in het land van brederode
in dit nummer o.a.: nachtwacht te Lexmond grafstenen te Lexmond
8ste jaargang nr 3/4 historisch tijdschrift 1983 voor het land van vianen Inhoud Colophon
In het Land van Brederode, Bericht van de redactie pag 1 Historisch Tijdschrift voor het Land van De nachtwacht te Lexmond 1 Vianen. Grafstenen in de kerk 15 van Lexmond Jrg8 nr3/4, 1983 De reigers van Vianen 18 Het tijdschrift is een uitgave van de Verenigingsnieuws 19 Historische Vereniging "Het Land van Kroniek 24 Brederode".
Bestuur Voorzitter: H.L.Ph. Leeuwenberg Secretaris: Oda Schmalhausen Aimé Bonnastraat 16 4132 CD Vianen Zh Tel. (03473) 71746 Penningmeester: L.A. Smits, Vianen Giro 4082285
Redactie Eindredactie: J.A.L. de Meyere Goudenregenstraat 54 4131 BE Vianen Zh
Secretariaat: Mw J.M. Krouwel- van Dijck Korenmolen 40 4133 EN Vianen Zh Leden: J.M.M. Ruijter A.J. Tijhof Druk: Spijker Drukkerij Buren
Lidmaatschap per jaar: / 20- Jeugdlidmaatschap per jaar: f 10- De leden ontvangen het tijdschrift gratis.
Inlichtingen over advertenties bij het secretariaat van de redactie.
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de redactie. Bericht van de redactie Bij geschiedschrijving wordt heel vaak gekeken naar de personen en situaties In ons bericht in het vorige nummer die het lot van de gewone man van dit tijdschrift schreven we dat het bepalen. Heersers, staatkundige beslist geen vanzelfsprekende, en verhoudingen, oorlogen, zij bepalen de evenmin een eenvoudige opgave is, grote lijn. De gewone man zelf komt om de continuïteit van het tijdschrift minder vaak aan bod. Reden, waarom te garanderen. Eerder dan verwacht in dit artikel zo'n groep gewone werden we geconfronteerd met de mensen, de nachtwakers van beperkte financiële middelen, waar Lexmond, eens wat nader bekeken door dit nummer het laatste is van wordt. deze jaargang. De redactie zal alles in het werk Benamingen stellen, om van de nieuwe jaargang het allerbeste te maken. De plannen In de loop der tijd werden de liggen in elk geval klaar! nachtwakers in Lexmond steeds Over "klepperlieden" weten we anders genoemd. De documenten uit nauwelijks meer, dan dat ze 's nachts de 18de eeuw noemen hen rondliepen om te controleren of alles afwisselend nachtroepers of klapper- veilig was. Intensief onderzoek naar de lieden, soms ook klappermans. In 1810 sociale omstandigheden van de heeft men het over klop- of nachtwacht, is zelden verricht. klapwakers. Dit is een combinatie van De heer W. van Zijderveld heeft dit de naam klapperlieden en de onontgonnen terrein ontsloten voor omstreeks die tijd opkomende naam: wat betreft de nachtwacht te Lexmond. nachtwacht of nachtwaker. Deze Met de bijdrage van de heer P. Horden laatste namen hebben de andere blijven we in Lexmond. Genealogen overleefd en zijn tot het laatst toe kunnen hun hart ophalen in deze gebruikt in officiële stukken. De inventaris van de grafstenen in de kerk bevolking bleef echter spreken over de van Lexmond. klap- of klopwaker. De heer J.M.M. Ruijter plaatst de Al deze namen gaven een bepaald "Reigers van Vianen", zoals die op de facet van hun taak weer: omslag van dit nummer zijn afgebeeld, - Klapperlieden, omdat ze met de klap in een bredere context. klapperden; Ten slotte ontbreekt in dit nummer - Nachtroepers, omdat ze 's nachts uiteraard niet de "Kroniek" en het de tiju nepen; "Veren igingsnieuws". - Nachtwakers, omdat ze 's nachts de wacht hielden.
De oudste gegevens
De nachtwakers van Lexmond De eerste maal dat (zover mij bekend) in documenten, aanwezig in het Inleiding gemeentearchief van Lexmond, gesproken wordt over een nachtwaker, Nachtwakers. Mensen zoals U en ik. is op een afrekening van schout Mensen, die 's nachts in de weer D. Ambueren uit 1700. Samen met vier waren ten dienste van de andere anderen en met "Hermanus de dorpelingen. nachtroeper" had de schout op Rijk waren ze niet. Maar wie was dat 8 februari van dat jaar vagebonden "uit nu wel in Lexmond in die tijd? Niet het verstek gejaagd". Hermanus kreeg velen in ieder geval! hiervoor f 0,60. Het eerste reglement De ronde van de nachtwaker in 1775
De volgende maal dat in deze Ruim tweehonderd jaar geleden documenten over klapperlieden waren er in Lexmond twee nacht gesproken wordt, is in 1758. Er waren roepers of klapperlieden. Ze deden bij toen reeds twee klapperlieden in toerbeurt, om de andere nacht, dienst Lexmond. Of dit al lang zo was, is niet en dan nog maar alleen in de bekend, maar in ieder geval was hun wintermaanden, namelijk van 1 dienst nog niet goed georganiseerd. oktober tot 31 maart. Op 5 oktober 1758 werd daarom Ze begonnen om 10 uur en hun laatste besloten dat de schout (tevens ronde ving aan om 4 uur 's nachts. secretaris) P. Boellaard en de Tussen de ronden door zat de schepenen Van Es en Van Zijll een nachtwaker in het klappermanshuisje. reglement voor de nachtwakers Hier kon hij dan wat uitrusten, zich zouden maken. Dit reglement moest warmen en wat eten en drinken. het "waken en roepen" regelen, Op elk hèèl uur, als de klok geslagen evenals het wekelijks innen van het had, kwam hij uit z'n huisje en begon roepgeld. De klapperlieden stonden aan z'n ronde. Hij sloeg dan met z'n dus niet op de loonlijst van de klap en riep hoeveel de klok geslagen gemeente Lexmond, maar werden voor had. Hij zal wel zoiets als het bekende: hun diensten rechtstreeks door de "De klok heit elluf, elluf heit de klok" burgers betaald. geroepen hebben. Na twaalven moest Hun uitrusting werd echter wèl betaald hij, nadat hij op de klap geslagen had door de gemeente, getuige het feit dat en geroepen had, nog eens met de in dezelfde vergadering van schout en klap slaan, maar dan alleen zoveel schepenen besloten werd dat er een keer als de klok geslagen had. Als de wachthuisje gebouwd zou worden op slaperige Lexmonders de roep van de een nader door de schout te bepalen nachtwaker niet verstaan hadden, plaats. Bovendien zal men voor ieder konden ze toch nog het aantal klappen van beide klapperlieden een "peije tellen! nacht- of wachtrok" laten maken. De zaken werden dus grondig aangepakt, Natuurlijk kon de nachtwaker in althans zo leek het. minder dan een uur niet langs alle Vermoedelijk is het wachthuisje wel huizen op het grondgebied van gebouwd en hebben de klapperlieden Lexmond lopen. Zijn ronde (ook wel hun jas ook gekregen, maar het omgang genoemd) beperkte zich dan reglement is waarschijnlijk niet ook tot de kern van het dorp. Deze gemaakt. Dit gebeurde pas zeventien kern was toen uiteraard veel kleiner jaar later, in 1775. dan nu. Bebouwing kwam alleen voor Het is niet te verwachten dat nu langs de Dorpsstraat, de Laak, de plotseling de regels voor de Lekdijk en de Kortenhoevenseweg. nachtwacht drastisch veranderd zullen De ronde die de nachtwaker in 1775 zijn. Het reglement beschreef moest lopen, was als volgt: het dorp waarschijnlijk hoe ten tijde van het door, dan de Lekdijk (het Bovendorp), opstellen ervan de nachtwacht al richting Vianen tot het huis van de functioneerde of behoorde te weduwe van Willem de Bruin, dan functioneren. Hoogstens zal het terug, richting Ameide tot het huis van allemaal wat beter gereglementeerd Jacobus de Zeeuw, daarna weer terug zijn. en via de Dorpsstraat naar de Kortenhoevenseweg ("op het Kerkhof") tot het huis van Willem Quint en daarna de Laak in tot het huis van de Heer van Lexmond, Maurits Cornells dan zijn dienst overdoen aan de de Waall. andere nachtwaker of een ander vragen (na toestemming van de Wekken bij onheil of op verzoek schout) om voor hem in te vallen. Hij moest z'n vervanger echter zelf Naast het 's nachts rondroepen van de betalen en bleef ook verantwoordelijk tijd moest de nachtwaker ook de wacht voor het gedrag van zijn vervanger! houden over Lexmond. Bij brand, Ook kon hij dan voor een eventuele diefstal, enz. moest hij direct de straf opdraaien. desbetreffende bewoner of eigenaar De standaardstraf voor plichtsverzuim waarschuwen. Bij brand in Lakerveld of of het zich niet houden aan de regels, in Achthoven was dit natuurlijk niet bestond uit een schorsing van zes mogelijk, maar dan kon toch direct weken. Uiteraard waren in die periode alarm geslagen worden, zodat de de inkomsten ook nihil. hulpverlening snel op gang kwam. Zeker vanaf de dijk moet een brand in Inkomsten/roepgeld die gebieden snel ontdekt zijn. Bij diefstal of ongeregeldheden had de De inkomsten van de nachtwaker nachtwaker echter nog meer te doen bestonden uit het zogenaamde dan alleen maar de bewoner of roepgeld, dat hij zelf wekelijks bij de eigenaar te waarschuwen. Zo snel Lexmonders ging innen. Alleen de mogelijk moest hij nog een flink aantal bewoners van de kom van het dorp mensen inlichten. Het eerst de moesten roepgeld betalen, dus niet schout, of, als deze niet thuis was, de alle bewoners van Lexmond. oudste in het dorp (dus in de kern) Per huis of gebouw moest door de wonende en thuiszijnde schepen. bewoner een bepaald bedrag betaald Daarna moesten de schoolmeester, de worden. De hoogte van dit bedrag koster, de gerechtsbode, de dienaar werd vastgesteld door schout en van justitie en de naaste buren schepenen. opgeklopt en gewaarschuwd worden. De door schout en schepenen De nachtwaker had het dan flink druk. vastgestelde lijst van huizen en Door al deze bedrijvigheid zal een gebouwen, gedateerd 20 januari 1775, groot deel van het dorp wel wakker bevat 110 panden, waarvan er drie geworden zijn! vrijgesteld zijn van betaling. Dit waren Bij brand moest de nachtwaker de school, het huis van de dominee en bovendien met de klap alarm slaan en "de armen van Lexmond". De totale "Brand" roepen, zodat dan het hele opbrengst van deze huizen was per dorp wel wakker geworden zal zijn. week f 3 : 5 : 4 (3 gulden, 5 stuivers, De nachtwakers moesten ook dienst 4 penningen). Twintig stuivers = 1 doen als wekker. Als iemand aan de gulden en 1 stuiver = 16 penningen. nachtwaker vroeg om hem op een De opbrengst bedroeg dus f 3,26. bepaalde tijd tijdens zijn ronde te De volledige lijst van huizen en het wekken, dan was de nachtwaker reglement zijn ook te vinden in "Een verplicht dit te doen door op die tijd op kleine geschiedenis van Het Land van de deur of raamluiken van het huis te Vianen" door P. Horden (blz. 233 t/m kloppen. 239).
Ziekte en straf Hef recht van benoemen
Zoals iedereen, kon ook de Tot 1775 werden de nachtwakers nachtwaker ziek worden en daardoor aangesteld door "Schout en Gerechte zijn dienst niet verrichten. Hij mocht van Lexmond". De meeste andere functionarissen, zoals predikant, toezicht op en de problemen rond de schoolmeester, koster, doodgraver, nachtwacht. voorzanger, enz. werden echter benoemd door de ambachtsheer. Periode 1775-1850
Op 20 januari 1775, op dezelfde dag Over deze periode zijn slechts weinig dat het reglement en de lijst van gegevens bekend. De namen van de huizen en gebouwen werden nachtwakers die tussen 1781 en 1785 vastgesteld door "Schout en benoemd werden, zijn de enige, mij Gerechte", stelden ze, op voorstel van bekende namen uit deze periode. Ze schout P. Boellaard ook een verzoek zijn vermeld in de naamlijst. op aan de ambachtsheer om voortaan In de Franse tijd verviel het recht tot ook de nachtwakers maar te benoemen van de nachtwakers weer benoemen, eventueel de reglementen aan schout en schepenen. Verder te herzien en het roepgeld per huis bleef alles zo ongeveer bij het oude, vast te stellen. Als reden gaven ze op, behalve dat ze bij indiensttreding de dat de ambachtsheer toch al de eed moesten afleggen. meeste benoemingen verzorgde. Er bleven twee nachtwakers en het Naar de juiste reden kan alleen maar roepgeld werd nog steeds door hen gegist worden. Het meest zelf opgehaald. In hoeverre de waarschijnlijke lijkt te zijn dat "Schout reglementen van 1775 nog werden en Gerechte" wat moeilijkheden nageleefd, is echter een open vraag. hadden met de nachtwakers en het Vreemd is het wel dat er geen innen van de roepgelden nogal reglement voor de nachtwakers problemen gaf. Door de ambachtsheer voorkomt in het boekje "Verzameling de zaken betreffende de nachtwacht te van ordonnantien, keuren en laten regelen, waren ze meteen van reglementen binnen de gemeenten veel narigheid af en konden ze bij van Lexmond, Achthoven en problemen zich beroepen en Lakerveld", uitgegeven in 1820 door terugvallen op de machtiger J.G. van Terveen te Utrecht. ambachtsheer. Het feit dat op dezelfde Rond 1846 waren er vaak problemen dag dat dit verzoek werd gedaan, ook met de nachtwakers en wel speciaal het reglement en de huizenlijst werden met hun vervangers. Ongeregeldheden vastgesteld, kan hierop duiden. In en kleine dieverijen die door hen ieder geval zal het verzoek wel de gepleegd werden, kwamen nogal eens reden geweest zijn dat het reglement voor. Misschien is dat de reden dat en de huizenlijst werden opgemaakt. burgemeester en wethouders de Een andere mogelijkheid is, dat de nachtwakers in die tijd de beroepseed ambachtsheer, om wat voor reden dan lieten afleggen voor de kantonrechter, ook, meer invloed wilde en daarom zelf in plaats van deze zelf af te nemen. op deze regeling aandrong. In 1850 wordt door de gemeenteraad Waarschijnlijk is dit echter niet. besloten om een wachthuis te laten Wat ook de reden moge zijn, zowel het maken. Hieruit valt af te leiden dat er recht van benoemen der nachtwakers, op dat moment geen wachthuis meer als van het maken of herzien van de bestond. Ook al een reden om aan te reglementen en het vaststellen van het nemen dat in de voorafgaande jaren roepgeld, werd de ambachtsheer de nachtwacht niet optimaal aangeboden. Helaas voor "Schout en functioneerde. Gerechte" accepteerde de heer van Lexmond alleen maar het recht van "Voorlopig" slechts één nachtwaker benoemen. "Schout en Gerechte" bleven nu zitten met het dagelijkse In 1 858 waren Marinus Burggraaff en Christiaan Oorschot de klapwakers van voorgesteld om het verzoek in te Lexmond. In januari 1859 moest voor willigen en de oude nachtwaker een Marinus Burggraaff, die een andere pensioen te geven dat overeen kwam betrekking gevonden had, een andere met minstens 2/3 van zijn normale nachtwaker aangesteld worden. Er loon, of in ieder geval f 100- per jaar kwamen drie sollicitanten op deze bedroeg. Dit ging het raadslid vacature af. Het waren Leendert Scherpenzeel echter wat te ver. Niet Burggraaff (broer van Marinus), dat hij vond dat de man het door zijn Adrianus Oorschot (zoon van langdurige en uitstekende plichts Christiaan) en Johannes Wildschut. vervulling niet verdiend zou hebben, De gemeenteraad moest nu beslissen nee, hij vond het onbillijk dat het wie de gelukkige zou zijn. Er werd pensioen uit de gemeentekas betaald uitvoerig over gepraat, maar tot een zou moeten worden, terwijl slechts een keuze kon men niet komen. Naar de deel van de Lexmonders (namelijk zij reden hiervan kan men alleen maar die in de kom van het dorp woonden) raden. De oplossing die men toen profijt van de nachtwaker had. De vond, was heel eenvoudig. Men nachtwaker werd toch ook alleen benoemde gewoon geen nieuwe betaald door de bewoners van de nachtwaker! Christiaan Oorschot kom? moest nu "voorlopig" alle nachten Christiaan Oorschot mocht zijn waken, doch hij zag daardoor zijn verzoek zelf toelichten en vertelt dan inkomen ook verdubbelen. De gehele dat hij zijn betrekking niet vrijwillig zal opbrengst van het roepgeld was nu opzeggen als hij niet een pensioen van voor hem! / 3- per week (= f 156- per jaar) De gekozen "voorlopige" regeling krijgt. heeft toch nog elf jaar geduurd. Raadslid Scherpenzeel had toen een Zo voorlopig was de regeling dus niet! slim idee. Hij stelde voor om een tweede nachtwaker aan te stellen. De Pensionering van nachtwaker achtentachtigjarige Oorschot en de Christiaan Oorschot nieuwe nachtwaker zouden dan om de andere nacht dienst doen, elk de helft In 1870 breken er vijf roerige jaren aan van het bij de bewoners opgehaalde voor de nachtwacht. Na vele jaren klapwakersgeld krijgen, terwijl kennelijk tot ieders tevredenheid Oorschot een klein pensioentje uit de dienst te hebben gedaan, verzoekt gemeentekas kon krijgen. Hierdoor wiinbiiaali ^uiounui, uc Clliyc ging hij er mei veei op acnteruit en nachtwaker van Lexmond, om met werden de kosten voor de nachtwacht pensioen te mogen gaan. Hij had er zo zo laag mogelijk gehouden voor de langzamerhand wel de leeftijd voor gemeentekas. gekregen. In 1870 was hij namelijk Christiaan Oorschot ging met z'n halve achtentachtig jaar oud en vervulde bij pensionering accoord en kreeg een nacht en ontij, regen, mist en gladheid, pensioen van M ,1 5 per week of nog steeds zijn dienst. ƒ 59,80 per jaar. In de komende jaren Tegenwoordig is pensionering een zou deze regeling echter voor de gewone zaak, maar in die tijd kwam nodige problemen zorgen. dat nog niet zo veel voor. Als tweede nachtwacht werd Willem Gepensioneerde nachtwakers waren er Vonk gekozen. Tegelijkertijd werd vöör die tijd nog niet geweest in besloten, alweer op voorstel van het Lexmond. Het is daarom heel raadslid Scherpenzeel, om Vonk niet te begrijpelijk dat de gemeenteraad nogal voorzien van een instructie. De reden moeite had met het verzoek. hiervoor is waarschijnlijk dat het Burgemeester Van Slijpe had bestaande reglement (nog uit 1775?) sterk verouderd was en er een nieuw dan maar geheel af te schaffen. Dit opgesteld moest worden. Door de loop gaat de raad echter te ver. Met zes der tijd waren al diverse wijzigingen tegen één stem wordt dit voorstel ingevoerd. Zo verrichten de verworpen. nachtwakers nu het gehele jaar door Er moest dus een oplossing worden hun dienst, in plaats van alleen in de gevonden voor de betaling der wintermaanden, zoals vroeger nachtwakers. Het raadslid gebruikelijk was. Kortenhoeven komt dan met het Willem Vonk is slechts één jaar compromisvoorstel om de helft nachtwaker geweest. Hij overleed op (f 100,-) van de kosten te betalen uit 22 juni 1871, tweeënveertig jaar oud. de gemeentekas en de andere helft Op 13 juli 1871 werd hij opgevolgd (f 100,-) in wekelijkse termijnen door door Adrianus Oorschot. Vader en de bewoners van de kom van het dorp, zoon Oorschot vormden toen samen direct aan de nachtwakers. Met vier de nachtwacht. tegen drie stemmen wordt dit voorstel Een jaar later, op 1 augustus 1872, aangenomen. wordt zonder veel ophef de dan De burgemeester kent zijn dorps negentigjarige Christiaan Oorschot genoten echter en vermoedt dat eervol gepensioneerd. Zijn pensioen enkele of alle zesentwintig bedraagt / 104- per jaar. Een vetpot dwarsliggers dit besluit niet zullen was het niet, ook niet in die tijd. accepteren. Hij wil dan ook persoonlijk Evenals vele anderen moest hij van de de zesentwintig Lexmonders proberen bedeling trekken. Eerst kreeg hij van te overtuigen, alvorens het besluit uit het diakonale armbestuur f 0,50 per te voeren. Blijven ze weigeren, dan zit week, later echter f 1,-. Rijk is hij niet er niets anders op dan ze door het geworden! Oorschot overleed op 1 juni invoeren van een speciale belasting 1877, vierennegentig jaar oud. tot betalen te dwingen. De burgemeester ging op pad en Moeilijkheden bij betaling van het probeerde de groep van zesentwintig klappergeld voor het compromis te winnen. Helaas, het lukte hem niet. De betaling van de nachtwakers blijft problemen geven. In augustus 1872 Instelling van een speciale belasting weigeren zesentwintig Lexmonders om het klappergeld te betalen. Niet omdat Op 14 september 1872, dus elf dagen ze de nachtwacht overbodig vinden, erna, wordt door de gemeenteraad maar omdat ze van mening zijn dat alle besloten om een speciale belasting, Lexmonders maar moesten het "klapwakersgeld" te heffen volgens meebetalen. Op zaterdag 3 september het "van ouds bestaande tarief" tot 1872 kwam dit punt in de een maximum van f 110,-, gemeenteraad aan de orde. De vermeerderd met 10% voor het raadsleden die niet in de kom van het suppletoire kohier en 3% voor dorp woonden, waren hier natuurlijk oninbare posten. Deze belasting zou helemaal tegen. Ook het betalen van alleen gelden voor de bewoners van de twee nachtwakers uit de de kom van het dorp, die nu duurder gemeentekas vonden ze maar niks. uit waren dan met de vrijwillige Indirect zouden ze er dan toch aan bij regeling, doch ongeveer de helft moeten dragen! goedkoper dan vroeger. De belasting Om van het gezeur, ook in de moest nu betaald worden door de komende jaren, af te zijn, stelt eigenaars van de huizen, dus niet door wethouder C. Verhoef aan de de bewoners, zoals vroeger het geval gemeenteraad voor om de nachtwacht was. Hiermee was het probleem opgelost. Althans, dat dacht men. Het zo moeilijk tot stand gekomen besluit werd namelijk niet goedgekeurd door Gedeputeerde Staten. Er waren nog twee raadsvergaderingen nodig om tot het definitieve besluit te komen. Dit hield in dat alleen de bewoners van de kom zouden opdraaien voor het gehele salaris van de nachtwakers. De gemeente zou alleen nog de door onvermogen (= armoede) oninbare Nieuwe Jaars Heil en Zegenwensch posten voor haar rekening nemen. De Opgedragen aan de Wel Ed. Aclub. MagiCtraat, mitsgaders aan alle Heeren, Burgers en Inwoonderen der bewoners van de kom van het dorp 5tad Utrecht, door de waren nu weer even ver als toen ze KLAPPERLIEDEN, met hun actie begonnen waren! Met den aanvang van bet Scbrikkel-Jaar onzes Uitren Jtfus Cbrißus 1788. Ze lieten het er echter niet bij zitten. ir. ™T™/H"rVu^iï"n?ch*du^c Tijdens de gemeenteraadsvergadering mm 8 i n s B n.'< Ïi?£i;KrHd%SH°£r van 18 december komen ze nog "snel" ? S ï1' • ":' •'•":". :. ' >'i <•» :'••"'•" ,". een protestbrief brengen, waarin ze • » '•• verzochten om de bezoldiging van de ** il V •
, klapwakers alsnog geheel uit de - 8 -/i'ff'.V\^V\ ".;rw.'^;'r.;',"' gemeentekas te voldoen. De eenentwintig ondertekenaars waren: C. Toom; Adr. Zijderveld; C. Verwoerd; J. Muylwijk; C.J. Burggraaff; D. v. Mazijk; Y. Vermeulen; H. v.d. Vlist; J. v. Schellebeek; J. Spek; A.W. v.d. Nachtwakers. Détail uit nieuwjaarsprent van Pouw; J. Ipenburg; C. Roon; de klapperlieden te Utrecht, 1788 J. de Bruin; G. Lemmen; M.K. Bon; L. v. Utrecht, Gemeentelijke Archiefdienst Herrewaarden; A. v. Kalkeren; D. de (Foto: Utrecht, Gemeentelijke Fotodienst) Lon; W. Wansleeben; A.C. v. Schille- Opvallend is dat het bedrag per week beek. ongeveer gelijk was aan dat van 1775, Het verzoek werd in de volgende dus honderd jaar daarvoor! vergadering behandeld en afgewezen. Om het toch (ook in die tijd) lage En de nachtwakers, de hoofdpersonen salaris wat op te vijzeien, kon "in van dit artikel? Voor hen werd het nu buitengewone gevallen" een gemakkelijker. Ze hoefden nu niet gratificatie uit de gemeentekas worden meer zelf langs de deur om hun geld verleend. De eerste gratificatie krijgen op te halen. Dit werd nu gedaan door ze "al" op 29 januari 1883 en bedroeg de gemeente-ontvanger. de enorme som van f 6,73 per Financieel hebben de nachtwakers ook nachtwaker! geen schade geleden, omdat de gemeente uit eigen middelen de Nieuw reglement f 11,26 bijpaste die de bewoners van de kom geweigerd hadden te betalen Door al de onrust die er was over hun aan de beide nachtwakers. betaling, stond de nachtwacht in 1872 Hun salaris bleef echter evenhoog als in het middelpunt van de het vroeger was (f3,50 per week = belangstelling. Het bleek dat er nog f91- per jaar). Het werd nu een vast meer dingen voor verbetering vatbaar bedrag, zonder de risico's van waren, zoals bijvoorbeeld het oninbare bedragen. reglement. Het geldende reglement was waarschijnlijk al bijna honderd jaar reglement verdwenen. Voor het oud en er deugde dan ook niet veel wekken moest men nu de nachtwaker meer van. Burgemeester Van Slijpe extra betalen! ontwierp een nieuw reglement, dat op De straf bij plichtsverzuim is ook 20 oktober 1872 werd goedgekeurd gewijzigd. Dit is nu per gebeurtenis door de gemeenteraad. een boete van f 1,- die ten goede De nachtwakers waren nu beëdigde komt aan de Algemene Armen van beambten geworden en werden Lexmond. beschouwd als een soort politieagent. In de gemeentewet was bepaald dat Ze waren dan ook onbezoldigd de burgemeester de nachtwakers rijksveldwachter en stonden onder zelfstandig mocht aannemen en direct bevel van de burgemeester. ontslaan. De burgemeesters van Van 1 mei tot 31 augustus deden ze Lexmond hebben van deze dienst van 23 tot 3 uur (begin laatste bevoegdheid weinig gebruik gemaakt. ronde) en van 1 september tot 30 Over het algemeen lieten ze de april van 22 tot 4 uur. Elk uur moest de beslissing over aan de gemeenteraad. nachtwaker de volgende ronde doen, Dit zal wel gedaan zijn om geen die in principe gelijk was aan die van kritiek of tegenwerking op dit punt te 1775: beginnen bij de kerktoren, krijgen. vandaar naar de hoge rivierdijk, dan westwaarts tot aan het huis van Christiaan Westerhoud, dan terug tot BE ÏIKÏÎEMAK, aan het dijkhuis, toebehorend aan het Hoogheemraadschap "De Vijf Heerenlanden", daarna terug naar de Dorpsstraat tot het huis van de weduwe van Pieter Huisman en van daar terug langs het schoolgebouw Kortenhoeven in, tot aan het huis van de erven Bodde. Als deze route vergeleken wordt met die uit 1775, dan blijkt dat er toch al het nodige gewijzigd is in het dorp. Van alle voorvallen moest hij de volgende morgen verslag uitbrengen bij de burgemeester. Bij vechtpartijen, inbraak, enz. moest hij direct de veldwachter gaan wekken en, indien nodig, ook de burgemeester. Veel nadruk werd gelegd op het ontdekken van brand, zowel in de kom van het dorp als daarbuiten. Bij brand hoeft hij nu niet meer zoveel mensen te wekken als in 1775. De burgemeester en de brandmeesters zijn voldoende. Door het aanhoudende klappen en "brand"-geroep, zullen de anderen toch al wakker geworden zijn. 7.nu itvunrïeiiJitleppiT -/reexen.. Bij brand in de kom van het dorp moeten uiteraard ook de bewoners en Nachtwacht. Kopergravure door J.G. van de buren snel gewaarschuwd worden. Terveen, uit "Kleine gedichten voor kinderen" van Hieronymus van Alphen, 1821 Het gratis wekken op verzoek is uit het (Foto: Utrecht, Gemeentelijke Fotodienst) Bewapening van de nachtwaker buitenwijken. De volgende argumenten werden hiervoor aangevoerd: De nachtwakers waren van pure - Tot nu toe bleken de nachtwakers wachtslieden uitgegroeid tot orde niet nodig voor het handhaven van bewaarders. Hun enige uitrustingsstuk de orde op straat in de nachtelijke was echter de klap. Die maakte wel uren. veel herrie, maar was niet erg - Een roepende en klappende nacht doeltreffend om inbrekers te waker, die bovendien een vaste betrappen en in te rekenen of om route volgt, is niet in staat om tegen vechtenden uit elkaar te halen. In diefstal of inbraak te waken. andere gemeenten hadden de Alleen deze twee zaken zouden alleen nachtwakers ook vaak een hond bij voor de kom nuttig kunnen zijn, maar zich. Of dit in Lexmond ook het geval de andere taken van de nachtwaker geweest is, is niet bekend maar wel waren wel degelijk nuttig voor het waarschijnlijk. gehele dorp of men moest er toch Beide nachtwakers vragen in apart voor betalen. Deze punten december 1872 aan de gemeenteraad waren: om "hun een pistool te geven, ten - Van het aanhouden van landlopers einde daarmede gewapend zijnde, heeft de kom evenveel "genot" als beter in staat te zijn hun gezag te de buitenwijken, want een landloper handhaven". De raad vond (gelukkig) kan gemakkelijk van de kom in de een vuurwapen wat te veel van het buitenwijken komen. goede, maar een sabel wilde men hen - De bewoners van de kom, die zich wel geven. Op de laatste dag van 1872 's morgens vroeg door de werd er ook een voorschrift nachtwaker laten wekken, betalen vastgesteld voor het gebruik en hem daarvoor extra. "Zelfs de onderhoud van de sabels. En zo daggelders moeten van hun zuur konden de nachtwakers zich in 1873 verdiend geld betalen, teneinde zich en volgende jaren veiliger en te doen roepen tot de arbeid". gewichtiger voelen. - De enige, doch ook belangrijkste taak van de nachtwaker, is het alarm Opheffing klapwakersgeid slaan bij brand. Hiervan heeft de kom evenveel plezier als de In 1873 en 1874 werd het buitenwijken. Immers, brandweer en klapwakersgeid keurig betaald door de brandmiddelen zijn veel spoediger bewoners van de dorpskern, behalve ter plaatse bij een brand in het door hen die dat geld niet konden benedeneinde van Lakerveld of missen. In 1873 waren dat twaalf Achthoven, wanneer de klapperman mensen en het oninbare bedrag was te Lexmond de brand gezien en f 5,33. alarm geslagen heeft, dan wanneer Toch zat het de bewoners van de kom men eerst naar het dorp moet nog steeds niet lekker. Ze staken in komen om de brand te melden. juni 1 875 de koppen bij elkaar en (Telefoon had men toen nog niet in stelden een lang verzoekschrift op aan Lexmond.) de gemeenteraad om de belasting, - De openbare gebouwen in de kom genaamd klapwakersgeid, af te (kerk, school, pastorie) behoren aan schaffen en de nachtwakers te betalen de gehele gemeente en worden uit de gemeentekas. door de nachtwaker bewaakt met Het verzoekschrift zat goed in elkaar. het oog op het ontstaan van brand. Men toonde aan dat de bewoners van Het verzoek, opgesteld door K. van der de kom niet mèèr profijt van de Heiden, werd door zesenveertig nachtwakers hadden dan die van de personen ondertekend, terwijl nog veertien anderen in een aparte brief In 1 891 krijgt hij weer f 1 0- omdat hij hun instemming betuigden. "tengevolge van de strenge winter Na een uitvoerige discussie besloot enige uitgaven heeft moeten doen". de gemeenteraad, met vier tegen drie stemmen, om per 1 januari 1876 het Nachtwaker Adrianus Oorschot klapwakersgeld op te heffen en de met pensioen nachtwakers geheel uit de gemeentekas te betalen. In januari 1892 vraagt Oorschot weer Eindelijk hadden de bewoners van de om een gratificatie. De burgemeester kom het pleit dan toch gewonnen en "doet enige mededelingen omtrent de waren de nachtwakers echte treurige zedeloze toestand enz. van 't gemeentebeambten geworden. Alleen gezin Oorschot". Onder zedeloos hun salaris was nog ver onder de maat. verstaat men in die tijd meer een afwijkend gedrag. Het gezin was arm en Oorschot zelf kampte waarschijnlijk Weer èèn nachtwaker nog met de gevolgen van zijn ongeluk. Bovendien werd hij een dagje ouder. Op 1 december van datzelfde jaar Zoals zovelen in die tijd zal hij wel (1875) kreeg nachtwaker Pieter de aan het werk hebben moeten blijven Jong eervol ontslag. De andere om tenminste nog wat inkomsten te nachtwaker, Adrianus Oorschot, wilde hebben. Hij was toen zevenenzestig graag die dienst erbij hebben. Dit jaar oud. wordt door de gemeenteraad De gemeenteraad zat kennelijk met toegestaan, zodat vanaf dat tijdstip er het geval in haar maag. De beslissing nog maar één nachtwaker in Lexmond over het verzoek wordt verschoven is. Zijn salaris wordt verdubbeld en naar de volgende vergadering. komt op f 1 82- per jaar. Waarschijnlijk zag men wel in dat het Begin januari 1877 verzoekt hij om voor Oorschot niet langer mogelijk was salarisverhoging, maar dit wordt, op om zijn dienst als nachtwaker te voorstel van wethouder Bikker, blijven vervullen. De burgemeester afgewezen. Een voorstel van de heer doet dan in de tweede vergadering het Kortenhoeven om de nachtwaker, "als voorstel "om aan nachtwaker hij goed zijn dienst blijft waarnemen Oorschot met ingang van 1 april een over 1877 (dus uit te keren in 1878) pensioen toe te kennen van f 50,-". van f 1 0- te verlenen", wordt echter Arme gemeente Lexmond! De aangenomen. In 1880 kreeg hij f 7,50 nachtwaker kostte nu f 182- aan en daarna per jaar f 8-, totdat er in salaris en normaal f 8- aan 1889 plotseling niets meer overschiet gratificatie, totaal dus f 190- per jaar. dan een schamele f 5,-. Salaris Aan pensioen voor Oorschot en aan verhoging is er ook nog steeds niet bij! salaris enz. voor de nieuwe In de zomer van 1889 krijgt Oorschot nachtwaker zou men dan f 190- + een ongeval en verstrekt de dokter / 50- = f 240- per jaar kwijt zijn. Dat hem, om medische redenen, een vond men veel te veel. Burgemeester matras. Geld om die matras te betalen, Van Slijpe had daar echter een had Oorschot echter niet. Hij vraagt oplossing voor. Hij had "een persoon daarom in december 1889 aan de op 't oog die zeer geschikt is en die, gemeenteraad om hem een extra zolang als Oorschot leeft en dus gratificatie te geven. Gelukkig was de 't pensioen geniet, die betrekking voor gemeenteraad in een humane bui en f 1 50- wil waarnemen". Het zou de betaalt de matras voor hem. Een gemeente dan maar f 10 - per jaar gratificatie bij de jaarwisseling kon er kosten. toen natuurlijk niet meer vanaf. Toch zijn er nog raadsleden die "aan
10 verhoging of een gratificatie. Voor verhoging van de f 150- salaris voelt men niets. Burgemeester Pot stelt dan voor om Van Mourik f 10- gratificatie te geven, "aangezien de jaarwedde slechts 41 cent per nacht bedraagt, waarvoor hij door weer en wind moet". Ook hier voelen de raadsleden niets voor en besluiten met vijf tegen één stem om hem slechts f 5- gratificatie te geven. Het jaar daarop ziet het er naar uit dat Van Mourik weer niet veel zal krijgen. Wat is namelijk het geval? Op de begroting voor 1 896 stond voor de nachtwacht een post van f 1 60,-. Het salaris bedroeg f 150-, dus blijft er f 10- over. Nu wil het geval dat Van Mourik in dat afgelopen jaar (1896) een aantal dagen ziek geweest is. Tijdens zijn ziekte is zijn dienst waargenomen door H. Bogerd, die er f 4- voor kreeg. Er zat dus nog maar Nachtwacht. Tekening door J.C. Martens van Sevenhoven naar model op tekenavond f 6- in de pot en meer kan Van van het Genootschap Kunstliefde te Utrecht, Mourik niet krijgen, volgens de ca 1825 rechtlijnige denktrant van de Utrecht, Centraal Museum toenmalige gemeenteraad. Afwijken (Foto: Utrecht, Centraal Museum) van de regel, zeker als dat geld kostte, Oorschot slechts f 40- pensioen toe was er niet bij. willen kennen, opdat de gemeente er Burgemeester Pot probeert toch iets schadeloos zoude afkomen". Over extra's te doen voor Van Mourik en sociaal beleid gesproken! Gelukkig stelt daarom voor om hem "een flinke wordt tenslotte eenparig besloten om jas te geven, voor 't gebruik als het pensioen op f 50- te stellen. Ter nachtwaker". Met zes tegen één stem vergelijking: Christiaan Oorschot, de wordt het voorstel echter afgestemd. vader van Adrianus Oorschot, kreeg in Uiteindelijk krijgt hij maar f 5- 1872 f 104- per jaar! gratificatie. De ene overgebleven Adrianus Oorschot heeft nog zeventien gulden zal wel voor iets anders jaar van zijn pensioen "genoten". Hij (nuttigers?) gebruikt zijn. In ieder geval overleed op 23 april 1909, is duidelijk: hoe minder ziek, hoe meer vierentachtig jaar oud. gratificatie. Het volgende jaar (1897) is hij weinig ziek. Er blijft f 7 - over en dit De laatste nachtwakers bedrag wordt hem begin 1898 als gratificatie toegekend. In de plaats van Oorschot werd per 1 Wanneer Van Mourik ontslag neemt april 1892 benoemd J.A. van Mourik. als nachtwaker, is niet bekend. Het Deze kreeg in 1894 nogal wat kritiek moet ergens tussen juni 1 899 en te horen op de manier waarop hij zijn november 1901 zijn geweest. Hij dienst verrichtte, vooral nadat er overleed enkele jaren later en wel op in december 1894 een flinke brand 29 april 1905, eenenvijftig jaar oud. gewoed had. Van Mourik wordt opgevolgd door G. In januari 1 896 vraagt hij om salaris van Santen. Zijn salaris bedraagt nu
11 f 1 65,- per jaar, maar gratificaties zijn er niet meer bij, op een heel enkele keer na (1905). In 1912 vraagt Van Santen salaris verhoging tot / 200- per jaar. De raadsleden J. Vink en B. Ipenburg steunen dit verzoek, maar het wordt toch met vier tegen drie stemmen afgewezen. Uiteindelijk wordt het salaris vastgesteld op / 180,- per jaar, ingaande 1 januari 1913. Dit is altijd nog f 2- minder dan een nachtwaker in 1875 verdiende en maar f 5,50 meer dan in 1775, als er toen maar één nachtwaker zou zijn geweest. Per 1 januari 1914 wordt het salaris f 190- per jaar. De nachtwaker heeft echter weinig plezier van deze verhoging. Datzelfde jaar overlijdt hij. Er wordt echter gewacht met de aanstelling van een nieuwe nachtwaker. Men zag de noodzaak ervan niet meer zo in. Betere straat verlichting, wekkers, telefoon en dergelijke technische verworvenheden die hoe langer hoe meer gemeengoed Nachtwaker. Litho door H. Brown, 1841 (Foto: 's-Gravenhage, Gemeentelijke werden, waren hier de oorzaak van. Archiefdienst) Op 6 maart 1915 wordt dan ook besloten om voorlopig geen 1770 "peij" gekocht, waarvan door de nachtwaker meer aan te stellen. De Lexmondse kleermaker Gerrit van der zomer kwam eraan en de eerste Pouw "rokken" gemaakt werden. In wereldoorlog was in volle gang. 1774 en later werd zelfs "peij, linnen Redenen om een beslissing op te en knopen" aangeschaft. Pas in het schuiven naar het nieuwe jaar. En begin van de 19de eeuw werden de zoals het zo vaak gaat: van uitstel jassen kant en klaar gekocht. De komt (stilzwijgende) afstel. Het tijdperk kosten? In 1842: f 15,37 en in 1892: der nachtwakers is in Lexmond f 16,-. voorgoed voorbij. In de 18de eeuw kregen de nachtwakers vrij regelmatig, vaak om Kleding van de nachtwakers de drie jaar, een nieuwe jas. In de 19de eeuw werd dit veel minder. Het "uniform" van de nachtwacht In de tweede helft van die eeuw moest bestond alleen maar uit een jas. Van een nachtwaker zeven jaar of meer oudsher werd deze door het met een jas doen. De gemeente was gemeentebestuur ter beschikking zuinig op die jassen. In 1876 kreeg gesteld. In de 18de eeuw werden deze A. Oorschot de jas van zijn voorganger, jassen "rokken" genoemd. In die tijd P. de Jong! werd door het gemeentebestuur de stof gekocht en werd aan een Verdere uitrusting van de nachtwaker kleermaker opdracht gegeven om de jassen te maken. Voor het klapperen gebruikte de Zo werd in de jaren 1 764, 1767 en nachtwaker een houten klap. Dit was
12 een plank met haaks daarop een vergroten. Overdag verrichtten ze dan handvat en een soort klepel, die ook vaak tegen betaling werkzaam steeds, bij het op en neer bewegen heden voor anderen. van de klap, tegen de onder- of Vaak hebben de nachtwakers ook bovenkant van de plank sloeg. De officiële bijbaantjes gehad. Zo waren in klappen waren meestal gemaakt van de 18de eeuw de nachtwakers vaak eikehout. ook doodgraver. De laatste Deze klappen werden meestal door de nachtwaker, G. van Santen, was ook dorpstimmerlui gemaakt. Zo maakte de klokluider, kontroleerde de Lexmondse timmerman Hendrik de Bie brandtonnen en was nog één jaar in 1781 een nieuwe klap die 18 (1904/1905) lantaarnopsteker. Tijdens stuivers, dus f 0,90 kostte. de markt- en kermisdagen hielpen Een looplamp was ook een onmisbaar nachtwakers ook bij het bewaren van attribuut. De Lexmondse straten waren de orde. grotendeels onverlicht en niet zo goed In veel, vooral grotere gemeenten, bestraat als tegenwoordig. gingen op nieuwjaarsdag de Nachtwakers hadden - het kwam nachtwakers langs de deur en boden reeds ter sprake - ook vaak een hond dan een gedrukte nieuwjaarswens aan. bij zich om zich te kunnen verdedigen. Deze bestond meestal uit een prentje Of alle Lexmondse nachtwakers een met een lang of kort gedicht. Van hond hadden is echter niet bekend, maar wel waarschijnlijk. Vanaf december 1872 was, zoals we zagen, de nachtwaker ook gewapend met een sabel.
Het wachthuisje
Het wachthuisje waar de nachtwaker in verbleef tussen zijn ronden, heeft waarschijnlijk altijd in de buurt van de kerk gestaan. Het was oorspronkelijk een houten gebouwtje, dat meermalen vernieuwd is. In 1893 werd het vervangen door een stenen, geheel grijs gepleisterd gebouwtje. Het stond in de noordelijke hoek tussen toren en kerkgebouw, daar, waar zich nu het houten bordje bevindt waarop de kerkdiensten vermeld zijn. Het huisje was niet groot. Er was net voldoende ruimte voor één man om te zitten. Het was iets ruimer dan een buiten-WC, die we rond het dorp nog wel aantreffen.
Bijbaantjes en extraatjes
In de 19de eeuw was het salaris van de nachtwakers maar karig. Ze zullen Klepper zoals die in vroeger eeuwen gebruikt werd te Vianen er maar wat graag iets bijverdiend Vianen, Stedelijk Museum willen hebben om hun inkomen wat te (Foto: Utrecht, Gemeentelijke Fotodienst)
13 J
Lexmond is mij zo'n nieuwjaarswens het grootst was als hij voorbij hun huis niet bekend en het is dus heel goed kwam. De bekende dichter mogelijk dat dit hier niet gebruikelijk Hieronymus van Alphen heeft dan ook was. Dat wil echter niet zeggen dat de niet voor niets het volgende nachtwakers niet een min of meer kindergedicht gemaakt: verplichte nieuwjaarsfooi kregen. Zou ik voor den klepper vrezen? Zeker is dit echter niet. O, die goede, brave man, Maakt dat ik gerust kan wezen Kinderen en de nachtwacht En ook veilig slapen kan. Goede klepper houdt de wacht Een roepende en klapperende Ik ga slapen, goede nacht. nachtwaker zal een flink lawaai gemaakt hebben. Het is dan ook geen Schoon hij loopt door wind en regen, wonder dat kinderen vaak bang waren Het waken wordt hij nimmer moe. (of bang gemaakt werden!) voor de Goede God geef hem Uw zegen nachtwaker. Vooral op donkere Want mijn oogjes vallen toe. winternachten zullen veel kinderen Broederlief, geloof het vast zich niet prettig gevoeld hebben als ze Dat hij op de dieven past. de nachtwaker al van verre hoorden aankomen en het aanzwellende lawaai W. van Zijderveld
Naamlijst van de nachtwakers van Lexmond
De namen van de nachtwakers zijn maar over een beperkte periode bekend. De in het gemeentearchief van Lexmond gevonden namen zijn hieronder vermeld.
Datum van Datum van Naam Titel Bijbaan aanstelling ontslag of overlijden
1700 Hermanus Nachtroeper
24-11-1781 Govert van Bentum Klapperman 4-11-1783 Theunis van Bommel Nachtroeper Doodgraver 2-10-1784 Klaas Vermeulen 30- 9-1785 Bart Verbree 7-10-1785 Hendrik Langerak
8- 1-1859 Marinus Burggraaff Klapwaker 1- 8-1872 Christiaan Oorschot 2- 4-1870 22- 6-1871 Willem Vonk 13- 7-1871 1- 4-1892 Adrianus Oorschot Nachtwaker Klokluider 26- 7-1872 1-12-1875 Pieter de Jong 1- 4-1892 Jan Anthonie van Mourik 3-11-1914 Gijsbert van Santen
14 Bronnen en bibliografie heden in de kerk van Lexmond te voorschijn kwamen. Gemeentearchief van Lexmond H. Brown, De Nederlanden, Op de oudste bewaard gebleven steen 's-Gravenhage 1841 J.H. Laarman, Nederlanders door staat langs de vier randen: Hier leit Nederlanders geschetst, Amsterdam 1842 begraven Jan Heinricks 3 (= van der) C. Buijs, De klepperman en de laatsten in de Pijl - Sterf A° 1570 Den 10 Januarij. Krimpenerwaard, Krimpen aan den IJssel Bijdt voer die Sielle (= bidt voor die (Streekmuseum "Crimpenerhof") 1976 J.A.L. de Meyere, Met de beste wensen voor ziel). het nieuwe jaar, Baarn 1981 Merkwaardigerwijze vinden we midden op dezelfde steen vermeld: Johannis van Lier School Mr tot Lexmont en daaronder: Hier lyt Begrave Marritge Coenraets Tak - Sterf Den 5 Augustus 1699. Er werd geen steen gevonden van tussen de jaren 1570 en 1616. Uit dit laatste jaar is er: Hier leyt begraven J° (= Jonker) Abraham vander Noot. In den Heer gerust den 8 Mays A° 1616. Op deze grafzerk staan familiewapens MCiTiir.iT i\ uvmrasmri TE ununiiim,. van zijn ouders en grootouders: Van Opgedragen *an de Openbare Gerechten, Burgere en Bewoners. der Nood; Brakel; Pipenroy; Nispen; Lamerus; De Wael van Kronesteyn; Raephorst. Aan het hoofd van de gemeente stond vroeger een schout. Er was een schout van Lexmond en Achthoven, maar er was ook een schout van Lakerveld: Hier leyt begraven Hillichen Jan Pijls - Huysvrouwe van Gerrit Cornelisz. Prins, Schout van Laeckervelt; is inden Heer Gerust Den 2 May Anno 1618. Ook van schout Prins is de steen bewaard: Hier leyt begraven Gerrit Cornelissen Prins, in syn leven schout tot Laeckervelt - Sterf den 6 December Nachtwakers. Détail uit nieuwjaarsprent van Anno 1622. de nachtwacht en lantaarnopsteker te Sterkenburg, 1889 Arnhem, Rijksmuseum voor Volkskunde Het Verscheidene stenen hadden een Nederlands Openluchtmuseum (Foto: familiewapen, maar die zijn meestal Arnhem, Rijksmuseum voor Volkskunde Het weggesleten, omdat er overheen Nederlands Openluchtmuseum) gelopen werd. Soms is zodoende ook een deel van de naam onleesbaar geworden: Hier leut begraven Ysbert Aertsen ... (= onleesbaar) Sterft den 22 Grafstenen in de kerk van Lexmond Meert Anno 1623. In deze bijdrage wordt een overzicht Op een klein steentje staat: gegeven van de grafstenen, die Willem Teessen - Sterft in 't jaer indertijd bij de restauratiewerkzaam Anno 1624.
15 De Lexmonders zullen dit jongetje genoemd hebben: Harmpie van Kees van Gijze. In het spraakgebruik noemde men zelden de achternaam en dat merkt men ook aan de grafzerken: Hier leidt begraven Hendrick Jansz. woonende tot Lexmont; is gestoorve int jaer ons heerê 1641 op dê 12 november. Op het familiewapen van deze Hink van Janne zijn nog duidelijk drie sleutels te zien.
Hier leyt... raven Jan Klase - sterft op den 31 Juli 164... Hier leit begraven Gerrit Classen - Sterf 7 Febr. 1646. Dese Steen en Stede komt mei Willem Willemsen, smidt toe ende meine erven ende leit hier onder begraven mein •*WS,:...,,J.v..^,.~ soen Cornelis Willemsen, is gestorven den 4 Mert Anno 1646. Op dezelfde steen staat ook: Dit graf comt toe Cornelis Tonissen, gemeenlands smit, en sijnen erven; C orenzkM £:ksmonà 1682. Hier leit begraven Coenraet Jansz. van vut: |, Oi^'ió^c, ysïsïsï; Groningen, is in den Heere Gherust op (Foto: Vianen, Gemeente Archief) den 5 Juny Anno 164 7. Hier Leidt begraven Griet Aériens - is Hier leyt begraven Janneken Gerrets, gestorven Den 13 Maert Anno 1629. De Huisvrou van sa. Cornelis Cornelissen van Noordeloos; sy sterft Hier leit begraven Aeriaentchen Jans - op den 9 November Anno 1650. de twede huisvrou van Hendrick Op het familiewapen staan drie Jansen - Sterf den 3 Januari Anno haardhalen. 1630. Hier leyt begraven Hermen Egbertsz. Hier leit Beghraven Annichien Bijl - Sterft den 15 September 1651. Hermensen - Huisvrou van Heindrick Tersen Anno 1629. Hier leyt begraven Aérien Janz. van Tienhoven. Hy is Gerust den 29 Meert Hier lijdt begraven Arien Gijsbertsen, Anno 1652. Hy was oudt 60 jaren. Gewoont op Lakervelt en sterft Kerck- meester Gheweest 6 jaren; ende is Jan Dircksen sterft A° 1653. gerust den 1 Augusti Anno 1631. Hier leyt begraven Franck Mateuwisz. Hier leyt begraven Bert Jansen is van Bommel. Sterft den 31 Martius gestorven den 9 Februarius Anno 1639. 1653 - F > M. Hier leit begraven Hermen Cornelisen, Hier leyt begraven Aentgen Aert, de Het kind van Cornells Gijsbertsen, Huysvrouw van Marynus Hopman, ende sterf den 21 Augustus Anno Schipper tot Zierickzee. Sterft Den 10 1640. December 1655. Op deze steen staat
16 de afbeelding van een zeilschip. Jan Lossert - Borgemeester tot Lexmont - is gerust 1 700. Claes Gerrets, Sterf 1659 den 18 D... I Zijn familiewapen staat op het M. schuttersbord in de Lexmondse kerk. Dirck Hendricx de Hilt 1660. Gerrit Woutersen Anno 1703. Hier leyt begraven Paulus Pleunen van Jacob Willemsen sterft int leste van Noordeloos, in der tijt Schepen tot Februarius 1 704. Laeckerveldt - Sterf den 19 Meert Anno 1661. Hier lijdt begraven Cornells Hendricksen Koek, Steenbacker - en is Hier leyt begraven Pieter Pleun Sterft gestorven op den 24 September Anno Den 26 Februarius 1663. 1704. ... Petersen de Rie leyt hier begraven. Hier /e/f begraven Prins Henderickse, Sterf den 21 November 1666. Jonckman van Cortenoever out 37 Hier leyt begraven Meerten Dircksen Jaren - Hy is gerust op den 27 M y us Appel - Gemeenlants Timmerman - Anno 1705. Sterft den £ ... 1667. Hier lydt Begraven Dirck Wynantsen Dit Graft komt toe Willem Dircksen Drie - Sterft Den 28 September 1706 - de Montenegro - 1668. Met syn Huysvrouw Fygjen Gerritsen De Montenegro's woonden in de van der Meylen. - Sterft den 6 April Gregoriushoeve. 1708. Cornells Bastiaens Maetie 1668. Bert Beyen A° 1707. Aérien Jansen van Mouwerick 1668. Dirck Cornelissen Verhoef 1716. Hier leyt begraven Maiken Adriaensen De Kelder van D° I.F. van Warm vliet - Jan Gijsen dochter van Laekervelt. Predikant tot Lexmont A° 1743. Sy Sterft den 25 Januarius Anno 1671. Van Warmvliet was predikant te Willem Cornelissen Neck Sterft Lexmont van 1 707 tot 1743. Anno 1679. Dese steen en ste kom toe Gerrit Hier leyt begraven Annigien Peters Cornelissen Huysman - 1716. dochter. - Sy was out 1 7 jaren. - Sterf Huysman was kastelein in "De Drie den 21 September Anno 1682. Baersen". Zijn familiewapen staat op het schuttersbord in de Lexmondse Op een steen zonder jaartal: kerk. Härmen Cornelisz. Neck. Hier lijdt Begraven Jan Aelbertsen van Hier leyt begraven Jantie Jansen - Cortenoever - Hy is Gerust op den 21 Sterf den 26 Januarius Anno 1690. Febriarius Anno 1717. Hier lydt begraven Adrianus van der Daniel Cariaen, gerechts boode tot Cley- Sterf op den 17 November 1693. Lexmont ende van Lakervelt 1719. Hier leyt begraven Gerert Haasbroeck - Cariaen was kastelein in "De Drie Sekretaris van Lecxmont en Lakervelt Snoeken". - Den Heer Gerust Den 18 April 1697. Jan Lammertsen Goes. - Hy is gerust Zijn familiewapen staat op het Anno 1 720. schuttersbord in de Lexmondse kerk. Bart Cornelissen, Jan Joosten Buer- Hier leyt begraven Jan Bastiaensen man en Tonis Cornelissen Stip 1720. Swaenskuycken, Jonckman out 27 Jaren - hij is gestorven op den 17 Grietien Joosten Sidervelt, de September Anno 1698. Huisvrouw van Henderick Jansen
17 Haegheman. - si is gerust 1 720. alweer enige jaren geleden verschenen boekje "Herkent u ze nog? Willem Jansen Diepenhorst - Anno de oude Bijnamen". De samenstelster/ 1721. schrijfster, Bep Steehouwer, somt Gerrit van der Pou, Geboortigh van hierin een groot aantal bijnamen op en Mastricht. - Hy is gerust 1722. geeft van een aantal ook de Van der Pou was kleermaker te oorsprong. De reden waarom inwoners Lexmond. van Vianen "Reigers" genoemd worden, blijft helaas verborgen. Juist in Neeltje Hendricks Hoeckwater - 1724. deze aflevering van het tijdschrift Frans Mateeuwissen van Rooyen - Hy waarin een belangrijk deel handelt is Gerust 1729. over Lexmond, zou een nadere verklaring niet hebben misstaan. Bastiaen Abrahamsen Stees. - Hy is De meest simpele vorm van geschied gerust 1734. vorsing, navraag bij oudere bewoners Hier rust - Petrus Muilman - Geb. 8 Oct die een stad of streek ook in hun jeugd 1711 Gest. 11 Juny 1793 - Leeraar der gekend hebben, leverde geen Gemeente van Uitwijk en Waardhuizen. resultaat op. Wel werd me bij herhaling Daarna van Lexmond en Laakerveld. een verklaring gegeven voor de Gedurende den tijd van 51 Jaaren. bijnaam van Lexmonders. Zijne Gemeenten getuigen van zijn Al omstreeks het begin van deze eeuw oprecht gedrag, Nedrigheid, (1) werden de Lexmonders "Potlooiers" Geleerdheid, Voorbeeldigen ijver en genoemd. De reden hiervan zou liggen beproefde Godvrugt. - De hoogachting in de steeds weerkerende aktiviteit van en de liefde zijner kinderen hen om de torenspits van hun kerk vergezelden hunnen waardigen Vader zwart te maken met potlood (2). Deze tot in dit graf en waren dit spits werd namelijk met even zo gedenkteeken hunner dankbaarheid, hardnekkige volharding door de eerbied en ouderliefde zijne zalige Viaanse reigers bevuild. Om alle nagedagtenisse verschuldigd. misverstand te voorkomen: met deze reigers werden niet de bewoners van Enkele steentjes zijn zonder jaartal: de vrijstad bedoeld, maar de "Ardeae cinereae", de blauwe reigers. Cl. Pas. Blijft de vraag waarom Vianesen de Pieter Verhoef - \^ Marten Franc Kamp. C.T. v. Dyck. C. v/d Griend. Dirck Aeriensen van Patsom. P. Horden
De reigers van Vianen
(...) je mot ut drek dan ok wel wete, dat we gezameluk "Reigers" hete, (...) De reigers van Vianen. Beeld van mevrouw W. Albers Pistorius- Deze belangwekkende mededeling Fokkelman, 1971. staat op de eerste bladzijde van het (Foto: Vianen, Gemeente Archief)
18 bijnaam "Reigers" dragen. Immers, waar onder de schat ley verhoolen, een bijnaam duidt toch meestal op een door welke damp tweehondert vyfen bijzondere en/of belachelijk gemaakte zeventig reygers wierden verstikt in het eigenschap of hoedanigheid. IJssel- Viaansche bosch; (...). De reigers steiners - apeluiers, Vreeswijkers - hebben zich nu verplaatst naar het kwakkers e.d. Maar reigers? Kan soms Viaanse Bos, maar er is sprake van het veelvuldig voorkomen van deze een aanmerkelijk aantal. vogel in de omgeving van Vianen Twee eeuwen later- op 3 juli 1 971 - geleid hebben tot de spotnaam? Zoja, wordt in Vianen een beeldengroep dan is het een hechtgefundeerde onthuld. Het is een schepping van de historische bijnaam, die tevens in Houtense kunstenaresse, mevrouw brons is gegoten. W. Albers Pistorius-Fokkelman en stelt In zijn "Oorspronck, voortganck en voor, hoe kan het nu anders, reigers. daeden der doorluchtiger heeren van De stichting tot beheer van het Brederode" meldt de "Rechten vermogen van de voormalige Professor in de Acad. tot Utrecht, en vereniging "Spaarbank te Vianen" Raets-Persoon in de Kaemer van bood de gemeente een fontein met de lustitie s'Lants Vianen" na een lofzang bronzen beeldengroep aan. De fontein op de schone ligging en uitmuntende in het Prins Bernhardplantsoen, toestand van Vianen: "(...) zal in aanmerkelijke mate tot de Brenget mede geen gering vermaeck verfraaiing van de entree van de stad aen den mensche, het wel beplante bijdragen" aldus het toenmalige Bosch alwaer de boomen op reyen met gemeentebestuur, en Vianen nog lang menichten wedersijdts tegen den aan haar bij-/spot-/scheldnaam anderen over gesettet, een aengenaem herinneren?! perspectyf den gesichte vertoonen. Daer by komt het Reygers-Bosch, (1) Mededeling van oud-wethouder J. van t'gesanck van alderhande kleyn Dieren te Lexmond. (2) "Potlooien" of potloden werd gemeen gevogelte, de ooren met eene zaam toegepast om o.a. de aengenaemheyt vermaeckende. wijzerborden aan de kerktoren weer In het in 1656 uitgegeven boek zwart te maken. spreekt Voet dus heel uitdrukkelijk J.M.M. Ruijter over een Reigerbos bij het Viaanse Bos. Een kleine tachtig jaar later duiken weer reigers op in verband met Vianen. Verenigingsnieuws In zijn, in het vorige nummer van dit tijdschrift gepubliceerde "Vyanens Genealogische werkgroep: alverdriet": Jacob Cam po Weyerman nieuwe start (1677-1747)" citeert dr A.J. Hanou de heer Weyerman. Het betreft een Tijdens de afgelopen jaarvergadering passage uit "Leevens Byzonderheden werd de heer A. de Vaal uit Lexmond van Johan Hendrik, baron van Syberg, verkozen tot nieuw bestuurslid. Zijn Heer van Ermelinghoven en taak binnen de vereniging zai met Bockersbek". In een verhaal over het name liggen op het terrein van de "schaaken" van een schat die in genealogie: kort gezegd is dat het Hagestein begraven lag, schrijft onderzoek naar onze voorouders. Weyerman: (...) dat die duyvelbanners Het ligt in de bedoeling van de heer ten dien eynde eenige verwonderlyke De Vaal om het sluimerende bestaan bezweeringen hadden in 't werk van de genealogische werkgroep van gestelt; doch dat 'er een schielyke rook onze vereniging nieuw leven in te was doorgedrongen door den aarde blazen. Eenieder die belangstelling
19 heeft, aktief wil helpen, of suggesties gravinnen die een rol hebben gespeeld heeft wordt verzocht kontakt op te in de geschiedenis van Culemborg. nemen met de heer A. de Vaal, Hierna de "protectorenkamer". Het Lijsterbeslaan 61, 4128 SM Lexmond bestuur van het weeshuis berustte bij (telefoon 03474-1803). een college van protectoren; dat waren er vier: de graaf van Culemborg, de deken van de kerk en de beide burgemeesters. Verslag van de excursie (met Op de eerste verdieping wordt de jaarvergadering) naar Culemborg topografische collectie bewaard: schilderijen, prenten en tekeningen Rond halftwee vertrokken op zaterdag van het oude Culemborg. Alle 23 april 1983 met eigen vervoer een aanwezigen waren enigszins verbaasd veertigtal leden naar de vrijstad dat in het Elisabeth Weeshuis zoveel Culemborg. Aan de poort van het was te zien. voormalige Elisabeth Weeshuis in de Na een rondleiding van ruim een uur, Herenstraat, thans museum, werd het die door de conservator op zeer gezelschap ontvangen door de uitvoerige en boeiende wijze werd conservator, de heer Schipper. verzorgd, gingen de deelnemers naar Op de binnenplaats werd het exterieur het Parochiehuis "De Lantaarn", waar van het gebouw bekeken, hetwelk de jaarvergadering werd gehouden. bestaat uit twee haaks op elkaar staande vleugels: het "mannenhuis" en Namens de excursie-commissie, het "vrouwenhuis", elk met een G.A. Verduin afzonderlijke ingang. Sinds 1928 vond ook de Oudheidkamer voor Culemborg en Omstreken onderdak in dit gebouw. Excursie naar Xanten (Duitsland) Rond 1954 zijn de laatste wezen vertrokken; de museum bestemming is De excursie-commissie heeft het gebleven. genoegen de leden uit te nodigen voor Het Elisabeth Weeshuis werd gesticht een excursie naar Xanten, op zaterdag uit een deel van de nalatenschap van 10 september a.s. Daar zal onder Elisabeth van Culemborg die in 1555 leiding van de heer Woudenberg een overleed. Het huis bood plaats aan bezoek worden gebracht aan de achtenveertig wezen. prachtige Dom en de indrukwekkende In de hal of voormalige refter (eetzaal) opgravingen van de Romeinse neder wordt de meeste aandacht gevraagd zetting. voor een groot drieluik, voorstellende De reis gebeurt per bus. Vertrek bij het "Het Laatste Avondmaal", in 1570 busstation te Vianen (achter hotel/ geschilderd door de Culemborger restaurant Het Zwijnshoofd) om 7.30 Jan Reijs. uur. Naar verwachting zal de bus Ook de keuken, naast de refter, werd omstreeks 22.00 uur terug zijn op de bij de herinrichting in 1980 in oude plaats van vertrek. De bijdrage in de luister hersteld. In de kelder, vroeger reiskosten bedraagt f 25- per gebruikt als voorraadkelder, staat het persoon. Men gelieve zich op te geven prachtige kerkzilver van de R.K.-, de bij mevrouw A. Broere-Koemans, N.H.- en Lutherse kerk tentoongesteld. Molenstraat 30, Vianen (tel. 03473- In de spinzaal, die herinnert aan de 72470); de heer P. van Iperen, oorspronkelijke bezigheid van de Langendijk 17, Vianen (tel. 03473- meisjes, hangen al vanaf de 18e eeuw 71003); de heer G.A. Verduin, de portretten van de graven en Lekdijk 59, Lexmond (tel. 03474-1615).
20 De Dom te Xanten in 1945.
Als inleiding leverde de heer P. van een Romeinse provinciestad aan de Iperen de onderstaande tekst. grens van "Het Rijk". Honderden fundamenten van muren van een Xanten: Keizer Trajanus' wonderland vesting bezichtigen, is echter voor een leek niet aantrekkelijk. Daarom Colonia Ulpia Trajana, de noordelijkste zochten archeologen lang naar een ülci_A—ui ..~vei~n u~MC* L nuiiicinön~~~: —«c« DïiLnijix- , iicos tûnaliilic:ycnjr/\ dit gebied een de enige grote vesting, waarvan later Romeinse stad te reconstrueren. nooit de fundamenten zijn veranderd. De archeologen overtuigden de politici De huidige stad Xanten, gelegen aan van hun idee, om van het gebied een de Nederrijn dichtbij de Nederlandse vrijetijdsterrein te maken; een grens, ontwikkelde in de Middel archeologisch park met restaurants, eeuwen vanuit een vereringsplaats sportaccommodatie, een groot meer, voor de christelijke martelaren op het en als hoofdattractie een stuk Romeinse grafveld vóór de muren van Romeinse stad, zoals die er anno 100 de oude Romeinse kolonie. De naam uitzag. Xanten komt van Ad Sanctos (= tot de De Romeinse stad, die keizer Marcus heiligen). Ulpius Trajanus tussen 98 en 104 na De gehele plattegrond van de oude Christus voor de gepensioneerde stad bleef behouden, zodat Colonia soldaten van het nabijzijnde garnizoen Ulpia Trajana vandaag de dag het (Castra Vetera) stichtte en er zijn eigen meest geschikt is om een indruk te naam aan gaf, was 83 hectaren groot. krijgen van het leven van alledag in (Vianen binnen de grachten 22
21 hectaren). Tot 1982 zullen 42 hectaren een parklandschap weergegeven. deel uitmaken van het park: het gehele Maar ook is er een heel stratenblok oostdeel van de stad, met inbegrip van met daarin gebouwde huizen van de de haven, die hier, in een al tijden lang handwerkslieden te zien. verzande oude rijnarm, ontdekt werd. Op het ogenblik heeft iedere bezoeker Het land en de stad Xanten stellen het de gelegenheid de mensen aan het geld voor de aankoop van grond, werk te zien bij de afgravingen. materialen en voor wetenschappelijke Wanneer men bezig is, met een opgravingen ter beschikking. Door dit zogenaamde actuele graving, dan is idee noemde de Raad van Europa te dat een bezienswaardigheid op zich. Straatsburg in het monumententen- Recent werd een verrassend groot jaar 1975, de stad Xanten als woon- en handelshuis bloot gelegd, voorbeeld voor de tegenwoordige direct aan de havenpoort, dat monumentenzorg. waarschijnlijk aan een rijke zakenman De oude Romeinse stad is ontstaan behoorde. achter een tekenplank. Het werd een Omdat alles voor de ogen van het net van rechtlopende straten, waaraan publiek gebeurt, verliest hier de woonhuizen, vakwerkhuizen, tempels, archeologie haar elitaire karakter. Op badhuizen en verkiezingsgebouwen de bouwwerf ziet men niet alleen de stonden, alsmede een amphitheater, bouwmachines van de Romeinen, maar waarin gladiatorengevechten en ook de steenhouwers bezig met de dierdrijfjachten plaatsvonden. Dit produktie van hardsteen. theater biedt plaats aan twaalfduizend In de zomer van 1977 werd eerst een toeschouwers. De stad werd door een klein deel van het park geopend. Men vier kilometer lange muur met torens telde toen al meer dan 250.000 en poorten omgeven. De fundamenten bezoekers. resten van het amphitheater werden overigens al in 1935 uitgegraven. Bij de totstandkoming van het archeologische park Xanten, werd een Lezingen-cyclus poging gedaan de architectuur ook in het landschap aan te passen, door bij Volgend jaar is het zevenhonderd jaar de reconstructie het oorspronkelijke te geleden dat enkele grootgrond accentueren. Zo werden linde- en bezitters in de Vijfheerenlanden een plataanlanen, die oorspronkelijke overeenkomst sloten om de afwatering straten markeerden, en afscheidingen in hun gebieden te regelen en van haagbeuken, die bijna de hele afspraken te maken over het stadsmuren bedekten, tot onderhoud van de dijken. Deze "Unie", oorspronkelijke hoogte geknipt. die plaats vond bij de kerk van De torens en een groot stuk (al Everdingen op 11 april 1 284, ligt aan geconstrueerde) muur met houten de basis van de "Vijheerenlanden". omloop verduidelijken het vroegere Vooruitlopend aan het Vijheeren- beeld van de stad. landen-jubileumjaar organiseert de Het amphitheater werd tot het einde excursiecommissie een lezingen van 1978, tot een kwart van de hoogte cyclus, die geheel gewijd zal zijn aan weer opgebouwd, en biedt plaats aan dit onderwerp. Het programma bestaat 3.000 bezoekers van de openlucht uit: opvoeringen. Nu al zijn de drie vormen van watervoorziening (bronnen, 29 september 1983 regenbakken en waterleidingen) klaar A.P. Leer gekomen. Vele voorbeelden van het "De geschiedenis van het Waterschap stadse leven in de Romeinse tijd zijn in De Vijheerenlanden"
22 18 Oktober 1983 schreef H. Besselaar onder de titel P. Hendrikx "Kunstmuseum in Vianen" een "Het ontstaan van de Diefdijk" alleraardigst artikel over de verzameling van het Stedelijk Museum en een lezing in november over de te Vianen. Het museum is zeker geen fauna en flora langs de Diefdijk. Over plaatselijke oudheidskamer, aldus de deze lezing ontvangt u nog nader heer Besselaar, maar een zaal vol bericht. kunstschatten die van heinde en ver De lezingen worden telkens om 20.00 zijn bijeengebracht door (...) de heer uur gehouden in het Waterschapshuis O.T. de Villiers Rooseboom, wiens de Vijfheerenlanden, Jan Blanken grootvader hier lang geleden weg 4 te Vianen. burgemeester was. In zijn lange leven heeft de heer Rooseboom zich een collectie kostbaarheden van onschat bare waarde kunnen verschaffen, die Tentoonstelling Stedelijk Museum hij nu aan Vianen heeft afgestaan om Vianen de aantrekkelijkheid van de plaats te verhogen. Gedurende de traditionele Paarden- In 1981 werd de Museumzaal in het markt organiseert de Stichting Stadhuis te Vianen voor het publiek Stedelijk Museum Vianen een tentoonstelling van de eigen collectie. Kijkje in de voormalige "Museumzaal" in het In het tijdschrift "Spiegel Historiael" Stadhuis te Vianen. (Jrg 9, oktober 1974, nr 10, 566-569) (Foto: Vianen, Gemeente Archief)
23 gesloten. Voor het laatst was de Het jaarboek opent de serie artikelen collectie te bezichtigen tijdens met een bijdrage over "Historische "Kerkepad 1981". Toen bezochten boerderijtypen in de Alblasserwaard en ruim 3.800 personen de Museumzaal. de Vijfheerenlanden" van P. Verhagen. Momenteel is de Stichting Stedelijk Een goed overzicht, waarbij ik node Museum Vianen druk bezig om het een literatuuropgave mis én een pand Voorstraat 103 (waar voorheen verwijzing naar het Openluchtmuseum de ABN-bank gevestigd was) te te Arnhem, dat op het gebied van verwerven en daar het Stedelijk historisch boerderij-onderzoek over Museum Vianen onder te brengen. een enorme documentatie beschikt. Vóór dit "nieuwe museum" W. Jongejan wijdt een artikel aan "De gerealiseerd is, zal een selectie uit de Zouweboezem, een natuurgebied bij verzameling van het Stedelijk Museum uitstek" en A. de Haan aan "Het Vianen tijdens de Paardenmarkt te klooster op de Brandwijkse donk". zien zijn. Een eerder in dit tijdschrift De tentoonstelling wordt van 10 t/m gepubliceerd artikel (Jrg 6, nr 1, 1 981, 15 oktober 1983 gehouden in de 7-12) van H.A. Visser is, omgewerkt en Burgerzaal van het Stadhuis te Vianen. voorzien van nieuwe illustraties, in het De expositie is van maandag t/m jaarboek afgedrukt onder de titel vrijdag geopend van 9.00 tot 12.00 uur "Leerdam, meer dan twee eeuwen en van 14.00 tot 17.00 uur; op glasstad". zaterdag van 9.00 tot 1 7.00 uur; Van de hand van F. van den Beemt is bovendien op vrijdag van 19.00 tot het artikel "Opgegraven molens in 21.00 uur. De toegang is gratis. Papendrecht"; van A.J. Busch "Het logement in Ameide" en van R. van den Berg "Leerdam en het Dordtse stapelrecht". Voor politiek-historisch Kroniek geïnteresseerden is er het boeiende en goed gedocumenteerde artikel "50 Door een vergissing verscheen in de jaar politieke verhoudingen in "Kroniek" van het vorige nummer Alblasserwaard en Vijheerenlanden" slechts een gedeelte van de tekst over van P. den Breejen. het eerste jaarboek Alblasserwaard/ Tekeningen van Evert van Lopik Vijfheerenlanden. De volledige tekst worden gepresenteerd onder de volgt alsnog hieronder. geforceerde titel "Streekeningen" - u De voortvarendheid waarmee de weet wel, zo iets als "Stopera". redactie van het jaarboek "Alblasser Ten slotte is er in het jaarboek waard en Vijheerenlanden" (Stichting informatie te vinden over publicaties, Matrijs Utrecht) te werk gaat, blijkt al die betrekking hebben op de streek en in de laatste vijf jaar verschenen; over uit het feit dat in november 1982 het de musea (Gorinchem, Museum "Dit is jaarboek 1983 verscheen. Het in Bethlehem"; Leerdam, Hofje van voorwoord van het keurig verzorgde Aerden en Nationaal Glasmuseum; jaarboek vermeldt: Bij het Sliedrecht, Nationaal Baggermuseum samenstellen van Alblasserwaard en en Sliedrechts Museum; Vianen, Vijheerenlanden, Jaarboek 1983 heeft Museumzaal); over de historische- en de redactie de thema's natuur en natuurverenigingen; en over de historie centraal gesteld. "Natuur" en auteurs, waarbij ik P. Verhagen mis. "historie" zijn begrippen waar je veel Het jaarboek 1983 "Alblasserwaard en kanten mee op kan. Begrippen ook, Vijfheerenlanden" is een voortreffelijke die het tegenwoordig goed doen. bundel, die op het boekenplankje van Uitstekende formule dus. Alleen: het geïnteresseerden in de streekhistorie aandeel "natuur" is erg mager.
24 beslist niet mag ontbreken. Met en historisch waardevolle arbeids spanning is het nu wachten op het processen. volgende jaarboek. De formele oprichting heeft in januari 1983 plaatsgevonden ten overstaan van notaris F.A. Moerei te Gouda. De Stichtse Culturele Raad is bereid Enige tijd geleden verscheen de gevonden, voorlopig het sekretariaat te eerste "Nieuwsbrief" van de Stichting voeren. Bedrijfsmonumenten Midden-Holland. Nadere informatie over de Stichting Uit de inleiding van de "Nieuwsbrief" kan worden verkregen bij de blijkt duidelijk het wat en waarom van sekretaris, mw. drs. A.L. Jordens, de Stichting. Graag neem ik die Stichtse Culturele Raad, inleiding over. Mariaplaats 51, 5311 LM Utrecht, De laatste jaren is er een groeiende telefoon 030-310307. belangstelling voor technische en industriële monumenten, de monumenten van bedrijf en techniek of bedrijfsmonumenten. Ook in Midden- In het vorige nummer van dit tijdschrift Holland en West-Utrecht zijn nog heel verscheen een bijzonder boeiend wat bedrijfsmonumenten aanwezig. artikel over Jacob Campo Weyerman. Voor de inventarisatie en het behoud De auteur van dat artikel, dr A.J. van deze ambachtelijke en technische Hanou, noemt Weyerman een van de bedrijfsgebouwen bestaat tot nu toe betere schrijvers uit de achttiende weinig belangstelling. Mede daardoor eeuw. zijn vele bedrijfsmonumenten Geïnteresseerden in Weyerman (en in onbekend, onbeschermd en dus de achttiende eeuw in het algemeen) vogelvrij. Door sloop of onacht kunnen heel wat informatie vinden in zaamheid zijn de afgelopen periode de "Mededelingen van de Stichting vele bedrijfsgebouwen verloren Jacob Campo Weyerman". Het eerste gegaan, zoals de 19e eeuwse nummer van 1983 bevat behalve meubelfabriek van Rooyen te "huishoudelijke" mededelingen, een IJsselstein, enkele kleine plateel- aantal voortreffelijke artikelen en veel bakkerijen in Gouda en kaaspakhuizen informatie. In het tweede nummer van in Bodegraven. dit jaar ligt het accent op Weyerman Verontrust door deze ontwikkeling zijn en Breda. vertegenwoordigers van plaatselijke en Jammer dat in dit voortreffelijke blad regionale oudheidkundige en nauwelijks een afbeelding te vinden is. historische verenigingen, enkele Wie de "Mededelingen van de Kamers van Koophandel en Stichting Jacob Campo Weyerman" wil partikulieren uit Midden-Holland en raadplegen kan dat in de bibliotheek West-Utrecht, het gebied tussen de van onze vereniging (die zoals bekend vier grote steden, bijeen gekomen om is, ondergebracht is in het Rijksarchief hier iets aan te doen. Besloten is tot te Utrecht). Men kan zich uiteraard ook de oprichting van de Stichting Bedrijfs abonneren door zich op te geven als monumenten Midden-Holland met als respektievelijk student-vriend doel: het inventariseren, (f 1 5,-), vriend (f 25,-) of lid (/ 30,-). dokumenteren en veiligstellen van Het bedrag kan overgemaakt worden bedrijfsmonumenten in Midden- op de postgiro nr 3848148 t.n.v. Holland en West-Utrecht. Stichting Jacob Campo Weyerman, De Stichting zal aandacht besteden Postbus 16732, 1001 RE Amsterdam. aan het grote fabriekscomplex, het "Mededelingen van de Stichting Jacob kleinschalige ambachtelijke bedrijfje Campo Weyerman" verschijnen drie
25 maal per jaar, in de maanden april, juli afgenomen door Pegus (provinciaal en en november. gemeentelijk Utrechts stroom- Wie meer informatie wil, kan bellen leveringsbedrijf). met mevrouw Nieuweboer, telefoon In 1974 werd de waterkrachtcentrale 023-327644. te Hagestein stil gelegd. Hiertoe werd besloten uit financiële overwegingen. De stroomleverantie bleek zeer onrendabel te zijn. In de hedendaagse Nederlandse kunst Uiterlijk in 1985 zal de Hagesteinse neemt de schilder, tekenaar en waterkrachtcentrale echter opnieuw graficus John Wortel, die in Vianen werken. Momenteel zijn de onderdelen woont, een eigen plaats in. Het (die dus drieëntwintig jaar oud zijn en Centraal Museum te Utrecht wijdde negen jaar niet meer hebben gewerkt!) van 26 maart tot 8 mei dit jaar een in revisie. Dat gebeurt in Duitsland. tentoonstelling aan het werk van Overigens tot ongenoegen van de Wortel. Ter gelegenheid van die werknemers van Smit uit Slikkerveer, expositie gaf het Utrechts museum die begin juli in Hagestein kwamen een brochure uit, samengesteld door protesteren. Hun spandoeken droegen mevrouw dr L. Brozek. Op leuzen als "Nononsens aan de macht - scherpzinnige wijze ontleedt mevrouw Smit Slikkerveer verwaterkracht"; "De Brozek het werk van Wortel, die zij een Pegus-strategie - de doodsteek voor kunstenaar met een buitengewoon de Nederlandse industrie" en "Neelie spontaan talent noemt. Van het soort, geen gemier- laat de generator hier". zo vervolgt ze haar voortreffelijke Met Neelie bedoelde men uiteraard de tekst, dat misschien ook zijns ondanks minister van verkeer en waterstaat, moet schilderen en tekenen. mevrouw Smit-Kroes. Het protest mocht niet baten. De generator bleef niet hier. Want hier blijken de kosten zo'n 40% hoger te zijn dan in Duitsland! Op het eerste gezicht lijkt het vreemd, dat een centrale die werd stilgelegd omdat ze onrendabel was, nieuw leven wordt ingeblazen. Toch is dat niet zo verwonderlijk. Men moet er rekening mee houden, dat er sinds 1 960 - het jaar waarin de stuw en de centrale te Hagestein werden gebouwd - maatschappelijk zeer veel veranderd is. In de "rijke zestiger jaren", zoals die periode nu al wordt genoemd, was Portret van Anneke. Schilderij van John Wortel, 1967. energie goedkoop. Daarnaast was het Eigendom van de kunstenaar. mogelijk om, dankzij de toen (Foto: Hollandse Rading, Florian Lern) heersende welstand en ondanks de financiële verliezen, te experimenteren. Nu ligt dat anders: energie is alles Nederland bezit welgeteld één behalve goedkoop, en de tijd om te waterkrachtcentrale. En die staat te experimenteren is voorbij. Bovendien Hagestein. Toen daar in 1960 de stuw is daar een belangrijk punt werd gebouwd, werd tegelijk de bijgekomen; een waterkrachtcentrale centrale aangelegd. De energie, die levert "schone energie". En dat is door de centrale werd opgewekt, werd misschien wel veel belangrijker dan de
26 de Ed: Mog. Heeren Willem van der Meulen (...) En de Hooge Heemraden (...) en Mr. Joan Karel Loten Secretaris, heb ik ondergeschreeven deze Kaarte gecopieert na zekere Kaarte van Johan Hersant Ingenieur en Geswoore Landmeeter S'Hoven van Utrecht, verbeeldende de Rivier de Lek met de Uterweerden, Kribben, Zanden, Schooren, Hoofden, Ridzingen, en dyken ter weder zyden, neffens andere omstandigheden, als mede de Steden Stuw bij Hagestein. en Dorpen, op en aan de zelve dijken (Foto: Vianen, Gemeente Archief) gelegen, beginnende boven de Vaart en eindigende beneden Schoonhoven, overtuiging bij de Pegus-directie, dat Utrecht Den 9 Meij A° 1 738, D: Hooft. de waterkrachtcentrale te Hagestein Hooft (of Hersant) heeft deze kaart wel rendabel gaat werken. op een zeer "Utrechtse" wijze Over de historie van de stuw te weergegeven: het zuiden ligt boven, Hagestein schreef de heer J.M.M. zodat het erop lijkt dat men de Lek Ruijter eerder in dit tijdschrift (Jrg 7, vanuit Utrecht bekijkt! nr2/3, 1982, 67-70).
Onder de titel "Toonneel des Aerdrijcx" werd ter gelegenheid van het vijfen zeventigjarig bestaan van het Geografisch Instituut der Rijksuniversiteit te Utrecht, van 14 maart tot 29 april 1983 een tentoonstelling gehouden in het Universiteitsmuseum. Niet alleen om het formaat (93 x 267 cm!), maar vooral om de inhoud trok een van de ruim zestig geëxposeerde kaarten mijn aandacht: op veertien aan elkaar geplakte vellen papier, die op linnen gemonteerd zijn, is met de hand een gedeelte van de Lek getekend. Het is een kopie, die in 1738 door D. Hooft gemaakt werd naar een kaart van Johan Hersant. De originele kaart is spoorloos. De titel - wel lang, maar hier niet eens volledig geciteerd! - van deze kaart, die in bezit is van het Geografisch Instituut van de Foto van Ina Boudier-Bakker omstreeks de tijd dat ze "Armoede" (1909) schreef. Rijksuniversiteit te Utrecht, luidt: (Foto: Vianen, Gemeente Archief) Kaarte vande Lek, met de dijken, uitterweerden, zanden, hoofden, enz. Donderdagavond 10 maart 1983. Elfde strekkende van boven de Vaart tot en laatste aflevering van de NCRV beneden: Schoonhoven. Ten tijde van televisieserie "Armoede". Aansluitend
27 werd een informatief programma geconfronteerd met het ene of andere uitgezonden over Ina Boudier-Bakker, gifschandaal(tje). Zo langzamerhand de schrijfster van het boek "Armoede". begint het erop te lijken dat er geen Inda Boudier-Bakker, geboren in 1875, plekje bodem-zuiver-Nederland over is. publiceerde haar boek "Armoede" in Wie precies op de hoogte wil zijn, 1909. Met dit werk vestigde de raadplege de "Kleine Gifatlas van schrijfster voorgoed haar naam. Vijftien Nederland", die verscheen als bijlage jaar later verscheen "De straat", van "Vrij Nederland", 19 maart 1983. waaraan de Voorstraat te Vianen niet Vianen komt weliswaar niet voor op de vreemd is. "Gif-top-dertig", maar gif zit er- hoe kan het ook anders - wel in de grond! In de Monnikenhof is op de plaats van /W een vroegere dump- en goederen handel de bovenlaag van de grond vervuild met lood, cadmium en olie. Sanering kost tegen het miljoen.
^i>JLL^^UAXi-t SU-w-, 0UUL. ^Jc bu^L Verder is er sprake van een olielek tot in de stadsgracht, na brand op het Walsland 52-54. En waarschijnlijk is er vervuiling van olie en accuzuur in woonwagencentra aan de Lekdijk en ¥^ - •' r , • de Bloemendaalseweg. <- )J)L-t [Li . , I-t-*. U-t^ '^4ju^ -L I J-^M_ XJL^ML, Het ergste (tot nogtoe) is de vervuiling die werd aangetroffen op de plaats waar vroeger de gasfabriek stond 1/^ç-iu-* Uu -Ju HLU: -ù. JiU^ iXa-^, -^ fc (Hofplein). Sanering zou naar schatting !-X->^ - Ota' Uti-4 A. -U-ûtiu./ ; uuul -
28 Het kantoor van het aannemersbedrijf voorbeelden te zien. Overigens zijn dat Woudenberg is gevestigd in de uitsluitend voorbeelden van voormalige burgemeesterswoning aan restauratiewerkzaamheden aan de Voorstraat te Ameide. Nadat het "kleine" bouwwerken. En die vormen, gebouw in eigen beheer was letterlijk en figuurlijk, slechts een klein gerestaureerd, werd het op 2 oktober onderdeel van de vele aktiviteiten van 1981 officieel door prins Claus het Koninklijk Aannemersbedrijf geopend. Sindsdien mag het bedrijf Woudenberg. Eén van de talrijke zich "koninklijk" noemen. voorbeelden van "grote" restauraties, Het Waterschapsgebouw aan de die door het bedrijf werden Jan Blankenweg te Vianen is voor uitgevoerd, is kasteel Doorwerth. De velen een vertrouwd beeld geworden. leden van onze vereniging hebben Aan weinigen is het echter bekend dat eerder het voorrecht gehad dit kasteel het complex gebouwd werd door het te kunnen bezoeken onder de Koninklijk Aannemersbedrijf deskundige leiding van de president Woudenberg-Ameide. Het is één van directeur van het bedrijf, de heer de vele voorbeelden. G.J. Woudenberg. De naam Woudenberg is echter meer Het Koninklijk Aannemersbedrijf verbonden met restauratie-werkzaam- Woudenberg-Ameide is een heden dan met nieuwbouw. Wie de onderneming, waar met niet te achterkant van dit tijdschriftnummer onderschatten zorg en deskundigheid bekijkt, heeft alvast één voorbeeld van gewerkt wordt om een belangrijk deel de aktiviteiten, die het aannemers van ons kulturele erfgoed voor de bedrijf Woudenberg op restauratie toekomst te bewaren. gebied heeft gepresteerd. Wie de moeite neemt eerder verschenen nummers van ons tijdschrift te bekijken, krijgt even zovele J.A.L. de Meyere
Waterschapshuis De Vijfheerenlanden te Vianen. De eerste paai werd in december 1979 geslagen. Het gebouw werd neergezet door het Koninklijk Aannemersbedrijf Woudenberg-Ameide. (Foto: Biithoven, De Jong) -.•—-•••••'"» m- .ym
Vianen
cet» ii m » i i ri rj «•»•SIS Koninklijk Aannemersbedrijf Woudenberg-Ameidebv SS£9SMI Voorstraat 7 - Postbus 3 - Ameide - Telefoon 01836 - 1641'