ORMERORMER PERSPEKTİF SERİLERİ aRaLıK 2015 NO: 15 PERSPEKTİF SERİLERİ
ARALIK 2015, NO: 15 MESCİD-İ AKSA: TARİHİ, STATÜSÜ VE GÜNCEL GELİŞMELER
Haydar OrUÇ
udüs’te bulunan Mescid-i Aksa, yaklaşık 50 kişilik bir Yahudi toplulu- Anadolu Üniversitesi hem Müslümanlar hem de ğu ibadet için 14 Eylül’de İsrail asker- Kamu Yönetimi KYahudiler için teolojik bir öneme sa- lerinin de yardımıyla Mescid-i Aksa bölümündeki lisans hiptir. Müslümanlar tarafından; ilk eğitimini 2008 yılında bölgesine zorla girmiş, grubun bura- tamamlamasının kıble olması ve avlusunda bulunan da ibadet etmekte olan Filistinlilerce ardından, 2010-2012 Kubbet-ül Sahra’dan İslam’ın pey- taşlanması üzerine İsrail askerleri yılları arasında Sakarya gamberi Hz. Muhammed (S.A.V.)’in Mescid-i Aksa’ya girerek müdahale Üniversitesi Kamu göğe yükseldiğine inanılması (miraç) etmiştir. İ srail askerleri tarafından, Yönetimi bölümünde nedeniyle, Yahudiler tarafından ise; mukavemet gösteren Filistinlilere ses yüksek lisans Hz. Süleyman tarafından yaptırıl- bombası, göz yaşartıcı gaz ve plastik eğitimini tamamlamıştır. 2014 yılında Sakarya dıktan sonra iki kez yıkıma maruz mermilerle karşılık verilmiş ve bu es- Üniversitesi Ortadoğu kalan kutsal tapınağın yeri olması ve nada kutsal mekâna zarar verilmiştir. Çalışmaları doktora Yahudilik inancındaki bazı dini ri- Çıkan arbedenin ardından yaklaşık programına başlamış tüellerin bu mekânda yapılmasının 25 kişi İsrail askerince gözaltına alın- olup, halen Ortadoğu zorunlu olması nedeniyle kutsallaş- mıştır.1 Bölgede, Eylül ayının ortala- Enstitüsünde İsrail tırılmıştır. rından beri gösteriler ve İsrail’in mü- çalışmalarına devam dahalesi devam etmekte olup, çıkan etmektedir. Müslümanlar ve Yahudiler için kut- sal farz edilen Mescid-i Aksa veya olaylar nerdeyse adı konmamış bir Tapınak Dağı, son zamanlarda kendi- üçüncü İntifadanın yaşandığı yo- sine atfedilen kutsallığın aksine iki ta- rumlarına yol açacak mahiyettedir. raf arasındaki çatışmalarla gündeme Mescid-i Aksa’ya yönelik saldırılar, gelmeye başlamıştır. Yahudi takvimi- konuyla ilgilenenler için yeni bir du- ne göre yılbaşı sayılan Roş Ha-Şana rum değildir. 1969 yılında Dennis arefesinde, aralarında İsrail Tarım Michael Rohan isimli Avusturyalı ra- Bakanı Uri Ariel’in de bulunduğu dikal bir Yahudi’nin Kıble Camisi’nin MES İ İ aKSa: TaRİ İ STaT S E N EL ELİ MELER
mihrabını ve bin yıllık minberini yak- edilmiş topraklara yani Kenan diya- Mescid-i Aksa’ya yönelik ması2 ile başlayan Mescid-i Aksa sal- rına yapılan yolculuğun tamamlan- dırıları o günden bugüne muhtelif ara- masına Hz. Musa’nın ömrü yetmedi- lıklarla devam etmiştir. İsrail’in 1980 ğinden Kudüs’e ilk olarak M.Ö. XII. 6 1 yılında Kudüs’ü ebedi ve değişmez yy.da Hz.Yuşa döneminde girilmiştir. başkent ilan etmesi geri dönülmesi Ancak şehir en parlak dönemlerini M zor bir fiili durum yaratmıştır.1990 Hz. Davut ve ardından Hz. Süleyman R a yılında, tam da Oslo görüşmelerinin döneminde yaşamıştır.7 Şu anda sürdüğü bir dönemde, bölgede göste- Mescid-i Aksa’nın bulunduğu yer K ri yapan 30 Filistinli Müslüman İsrail olarak kabul edilen alana da halkın askerlerinin Mescid-i Aksa’ya mü- günahlarından temizlenmesi için Hz. 3 dahalesi esnasında öldürülmüştür. Davut döneminde bir tapınak/mabed Ardından, 28 Eylül 2000 tarihinde inşa edilmeye başlanır. Mabedin ta- M a dönemin muhalefet partisi Likud’un mamlanması ise Yahudilerin büyük lideri olan Ariel Şaron, beraberindeki kralları Hz. Süleyman döneminde yaklaşık bin kişi ile Mescid-i Aksa’ya gerçekleşir.8 Mabed, o dönemlerde girerek gövde gösterisinde bulunmuş anlamına uygun olarak, “İliya veya ve bu olaydan sonra Filistinlilerin Ealea”, “Beyt-i Makdis” yahut “Beyt-i ikinci intifadası başlamıştı.4 Mukaddes” adlarıyla anılmıştır. Benzer bir müdahale, 2014 yılında da Beyt-i Makdis, İbranice “ha-Beyit” yaşanmıştır. İsrail, Mescid-i Aksa’ya veya “beyt ha-mikdaş” kelimesin- girişleri 24 saatliğine kapatmış, ardın- den alınan ilhamla kullanılmış olup dan 50 yaşın altındaki Müslümanların “mabed” anlamına gelir ve bunun- bölgeye girişlerini engellemiştir. Bu 9 la Süleyman’ın mabedi kastedilir. karara karşı direnen Filistinlileri bas- Yeryüzünde Mescid-i Haram’dan tırmak maksadıyla İsrail askerleri tek- sonra yapılan en eski mescitlerden bi- rar Mescid-i Aksa’ya girmiş ve kutsal risi burasıdır. Babil Kralı Buhtunnasr/ mekânları tahrip etmiştir.5 Müdahale Nebukadnezzar’ın Kudüs’ü ele geçir- esnasında, orantısız güç kullanan mesi sonrası mabed yıkılmış (M.Ö. İsrail askerleri pek çok Filistinlinin yaralanmasına sebep olmuştur. 586) ve Yahudi halkı Mezapotamya içlerine sürgün edilmiştir.10 Perslerin, Bu yazıda, Mescid-i Aksa’nın taraflar Babillileri yenilgiye uğratarak Kudüs’ü için neden bu kadar önemli olduğu, geri alması sonrasında Yahudi hal- tarihi arka planı ile anlatılmaya ça- kının sürgünden dönmesine ve ma- lışılacaktır. Bu maksatla, tarafların bedlerini yeniden inşa etmelerine bu bölge üzerindeki hak iddialarına 11 ve uluslararası (BM) ve taraflar arası izin verilmiştir (M.Ö.538). Bölgenin (İsrail-Ürdün ve İsrail-Filistin) kay- Romalıların egemenliğine geçmesi- naklı metinlere/ anlaşmalara göz atı- ni müteakip mabed ikinci ve son kez larak, hali hazırdaki statünün belirsiz- yıkılmış (M.S. 70) ve Yahudilerin sür- liği üzerinden yaşanan olaylar ele alı- gün hayatı başlamıştır. nacaktır. Kudüs’ün Hıristiyanlar için 1948 yılında, Filistin toprakların- de kutsal sayılmasına rağmen, soru- da İsrail Devletinin kurulmasıyla nun bugünkü tarafları Müslümanlar Yahudiler için sürgün hayatı sona ve Yahudiler olduğu için konunun ermiştir. Ancak, Birleşmiş Milletler Hıristiyanlar ile ilgili kısmına değinil- Genel Kurulu’nda 1947 yılında kabul meyecektir. edilen paylaşım planında Kudüs için Vatikan benzeri özel statü öngörül- Mescid-i Aksa’nın Tarihi ve mesi nedeniyle, Yahudilerin Kudüs’e Dinsel Konumu sahip olmaları hemen mümkün ol- Yahudi inancına göre, Hz. Musa’nın mamıştır. Fakat, İsrail ile Araplar önderliğinde Mısır’dan hareketle vaat arasında yaşanan ilk savaşta (1948),
2 2 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ aRaLıK 2015 NO: 15
Arap ordularının yenilmesiyle İsrail, bedenlerle temas etmesiyle kirlenen Kudüs’ün doğusunu işgal etmeye ruhban sınıfın temizlenmesi işlemi- muvaffak olmuştur. 1967 savaşında nin yapılması” gerekeceğinden ve he- ise Kudüs’ün tamamı işgal edilmiştir. nüz bu olaylar vukuu bulmadığından Savaşın hemen ardından, Mescid-i mabedin yeniden inşasının koşulla- Aksa’nın batı kısmında bulunan rının oluşmadığı söylenmektedir.15 Fas mahallesi yıkılarak, Süleyman Bunlara ilave olarak, Şalom Ahşav, Mabedi’nin batı duvarının kalıntısı B’Tselem, Guş Şalom ve Yeş Din gibi olduğu iddia edilen “Ağlama Duvarı” eşitlikçi ve özgürlükçü söylemleri veya “Burak Duvarı” olarak isimlendi- olan sol görüşlü STK’lar da, birlikte rilen yapı ortaya çıkarılmıştır. Ağlama yaşamayı imkânsız kılacağı gerekçe- duvarı, Yahudiler için mabetlerinden siyle tapınağın aynı yere yapılması gö- kalan yegâne hatıra olarak görülmek- rüşüne karşı çıkmaktadırlar.16 tedir. Kudüs’ün İslam ile tanışması ise, Hz. İsrail’de, ağlama duvarının mabedin Ömer döneminde olmuştur. Kudüs’ün bir parçası olduğuna inanılmasıyla İslam ordularınca fethini müteakip, ilişkili olarak üçüncü mabedin ya- buraya gelen halife Hz. Ömer, gece pılması konusunda sürdürülen dini vakti Beytü’l-Makdis’e girer ve bütün tartışmalar mevcuttur. Mafdal, Ihud gece orada namaz kılar. Sabah olunca Leumi, Guş Emunim ve Chabad buradan ezan okutulur ve cemaat ile Hassidleri gibi radikal parti ve ör- namaz kılınır. Hz. Ömer tarafından, gütlere mensup din adamları tarafın- Beytü’l-Makdis’in mukaddes hatırası- dan, “kutsal toprakların fethedilmesi na buraya bir mescit yaptırılması em- sayesinde buraların şeytani güçle- redilir.17 Bu mescidin inşasına Halife rin hâkimiyetinden çıkarılarak ilahi Abdülmelik bin Mervan döneminde güçlerin hâkimiyetine girdiği ve bu başlanmış olup, bugünkü haline oğlu sayede Mesih’in gelişinin yaklaştığı I. Velid döneminde getirilmiştir.18 (Messianic Era)” iddia edilmektedir.12 İslam peygamberi Hz. Muhammed Mesihçi görüşlere sahip hahamlara (S.A.V.)’in miraç hadisesi esnasın- göre, mabedin yapılması ve ertele- da Kudüs’te bugünkü şekliyle bir nen dini ritüellerin tamamlanması cami bulunmamaktadır. Ancak, Hz. sayesinde Mesih’in gelerek Tanrının Süleyman tarafından inşa ettirilmiş ve Krallığını kuracağını ve bu sayede daha sonra yıkıma maruz kalıp yeni- hem fiziksel hem de ruhsal mutluluğa lenmiş olan Mabed’in kalıntıları vardı erişileceği iddia edilmektedir.13 Bu gö- ve burası da Beyt-i Makdis olarak ad- rüşteki Yahudilere göre, yaklaşık 2000 landırılmaktaydı.19 Hz. Muhammed yıl önce yıkılan ve o günden beri mah- (S.A.V.)’in İsra suresinde bahsedilen rum kaldıkları mabetlerinin yeniden astral yolculukta ziyaret ettiği mekân inşa edilmesi gerekmektedir.14 da aslında Yahudilerin mabed olarak İsrail toplumunda bu konuda deği- tanımladıkları alan değil işte burası- şik görüşler de mevcuttur. Mesela, dır. Kubbet-us Sahra ise, yine halife “Har ha-Beyt” isimli platforma tabi Abdülmelik bin Mervan döneminde din adamları tapınağın yeniden inşa- Mescid-i Aksa’nın avlusunda bulunan sının şartlarının henüz oluşmadığını ve üzerinden Peygamberin miraca düşünmektedirler. Bu kişilere göre, yükseldiğine inanılan kayanın üzerine mabed yapılsa bile mabette dua yap- inşa edilmiş olup, bugünkü halini ise tıracak ruhban sınıfı yeterince temiz Osmanlı döneminde almıştır.20 olmadığından gerekli ayinler yapıla- Kudüs ve Mescid-i Aksa, VII. yüzyıl- mayacaktır. Bunun sağlanması için, dan itibaren bazı kesintilerle de olsa “kırmızı bir buzağının doğup, belli Müslümanların egemenliğinde kal- bir yaşa gelince yakılıp, küllerinin ölü mış, hem Kuran-ı Kerim’de geçen bazı
3 MES İ İ aKSa: TaRİ İ STaT S E N EL ELİ MELER
ayetlerde hem de peygamberimizin süt bardağını seçtim. Cebrail (A.S.): K M a bazı hadislerinde mevzu bahis olmuş- “Fıtrata uygun olanı seçtin. Şayet şa- ıı tur. Mescid-i Aksa’nın Müslümanlar rap kadehini alsaydın ümmeti azdırır- için kutsal sayılmasının temelin- dın” dedi. Namaz vakti gelince, onlara 27 M de üç sebep bulunmaktadır. İlki, imam olup namaz kıldırdım.” bu- Mescid-i Aksa’nın Bakara Suresinin yurması miracı tasavvur etmek olarak 144. Ayetinde Kâbe’nin kıble olarak değerlendirilmektedir.28 Bu hadiste de K işaret edilmesine kadar geçen süre- peygamberin Beytü’l-Makdis’e gitti- K de Müslümanların ilk kıblesi olma- ğini belirtmesi buraya atfedilen kut- sıdır.21 İkinci olarak, İsra suresinin sallığı pekiştirmektedir. birinci ayetinde “Kulu Muhammed’i geceleyin delillerini göstermek için Mescid-i Aksa’nın Statüsü Mescidi Haram’dan, çevresini müba- Osmanlı İmparatorluğu’nun I. Dünya M rek kıldığımız Mescid-i Aksa’ya götü- Savaşı’nın ardından Filistin bölge- a M ren Allah, noksan sıfatlardan münez- sinden çekilmesiyle birlikte İngiltere zehtir. Şüphesiz ki o, çok iyi işitir, çok burada geçici bir askeri yönetim kur- iyi görür” şeklinde peygamberin me- muştur. Ardından, Filistin 1922 tarih- tafizik gece yolculuğunda Mescid-i li Milletler Cemiyeti kararıyla resmen Haram’dan Mescid-i Aksa’ya götürül- İngiliz vesayet yönetimine alınmış- düğünden bahsedilmesidir.22 Üçüncü tır.29 İngiliz Hükümeti tarafından olarak ise, Hz. Muhammed (S.A.V)’ın kaleme alınan 1917 tarihli Balfour Mescid-i Aksa’dan alınarak yedi kat Bildirisinde Yahudiler için bir vatan semaya yani Sidretü’l-Münteha’ya yaratılması öngörüldüğünden, bölge- çıkartılıp, sonra da yaratılmışların de yaşayan Arap halklarının dini öz- ilminin kavrayamayacağı ve hiç kim- gürlüklerine dokunulmadan iki top- senin künhünü bilmediği bir maka- lumlu bir yapı kurgulanmış ve İsrail’in ma yükselmesi ve oradan Mekke’deki devletleştirilmesine yönelik uygu- Mecid-i Haram’a geri döndüğüne lamaların hâkim olduğu bu dönem olan inançtır.23 Peygamberin göğe 1947’ye kadar sürmüştür. İngiltere, yükselmesini tarif etmek için Miraç bu süreç içerisinde taraflar arasında kelimesi kullanılmış olup, olayın hatı- yaşanan gerginlik ve çatışmalar sebe- rasına Müslümanlar arasında bu olay biyle, 1924 ve 1929 yıllarında vesayet Miraç Kandili olarak kutlanmaya baş- yönetimi yetkisiyle iki kez genelge lanmıştır.24 Miraç olayı Kuran’da direk yayınlanarak yüzyıllardır süre gelen olarak geçmemekte olup, İsra (17/93) dini uygulamaların (status quo) de- ve Necm (13/18) sürelerinde bu olay- vam etmesini sağlamaya çalışmıştır.30 dan dolaylı olarak bahsedilmiştir.25 Hatta, 1929 yılında meydana gelen Bunlara ilave olarak, “Yolculuk ancak olayda, Yahudilerin “Ağlama Duvarı” şu üç mescidden birine olur: Benim olarak bilinen Burak Duvarı’na illegal şu mescidime, Mescidi Haram’a ve bir şekilde saldırması sonrası yaşanan Mescidi Aksa’ya” şeklindeki hadisi şe- olayları araştırmak için oluşturulan rifi de Mescid-i Aksa’nın dini kutsallı- uluslararası bir komite, “bu alanların ğı için gerekçe olarak gösterilmekte- kesinlikle Müslümanlara ait olduğu- dir.26 Yine, Hz. Muhammed (S.A.V)’in na, Yahudilerin burada sadece dua bir hadisinde, “Beytü’l-Makdis’in edebileceklerine ancak kalıcı herhan- yanında İbrahim, Musa ve İsa ile gi bir yapıya müsaade edilemeyeceği- karşılaştım. İsa, deymastan çıkmış ne” hükmetmiştir.31 yüzü kırmızı bir adam gibiydi. Ben 1945 yılında Birleşmiş Milletler’in ku- İbrahim’in çocuklarını ona benzeti- rulmasının ardından artık Filistinliler yorum. Az sonra bana, bir bardak süt ve Yahudiler arasındaki çatışmaları ve bir bardak da şarap getirildi. Ben engelleyemez hale gelen İngiltere, ve-
4 4 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ aRaLıK 2015 NO: 15
sayetin kaldırılması ve toprakların iki ateşkes anlaşmasının akabinde İsrail, taraf arasında bölünmesi için BM’ye Filistin’in %78’ini kontrol eder hale İ başvurmuştur. 25 Kasım 1947 tarihin- gelmiştir. 1950 yılında ise, Knesset ta- de BM Genel Kurulu’nda kabul edilen rafından Kudüs başkent ilan edilmiş- 1 1 36 181 sayılı “Taksim Planı” ile Kudüs, tir. silahtan arındırılmış ve BM Vesayet İsrail, 1967 savaşı sırasında, o tarihe Konseyi himayesinde müstakil bir kadar Ürdün’ün himayesinde bulu- yapıya bürünmüştür. Karara göre, nan Doğu Kudüs ve Batı Şeria’yı iş- bu statü 10 yıl süreyle devam edecek gal ederek bölgeyi tamamen deneti- ardından yapılacak referandum ile mi altına almıştır. BM’nin 22 Kasım 32 bölgenin durumu belli olacaktı. Bu 1967 tarihinde kabul ettiği 242 sayılı a karar, İsrail yönetimi tarafından ye- kararla, İsrail’in 1967 savaşında işgal tersiz bulunsa da devletleşmeye giden ettiği bütün topraklardan çekilmesi ilk adım olarak görülerek kabul edil- hükme bağlanmıştır.37 Ancak, İsrail miştir. Filistinliler ise, bu kararın top- kararı kabul etmesine rağmen FKÖ raklarının bölünmesine yol açacağı ve ve Suriye’nin kararı ret etmeleri ve İ Yahudi azınlığa özel ve öncelikli hak- müzakerelere katılmamalarını gerek- lar verildiği gerekçesiyle kararı kabul çe göstererek kararı tam olarak uygu- etmediklerini açıklamışlardır. Bunun lamamış ve bazı bölgelerdeki işgaline üzerine taraflar arasında tekrar çatış- devam etmiştir. 1973 savaşından son- malar başlamış ve karar uygulanma- ra ise, BM’nin 242 sayılı kararını teyit 1 dan kadük kalmıştır. Çatışmalar neti- eden ve Ortadoğu’da adil ve daimi bir cesinde ise, İsrail Batı Kudüs’ü, Ürdün barışı öngören 22 Ekim 1973 tarihli ise Eski Şehir dâhil Doğu Kudüs’ü iş- ve 338 sayılı kararı kabul edilmiştir.38 gal etmiş ve Kudüs fiilen bölünmüş- İsrail her iki kararı da tam olarak uy- tür.33 gulamamış ve defacto olarak bölgede- 14 Mayıs 1948 tarihinde, İngiltere’nin ki işgaline devam etmiştir. Kudüs’ün bölge üzerindeki vesayet hakkından statüsünü Filistinliler ve diğer Arap vazgeçmesi üzerine aynı gün İsrail ülkeleriyle yürüttüğü barış görüşme- Devletinin kurulduğu ilan edilmiş- lerinde sürekli koz olarak kullanmış- tir. İsrail Devletinin ilan edilmesi ve tır. İsrail, 1980 yılında ise Kudüs’ü pek çok ülke tarafından tanınması BM’nin kararları ve diğer ikili anlaş- Filistinlilerin tepkilerinin daha da art- malardaki aksine hükümlere rağmen masına sebep olmuştur. Artan şiddet “ebedi başkent” ilan ettiğini açıkla- olayları üzerine BM, 11 Aralık 1948 mıştır. tarihinde 194 sayılı kararı kabul ede- 1994 tarihine gelindiğinde ise, İsrail rek, “Kudüs’ün uluslararası statüsü- hem Mısır ile Camp David hem de nü bir kez daha vurgulamış, yerlerin- FKÖ ile Oslo Barış Anlaşmalarını den edilen Filistinli mültecilerin geri imzalamış durumda idi. Böylelikle, dönmelerinin sağlanmasına, Filistin İsrail’in maruz kaldığı bölgesel izolas- bölgesinde kalan kutsal yerler ve dini yon biraz da olsa kırılmış ve Kudüs’te yapıların korunarak buralara erişimin bulunan kutsal alanların hamisi duru- güvence altına alınıp serbest bıra- munda olan Ürdün ile anlaşma yap- kılmasına” hükmetmiştir.34 İsrail, bu manın zamanı gelmiştir. ABD’nin de kararları uygulamadığı gibi 20 Aralık telkinleriyle 1994 yılında Ürdün ile 1948 tarihinde alınan hükümet kara- İsrail arasında 26 Ekim 1994 tarihinde rıyla bütün devlet kurumları Kudüs’e Wadi Araba Barış Anlaşması imzalan- taşınmıştır. İsrail parlamentosu mıştır. 25 Temmuz 1994 tarihinde ta- Knesset ilk toplantısını Şubat 1949’da raflar arasında imzalanan Washington Kudüs’te yapmıştır.35 Nisan 1949 ta- Deklarasyonuna atıf yapılan anlaşma- rihinde İsrail ile Ürdün arasındaki nın 4. bölümünün “Önemli Tarihi ve
5 MES İ İ aKSa: TaRİ İ STaT S E N EL ELİ MELER
Dini Yerler ile Dinler Arası İlişkiler” sonrasında yapılan açıklamada, “böl- İ 1 0 başlıklı 9. Maddesinin 2. fıkrasında genin statükosunun korunacağını, K M “taraflar arasında kesin bir anlaşmaya her iki din mensupları için de kutsal varılıncaya kadar Kudüs’te bulunan sayılan Mescid-i Aksa’nın Yahudilerin Müslümanlar için kutsal sayılan alan- ibadetlerine de açık olması gerektiği, ların Ürdün tarafından himaye edi- bunu sağlamak için her türlü tedbire leceği” kabul edilmiştir.39 Daha son- başvurulacağının” açıklanması ger- raki dönemlerde İsrail ile Filistinliler 43 arasında sürdürülen görüşmelerde ginliği daha da arttırmıştır. Olayların nihai bir anlaşma sağlanamadığı için önlenememesi üzerine, İsrail hükü- bugünkü statü bu anlaşma koşulları- meti tarafından orduya, Filistinli di- na göre işletilmektedir. Hâlihazırda, renişçilere karşı vur emri verilmiş Mescid-i Aksa camisinin imamını ve Netanyahu kameraların karşısına atamak, bu bölgelerin bakımını yapa- çıkarak taş atmanın ne kadar vahim rak Müslümanların ibadetlerine uy- bir suç olduğunu anlatarak, orduya gun şekilde muhafaza etmek Ürdün bu emri vermek zorunda kaldıkları- Krallığı Evkaf Bakanlığı yetki ve so- 40 nı ifade etmiştir. Oysaki uluslararası rumluluğundadır. hukuk çerçevesinde, İsrail’in üzerinde Aynı anlaşmanın takip eden 3. fık- hak iddia etmesinin mümkün olma- rasında, “tarafların; her üç din ara- dığı bir bölgeye dair kısıtlayıcı tedbire sındaki ilişkilerin geliştirilmesi, dini başvurması ve bu tedbirlere karşı da anlayış, ahlaki bağlılık, dini ibadetle- re özgürlük, tolerans ve barış içeri- yerel halkın direnmesini suç sayarak sinde davranacakları” hüküm altına kendi hukukunu uygulamaya çalış- alınmıştır.41 Ayrıca, bu anlaşmaya ması İsrail’in her türlü üst hukuk ku- temel olarak gösterilen Washington ralını yok saydığını göstermektedir.44 Deklarasyonunda da, kutsal bölge- Turist olarak Mescid-i Aksa’ya girme- lerde ibadet serbestisinin sağlanacağı ye çalışan İsraillilere, Aksa camii ce- hüküm altına alınmış ve taraflar tara- 42 maati içerisinden gönüllülük esasına fından da onaylanmıştır. BM tarafın- göre oluşturulan “Murabitun” veya dan kabul edilen 1947 tarihli paylaşım “Murabitat” adı verilen muhafızların planından itibaren alınan tüm karar- karşı koyması ve Yahudilerin cami av- larda kutsal yerler hakkında erişim ve ibadet serbestisinin sağlanması ön ko- lusuna girişlerini engellemek maksa- şul olarak sunulduğu için İsrail, kutsal dıyla taş atmasıyla başlayan çatışmalar alanların sadece Müslümanların iba- nerdeyse üçüncü intifadayı başlata- detine açık olmadığını, aynı zaman- cak seviyeye gelmiştir.45 Bunun üzeri- da diğer dinlere mensup kişilerce de ne, İsrail Parlamentosu Knesset tara- ziyaret edilebileceğini iddia etmek- fından orduya, artan şiddet olaylarını tedir. Bundan dolayıdır ki, İsrail son bastırmak maksadıyla sınır polisleri- zamanlarda Mescid-i Aksa’ya yönelik nin yedeklerini silah altına alması için yapılan müdahalelerin meşru oldu- yetki verilmiştir.46 Bir meydan okuma ğunu ve Kudüs’teki kutsal alanların veya güç gösterisi olarak yorumla- himayesi maksadıyla Ürdün ile yapı- nan bu hamleyi İçişleri Bakanı Gilad lan anlaşma hükümlerinin sadece bu alanların idamesini kapsadığını be- Arden, “düzeni sağlamak ve mevcut lirtmektedir. statükoyu korumak için yapılan ham- leler” olarak tanımlayarak yaşanan İsrail’in Tutumu olaylardan, bölgeye ibadet için gelen Filistinlilerin, İsrail’in Mescid-i “masum turistleri” taş ve el yapımı Aksa’ya yönelik tutumuna tepki ola- silahlarla taciz eden ve zarar veren rak başlattıkları eylemler ve bıçaklı Müslüman muhafızları (murabitun/ saldırılar üzerine İsrail hükümeti, alı- murabitat) sorumlu tutarak, bunla- nacak tedbirleri görüşmek üzere bir rın gayri meşru olduğunu ve en ağır güvenlik zirvesini toplamıştır. Zirve şekilde cezalandırılacaklarını açıkla-
6 6 ORMER PERSPEKTİF SERİLERİ aRaLıK 2015 NO: 15
mıştır.47 Başbakan Netanyahu da yap- Müslümanların kutsallarına müdaha- tığı benzer bir açıklamada, “Mescid-i le ederek bölgedeki çatışma ortamını Aksa’daki statükoyu kendilerinin körüklemesi veya kaotik ortamdan İ F değiştirmediğini, aksine Müslüman istifade ile kendisine alan açma gi- Kardeşler Teşkilatı (İhvan), İsrail’deki rişimi, İsrail’in fırsatçılık yaptığını İslami Hareket, Hamas ve Filistin yö- göstermektedir. Zira, Batı’da yükse- netiminin Filistinlileri ve diğer İslam len İslam karşıtlığı nedeniyle, tüm S alemini kışkırtmak için bu dedikodu- Müslümanların birer köktendinci/ci- 48 hatçı gibi algılanması sonucu oluşan ları uydurduklarını” ileri sürmüştür. İsrail’in son zamanlardaki sert po- ortam İsrail’e, Kudüs’te ve Mescid-i lisiye tedbirlerinin de etkisiyle bu Aksa’da yürütmekte olduğu politi- bölgede yaşayan Müslümanların bu kaları rahatlıkla sürdürebilme fırsa- alanları kullanmaktan vazgeçmek zo- tı vermektedir. İsrail’in Filistinlilere runda kalacağı ve böylelikle bu alanda karşı uyguladığı politikaların radikal yeniden Yahudilerin kutsal mabedi- İslamcı gruplara karşı verilen savaş- nin yapılmasının önünün açılmasının mış gibi pazarlanması nedeniyle de S Batılı ülkeler tarafından zımni olarak umulduğunu düşünen büyük bir ke- 52 desteklenmektedir. sim mevcuttur. İsrail tarafından yapı- lanların, bu süreçte Müslümanların Sonuç tahammüllerini zorlamak ve inanç- larını test etmek olduğu iddiaları da Tarihsel sürece bakıldığında, İsrail 49 devletinin Kudüs ve çevresini merkez mevcuttur. İsrail’in Filistinlilere yö- alacak şekilde kurulması ve genişle- nelik uygulamış olduğu bıktırma/yıl- mesine kadar geçen süreç içerisinde dırma politikasının yeni olmadığı da Mescid-i Aksa’nın statüsüyle ilgili bir tarihi bir gerçektir. tartışma yaşanmadığı görülmektedir. Bu politikaları daha iyi anlamak için En uzun çatışmasızlığın yaşandığı İsrail devletinin kurucu ideolojisi olan Osmanlı İmparatorluğu döneminden Siyonizmi anlamak gerekir. Siyonizm, kalan teamüller İngiltere vesayeti al- 19. yüzyılın sonlarına doğru, başlan- tında da devam etmiş (1922-1948), gıç noktası seküler bir hareket ola- ancak 1948’de İsrail devletinin kurul- rak Avrupa’dan ve genelde Batı’dan masından sonraki süreçte bu statü- destek bularak kendisine alan sağla- 50 den tedricen uzaklaşılmaya başlan- mıştır. Uluslararası çabaların sonuç mıştır. Günümüzde de geçerli olan vermesi sonucu vatansız bir halkın BM Güvenlik Konseyi ve Genel Kurul artık vatanı olmuş ve İsrail Devleti kararları ile Filistin-İsrail ve Ürdün- seküler karakterli olarak kurulmuş- İsrail arasındaki ikili anlaşmalarda tur. Ancak, özellikle 1967 savaşından mutabık kalınan “kutsal mekânların itibaren dini fanatiklerin politik are- statüsü” hususunun devamlı suretle nada etkili olmaya başlamalarıyla, o gündemde tutulması, bu mekânlara zamana kadar dillendirilmeyen “vaat atfedilen kutsallığı sorgulanır hale ge- edilmiş topraklar”, “Mescid-i Aksa’nın tirmektedir. yıkılması”, “üçüncü tapınağın inşası”, Filistin-İsrail sorununun çözümünü “Kudüs’ün bir Yahudi kenti olması” Kudüs ve Mescid-i Aksa meselesine ve “İsrail’in bir Yahudi devleti olması” bağlamak ancak çözümsüzlüğün bir gibi aşırı söylemler yavaş yavaş etkili enstrümanı olarak görülebilir. Zira, olmaya başlamıştır. Günümüzde ise, siyasi ve ekonomik sorunlar daha İsrail’in Filistinlilere yönelik uygula- kolay aşılabilirken, dini referanslarla mış olduğu politikalarda, ilk dönem pekiştirilmiş meselelerin kolaylık- Siyonist hareketin seküler karakte- la çözümlenmesi beklenemez. Eylül rinin yerini, Yahudiler haricindeki- ayından beri yaşanan gelişmeler bir leri “ötekileştiren” ve Yahudi dinine kez daha göstermiştir ki, Kudüs’ün mahsus öğretilerin hakim olduğu dini statüsü nihai olarak belirlenmedikçe, Siyonizmin (religious Zionism) aldığı bu gibi olaylar yaşanmaya devam ede- görülmektedir.51 cektir.
7 MES İ İ aKSa: TaRİ İ STaT S E N EL ELİ MELER
SONNOTLAR
1 “Mescid-i Aksa minberinde Yahudi postalı”,19 Eylül 2015, http://www.dunyabulteni.net 2 Dalia Hatuqa, Mohsin Ali , “Timeline: Al-Aqsa Mosque”,21 Eylül 2015, http://www.aljazeera.com (Aksa müdahaleleri tarihsel olarak bu linkten takip edilebilir) 3 a.g.e. 4 a.g.e. 5 a.g.e. 6 Yuşa 10:1-28 7 Nadav Na’man,Ancient Israel’s History and Historiography, Te First Temple Period, Eisenbrauns ,Winona ,2006,s:1 8 Abit Yaşaroğlu, “Yahudilik ve Siyonizm Tarihi”,İstanbul,2013,s:19 9 Muammer GÜL, “Kudüs ve Tarih İçinde Aldığı İsimler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001,Cilt: 11 Sayı: 2, Sayfa: 305-312 10 Michael Brenner, Kısa Yahudi Tarihi,İstanbul,2008,s:24 11 Gawdat Bahgat, “Te Islamic Republic and Jewish State”, Israel Affairs, 2006, 11:3,s:517-534 12 Israel Shahak,Norton Meznisky, İsrail’de Yahudi Fundamentalizmi,Anka,İstanbul,2004,s:133-134 13 Reuven Firestone,Yahudiliği Anlamak İbrahim/Avraam’ın Çocukları,Gözlem,İstanbul,2004,s:195 14 Tamar Mayer-Suleiman A.Mourad, Jerusalem Idea and Reality, Routledge, NY, 2008, s:42 15 Ufuk Ulutaş, “Harem-i Şerif’te Neler Oluyor”,18Eylül 2015, http://setav.org/tr/harem-i-serifte-neler-oluyor/yo- rum/28174 16 İsrail Siyasetini Anlama Kılavuzu,SETA Rapor,Aralık 2012,s:165-179 17 Muammer GÜL, “Müslümanların Kudüs’ü Fethi”, Harran Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl:2001, Sayı:II, s. 47-58 18 İsrafil Balcı, Kur’ân’daki el-Mescidü’l-Aksâ Kavramının Kritiği, Marife, Kış 2012, ss.159-175 19 Muammer GÜL, “Kudüs ve Tarih İçinde Aldığı İsimler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001,Cilt: 11 Sayı: 2, Sayfa: 305-312 20 M.Lütfüllah Karaman,”Filistin”,İslam Ansiklopedisi,Cilt:13,Sayfa:92 21 Muhammed İbn İshak, Siyer,haz.Muhammed Hamidullah,Akabe,İstanbul 1991,s:353 22 Muhammed İbn İshak, Siyer,haz.Muhammed Hamidullah,Akabe,İstanbul 1991,s:146 23 a.g.e. 24 Şinasi Gündüz,Yavuz Ünal,Ekrem Sarıkçıoğlu,Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslam’da Miraç,Vadi,Ankara,1996,s:70 25 Detaylı bilgi için Şinasi Gündüz,Yavuz Ünal,Ekrem Sarıkçıoğlu,Dinlerde Yükseliş Motifleri ve İslam’da Miraç isimli esere bakınız. 26 “Mescidi Aksa ve Kudüs’ün Üstünlük ve Kudsiyeti”,28 Eylül 2015, http://www.vahdet.info.tr/filistin/dosya2/0334. html 27 Muhammed İbn İshak, a.g.e.,,s:351-352 28 Şinasi Gündüz,Yavuz Ünal,Ekrem Sarıkçıoğlu,a.g.e.,s:36 29 Clive Jones,Emma C.Murphy,Israel Challenges to Identity, Democracy an Te State,Routledge,London,2002,s:8 30 “Analysis:Why Israel wants a religious war over Al-Aqsa”,21 Eylül 2015, www.aljazeera.com 31 a.g.e. 32 http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/181%28II%29,s:150 33 Martha Wenger, Jerusalem and the Peace Agenda ,Middle East Report, No. 182, (May - Jun., 1993), s: 9- 12. 34 http://www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/RES/194%28III%29,s:24 35 Martha Wenger,a.g.e. 36 a.g.e. 37 Bora Bayraktar, Oslo Barış Süreci,İsrail-Filistin Görüşmeleri,1991-2000,İstanbul,2013,s:326 38 Bülent Aras, Filistin-İsrail Barış Süreci ve Türkiye,İstanbul,1997,s:29 39 Abdul Salam A. Majalı,Jawad A. Anani,Munter J.Haddadin, “Peacemaking, Te Inside Story of the 1994 Jordanian- Israeli Treaty”, s:338 40 Mahdi Abdul Hadi,”Domestic Constraints On Middle East Negotiations- A Palestinian Perspective”, Pales- tin Jordan Israel, Building a Base for Common Scholarship and Understanding in the New Era of the Middle East,PASSIA,Kudüs,1997,s:10 41 Abdul Salam A. Majalı,Jawad A. Anani,Munter J.Haddadin,a.g.e.,s:338 42 http://www.mfa.gov.il/mfa/foreignpolicy/peace/guide/pages/the%20washington%20declaration.aspx 43 “İsrail başbakanlık ofisinden Mescid-i Aksa açıklaması”,20 Eylül 2015, Anadolu Ajansı 44 “İsrail’in Kudüs Stratejisi”, Dünya Bülteni Araştırma Masası (DÜBAM), Aralık 2014,s:11 45 “Israeli violations’ in Aqsa may lead to 3rd intifada, says Palestinian figure”, 21 Eylül 2015, http://www.middleeasteye. net 46 “Border Police reservists recruited as security measures increase amid escalating violence”,18 Eylül 2015, Te Jerusa- lem Post 47 “Security Minister Wants to Outlaw Temple Mount Rioters”, 24 Ağustos 2015, http://www.israelnationalnews.com 48 “İsrail başbakanlık ofisinden Mescid-i Aksa açıklaması”,20 Eylül 2015, Anadolu Ajansı 49 Meron Rapoport, “Israel checking its limits on al-Aqsa”, 19 Eylül 2015, http://www.middleeasteye.net 50 “Analysis:Why Israel wants a religious war over Al-Aqsa”,21 Eylül 2015, www.aljazeera.com 51 Aviezer Ravitzky, “Religous Radicalism and Political Messianism in Isral”,Religious Radicalism & Politics in Te Middle East, Ed.Emmanuel Sıvan,Menachem Friedman, NY State University Press, NY,1990,s:32 52 “Analysis:Why Israel wants a religious war over Al-Aqsa”,21 Eylül 2015, www.aljazeera.com
2014 yılında Sakarya Üniversitesi’nde kurulan Ortadoğu Çalışmaları Merkezi [ORMER], 25 araş- tırmacısı ile bu alanda Türkiye’deki en büyük merkezdir. Ortadoğu bölgesinin siyaset bilimi, sos- yoloji, tarih ve ekonomi başta olmak üzere farklı disiplinler aracılığı ile araştırıldığı merkezde, Ortadoğu Çalışmaları alanında Türkçe, Arapça ve İngilizce dillerinde eğitim verilen yüksek lisans ve doktora programları yürütülmektedir. Merkezin önemli faaliyetleri arasında iki yılda bir dü- zenlenen Ortadoğu’da Siyaset ve Toplum Kongresi, yılda iki kez çıkarılan Türkiye Ortadoğu Çalış- maları Dergisi ve 2005’ten bu yana yayımlanan Ortadoğu Yıllığı bulunmaktadır. Sakarya Üniversitesi Esentepe Kampüsü 54187 Serdivan / SAKARYA +90 264 295 3602 [email protected]
8 8