obsza­ The destruction of the landscape and rów najbardziej wrażliwych (mało odpornych) na environment in this zone can be niszczenie mechaniczne oraz obszarów cennych minimised by means of the following w lokalnym systemie przyrodniczym; m easures: - zasady nielokowania nowych ośrodków, obo­ - a ban on building in the most zów, innych funkcji „ruchotwórczych” w leśnych sensitive areas (not resistant to physical terenach wydmowych; damage) and the most valuable eco­ - zasady wyłącznie „gniazdowego” zainwesto­ system s, wania dla turystyki: - a ban on the construction of new a) w obszarach obsługujących najważniejsze holiday resorts, camp sites and other funkcje terenu (np. zespoły usług przyplażowych), b) w strefach służących harmonijnym powiąza­ facilities generating human activity with­ niom funkcjonalno-przestrzennym; in forested dune areas, - zasady optymalizacji ruchu pieszych i wszyst­ - tourism infrastructure developed in kich dostępnych form transportu; po najkrótszych the form of clearly separated clusters, trasach, „tylko tędy”, w najwygodniejszy sposób; - the establishment of fixed, optimal - zasady komponowania wnętrz krajobrazo­ transport routes and prescribed paths to wych lub asocjacji dopełniających się wnętrz kra­ ‘channel’ movement, jobrazowych - jako nadrzędnej w stosunku do pla­ - construction plans for individual nowania (planów miejscowych) obiektu, zespołu facilities or larger complexes, as well as o określonych funkcjach, fragmentu miasta, wsi, development plans, should be sub­ gminy itp. ordinated and integrated into the land­ scape and environment.

3.4. ZASADA SIĘGACZOWEGO DOSTĘPU DO PLAŻ5 3.4. TRANSVERSAL ACCESS TO THE BEACHES5 Cechy przestrzenne struktur mierzejowych: ich li- nearność i obecność na lądowym zapleczu mierzei, The spatial characteristics of barrier tzn. terenów niskich, podmokłych, zabagnionych systems, their linear arrangement of lub zajętych przez jeziora przybrzeżne i zalewy, geomorphic elements with depositional decydują o: lowlands occupied by lagoons and lakes - trudnym dostępie do wielu obszarów mierzei behind them, have two fundamental interesujących dla turystów; do plaż i morza oraz consequences: konieczności pokonania czasami znacznych odle­ - difficult access to many sites interest­ głości (nawet do 2-2,5 km) od miejsca pobytu na ing for toui'ists, in particular the sea­ równinnym zapleczu mierzei - do plaży, shore; in many instances accommodation - konieczności pokonania, w drodze do plaży, is 2-2.5 km away from the beach. wszystkich pasmowo ułożonych ekosystemów nad­ - access to the beach leads through all morskich, także tych o skrajnie małej odporności the ecosystems which lie in zones parallel na deptanie. to the coast and including the most Obserwacje terenowe pozwalają na stwierdze­ sensitive. nie, że tylko w przypadku sięgaczowego dostępu Field observation led to the conclusion do plaż można zachować względnie dobry stan za­ that access to beaches should be by chowania środowiska przyrodniczego struktur mie­ transversal links connecting main the rzejowych. traffic routes with the coast thus Turystyczne zagospodarowanie wybranych ensuring satisfactory protection of the miejsc na trasie sięgacza i przeprowadzenie ruchu natural environment of barrier systems. pieszych, bez zniszczeń, przez strefę lub ponad Transversal access would involve pro­ strefą (pomosty) wału wydmy przedniej jest istot­ vision of pedestrian access routes and ną częścią koncepcji sięgaczowego ruchu doplażo- visitor facilities at some selected sites wego. along.the pathways.

3.5. ZASADA HONOROWANIA 3.5. PHYSICAL CONSTRAINTS FIZJOGRAFICZNYCH PROGÓW W ROZWOJU GOVERNING THE SPATIAL DEVELOPMENT PRZESTRZENNYM MIEJSCOWOŚCI OF SETTLEMENTS

Jest to jedna z zasad, na której oparty był histo­ This principle, obvious to geographers or ryczny rozwój przestrzenny miejscowości nadmor­ architects with a high level of education, skich, oczywista dla dobrze wykształconego geo­ underlies the historical spatial develop­ grafa i architekta. Odbywał się on z poszanowa­ ment of seaside settlements, and takes niem naturalnych cech terenu. Cechy te wyznacza­ into account natural surface features. ły zasięg przestrzenny zabudowy i przebieg towa­ Topographical elements determined rzyszącej jej infrastruktury komunikacyjnej. Dziś, pattern of built-up areas and transport niestety, fizjograficzne progi rozwoju nie są hono- infrastructure. It is to be regretted that rowane. Ich wagę człowiek zaczyna dostrzegać do­ today physical constraints are not really piero w sytuacjach ekstremalnych, takich jak po­ respected until some extreme situation wodzie, wezbrania sztormowe, podnoszenie się po­ occurs e.g. flood, storm surge, sea-level ziomu mórz i oceanów. Z obserwacji terenowych i rise, etc. Field observations and analyses przeglądu planów miejscowych dotyczących wy­ of local area development plans show brzeży mierzejowych wynika, że dzielone na dział­ that all kinds of terrain on barrier coasts ki i zabudowywane są wszystkie tereny, którymi są are being divided up into sites for build­ zainteresowani potencjalni nabywcy. Bardzo czę­ ing and being urbanised. Veiy often these sto są to tereny: are areas inappropriate for construction - stale lub okresowo podmokłe, nienośne, o nie­ such as: korzystnych do stałego pobytu warunkach klima­ - permanent or seasonal wetlands, tycznych, o warunkach gruntowo-wodnych unie­ areas vulnerable to subsidence, a climate możliwiających poprowadzenie sprawnego systemu unfavourable for permanent dwelling, wodno-kanalizacyjnego, o trudnym dojeździe etc., a soil structure interfering with water - przylegające do granic obszarów chronionych supply and sewage systems, difficult lub wchodzące w obręb tych obszarów, access etc.; - sąsiadujące ze strefą wydm nadmorskich, - adjacent to or included in conserva­ a więc ważne z punktu widzenia ochrony walorów tion areas; krajobrazowych poszczególnych fragmentów wy­ - adjacent to dune ridges constituting brzeża. an important element of landscape. Zabudowa tych terenów w wielu przypadkach In many instances development in nastąpiła niezgodnie z obowiązującym planem such areas has been carried out contrary przestrzennego zagospodarowania. Efektem takiej to the guidelines imposed by local praktyki jest zniszczenie przyrody i krajobrazu strategic plans resulting in destruction of znacznych fragmentów wybrzeży mierzejowych, the natural environment and landscape ekspansja przestrzenna zabudowy w tereny cenne of large portions of barrier coasts, przyrodniczo lub skrajnie mało odporne i powsta­ constructional sprawl in valuable and wanie wielokilometrowych pasm zurbanizowanych sensitive areas and ribbon development. lub urbanizujących się. Providing that physical constraints in Honorowanie fizjograficznych progów rozwoju spatial planning are respected, some przestrzennego jest konieczne po to, aby także development components potentially w przyszłości traktować wybrane elementy zagospo­ represent specific landscape assets. darowania przestrzennego jako zespół walorów kra­ These include buildings in regional style jobrazowych. Zalicza się do nich fragmenty harmo­ or modelled on the typical 19lh-centuiy nijnego krajobrazu nadmorskiego z obiektami do­ health-resort architecture, well integrated brze wkomponowanymi w przestrzeń, tereny o sto­ into the landscape, situated in areas sunkowo najlepszych cechach fizjograficznych do most appropriate for permanent lokowania trwałej zabudowy, zbudowaną w stylu construction. Harmonised with maritime architektury regionalnej lub klasycznej, dziewiętna­ landscape are also fishing harbours, stowieczną architekturę uzdrowiskową a także por­ marinas and yacht stations with such ty, przystanie rybackie i żeglarskie z nieodłącznymi typical elements as fishing boats, fish­ atrybutami, jakimi są kutry, łodzie, suszące się sieci, ing nets, sailing-boats and windsurfing ożaglowane jachty i deski windsurfingowe. equipm ent.

3.6. ZASADA PIELĘGNOWANIA OTWARTYCH 3.6. CONSERVATION KRAJOBRAZÓW ZAPLECZA MIERZEI - OF THE DEPOSITIONAL PLAINS JEZIORNYCH LUB ZALEWOWYCH, SZUWAROWO-WODNYCH. ŁĄKOWYCH WITH LAKES, WETLANDS, GRASSLANDS I TORFOWISKOWYCH AND PEAT BOGS

Otwarte krajobrazy zaplecza mierzei są bardzo The depositional plains represent very cennym elementem wybrzeży mierzejowych. To valuable parts of barrier coasts. Although one decydują o niepowtarzalności krajobrazu mi- composed of similar elements they form mo powtarzalności poszczególnych cech. Uroda a variety of original landscapes. The tych obszarów (wnętrz krajobrazowych) wynika natural beauty of these areas (land­ z faktu, że rozległe, niskie tereny, często jeziora scapes) consists in vast lowlands or lakes przybrzeżne, otoczone są wydmami mierzei - od flanked by barrier dunes to the north and północy i strefami krawędziowymi wysoczyzn po­ an upland edge to the south. Flat areas jeziernych - od południa. Równiny akumulacji or- of organic and mineral sedimentation ganogeniczno-mineralnej tworzą środowisko byto­ harbour a great variety of vegetation and wania ogromnej liczby gatunków roślin i zwierząt animal communities accounting for the i często decydują o bioróżnorodności obszaru. biodiversity of barrier systems. W ostatnich latach obserwuje się presję inwe­ Recent years have seen an increase in stycyjną na te obszary, mimo że charakteryzują się development pressure in these areas one niekorzystnymi warunkami do lokowania despite their unsuitability for permanent trwałej zabudowy. Niektóre fragmenty równin sta­ building. Some areas have experienced ją się terenami budownictwa letniskowego. Plany an encroachment of second homes while podziału terenów na działki letniskowe i zabudowy even the areas adjacent to the Słowiński zgłaszane są nawet w odniesieniu do terenów przy­ National Park have been parcelled out for legających do granic Słowińskiego Parku Narodo­ second-home plots. wego.

4. ZAKOŃCZENIE 4. CONCLUSION

Kilka zarysowanych powyżej generalnych zasad The above guidelines for the protection of ochrony wybrzeży mierzej owych wymaga wsparcia: barrier coasts must be supported by the - nadzorem budowlanym i egzekucją obowią­ following measures: zującego prawa, - monitoring for compliance with - funduszami na wykup wybranych, cennych construction plans and legislation, przyrodniczo terenów z rąk ich aktualnych właści­ - the purchase of some valuable areas cieli, to assure their conservation, - wielowątkową, systematyczną, poprawnie - thorough, systematic and well- zorganizowaną edukacją ekologiczną lokalnych organised environmental education of społeczności. local communities. Programy, zalecenia, dyrektywy międzynarodo­ The implementation of various pro­ we i krajowe dotyczące konieczności ochrony wy­ grammes, recommendations, interna­ brzeży mogą być skutecznie realizowane tylko tional and national directives for the wówczas, kiedy ich wagę docenią lokalne społecz­ protection of coastal environments is ności, a władze wszystkich szczebli zarządzania conditional upon the commitment of local będą poszukiwać środków finansowych umożli­ people and authorities at different levels, wiających skuteczne działanie. including the provision of funds for active Bardzo ważne jest poprawne planowanie i za­ protection measures. rządzanie przestrzenią. Elementem procesu decy­ Of major importance here is appro­ zyjnego są, zgodnie z obowiązującym w Polsce priate planning and spatial management. prawem, takie narzędzia jak ocena oddziaływania According to Polish legislation the deci­ na środowisko skutków realizacji planów i progra­ sion making process must include such mów, opracowanie ekofizjograficzne6 i studium tools as environmental impact assess­ uwarunkowań i kierunków zagospodarowania prze­ ment, ecological and physical analysis6 strzennego gminy. Ich realna przydatność jest po­ and guidelines on development for local chodną fachowości autorów poszczególnych opra­ authorities. The real practicability of cowań, a także chęci i umiejętności wykorzystania these tools depends on the profession­ tych narzędzi przez zespoły sporządzające plany alism of their authors as well as readi­ przestrzennego zagospodarowania i lokalne spo­ ness of planners and local communities łeczności. to put them into practice. PRZYPISY NOTES

1 Na większości brzegów morskich na świecie, jako jedno 1 The worldwide sea-level rise brought on by global z następstw efektu cieplarnianego, obserwowana jest tenden­ warming has accelerated erosion processes along most cja wzrostu poziomu mórz i aktywności procesów abrazyjnych coastlines all over the world (after F urmankiewicz 1994). (za Furmańczykiem 1994). 2 All coastal land available for sale finds buyers ’ Każdy teren położony na wybrzeżu znajduje nabywcę. easily. 1 Słowiński Park Narodowy, parki krajobrazowe: Nadmor­ 3 The Słowiński National Park, the Nadmorski and the ski i Mierzeja Wiślana, rezerwat przyrody Mierzeja Sarbska, (Mierzeja Wiślana) Landscape Parks, the trzy obszary chronionego krajobrazu, cztery uzdrowiska. Mierzeja Sarbska nature reserve, three other areas of 4 ICZM - Integrated Coastal Zone Management; polski protected landscape and four localities with health- odpowiednik tej nazwy to ZZOP - Zintegrowane Zarządzanie resort status. Obszarami Przybrzeżnymi. 4 ICZM - Integrated Coastal Zone Management. 5 Na wybrzeżach mierzejowych nadmorska trasa komuni­ 5 On barrier coasts the main longshore transporta­ kacyjna poprowadzona jest na ogól w znacznej odległości od tion route runs a considerable distance from the water­ brzegu. W zależności od szerokości struktury mierzejowej front. Depending on the width of the barrier system and i charakteru obszarów towarzyszących mierzei trasa ta prze­ the character of the adjacent areas, this route runs biega południowym skrajem strefy wydm nadmorskich, u pod­ along the southern edge of the dune zone, either at nóża wysoczyzny plejstoceńskiej lub na jej wierzchowinie. the foot of the Pleistocen upland or on its top. Whatever W każdym z tych przypadków ruch turystów na plaże i kąpie­ the situation, the beach-bound movement of tourists liska nadmorskie odbywa się poprzecznymi (w stosunku do is made through perpendicular (in relation to the water­ front) access roads carrying much less traffic than the linii brzegowej) drogami - sięgaczami, o znacznie mniejszym main route. It is relatively easy to Impose traffic restric­ natężeniu ruchu niż na głównej trasie nadmorskiej. Na dro­ tions on these transversal links by giving priority to gach pełniących rolę sięgaczy w stosunkowo prosty sposób alternative transportation means (rickshaws, electric można wprowadzić ograniczenia w korzystaniu z samochodów vehicles, etc.) or banning traffic except for pedestrians na rzecz transportu alternatywnego (riksze, pojazdy elektrycz­ and cyclists. Transversal access to the beaches helps ne, inne niekonwencjonalne środki transportu) lub wyłącznie curb urbanisation processes: facilities for tourists can na rzecz ruchu pieszych i rowerzystów. Sięgaczowy dostęp do be developed only at the terminal section of the links plaż umożliwia też spowolnienie procesów urbanizacyjnych; (beach front servicing centres). koncentracja zagospodarowania turystycznego może być ogra­ 8 Documentation necessary for the development of niczona jedynie do miejsca zakończenia sięgacza (centrum land use management plans. usług przyplażowych). 6 Dokumentacja sporządzana na potrzeby planów zagospo­ darowania przestrzennego.

BIBLIOGRAFIA - BIBLIOGRAPHY

Angiel M.. Gerstmannowa E., 1992, Zagospodarowanie Gerstmannowa E. (red.). Blaszkowska B., Knapik a., L e­ i ochrona wybrzeża morskiego. Mapa: a) Walory środo­ nartowicz Z., Machnikowski M.. Narwojsz A.. Rosz- wiska dla wypoczynku, b) Zagospodarowanie tury­ MAN H., 1995, Półwysep Helski - przyrodnicze podsta­ styczne, c) Zagrożenie i ochrona środowiska, [w:] Atlas wy rozwoju, Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficzne­ Gerstmannowa E., R oszm an H.. 1995, Degree of envfron- go Polsku IG1PZ PAN. W arszawa-Poznań. mental degradation Poland's Coastal Zone, Materiały kon­ Bohdziewicz L.. 1963, Przegląd budowy geologicznej i ty­ ferencji Management of Coastal Habitats Programme, pów polskich wybrzeży. Materiały do monografii pol- wrzesień 1993, Coastline EUCC Magazine, Leiden. skiego brzegu morskiego, z. 5: Geologia i zagadnienia Klimaszewski M., 1978, Geomorfologia, PWN. Warszawa. pokrewne, 1BW PAN, Gdańsk. Lenartowicz Z., Machnikowski M., W ojtyniak J., 2001, F u rm anczyk K.. 1 9 9 4 , Współczesny rozwój strefy brzego­ Szata roślinna Mierzei Wiślanej i terenów przyległych, wej morza bezpływowego w świetle badań teledetekcyj­ [w:] E. Gerstmannowa (red.), Materiały do monografii nych południowych wybrzeży Bałtyku, Rozprawy 1 Stu­ przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 7: Park Krajobrazo­ dia Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 161 (235). wy Mierzeja Wiślana, Wydawnictwo Gdańskie. Gdańsk. GERSTMANNOWA E. i in ., 1 9 9 1 , Waloryzacja strefy brzego­ USZEWSKI S.. 1995, Przestrzeń turystyczna, „Tuiyzm", t. 5, z. 2. wej i jej zaplecza. Kształtowanie praktycznych działań R o s a B., 1963, O rozwoju morfologicznym wybrzeża Polski w zakresie zapobiegania dewastacji Morza Bałtyckiego w świetle dawnych form brzegowych. Studia Societatis i strefy przybrzeżnej (mat. niepubl.), Instytut Ochrony Scientiarum Toruniensis, ser. C. z. 5. Środowiska. Oddział Gdański. Gdynia. Szopowski Z.. 1961, Zarys historyczny zniszczeń polskich Gerstmannowa E.. 2001. Charaktenjstyka fizyczno-geo- morskich brzegów klifowych, [w:] Z. Szopowski (red.). graficzna Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana i je­ Materiały do monografii polskiego brzegu morskiego, go otuliny oraz wybrane przyrodnicze uwarunkowania z. 1, Instytut Budownictwa Wodnego PAN, Gdańsk- rozwoju obszaru, [w:J E. Gerstmannowa. (red.) Mate­ Poznań. riały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego. T o b o l sk i K, m o c e k A.. D zięciolowski W., 1997. Gleby t. 7: Park Krajobrazowy Mierzeja Wiślana, W y d a w n ic ­ Słowińskiego Parku Narodowego w świetle historii ro­ two Gdańskie, Gdańsk. ślinności i podłoża, Homini, Bydgoszcz-Poznań.