Gebiedsaanpakken aardgasvrij

EEN KIJKJE IN DE KEUKEN Rotterdam aardgasvrij: een spannend leertraject

LEES ARTIKEL Financiële en technische aanpak op orde Bekijk artikelen De gebiedsaanpak aardgasvrij: uitgangspunten, ambities en resultaten Bewoners meenemen in Kansen om de wijk de verandering te verbeteren LEES ARTIKEL Bekijk artikelen Bekijk artikelen

2/65 Rotterdam aardgasvrij: een spannend leertraject

In Rotterdam gebruiken we, deuren van bewoners en ondernemers. Een opgave waarvan iedereen overtuigd is dat net als de rest van Nederland, deze bijdraagt aan een betere toekomst voor de in 2050 geen aardgas meer om te generaties na ons, maar waarvan niemand nog koken, te douchen en onze huizen precies weet hoe het moet. en gebouwen te verwarmen. Dat is nogal een ambitie, want Wij vinden het belangrijk dat de overstap een hele stad aardgasvrij maken naar aardgasvrij voor iedereen betaalbaar is. Rotterdammers zijn wel groen, maar niet gek. Bas Kurvers is best complex. In cijfers Wethouder Bouwen, wonen en Natuurlijk zien ze de kansen van verduurzaming, betekent het dat er elk jaar zo’n ernergietransitie gebouwde omgeving maar ze hebben ook vragen en maken zich soms 8.000 huizen en gebouwen van zorgen. Wat gaat me dat kosten? Kan ik nog wel maatschappelijke vraagstukken. Dat betekent het gas af moeten. Van huur- koken op zo’n elektrische kookplaat? Kan mijn dat we met mensen in gesprek gaan en onder- woningen tot koopwoningen, zaak gewoon doordraaien? Hoe lang ligt de straat zoeken hoe we iedereen mentaal en financieel bewoners, ondernemers en partners uitvindt wat van laagbouw tot hoogbouw, en open? Het is dus ontzettend belangrijk dat we meekrijgen. En we kijken of er werkzaamheden in wel en niet werkt. Dit digitale magazine vertelt van winkels tot bedrijfspanden. huurders, huiseigenaren en ondernemers vanaf de buitenruimte zijn die we tegelijkertijd kunnen de verhalen over de eerste mooie stappen, het het begin betrekken bij de overstap. uitvoeren, zoals het aanpakken van de riolering, belang van samenwerking, de complexiteit, erva- Maar het betekent natuurlijk nog veel meer. Want de wateroverlast of de herinrichting van een pleintje. ringen van Rotterdammers en de lessen die we tot overstap naar duurzame warmtebronnen is naast Daarom hebben we gekozen voor een gebiedsge- nu toe geleerd hebben. Verhalen die inspireren en een technische, financiële en beleidsmatige opgave, richte aanpak, waarin we het aardgasvrij maken Deze nieuwe manier van werken is een spannend hopelijk ook overtuigen dat de energietransitie vooral een sociale opgave, die zich afspeelt achter de van een wijk koppelen aan ruimtelijke en sociaal- leertraject, waarbij de gemeente samen met echt lukt als we allemaal ons steentje bijdragen.

3/65 Deel 1: De gebiedsaanpak Uitgangspunten, Deel 2: koppelkansen Doelstellingen aardgasvrij: uitgangs- en stappen punten, doelstellingen gebiedsaanpak en resultaten

In 2050 is Rotterdam aardgasvrij. Daarom zijn we rond 2016 gestart met de eerste plannen om wijken van het LEES HOOFDSTUK LEES HOOFDSTUK aardgas af te halen. Met de gebiedsaanpakken aardgasvrij wordt Rotterdam wijk voor wijk van het aardgas afgehaald en aangesloten op een alternatieve, duurzame warmte- voorziening. Tegelijkertijd omvat de gebiedsaanpak een veel bredere inzet dan alleen het aardgasvrij maken. Deel 3: Resultaten Hoe geeft de gemeente Rotterdam precies invulling aan de gebiedsaanpak aardgasvrij; welke andere opgaven in de wijken spelen een rol? Welke doelstellingen zijn aan de zes gebiedsaanpakken gekoppeld? En tot slot: welke resultaten zijn nu al zichtbaar, en van welke geleerde LEES HOOFDSTUK lessen kunnen toekomstige wijken profiteren?

4/65 Deel 1: Uitgangspunten, koppelkansen en stappen in de gebiedsaanpak

De zes gebiedsaanpakken In vijf wijken zijn we begonnen met een gebiedsaanpak aardgasvrij. Zo leren we wat er nodig is om wijken van het aardgas te halen. Zo staat het er nu voor:

• Heindijk (IJsselmonde) – Het warmtenet de gebiedsovereenkomst getekend. Dit is wordt vanaf het najaar van 2021 aangelegd. het startschot om circa 1.600 woningen • Reyeroord (IJsselmonde) – Het ontwikkelen aardgasvrij te maken. De uitvoering is in maart van een aanbod voor gebouweigenaren is aan 2021 gestart. Het aanbod voor particuliere de gang. Dit is voor de zomer gereed. eigenaren is voor de zomer gereed. • Pendrecht (Charlois) – Gebouweigenaren in • Prinsenland-Het Lage Land (Prins “Aardgasvrij levert niet Pendrecht Zuid hebben in april 2021 een Alexander) – De voorbereiding voor de aardgasvrij aanbod ontvangen. Pendrecht aanbesteding van het warmtenet is gestart. alleen milieuwinst op, het Noord volgt eind dit jaar. • Rozenburg – De voorbereiding voor de zorgt bijvoorbeeld ook • Bospolder-Tussendijken (Delfshaven) – aanbesteding van het warmtenet is gestart. Havensteder, Eneco en de gemeente hebben voor een veiligere woning.”

5/65 en sociale vraagstukken. Want de gemeente wil met de gebiedsaanpak aardgasvrij ook de positie van de wijk en de bewoner verbeteren.

Daarvoor is het belangrijk om goed te kijken naar wat er in een wijk speelt en waar koppelkansen liggen. Dat betekent dat diverse actuele opgaven in een wijk tegelijkertijd worden opgepakt. De gebiedsaanpak aardgasvrij ziet er in elke wijk dus anders uit, omdat elke wijk unieke kenmerken en behoeften heeft.

Wat zijn de koppelkansen binnen de gebiedsaanpak aardgasvrij? Binnen een wijk zijn er verschillende opgaven die we kunnen oppakken. Deze kunnen worden onderverdeeld in fysieke opgaven en sociaal- maatschappelijke opgaven. Onder fysieke Wat houdt de gebiedsaanpak opgaven vallen bijvoorbeeld het vervangen aardgasvrij in? van het riool (zoals onder andere gebeurt in Vanaf het begin heeft de gemeente Rotterdam Bospolder-Tussendijken), het aanpakken van een integrale visie op de gebiedsaanpak aardgas- wateroverlast (Reyeroord) en herinrichting van de Ook zijn er belangrijke sociaal-maatschappelijke financiële problemen hulp aan te bieden, zodat ze vrij ontwikkeld. Dat betekent dat het aardgasvrij wijk (Heindijk). Een groot voordeel van het combi- opgaven in de wijken. Zo is het team in Heindijk zowel mentaal als ook financieel ruimte krijgen maken van een wijk hand in hand gaat met inzet neren van werkzaamheden is dat de overlast in de samen met Frontlijn langs de deuren gegaan. Dit om mee te doen aan de energietransitie. op andere (leef)gebieden, zoals de buitenruimte openbare ruimte tot een minimum wordt beperkt. was vooral bedoeld om mensen met sociale en/of

6/65 De ene keer sluit een gebiedsaanpak aardgasvrij aan bij lopende projecten in een wijk, de andere “Het biedt voordelen keer starten we als eerste in een gebied. In drie gebiedsaanpakken trekken we op met al om een stad per bestaande wijkprogramma’s, die als doel hebben gebied aardgasvrij de wijk te verbeteren. te maken.”

In Reyeroord werken we intensief samen met het programma Reyeroord+. In Prinsenland-Het Lage Land is dat het programma Toekomstwijken. Op de thema’s energie, aanpassen aan een veranderd klimaat, langer thuis, mobiliteit en digitalisering werken we samen met partners zoals woning- corporaties om de wijk toekomstbestendig te maken. In Bospolder-Tussendijken loopt sinds 2018 het programma Veerkrachtig Bospolder- Tussendijken, dat zich richt op de thema’s zorg, Wat zijn de stappen in het aardgasvrij halen; daarvoor zijn de veranderingen te groot. jeugd en opvoeden; werk, taal en schulden; en maken van een gebied? Als alle straten van Rotterdam in een periode van energie, wonen en buitenruimte. In tien jaar tijd Het biedt voordelen om een stad per gebied tien jaar open moeten voor de aanleg van een willen we de sociale index van de wijk samen aardgasvrij te maken. En het kan ook niet anders. warmtenet, dan zou de stad letterlijk onbereik- met bewoners en ondernemers naar het stedelijk Het is namelijk niet haalbaar om de gehele stad baar zijn en zouden bewoners en ondernemers gemiddelde brengen. in bijvoorbeeld tien jaar tijd van het aardgas te veel overlast ondervinden. Daarom benadrukken

7/65 Drie hoofdthema’s Bij een gebiedsaanpak wordt een proces door- lopen dat bestaat uit drie hoofdthema’s:

1 Ruimtelijke inpassing: het ontwerp en de ruimtelijke inpassing van het warmtenet.

2 Financiële en technische aanpak op orde: het opstellen van een gebied business case.

3 Kansen om de wijk te verbeteren: aan de slag met meekoppel- kansen in het gebied. we telkens het belang om nu al te beginnen. In je een wijkdeal sluiten waarvan alle eigenaren een warmtenet het makkelijkste en voordeligste die eerste wijken kan bovendien waardevolle profiteren. Ook kun je in een gebiedsgerichte is. Dit is een collectief systeem dat altijd gebieds- ervaring worden opgedaan, waarmee de rest van aanpak de kosten beter verdelen. Dat zorgt voor gericht wordt aangelegd. Ook biedt het de meeste de stad aardgasvrij kan worden gemaakt. Een een aantrekkelijker aanbod per gebouweigenaar. (kosten)voordelen als veel mensen in een gebied ander belangrijk voordeel is het financiële plaatje. Een andere reden om gebiedsgericht te werk te hiervoor kiezen. Door een gebied als geheel aan te pakken, kun gaan is dat voor de meeste Rotterdamse wijken

8/65 Tien stappen 5 8 Binnen de drie hoofdthema’s onderscheiden we tien stappen. Deze stappen worden in elk gebied op maat gevolgd en kunnen deels ook parallel aan elkaar lopen.

1 3 Schouw Met het aanbod de wijk in

6 9

Analyse van een gebied Ontwerp van het warmtenet Afspraken maken 2 Gebied business case

4 10 7

Aan de slag met Aanbod voor Het aanleggen van koppelkansen Fasering gebouweigenaren het warmtenet

9/65 Deel 2: Doelstellingen Rotterdam aardgasvrij komt dichterbij

Samen werken we aan duurzame stadswarmte Hoe zijn de vijf wijken gekozen en wat zijn de doelstellingen? vattenfall.nl/werkzaamheden De wijken zijn gekozen om zoveel mogelijk verschillende ervaringen in de praktijk op te doen. Er zijn gebieden gekozen met en zonder conces- sie, gebieden waar we samen optrekken met de rioolvervanging of juist niet, er zijn gebieden met veel en weinig bewonersinitiatieven, gebieden waar al een integraal wijkprogramma loopt en gebieden waar dit juist niet het geval is. Een ander belangrijk aspect is de variatie in het type eigena- ren en de bebouwing in een gebied.

De belangrijkste doelstelling van de eerste precies worden ingevuld. Dat heeft vaak ook te De leerervaringen in de gebiedsaanpakken In deze fase van de gebiedsaanpakken is het ook gebiedsaanpakken is om te leren en te komen tot maken met de vorm die de samenwerking in een leveren ook input op voor de gesprekken met de van belang dat er een grote vastgoedeigenaar een aanpak die haalbaar, betaalbaar en opschaal- gebied aanneemt. Zo trekken we in Bospolder- rijksoverheid over de juiste randvoorwaarden zoals een woningcorporatie in het gebied is die baar is. Er is daarom ruimte voor uitproberen, Tussendijken samen op met woningcorporatie voor de energietransitie op landelijk niveau. renovatieplannen heeft. Die plannen zijn dan de ontdekken en bijsturen. Onderdeel van die leerer- Havensteder en warmtebedrijf Eneco, en werken Zo hebben we de ervaringen in Heindijk direct startmotor van de gebiedsaanpak aardgasvrij, varing is het zoeken naar een balans tussen stan- we samen binnen het brede programma in de een plek kunnen geven in onze zienswijze op de want zonder bestaande renovatieplannen wordt daardisatie en maatwerk. Zo staan de stappen wijk. In Prinsenland-Het Lage Land werken we nieuwe Warmtewet. het een stuk moeilijker om al het vastgoed mee te van een gebiedsaanpak zo goed als vast, maar samen met de gemeente Capelle aan den IJssel nemen in de overstap naar aardgasvrij. wordt per gebied opengelaten hoe deze stappen en twee woningcorporaties.

10/65 Financiële middelen vanuit het Rijk Het financiële aanbod richting eigenaar-bewoners is een van de spannendste onderdelen van een gebiedsaanpak aardgasvrij. Het uitgangspunt hierbij is om de energietransitie haalbaar en betaalbaar te houden voor alle Rotterdammers. De gemeente Rotterdam krijgt nu veel subsidie vanuit het Rijk. Ook na de fase van de landelijke proeftuinen is financiële ondersteuning van het Rijk noodzakelijk. Daarom pleit de gemeente ervoor dat het Rijk met goede (financiële) regelingen komt.

Daarbij kan ook gedacht worden aan gunstige leningen of gebouw In de toekomst wordt het waarschijnlijk gebonden financiering. Ook de nieuwe Warmtewet kan helpen de ook mogelijk om de overstap naar aard- kosten te verlagen door te sturen op een goede kostenverdeling en gasvrij te verplichten. Voor de gemeente kostenverlaging, bijvoorbeeld door uit te gaan van een lager rendement Rotterdam moet zo’n verplichtingsmo- van bedrijven bij het aanleggen en exploiteren van warmtenetten. gelijkheid samengaan met financiële De verkenningsgebieden middelen vanuit het Rijk om die overstap De gemeente heeft onderzoek gedaan naar de gebieden die na de zes ook betaalbaar te maken. Voor iedereen. pilotgebieden aan de beurt zijn om aardgasvrij te worden. Dat is gebeurd in veertien verkenningen. Hieruit blijkt welke gebieden het meest kans- rijk zijn om voor 2030 een gebiedsaanpak aardgasvrij te starten.

De overige gebieden worden op een later moment aardgasvrij gemaakt. De uitkomsten van de verkenningen krijgen een plek in de Transitievisie Warmte. Medio 2021 behandelt de gemeenteraad de Transitievisie Warmte. De visie is een advies aan het volgende college. Dat beslist over de start van nieuwe gebiedsaanpakken aardgasvrij.

11/65 Deel 3: Resultaten gedaan, verwachten we in Reyeroord binnen enkele maanden klaar te zijn. Wat zijn de resultaten in de zes gebieden tot nu toe? • Schouwen van woningen Het belangrijkste doel van de pilotgebieden is om Op basis van de brede ervaring die is opge- ervaring op te doen zodat de rest van Rotterdam daan met het schouwen van verschillende daarvan kan profiteren. Het gaat daarbij onder typen woningen in Heindijk, Pendrecht en andere om manieren van samenwerken, partici- Reyeroord, hebben we een goede methode patie en communicatie, het komen tot een goede ontwikkeld om inzicht te krijgen in de kosten business case, een aantrekkelijk aardgasvrij die komen kijken bij de werkzaamheden in de aanbod voor gebouweigenaren, en een goede woning. ruimtelijke inpassing. Dit zijn stuk voor stuk essentiële aspecten aangezien we de komende • Koppelkansen jaren nog heel veel aardgasaansluitingen moeten Met name in Heindijk, Pendrecht, Reyeroord en • Business case Het verschilt per wijk welke koppelkansen vervangen. Het is dus belangrijk om te komen Bospolder-Tussendijken zijn al veel concrete Het opstellen van de business case kan goed we oppakken, en hoe we dat doen. Op basis tot een opschaalbare aanpak en te weten hoe we ervaringen opgedaan. Denk bijvoorbeeld aan het gestandaardiseerd worden voor andere wij- van de opgedane ervaringen weten we steeds bewoners het beste kunnen meenemen in het aardgasvrij aanbod in Heindijk, het schouwen ken in Rotterdam. Vooral nu landelijk het beter hoe we bepaalde opgaven moeten aan- proces. van woningen in Pendrecht en Reyeroord en de zogeheten ‘startmotor-model’ beschikbaar pakken of kunnen combineren. Denk bijvoor- ruimtelijke inpassing in Bospolder-Tussendijken. is gekomen, is het maken van berekeningen beeld aan de aanleg van stadsverwarming en Zo wordt steeds duidelijker waar kansen liggen een stuk makkelijker. Onderhandelen met de het tegelijkertijd ruimte houden voor bomen voor standaardisatie, en waar maatwerk belang- warmteleverancier over de kosten is vaak een in een straat. De samenwerking met andere rijk blijft. Een combinatie van deze twee zal in taai proces, en een geleerde les is dat je hier onderdelen van de gemeente is daarbij es- de praktijk nodig zijn, omdat we daarmee zowel de tijd voor moet nemen. Gelukkig gaat ook sentieel. Voor de aanpak van opgaven in het meters kunnen maken als bewoners heel gericht dit na de eerste wijken en met behulp van het sociale domein zijn bijvoorbeeld collega’s van kunnen betrekken en de aanpak kunnen afstem- startmotor-model een stuk sneller. Waar we in Maatschappelijke Ontwikkeling en Werk & men op wat er speelt in een wijk. Heindijk meer dan een jaar hierover hebben Inkomen in de lead.

12/65 de doelgroep en voorkom je zoveel moge- “In welke wijk onderzoeken lijk dat bepaalde zaken vragen oproepen. Daarom onderzoeken we ook in elke wijk we hoe bewoners aankijken hoe bewoners aankijken tegen aardgasvrij. tegen aardgasvrij. De kennis De kennis die we daarbij opdoen, gebruiken we bij de ontwikkeling van de participatie- die we daarbij opdoen, aanpak. Zo is in Heindijk op basis van dit gebruiken we bij de ontwikkeling onderzoek de succesvolle keuzekaart ont- wikkeld, waarbij mensen kunnen kiezen tus- van de participatieaanpak.” sen helemaal van het aardgas afgaan, alleen elektrisch koken dan wel stadsverwarming, avonden, spreekuur, huiskamergesprekken, of het uitstellen van hun keuze. een informatiemap, maar ook aan creatieve

• Als manieren van participatie en communi- manieren om mensen te betrekken, zoals of catie goed blijken te werken, kunnen deze het plaatsen van aardgasvrije kunstobjecten ook in andere wijken worden ingezet. Daar- in de wijk en het organiseren van elektrische bij valt te denken aan (digitale) bewoners- kookworkshops. • Participatie- en communicatiemiddelen derd eigenaar-bewoners niet haalbaar. In • Persoonlijke aandacht was in Heindijk een Pendrecht-Zuid kiezen we daarom voor een van de succesfactoren. De vraag is hoe we getrapte communicatieaanpak. Mensen de kracht van deze aanpak kunnen houden worden eerst schriftelijk geïnformeerd, daar- in gebiedsaanpakken in grotere gebieden. naast worden (online) informatiebijeenkom- Dit gaan we uittesten in Pendrecht en sten gehouden en als mensen willen, bieden Reyeroord. we ook de mogelijkheid voor een persoonlijk

• Waar in Heindijk medewerkers van de gesprek. gemeente met elke eigenaar-bewoner een • Het testen van communicatiemiddelen bij persoonlijk gesprek hebben gevoerd, is bewoners werkt ook goed. Zo zorg je ervoor dat in Pendrecht-Zuid met zo’n negenhon- dat communicatiemiddelen aansluiten op

13/65 Gebied business case Financiële en Woningschouw: Slimme technische nut en noodzaak financiële aanpak op orde constructies

LEES ARTIKEL Ontwerp van het warmtenet “Denk tijdig na over het integreren van LEES ARTIKEL De succesfactoren bovengrond en van de gebieds- ondergrond in een aanpak volgens aardgasvrije wijk” warmtebedrijven Eneco en Vattenfall Zo worden Prinsenland- Het Lage Land en Rozenburg aangesloten LEES ARTIKEL op het warmtenet LEES ARTIKEL

LEES ARTIKEL

14/65 Ontwerp van het warmtenet “Denk tijdig na over het integreren van boven- grond en ondergrond in een aardgasvrije wijk”

De gebiedsaanpakken aardgasvrij kenden aanvankelijk twee hoofdsporen: het financieel-technische spoor (hoe zorgen we ervoor dat de overstap van aardgas naar een alternatief haalbaar en betaalbaar is?) en het sociaal- maatschappelijke spoor (hoe zorgen we dat de transitie Voor Anne-Marie gaat nadenken over de inrich- onderzoeken, af te stemmen en in te plannen. meerwaarde heeft voor wijkbewoners?). Programmamanager ting van de openbare buitenruimte als vanzelf. Anne-Marie: “Toen ik me als programmamanager Bospolder-Tussendijken aardgasvrij Anne-Marie Verheijen Voordat ze in 2019 aan de slag ging als program- ging bezighouden met de energietransitie, miste een belangrijk derde spoor: de ruimtelijke inpassing mamanager aardgasvrij Bospolder-Tussendijken merkte ik dat dit onderwerp nieuw was voor de van het warmtenet. Ze vertelt over de noodzaak om aardgasvrij werkte ze bij Stadsontwikkeling projectteams. Het ging vooral over: waar gaan we Ruimte en Wonen. Door dagelijks met naartoe en hoe zorgen we ervoor dat de mensen de boven- en ondergrond te verbinden, boomspiegels en Stadsbeheer te schakelen, wist ze hoe belangrijk er wat aan hebben?” creatieve oplossingen voor verdeelstations. het is om nieuwe ontwikkelingen op tijd te

15/65 negen maanden is veel te kort om de ruimtelijke buitenruimte en hebben meerdere functies, zoals kwesties zo op te pakken dat je kwaliteit in de het tegengaan van hittestress. Maar tegelijkertijd buitenruimte kunt behouden, laat staan vergroten. hebben bomen veel ruimte in de ondergrond Terwijl dat laatste natuurlijk is wat we willen. Een nodig. In BoTu hebben we daarom rekening gebiedsaanpak vraagt dus ook om investeringen gehouden met de (toekomstige) boomstructuur, in tijd en menskracht voordat de deal rond is - en oftewel de ruimte die bomen nodig hebben om dat is in BoTu uiteindelijk goed gelukt.” goed te kunnen groeien.” Samen met Stadsbeheer, “We hebben in deze het ingenieursbureau en landschapsontwerpers Volgens Anne-Marie heeft de kwaliteit van de van de gemeente én Eneco ging Anne-Marie met gebiedsaanpak aard- toekomstige buitenruimte alles te maken met deze uitdaging aan de slag. “Voor zo’n vijfentwin- gasvrij echt gepionierd.” de ondergrond van vandaag. “Als je je nú niet tig straten hebben we tekeningen gemaakt met tijdig en grondig verdiept in de inpassing van het idee dat er altijd ruimte moet blijven voor het warmtenet in relatie tot de buitenruimte, dan voldoende bomen in de toekomst. We hebben in heb je kans dat je over tien of twintig jaar tegen deze gebiedsaanpak aardgasvrij echt gepionierd Uitdagingen door krappe straten Begin op tijd onmogelijkheden aanloopt – omdat je er destijds om op tijd de bovengrond en ondergrond inte- In een wijk als Bospolder-Tussendijken (BoTu) – Anne-Marie is bewust anderhalf jaar geleden niet goed over hebt nagedacht.” graal op elkaar af te stemmen.” die de komende jaren op het warmtenet van Eneco al begonnen met het onderzoeken van de wordt aangesloten – is aandacht voor de buiten- ruimtelijke uitdagingen en kansen. “Ik kan niet Bomen zijn belangrijk (en hebben ruimte erg belangrijk. “BoTu is een vooroorlogse vaak genoeg benadrukken dat je hier niet pas ruimte nodig) stadswijk, veelal tussen 1910 en 1930 gebouwd”, mee moet beginnen als de deal met de warm- Je wilt dus niet zomaar een warmtenet in de grond vertelt Anne-Marie. “De wijk kenmerkt zich door televerancier is gesloten. Vaak wil die partij vrij leggen, maar op zoek gaan naar die specifieke smalle straatjes en vrij weinig groen. Ook vind je er snel - zo’n negen maanden later - beginnen met inpassing waardoor ook andere belangrijke veel gestapelde bouw, zowel hoge flats als lagere de werkzaamheden. Ga je dus pas aan de slag elementen in een wijk hun ruimte behouden of appartementencomplexen. Vanwege de drukke met deze vraagstukken als de deal er is, dan leidt kunnen krijgen. In BoTu gaat het daarbij voor bovengrond wist ik al snel dat hier grote uitdagin- dat tot flinke vertraging. Of het gaat ten koste van een belangrijk deel om bomen en groen, vertelt gen lagen om een warmtenet in te passen.” de kwaliteit. Want een tijdspanne van ongeveer Anne-Marie. “Bomen zorgen voor kwaliteit in de

16/65 Ruimte voor verdeelstations Door constructief samen te werken, kwamen Niet alleen voor de bomen was het belangrijk de partijen tot een goede oplossing. “Van een om slim om te gaan met de beperkte openbare aantal bedrijfspanden van Havensteder lopen de buitenruimte in de wijk. De verdeelstations – elk huurcontracten af of worden bepaalde huurcon- zo’n 5x7x2 meter - van het warmtenet moesten tracten niet verlengd. In die ruimtes gaan we de ook een plek krijgen. In de bestaande appar- verdeelstations plaatsen”, aldus Anne-Marie. Ze tementencomplexen konden deze vrijwel niet wijst erop dat dit soort uitdagingen allemaal in ondergebracht worden. “Dan kijk je al snel naar de voorbereidingsfase en in nauwe samenwer- de openbare buitenruimte”, legt Anne-Marie uit. king met de betrokken partijen moeten worden “Maar pleintjes zijn schaars in de wijk en zijn opgepakt. bedoeld voor kinderen om te spelen. We hebben de tijd genomen – en ook echt nodig gehad – om Steeds meer oog voor verbinding hier een andere oplossing voor te bedenken. Nu de gebiedsaanpakken in de verschillende Hiervoor trokken we nauw op met woningcorpo- wijken zich verder ontwikkelen, constateert ratie Havensteder, die ruim 60 procent van het Anne-Marie dat het thema ruimtelijke inpassing vastgoed in de wijk bezit.” steeds meer op de agenda van de gemeente komt te staan. “Een positieve ontwikkeling, omdat het complexe projecten zijn waarbij de kans aanwezig van verdeelstations moet goed van tevoren toeneemt, zodat het nog vlotter wordt opgepakt. is dat een goede integrale afstemming tussen worden nagedacht, en dat is de expertise van Voor de verkenningswijken is het bijvoorbeeld boven- en ondergrond anders tussen wal en schip Stadsontwikkeling.” van belang dat Stadsontwikkeling nu al kijkt naar valt. Stadsbeheer beheert en voert regie op de de ruimtelijke inpassing. Door te bepalen wat ondergrond, dus het riool, kabels, leidingen en De gebiedsaanpak is voor een belangrijk deel ook belangrijke structuren zijn, kunnen de grote lijnen dergelijke. Maar die ondergrond ligt er wel voor bedoeld om te leren, benadrukt Anne-Marie. “Het en uitgangspunten worden bepaald. Broodnodig decennia. Een parkeerplek aanleggen of een is goed dat er nu steeds meer aandacht voor het voorwerk voor als de wijken over een paar jaar lantaarnpaal plaatsen is dan niet zo’n probleem, integreren van de ondergrond en bovengrond écht in transitie gaan.” maar over zaken zoals bomen en de locatie ontstaat, maar ik hoop dat de urgentie nog verder

17/65 Woningschouw: nut en noodzaak

Van de eerste plannen om een wijk op een “Het schouwrapport is warmtenet aan te sluiten tot de daadwerkelijke een ontzettend overstap: er komt veel kijken bij het aardgasvrij maken van woningen. De schouw is daarin belangrijke stap in het een belangrijke schakel, ook in de gebiedsaanpak totale proces.” “Een schouw houdt in dat we in een woning kijken aardgasvrij Reyeroord. Tijdens een schouw kijkt hoe het warmtenet aangelegd kan worden”, Jacco Kwakman, programmamanager aardgasvrij vertelt Jacco. “We komen met drie deskundigen Reyeroord van de gemeente Rotterdam, met twee op bezoek: iemand van de warmteleverancier, een vervolg. Op basis van de schouw wordt berekend andere deskundigen waar de warmtenetleidingen adviseur die alles weet van warmtenetten en ik hoeveel het aansluiten van de verschillende typen kunnen komen en waar de afleverset het beste zelf. We kijken waar de cv-ketel nu hangt en hoe woningen gaat kosten, wat de basis vormt voor kan worden geplaatst. Dat verschilt vaak per type de leidingen lopen. En vervolgens waar de nieuwe een business case. Direct een goed beeld krijgen woning. De informatie die Jacco verzamelt, warmteafleverset het beste kan komen te hangen.” van de situatie, levert een win-win situatie op: vormt de basis voor het aanbod dat de gemeente het geeft een realistisch beeld van de benodigde Het schouwrapport is een ontzettend belangrijke werkzaamheden en de kosten. Jacco vertelt: “Zo richting de bewoner doet. stap voorin het totale proces, benadrukt Jacco. kunnen we elke bewoner daar vervolgens goed De informatie die hij ophaalt, is bepalend voor het over informeren.”

18/65 Geen vraag is te veel De ene woning is de andere niet Wanneer Jacco een woning binnenstapt voor een Voor een compleet beeld is het belangrijk om van Aansluitplan stadsverwarming Locatie: Heindijk, Blesdijk, Bazeldijk en Bandeloodijk schouw, neemt hij ook de tijd om met de bewo- zoveel mogelijk soorten woningen de benodigde Betreft: werkzaamheden na de afl everset ners in gesprek te gaan, voordat hij begint met informatie te krijgen. Reyeroord telt drieduizend het onderzoek. De bewoners en Jacco kletsen wat woningen en daartussen bestaan grote over aardgasvrij wonen en de gebiedsaanpak en verschillen. Van rijtjeshuizen tot portiekflats, het De gemeente zorgt voor alle aanpassingen vanaf de afl everset. Een installateur voert ze kunnen gerust al hun vragen aan hem stellen. maakt een verschil in hoe de aansluiting straks de aanpassingen uit. In dit aansluitplan ziet u wat er in uw woning gaat gebeuren.* “Dat zijn er vaak nogal wat. Geen vraag is mij te wordt ingeregeld. “Van elk type woning heb ik veel, ik vind het belangrijk dat de bewoners goed er twee á drie bezocht. Op die manier heb ik een

Vanaf de cv-ketel lopen de leidingen weten wat de transitie inhoudt.” beeld gekregen van elk type woning in de wijk.” 1 4 aan de voorkant van de woning van de tweede verdieping naar de kruipruimte. De installateur vervangt deze leidingen door dikkere leidingen en sluit ze via de kruipruimte Pendrecht en Reyeroord In totaal bezocht Jacco zo’n zeventig woningen. aan op de afl everset. Stedin sluit het gas af en “Voor de aanpak in Reyeroord heb ik gebruikge- De meeste bezoeken vonden plaats in weekenden haalt de gasmeter weg. maakt van wat we hebben geleerd in Pendrecht, in februari 2020. De laatste in september. waar collega’s vaak aanbelden bij wijkbewoners “En met die laatste bezichtigingen hadden we alle De installateur haalt de CV ketel De installateur sluit de leidingen 2 weg en plaatst een elektrische 5 voor koud en warm water aan op en vroegen of ze mochten komen kijken. Niet alle informatie voor een totaalbeeld hoe we de wijk boiler voor tijdelijk warm tapwater. de leidingen in de kruipruimte. bewoners wilden daaraan meewerken. Daardoor Reyeroord kunnen aansluiten op het warmtenet.” ging er best wat tijd overheen voordat er voldoen- de woningen waren geschouwd.” Daarom stuurde Jacco in Reyeroord vooraf brieven met uitleg over de schouw, de noodzaak ervan en de hulpvraag: Vattenfall plaatst de afl everset voor stadsverwarming. Alles is aangesloten en 3 In het aansluitplan van Vattenfall vindt u meer 6 werkt. De installateur haalt informatie over deze werkzaamheden. de tijdelijke elektrische boiler “Wilt u ons hierbij helpen? Meld u dan aan.” weg. Ook werkt hij alles netjes af en ruimt alles op. Honderd aanmeldingen kwamen binnen, waarna Jacco de afspraken kon inplannen.

* Door aanpassingen in uw woning sluit dit standaard aansluitplan niet helemaal aan bij uw woning. De installateur maakt in overleg met u een aangepast plan voor uw woning.

19/65 Zo worden Prinsenland- Het Lage Land en Rozenburg aangesloten op het warmtenet

Chris Veldhuijsen, Bert Vos.

“De gemeente heeft in een zogenoemde Aanbestedingsvormen Stadsverwarming, een warmtepomp, biogas of een WAT-Kaart opgenomen wat per wijk of gebied Zowel Prinsenland-Het Lage Land als Rozenburg combinatie van gas en elektriciteit. Er zijn verschillende het goedkoopste en dus het meest kansrijke is nog geen concessiegebied: er is nog geen duurzame alternatieven voor aardgas. Maar niet elk alternatief voor aardgas is”, begint Bert. “Maar om alleenrecht voor één warmteleverancier. De twee systeem is even geschikt voor elke wijk. Daarom kijkt de van dat gegeven te komen tot een functionerend warmtebedrijven die nu in Rotterdam actief zijn – gemeente per gebied wat de beste keuze is. In de wijk warmtenet, daar zitten heel wat stappen tussen. Eneco en Vattenfall – hebben een concessie voor Prinsenland-Het Lage Land en het dorp Rozenburg is Als programmamanagers vormen wij de spil in dit andere delen van Rotterdam. Dit betekent dat de aansluiting op een warmtenet de makkelijkste én traject. We houden ons bezig met de business keuzemogelijkheden in Prinsenland-Het Lage goedkoopste oplossing. Programmamangers Bert Vos case tot en met de uitvoering zelf. Ook onderzoeken Land en Rozenburg nog open liggen. (Prinsenland-Het Lage Land) en Chris Veldhuijsen we hoe het aanleggen van een warmtenet een middel kan zijn om een betere wijk te realiseren Bovendien heeft de gemeente Rotterdam heeft (Rozenburg) zoeken uit hoe dat gerealiseerd kan worden. voor bewoners. We gaan dus een stap verder dan nog niet gekozen voor een specifieke vorm van alleen “gas eraf, warmtenet in de grond.” aanbesteden. Dit biedt ruimte voor maatwerk

20/65 om in de verschillende wijken te experimenteren. hebben om warmte te leveren in dit gebied. Een Zowel met het selectieproces van een warmte- externe adviseur begeleidt ons hierbij.” Ook in partner als met het co-creatie proces naar een Rozenburg is de hulp van een adviesbureau inge- definitief aanbod voor het warmtenet. “Dat is schakeld. “Met hen zijn we in maart 2021 voor het trouwens simpeler gezegd dan het in werkelijk- eerst om tafel gegaan”, vertelt Chris. “We hopen heid is”, vertelt Bert. “Zo ligt er in Prinsenland-Het begin volgend jaar een overeenkomst te hebben Lage Land al een grote warmteleiding van Eneco. gesloten met een warmteleverancier. Vanaf dan “We willen zoveel mogelijk Als uit onderzoek blijkt dat hun voorsprong op gaat het écht lopen.” mensen interesseren andere partijen daardoor te groot is, dan heeft aanbesteden in feite geen zin.” Transparantie voor aansluiting op het Transparantie is heel belangrijk bij het kiezen van op een ander duurzaam initatief of houden ze hun warmtenet.” Advies een warmteleverancier, vertelt Bert. “We willen graag cv-ketel? Chris: “We organiseren bijvoorbeeld Op dit moment zijn beide programmamanagers inzicht in de kosten voor het aanleggen, het beheer informatieavonden, (digitale) spreekuren en we bezig met de voorbereidingen voor de aanbeste- én het onderhoud. Zo weten we zeker dat de bewoner versturen nieuwsbrieven. Daardoor merk je dat dingsprocedure. Bert: “We werken nu aan een niet te veel betaalt. En dat het warmtebedrijf een het langzaamaan begint te leven bij bewoners en Ontzorgen aanvulling op de marktverkenning die we eerder redelijk rendement behaalt. Alleen dan kunnen dat ze ook met vragen komen. Al blijft het relatief “In dit stadium proberen we goed na te denken deden, om te kijken welke partijen interesse we erop vertrouwen dat we nu en in de toekomst rustig. Logisch ook, want het duurt nog wel een hoe we straks bewoners zo goed mogelijk kunnen een goed, functionerend warmtenet hebben dat aantal jaar voordat bewoners in groten getale ontzorgen. En geven we informatie over wat aard- ook beheerd kan worden. Belangrijk voor ons als worden aangesloten.” “De meeste mensen raken gasvrij inhoudt”, legt Chris uit. “Daarnaast laten we gemeente én voor de bewoners natuurlijk.” pas echt geïnteresseerd als het om hun eigen zien dat we ook met de openbare ruimte aan de woning of appartementencomplex gaat, dan slag gaan en zo de leefbaarheid van de wijk verbe- Bewoners wordt het concreet”, merkt ook Bert. “Er is nu al teren. Bijvoorbeeld door meer groen, ontmoe- Bewoners moeten goed op de hoogte worden wel een energiecoöperatie die wil meedenken. tingsplekken en betere of mooiere bestrating. Een gehouden van ontwikkelingen, vinden Chris en Ook zijn we bezig om een meedenkgroep met belangrijk onderdeel, want daarmee hopen we Bert. Want zij mogen straks kiezen: willen ze hun bewoners op te richten. Zij kunnen dan met ons een steentje bij te dragen aan een toekomstbe- woning op het warmtenet aansluiten, gaan ze over sparren en laten weten wat zíj belangrijk vinden.” stendige wijk waar het prettig wonen is.”

21/65 Gebied business case Anticiperen op de toekomst, zonder hogere

kosten voor de bewoners SOFIE: het Stadshavens Ontwikkelingsfonds voor Innovatie en Economie Het fonds SOFIE is een initiatief van Slimme financiële constructies: Bospolder-Tussendijken “Bij het ontwikkelen van plannen voor een warmte- gemeente Rotterdam en Havenbedrijf net kijk je naar de kenmerken van het gebied. Het aanleggen van een warmtenet vraagt om een brede en Rotterdam en wordt mede mogelijk Zo’n gebied staat nooit op zichzelf: daaromheen toekomstgerichte blik. Zo beïnvloeden omringende wijken gemaakt door de Europese Unie. liggen ook weer wijken. Een belangrijke vraag in Het fonds heeft onder andere als (en de eventuele plannen die daar al voor bestaan) het ont- het proces is dan ook: hoe houden we rekening met doelstelling de energietransitie in werp van het warmtenet. Ook moet de warmteleverancier de omringende wijken en gebieden bij de ontwik- Zuid-Holland te bevorderen. SOFIE makkelijk aan een stijgende warmtevraag kunnen voldoen keling van het warmtenet? Door het warmtenet heeft een revolverende werking. wanneer het warmtenet wordt uitgebreid. Dat anticiperen daar nu al op te ontwerpen, kun je het aansluiten Dit betekent dat de betaalde rente en van andere wijken in de toekomst namelijk een op de toekomst was ook een speerpunt in de business aflossing terugstromen in het fonds. stuk makkelijker maken. En voor de wijk die je case voor Bospolder-Tussendijken. Fonds SOFIE werd Het geld komt op die manier opnieuw nu gaat aansluiten, moet je je afvragen of de ingezet om te onderzoeken of revolverende leningen de beschikbaar voor nieuwe leningen. warmtevraag naar verwachting gelijk blijft of gaat aanleg van warmtenetten kunnen vergemakkelijken. Zo kan SOFIE met hetzelfde geld meer- toenemen door extra aansluitingen. Belangrijke dere projecten financieel ondersteunen. Én om te voorkomen dat het anticiperen op de toekomst vragen die helpen om de warmte-infrastructuur op nu voor rekening van de wijk zou komen. gebiedsniveau zo efficiënt mogelijk in te richten.

22/65 In Bospolder-Tussendijken wilde woning- van BoTu, blijkt uit berekeningen in de gebied Slimme financiële constructies corporatie Havensteder graag aansluiten op business case. Dankzij de lening voor de grotere stadsverwarming. En de gemeente wilde met leiding leunen deze extra kosten niet op de eerste Wijkbewoners ontzorgen een gebiedsaanpak aan de slag. Om dat mogelijk groep gebruikers die wil aansluiten, waardoor we te maken, moest er een grotere warmteleiding een scherp aanbod kunnen doen. Tegelijkertijd gelegd worden. zorgen we er ook voor dat het warmtesysteem en kosten drukken al wordt ontworpen voor de toekomst en het Vooruit financieren aansluiten van omliggende klanten en gebieden Om te voorkomen dat de extra kosten voor de ook mogelijk wordt. Een win-win situatie voor grotere warmteleiding alleen voor de rekening iedereen. van het eerste projectgebied in Bospolder- Tussendijken zouden komen, schreven we het Interessant voor de toekomst fonds SOFIE aan. Heel concreet hebben we de Deze constructie is niet alleen interessant, we extra kosten voor de grotere leiding gefinancierd leren er ook van. En dat kunnen we vervolgens Slimme financiële constructies: Heindijk door middel van een lening van het fonds SOFIE. weer inzetten voor volgende gebiedsaanpakken. Als de warmtevraag - oftewel het aantal Voor een uitbreiding van het warmtenet zijn Het financieren van de aanleg van een warmtenet gebruikers - over een aantal jaar toeneemt, namelijk vaak flinke investeringen nodig. is een flinke uitdaging voor alle betrokken partijen: betalen we met die inkomsten de lening weer Wie wil die investering doen als nog niet zeker is gemeente, woningcorporaties en warmteleverancier. terug. Naarmate meer gebruikers aansluiten, hoeveel mensen er gaan aansluiten en wanneer? Elke wijk vraagt om een eigen benadering van daalt de omvang van de lening en daarmee ook de En wordt het niet veel te duur voor de eerste de business case. Het belangrijkste uitgangspunt rente over de lening. Daardoor is er een positieve eigenaren die aansluiten? Met een lening zoals uit voor de gemeente is dat het voor bewoners haalbaar prikkel om meer gebruikers aan te sluiten. het fonds SOFIE kunnen we dit soort investerin- gen in de toekomst wellicht makkelijker maken. En en betaalbaar is. In Heindijk besloot de gemeente Voordelen voor alle partijen leveren we ook een bijdrage aan een haalbare en daarom de aanleg van het warmtenet voor te De inzet van het fonds kent meerdere voordelen. betaalbare energietransitie.” financieren. Daardoor worden de bewoners ontzorgd De lening pakt positief uit voor de bewoners én betaalt de gemeente minder subsidie.

23/65 “De aanleg van een warmtenet in de wijk wordt Voorbeeld voor andere wijk(en) gerealiseerd door de warmteleverancier. Dit Binnen drie maanden heeft de gemeente deze vraagt om een grote investering. Hoe eerder een nieuwe aanpak ontwikkeld. Ook juridisch moest warmteleverancier de investering weer terug- het een en ander uitgezocht en geregeld worden. krijgt, hoe sneller de investering rendeert. Nu liggen er conceptovereenkomsten die goed te Ik kies voor... gebruiken zijn voor andere wijken.

Wat kost het? Grote voordelen Compleet • Het aansluiten van een woning op stadsverwarming kost gemiddeld € 14.000,-. Volledig aardgasvrij +++ • U betaalt hier een deel van, namelijk € 1.500,-. Subsidie: ja, maximaal • Voor de overstap op elektrisch koken, krijgt u maximaal € 500,- subsidie. Daarom onderzocht de gemeente in Heindijk Deze constructie is ook voor de gemeente zelf • Via www.vattenfall.nl/producten/stadsverwarming/kosten-stadsverwarming/ kunt u Ik stap in 2021 over op zowel stads- uw energiekosten berekenen*. verwarming als elektrisch koken of ik • De kosten voor het afsluiten van het gas door Stedin worden volledig vergoed. kook al elektrisch andere financieringsmogelijkheden. Zoals de voordelig. Met deze constructie maken we nu geld • U kunt € 1.500,- en de eventuele extra kosten voor elektrisch koken lenen via de

renteloze lening van de gemeente Rotterdam. constructie waarbij de gemeente vanuit haar over aan één partij in plaats van veel losse partijen

• U betaalt hier een deel van, namelijk € 1.500,-. eigen middelen de warmteleverancier of eigenaren. Daardoor is er maar één geldstroom Basis* • Via www.vattenfall.nl/producten/stadsverwarming/kosten-stadsverwarming/ kunt u Grotendeels aardgasvrij ++ uw energiekosten berekenen*. vooruitbetaalt. Dit levert twee grote voordelen op: in plaats van meer dan honderd. Dit beperkt de Subsidie: ja, voor • Let op: de kosten voor koken op gas (vastrecht en verbruik) blijft u houden. stadsverwarming Ik stap in 2021 over op stadsverwarming, en doordat de investering eerder rendeert, worden administratieve lasten aanzienlijk, niet alleen voor later op elektrisch koken (uiterlijk 2027) de aansluitkosten voor stadsverwarming lager en de gemeente, maar ook voor de bewoners. Zij * mits technisch mogelijk voor uw woning • Voor de overstap op elektrisch koken, krijgt u maximaal € 500,- subsidie. Beperkt daarnaast hoeft de eigenaarbewoner geen hoge hoeven geen subsidie aan te vragen, een proces Eerste stap aardgasvrij + Subsidie: ja, alleen voor koken bedragen voor te schieten. dat ook niet altijd even makkelijk is. Bovendien Ik stap in 2021 over op elektrisch koken, en later op stadsverwarming (uiterlijk brengt deze financiering ook extra zekerheden 2027)

Dit klinkt heel eenvoudig, maar het is best mee voor de warmteleverancier.” • Voor elektrisch koken kunt gebruik maken van de subsidie. Voor andere manieren Zelf van aardgasvrij verwarmen zijn er landelijke subsidies mogelijk. En u kunt gebruik Volledig aardgasvrij +++ maken van de renteloze lening van de gemeente Rotterdam. ingewikkeld om dit (betaal)proces te regelen. Je Subsidie: mogelijk, andere regelingen Ik ga, uiterlijk in 2027, zelf aan de slag met moet bijvoorbeeld goed vastleggen wanneer de een aardgasvrij alternatief. (Hierbij kunt u gebruik maken van de renteloze lening) gemeente welke bedragen terugkrijgt als een

Disclaimer deel van de eigenaren uiteindelijk niet aansluit. Later De subsidieregelingen zijn beschikbaar tot september 2022 voor Heindijk en omgeving. Dat wil niet zeggen dat er bij het volgende keuzemoment geen financiële ondersteuning Niet aardgasvrij vanuit de gemeente is. De inhoud daarvan is niet bekend. Subsidie: nee Daarvoor is het ook belangrijk dat we monitoren Deze kaart is informatief, niet bedoeld om uw keuze formeel in te dienen. Dit kunt u met de Ik ga later, uiterlijk in 2027, over op stadsver- intentieovereenkomst doen. warming en elektrisch koken De berekening die voor u is gemaakt, is gebaseerd op de huidige prijzen van gas en wie wanneer is aangesloten op het warmtenet. stadsverwarming. Het kan zijn dat de prijzen stijgen, of dalen wanneer u het contract sluit.

*De tarieven voor stadsverwarming van Vattenfall zijn in Rotterdam lager dan in andere delen van Nederland. Voor 2019 gelden de volgende tarieven: € 26,15 per GJ, vastrecht: € 201,55 en een meettarief € 16,36. De afleverset huurt u bij Vattenfall. In 2019 is de huur voor de afleverset € 114,44. Dit is inclusief het onderhoud. Dit is vergelijkbaar met de kosten voor het onderhoud en de afschrijving van uw ketel.

24/65 Warmteleverancier Eneco over de zes geleerde lessen uit Bospolder- Tussendijken

25/65 Hoe werk je als gemeente en warmtebedrijf optimaal samen we geleerd om begrip te hebben om een wijk aan te sluiten op stadswarmte? En hoe breng je voor elkaars processen, maar dat is standaardisering en maatwerk met elkaar in balans? natuurlijk niet altijd makkelijk.” We nemen een kijkje in de wijk Bospolder-Tussendijken (BoTu) Een transparante in het deelgebied Delfshaven, waar Eneco stadswarmte gaat 3 business case leidt tot leveren. Lexje Rietveld is city manager warmte voor Rotterdam meer vertrouwen bij Eneco en zet de geleerde lessen uit deze landelijke Lexje: “Laten zien wat voor ons als pilotwijk op een rij. warmtebedrijf de investeringen zijn, de kostenramingen, het rendement en de opbrengsten; dat is een spannen- de stap geweest, die we in BoTu voor het eerst hebben gezet. De andere 1 Creëren van meerwaarde voor de te creëren voor de bewoners, dat doen we en Eneco voor het eerst samengewerkt. Dan is partijen vinden natuurlijk iets van de business case, bewoners is essentieel door duurzamere warmte aan te bieden. Maar het niet zo gek dat je tegen dingen aanloopt. en dan moet je samen het gesprek erover voeren. Lexje: “Het overgrote deel van de aansluitingen ook door onze betrokkenheid bij het programma Omdat de gebiedsaanpak nieuw was, zijn we De conclusie is heel duidelijk dat deze openheid op het Rotterdamse warmtenet van Eneco betreft Veerkrachtig BoTu. Zaken als de leefbaarheid van gewoon begonnen met het proces om tot een cruciaal is voor het ontstaan van vertrouwen. nieuwbouwwoningen. Binnen de gebiedsaanpak de wijk verbeteren staan hierin centraal, en daar samenwerkingsovereenkomst te komen. In Alleen al omdat het overgrote deel van de wonin- aardgasvrij, waarvoor wij als eerste in BoTu aan werken we graag aan mee.” een volgende gebiedsaanpak is het nuttig om gen in BoTu – ruim 70 procent – in bezit is van de slag gaan, gaat het om bestaande bouw. al vroeg in dat proces meer stil te staan bij hoe Havensteder. Als woningcorporatie moeten zij een Zowel vanuit bouwkundig-technisch als sociaal- 2 De gebiedsaanpak vraagt je wilt gaan samenwerken én hoe dat georga- enorme investering doen, en willen ze zich tegen- maatschappelijk oogpunt brengt dit veel meer om meer georganiseerde niseerd kan worden. Hoe laat je planningen en over de huurders goed kunnen verantwoorden. Bij uitdagingen met zich mee. Zo is standaardiseren samenwerking én begrip besluitvormingsprocessen bijvoorbeeld beter op een transparante businesscase is het overigens wel een stuk lastiger. Daarnaast bied je bewoners een Lexje: “Binnen de gebiedsaanpak heeft de elkaar aansluiten? Je hebt immers met drie grote belangrijk dat de betrokkenen verstand van zaken product aan dat ze eigenlijk al hebben: warmte. gemeente Rotterdam de regierol. In BoTu hebben organisaties te maken, met elk hun eigen getrapte hebben, want alleen dan kunnen alle partijen het Wij vinden het daarom essentieel om meerwaar- de gemeente, woningcorporatie Havensteder besluitvormingsprocessen. In BoTu hebben kostenplaatje echt goed doorgronden.”

26/65 4 En een transparante business case leidt tot lagere kosten Lexje: “Dankzij onderlinge openheid kun je samen kijken aan welke knoppen je kunt draaien om de maatschappelijke kosten verder naar beneden te brengen. En dat bleek in BoTu ook mogelijk. Een aanpak van co-creatie – waarbij niet een 6 Ontzorgen van bewoners standaard opdrachtgever-opdrachtnemer relatie – nu en in de toekomst – het uitgangspunt is, maar je vanuit gelijkwaardig- moet het uitgangspunt zijn heid aan de slag gaat – is hierbij een belangrijke Lexje: “Sommige bewoners worden pas voorwaarde.” over een jaar of vier op ons warmtenet aangesloten. Voor ons is het belangrijk 5 Nieuwe functie van regiema- om deze mensen ook over zo’n langere nager moet uitvoering in goede tijdsperiode goed te kunnen ondersteunen. banen leiden We hebben een aantal services ontwikkeld Lexje: “Voor BoTu ligt er nu een samenwerkings- die we de komende jaren in BoTu gaan overeenkomst en werken we toe naar de uitvoe- inzetten. Zoals een overbruggingsservice ringsfase. Om de komende vijf jaar alle afspraken voor een kapotte cv-ketel; een bewoner goed in praktijk te brengen, hebben we vanuit kan dan voor een paar jaar een ketel huren. Eneco een regiemanager aangesteld. Deze regie- Een ander voorbeeld is het bieden van hulp manager coördineert in BoTu de uitvoering rich- bij woningaanpassingen of huurders van ting Havensteder en de gemeente. Denk bijvoor- Havensteder helpen bij het ondertekenen beeld aan alle noodzakelijke afstemming rondom van de leveringsovereenkomst. Hierdoor de grote rioolvervanging waarmee het aardgasvrij maak je het bewoners makkelijker om voor maken van de wijk wordt gecombineerd.” een aardasvrije woning te kiezen.”

27/65 Warmtebedrijf Vattenfall over de zes geleerde lessen uit Rotterdam-Zuid

Peter Kleinheerenbrink, Michiel Houwing.

28/65 Hoe werk je als gemeente en warmtebedrijf optimaal samen om een wijk aan te sluiten op stadswarmte? 2 Bereikbaar zijn voor bewoners En hoe breng je standaardisering en maatwerk met is cruciaal elkaar in balans? We nemen een kijkje in Michiel: “In Heindijk hebben we samen met de Rotterdam-Zuid, waar Vattenfall onder andere in gemeente een omgevingsmanager ingezet die het eerste aanspreekpunt is voor bewoners. Als Heindijk en Pendrecht stadswarmte gaat leveren. Vattenfall zijn we namelijk niet zichtbaar aanwe- Commercieel managers voor Rotterdam Michiel zig in een wijk, totdat de werkzaamheden begin- Houwing en Peter Kleinheerenbrink van Vattenfall nen. Maar we hebben er net als de gemeente wel Warmte zetten de geleerde lessen op een rij. veel baat bij dat bewoners vertrouwen hebben in het proces, want dat vergroot het draagvlak en daarmee de bereidheid tot overstappen. Hier helpt de omgevingsmanager heel goed bij.”

1 Weten wat nieuwe klant- en Michiel: “In Heindijk gaat een deel van de wonin- Peter: “Heindijk is een relatief kleine wijk waar de doelgroepen (niet) willen geigenaren relatief makkelijk mee met de plan- gemeente persoonlijk langs de deuren is gegaan. 3 Leren uit eerdere wijken – en Peter: “We hebben in Heindijk en Pendrecht voor nen, ook al zijn die nog niet allemaal tot in detail Pendrecht telt vele honderden huiseigenaren, slim samen optrekken het overgrote deel te maken met particuliere uitgewerkt. Maar je kunt ook te maken krijgen met waardoor het daar niet haalbaar is om bij ieder Peter: “In Pendrecht hebben we samen met de woningeigenaren. Voorheen realiseerde Vattenfall een VvE die eigenlijk alles al wil weten voordat het adres persoonlijk langs te gaan voor tekst en gemeente één partij ingehuurd om de aansluit- in bestaande bouw voornamelijk collectieve contract wordt afgesloten. De les voor ons is om uitleg over de plannen. Daarom zet de gemeente plannen voor de woningen te maken. In Heindijk aansluitingen, zoals een pand van een woning- in een eerder stadium al stil te staan bij de infor- in op een goede informatievoorziening per post zijn er twee aansluitplannen en twee contracten: corporatie. Deze andere doelgroep vraagt een matiebehoefte van de verschillende type klanten. en online. En organiseren we webinars over de vanaf de straat tot de afleverset (contract tussen andere manier van nadenken over draagvlak en In het vervolg willen we daarom ook eigenaren en technische aspecten van de overstap. Natuurlijk woningeigenaar en Vattenfall) en van de afleverset communicatie.” VvE’s zo snel mogelijk bij het proces betrekken, kunnen mensen ook altijd persoonlijk contact de woning in (contract tussen woningeigenaar en zodat ze onderdeel zijn van de zoektocht en écht zoeken, bijvoorbeeld in de Huiskamer aardgasvrij installateur in opdracht van de gemeente). Door achter de bedachte oplossingen staan.” Pendrecht.” gezamenlijk op te trekken, zorgen we bovendien

29/65 als gevolg een voordeel voor de projecten en Dat leidt natuurlijk tot veel goede en regelmatig daarmee de energietransitie. Doordat we nu met ook ingewikkelde vragen, die ons weer aan het elkaar hebben afgesproken om de leidingregels denken zetten. Dat zorgt voor een goede basis in de praktijk anders aan te vliegen, kunnen we de waarin je als partners optrekt. Wij zien het komen kosten voor de aanleg naar beneden brengen. Dat tot de business case dan ook niet als onderhan- helpt om de aanleg van het warmtenet betaalbaar delen, maar als een gezamenlijke analyse. Net als te houden.” voor de gemeente is voor ons een goed draaiend en duurzaam warmtenet het uitgangspunt.” 5 De interne organisatie ontwikkelt mee Peter: “De gemeente Rotterdam voelt zich eige- Michiel: “Gezien de complexiteit van gebieds- naar van de warmtetransitie en maakt echt werk aanpakken zetten we ons ontwikkelproces van duurzaamheidsdoelstellingen van de stad. steviger in dan we vroeger deden. Dat betekent Die regierol werkt heel goed voor ons en voor de voor lagere kosten in de keten. Voor een bewoner 4 Vanuit een breder perspectief dat de (technische) experts van Vattenfall nu al bewoners.” is dat alleen maar goed; het gaat uiteindelijk toch de handen ineenslaan in een vroeg stadium met de klant, in dit geval om een en dezelfde aansluiting.” Peter: “Vanuit Vattenfall zit ik in het kernteam van de gemeente Rotterdam en corporaties, om tafel het programma Warmte op Zuid, samen met de komen te zitten. Dat werpt z’n vruchten af, merken Peter: “In overleg met de gemeente is er veel gemeente en vier Rotterdamse woningcorpora- we, omdat je makkelijker kennis en expertise over ruimte voor uitproberen en aanpassen. Zo vonden ties. Daarin pakken we onder andere belangrijke lastige kwesties kunt uitwisselen.” we beiden dat het schouwen van de woningen overkoepelende issues voor bestaande bouw zoals die in Pendrecht plaatsvond, efficiënter kon. op. Een goed voorbeeld zijn de regels voor het 6 Elkaar zien als partners is de We zijn daar vier weken bezig geweest met het aanleggen van leidingen in de ondergrond. In sleutel tot succes inplannen van afspraken. In de wijk Reyeroord Rotterdam zijn die vrij strikt. Uit berekeningen Michiel: “In Heindijk hebben we de gemeente hebben we daarom één weekend ingepland waar- voor de business case bleek dat we door meer voor het eerst inzage gegeven in de business case in het schouwen plaatsvindt, en de bewoners één samen te werken richting de vergunningaan- op basis van de transparante business case die brief gestuurd met afspraken voor dat weekend.” vraag, we die regels beter kunnen inzetten. Met in beheer is bij het Expertisecentrum Warmte.

30/65 Kansen om Kleurrijk koken de wijk te Het gas(t)vrije kookboek verbeteren LEES ARTIKEL De energietransitie in Reyeroord als sociale De sociale kant van aardgasvrij?

hefboom LEES ARTIKEL Daar komt Frontlijn in beeld ”Via de Beroepentuin kon ik direct aan LEES ARTIKEL de slag als zonne- panelenmonteur“ De pilot Werken aan een Toekomstwijken veerkrachtige én duurzame wijk LEES ARTIKEL LEES ARTIKEL

LEES ARTIKEL

31/65 Werken aan een veerkrachtige én duurzame wijk

Eigenlijk zijn het twee aparte wijken: Bospolder en Tussendijken. Maar meestal worden ze in één adem liefkozend “BoTu” genoemd. De wijken zijn dynamisch, Links Robbert Vrieze, rechts Anne-Marie Verhijen. divers en straks ook aardgasvrij. Want Bospolder- Tussendijken is een van de wijken die de gemeente voor Meekoppelkansen punten kan de energietransitie de veerkracht, 2025 (deels) aardgasvrij wil maken. Voor die opgave staat Anne-Marie: “De gebiedsaanpak BoTu aardgas- ontwikkeling en zelfredzaamheid in de wijk de gemeente niet alleen: er wordt nauw samengewerkt vrij houdt zich bezig met verschillende thema’s. versterken – met, voor en door bewoners? Ook het met het programma Veerkrachtig BoTu 2028. Zo zoeken we uit wat het haalbare en betaalbare programma Veerkrachtig BoTu 2028 is op zoek Anne-Marie Verheijen (programmamanager aardgasvrij alternatief is voor aardgas in een wijk en buigen naar zulke meekoppelkansen, toch Robbert?” BoTu) en Robbert de Vrieze (maatschappelijk we ons over de ruimtelijke inpassing van het ontwerper, architect en als bewoner betrokken bij warmtenet. Ook gaan we op zoek naar de meer- Robbert: “Klopt. Het programma Veerkrachtig Veerkrachtig BoTu 2028) gaan met elkaar in gesprek waarde van de energietransitie voor de wijk. Die BoTu 2028 startte officieel in maart 2019 en wil over wat hun programma’s verbindt. meerwaarde ontstaat dankzij meekoppelkansen. in tien jaar tijd de eerste veerkrachtige wijk van Daarbij stellen we onszelf de vraag: op welke Rotterdam worden door de sociale index naar

32/65 Robbert: “Tegelijkertijd zie je dat er nog veel kriti- ners goed begeleiden en hen zelf centraal zetten “Het gaat niet alleen om sche vragen bij bewoners leven over restwarmte in het proces. Door uitdagingen in de wijk slim en problemen. Het is ook een en stadsverwarming. Hoe wordt de betaalbaar- gelijktijdig aan te pakken, realiseer je voordelen heid geborgd als er tot 2045 maar één aanbieder voor mensen in de wijk in plaats van dat het iets is gelegenheid om kansen is? Hoe duurzaam zijn de warmtebronnen nu en wat ze overkomt.” aan te grijpen! Er is veel in toekomst? Daar moeten we constructief het gesprek over kunnen voeren. Het mooiste is als Anne-Marie: “Klopt. En daarvoor is een goede talent in de wijk.” de inwoners van BoTu daar zelf hun steentje aan samenwerking nodig tussen programma’s en kunnen bijdragen. Dat kan bijvoorbeeld door de organisaties die actief zijn in de wijk, zoals bewoners op te leiden tot milieucoaches die Havensteder, Eneco en lokale initiatieven. Daarom Energie buurtbewoners kunnen adviseren over verduur- zijn we met ondersteuning van het Landelijk Anne-Marie: “Wat onze programma’s dus zaming en besparen. Ook zijn we bezig met het Steunpunt voor Actieve Bewoners (LSA) op 19 verbindt, is energie. En allebei streven we ernaar verduurzamen van ontmoetingsplekken, zodat februari 2021 gekomen tot een samenwerkings- de energietransitie uit te voeren zodat het deze mensen op een laagdrempelige manier in contact overeenkomst voor de energietransitie in en met buurt en haar inwoners écht vooruithelpt. Neem komen met duurzame maatregelen en duurzaam bijvoorbeeld het aanbod om over te stappen op leven. Zo werk je tegelijkertijd aan draagvlak voor stadsverwarming. Je bent op dat moment met een de energietransitie en aan communitybuilding in bewoner in gesprek, waardoor je meteen ook het de wijk.” het stedelijk gemiddelde te brengen. Daarvoor gesprek kunt voeren over andere dingen zoals werken bewoners, ondernemers en institutionele schulden, eenzaamheid of het verder verduurza- Integrale aanpak partners zoals de gemeente Rotterdam, woning- men van hun huis. Zo kunnen we de energietran- Robbert gaat verder: “Zo’n integrale aanpak is corporatie Havensteder en Rebel Group samen sitie combineren met het aanpakken van allerlei echt ontzettend belangrijk, want de energietransi- aan vooruitgang op drie thema’s: zorg, werk en problemen, waardoor bewoners zich gehoord en tie grijpt in op allerlei aspecten van het leven van energie. We zoeken daarbij steeds naar verbindin- geholpen voelen. Maar het gaat niet alleen om mensen. Hoe je kookt, hoe je rijdt, hoe je je huis gen, zodat we meerdere problemen tegelijkertijd problemen. Het is ook een gelegenheid om kansen verwarmt; energie is overal. Dus als dat verandert, kunnen aanpakken.” aan te grijpen! Er is veel talent in de wijk.” verandert ook je leven. Daarin willen we bewo-

33/65 Robbert: “Een van die projecten is het Huis van Anne-Marie: “Maar er is ruimte voor nog veel de toekomst, dat in samenwerking met museum meer projecten. We zien de samenwerking dan Boijmans Van Beuningen is opgezet. Het is een ook als een groeimodel: we beginnen nu met een plek in de wijk waar verschillende energieinitia- aantal projecten en daar kunnen er in de loop van tieven samenkomen. BoTu op menskracht draait de jaren meer bijkomen. Wat de projecten in elk bijvoorbeeld om menskracht en energieopwek, geval gemeen hebben is dat ze bijdragen aan de om zo te laten zien wat energie precies is. Je kunt ontwikkeling van de wijk. Dat bereiken we alleen er bijvoorbeeld je mobiele telefoon opladen door door te bouwen aan slimme samenwerkingen op een hometrainer te fietsen. Het is een krachtige tussen grotere organisaties en lokale initiatieven.

manier om met buurtbewoners het gesprek over We hopen dat als je over een paar jaar in BoTu energie en de energietransitie aan te gaan. Want rondloopt, dan een wijk ziet die veerkrachtig en voor velen is het toch een ver-van-hun-bed-show, toekomstbestendig is – doordat bewoners de en op deze manier wordt het tastbaarder.” energietransitie tastbaar en zichtbaar inzetten als de wijk. Robbert en ik zijn daarvan de aanjagers. een andere aanpak. Zo werd er in 2016 nog een impuls voor de ontwikkeling van hun eigen wijk.” Die overeenkomst is vooral bedoeld om de kolencentrale op de Maasvlakte geopend, wij “Ook is Delfshaven Energie gemeenschappelijke waarden, uitgangspunten geven juist aandacht aan en ruimte voor lokale en Coöperatie bezig met het en de manier van samenwerken vast te leggen. decentrale oplossingen zoals bijvoorbeeld zonne- plaatsen van zonnepanelen De samenwerking is er al, maar door de gedeelde panelen op collectieve daken waar mensen met op twee scholen in de wijk, waarden expliciet te maken, borgen we dit.” een brede én smalle beurs toegang tot hebben.” via een speciale PostCodeRoos-regeling. Robbert: “De energietransitie in BoTu is dan ook Projecten in de wijk De zonnepanelen worden niet een project dat volgend jaar klaar is; het is iets Anne-Marie: “Op dit moment lopen er al een voorgefinancierd, waardoor van lange adem. Om die reden moet de samen- aantal mooie projecten in de wijk waarin de ook mensen zonder spaargeld werkingsovereenkomst ruimte bieden voor nieuwe energietransitie en wijkontwikkeling elkaar kunnen meedoen: zij huren of inzichten en projecten. Bijvoorbeeld vanwege wederzijds versterken.” leasen de zonnepanelen.” maatschappelijke bewegingen die vragen om

34/65 Kleurrijk koken: Frank woont al meer dan dertig het gas(t)vrije jaar in Rotterdam-Zuid en heeft in al deze jaren een hoop buurtbe- woners ontmoet van verschillende kookboek nationaliteiten. Als hobbykok leer- de hij daardoor de smakelijke inter- nationale keukens kennen. Vanuit de gedachte “koken verbindt” wilde Frank de verschillende eetculturen uit de wijk op de kaart zetten. De gemeente Rotterdam hoorde

van Franks idee en zag kans om Rechts Frank Kreuk, initiatiefnemer van het kookboek. een kookboek te verbinden met Een wijk van het aardgas afhalen, betekent ook dat de gebiedsaanpak aardgasvrij. Rotterdammers op nieuwe manieren gaan koken. De samenwerking leidde tot “Het voor het kookboek rond in de buurt. Thuiskoks Volgens Frank Kreuk, bewoner van de Rotterdamse gas(t)vrije kookboek”. uit wel twaalf landen wilden graag aan het wijk Heindijk, is elektrisch koken even smaakvol en kookboek meewerken. Uiteindelijk viel de keuze Verzameling kleurrijke recepten op gerechten uit Algerije, de Antillen, Servië, plezierig als koken op een gasfornuis. Samen met zijn Frank heeft veel contact met andere bewoners Somalië, Suriname en Nederland. “De thuiskoks partner Anuska Klaverdijk en andere thuiskoks uit uit de wijk. “Ik ben altijd nieuwsgierig waar ze kozen zelf recepten uit die specialiteiten zijn in de buurt maakte Frank “Het gas(t)vrije kookboek”. vandaan komen en welke taal ze spreken, dus ik hun land”, vertelt Frank. “Vervolgens ben ik met Daarin laten de hobbykoks zien hoe lekker en maak dan gauw een kletspraatje met die mensen. hen op pad gegaan om de boodschappen te doen. kleurrijk er in de wijk wordt gekookt. In het boek zijn Dan wordt een onderwerp als het kookboek wel Bijvoorbeeld in een Somalische supermarkt en ook handige tips voor elektrisch koken te vinden. besproken.” Als een lopend vuurtje ging zijn idee Surinaamse toko. Dat was een enorm avontuur!”

35/65 De heerlijk bereide maaltijden werden vervolgens met een grote groep buurtbewoners gedeeld: “We zaten iedere zondagavond met een man of twintig aan tafel. Als ik terugdenk aan de tafelgesprek- ken, de diversiteit en het lekkere eten... Ja, dat was mooi.”

Onverwachts lekker Er staan veel recepten in het kookboek die Frank nog steeds maakt. “Het Somalische gerecht Zigni Koken op gevoel iyo ukunta, waarvan ik me eerst afvroeg of dat wel “Waar ligt het mes?” “Wil je in dit pannetje roeren?” goed zou komen, is mijn favoriet. Het is een rode “Kun je dat klaarzetten?” “Wil je dit fijnsnijden?” uiensaus met eieren. Toen ik het zag vond ik het “Er ging bijna een liter olie Frank hielp de thuiskoks met de bereiding van de echt bizar, want er ging bijna een liter olie en vijf en vijf kilo uien in de pan.” verschillende gerechten en schreef de recepten kilo gesnipperde uien in de pan. Dit werd samen vervolgens ook uit voor het kookboek. Dit verliep aan de kook gebracht en de Somalische thuiskok soms heel grappig, vertelt hij: “Tijdens het koken bleef er maar olie bijgooien. Uiteindelijk gingen zat ik dan op mijn laptoppie en vroeg ik welke de kip, kruiden en twintig gekookte eieren erbij. gemeente. Frank is erg trots op het eindresultaat vrije kookboek is een stap in de goede richting ingrediënten nodig waren, in welke hoeveelheden Dat liet ze nog een half uur pruttelen. Het gerecht en volgens hem zijn er nog genoeg recepten om bewoners, die straks elektrisch gaan koken, en hoe lang de gerechten moesten koken. De eet je met injera (Somalisch flatbread). Dat brood om een tweede boek te maken: “Er waren veel kennis te laten maken met de ontwikkelingen Somalische thuiskoks zeiden dan dat ze koken op trekken ze uit elkaar en dan zitten ze zo uit de pan mensen met andere nationaliteiten die achteraf en veranderingen: “Het helpt ze op weg met gevoel, maar dat kan ik natuurlijk niet zo in het te scheppen. Dat vond ik écht geweldig!” naar me toe kwamen om te zeggen dat zij ook elektrisch koken én het boek geeft ze verrassend boek opschrijven. Soms moest ik ook tachtig keer wel wilden meedoen.” De echte overstap op leuke recepten uit de wijk.” Besaha, kome dushi, op een zakje lezen en vragen hoe je bepaalde Dat smaakt naar meer aardgasvrij wonen en koken is nog een lange prijatno, cuntadaada ku raaxayso, njang switie: dingen schrijft. In de Somalische taal gebruiken ze Alle buurtbewoners van Heindijk hebben een weg te gaan. Voor de bewoners in Heindijk zal de oftewel eet smakelijk! de letter x namelijk veel. Dat is voor mij abracadabra.” exemplaar van het kookboek ontvangen van de overstap vanaf eind 2022 plaatsvinden. Het gas(t)

36/65 De energietransitie De pilot is een samenwerking tussen de Duurzaamheidswinkel en WijkEnergieWerkt. WijkEnergieWerkt is een installatiebedrijf dat in Reyeroord als mensen uit de wijk inzet bij de energietransitie in hun wijk. De organisatie bereidt bewoners in de sociale hefboom pilotwijk Reyeroord voor op aardgasvrij wonen én helpt hun woningen te verduurzamen door kleine energiebesparende maatregelen uit te voeren. Zo wil WijkEnergieWerkt schone energie voor ieder- een bereikbaar maken en betaalbaar houden. Daarnaast is het de missie om mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt om- of bij te scholen, zodat zij kans hebben op de nieuwe werkgelegen- heid die de energietransitie biedt. Hoe is Daniel in het programma gerold, waar houdt hij zich In de zomer van 2020 kreeg Daniel Woschech de kans allemaal mee bezig en wat levert het hemzelf op? om mee te doen aan een duurzaamheidspilot en ging hij We ontmoeten hem om hier meer over te horen. als wijkenergieklusser aan de slag in IJsselmonde. gehad dan mensen onderbroeken in hun la hebben In deze pilot worden buurtbewoners opgeleid tot Hoe ben je bij WijkEnergieWerkt terecht liggen. Daarna werd ik langdurig ziek en lukte gekomen? het mij niet om aan een betaalde baan te komen. energieklussers en werken ze mee aan de duurzame “Ik heb altijd in de bouw gewerkt als timmerman, Ondertussen zet ik mij al jaren in als vrijwilliger toekomst van hun wijk. “Ik kan met trots zeggen dat ik, glaszetter, huismeester en conciërge, en ik deed en help ik mijn buren bijvoorbeeld met klusjes in als onderdeel van de grote gebiedsaanpak, eraan heb zowel klein als groot technisch onderhoud bij hun huis. De gemeente nodigde mij uit om aan de bijgedragen dat IJsselmondenaren zich meer bewust verschillende organisaties en stichtingen. Ik had duurzaamheidspilot in Reyeroord mee te doen. Dit zijn van hun energieverbruik.” ook jarenlang een eigen zaak in Pendrecht, een zag ik als een mooie investering in mezelf om een pizzeria. Dus je kunt zeggen dat ik meer banen heb stap dichter bij een betaalde baan te komen.”

37/65 diep, waardoor de radiatoren niet vrij staan. En ik Daar heb je toen “ja” op gezegd. “De bewoners waren echt heb nog steeds geen radiatorfolie geplaatst. Ook Hoe verliep het traject daarna? verrast dat ik ter plekke gebruik ik nog niet overal ledverlichting.” “Tijdens een bootcamp leerde ik waar de duurzaamheidskwestie echt om draait, kreeg liet zien dat hun regendouche Welke rol speelt WijkEnergieWerkt in de ik inzicht in mijn werkzaamheden en leerde ik tien liter water per minuut overstap naar aardgasvrij en duurzaam? hoe ik bewonersvragen in de praktijk het beste “Ik zie WijkEnergieWerkt als grondlegger van een kan aanvliegen. Via de Duurzaamheidswinkel verbruikt.” duurzame wijk. Zoals bij de bouw van een huis, kwamen vervolgens de klusjes binnen en bleef ik leggen we nu de fundering door basiskennis en in de praktijk natuurlijk doorleren. Als wijkener- overloopt. Na de aansluiting van een waterbespa- simpele verduurzamingsmogelijkheden aan bewo- gieklusser stapte ik dan op mijn werkfiets met een rende douchkop kan ik aantonen dat de druk van ners over te dragen. Zodra de fundering is gelegd, koffertje vol isolerende en energiebesparende de regendouche nauwelijks vermindert, maar het kunnen bewoners het houden op één verdieping of producten en ging ik in totaal bij vijf huishoudens waterverbruik wel met vijf liter is verlaagd. Water ze bouwen het huis zo hoog als ze zelf willen. The op bezoek. Dit waren buurtbewoners die meer Met behulp van een warmtecamera liet ik zien op is best goedkoop, maar het gas om het water op sky is the limit. Stukkie voor stukkie maken we de wilden weten over verduurzaming en ik legde hen welke plekken in het huis sprake was van warm- te warmen zorgt voor een hoge energierekening. overstap naar aardgasvrij en duurzaam.” uit hoe ze met hele simpele maatregelen energie, teverlies door enkel glas en verkeerd gelegde In het advies ben ik dus nooit te technisch, maar en dus geld, kunnen besparen.” vloerverwarming. Ik plaatste radiatorfolie in de door te demonstreren, maak ik bewoners bewust kinderkamers, om meer warmte binnen te houden. van hun verbruik.” Wat doe je allemaal bij zo’n huisbezoek? En ter vervanging van de regendouche sloot ik De duurzaamheidspilot liep af in september “Ik had bijvoorbeeld een klus bij een gezin met een waterbesparende douchekop aan.” Bij de loodgieter thuis lekt de kraan wel 2020 en was een succes. Er zijn namelijk nog twee kinderen. Ik liep met de bewoners door eens. Hoe zit het met duurzaamheid in tien vervolgopdrachten uit voortgekomen het huis, checkte wat er specifiek in hun huis- “De bewoners waren echt verrast dat ik ter plekke jouw huis? waar Daniel in 2021 mee aan de slag kan. houden speelde. Vervolgens adviseerde ik hoe liet zien dat hun regendouche tien liter water per “In mijn huurwoning zijn de deuren laatst vervan- In de nabije toekomst wil Daniel zijn het gezin hun gas- en elektriciteitsverbruik kon minuut verbruikt. Ik zei tegen ze: “Heb je een gen, is er dubbelglas geplaatst en heb ik een werkervaring, die hij als vrijwilliger verminderen. De echte stroomvreters, zoals halo- emmer van tien liter voor me? Dan testen we gelijk waterbesparende douchkop. Maar ik moet eerlijk bij WijkEnergieWerkt heeft opgedaan, geenspotjes in de keuken en gloeilampen in de hoeveel zo’n regendouche verbruikt.” Binnen een toegeven dat ik zelf nog aan verduurzaming kan graag in de praktijk toepassen als betaalde kinderkamers, verving ik meteen door ledlampen. minuut zien de bewoners dat de emmer echt werken. Mijn vensterbanken zijn bijvoorbeeld te wijkconciërge of huismeester.

38/65 ”Via de Beroepentuin kon ik direct aan de slag als zonnepanelenmonteur”

De Beroepentuin Rotterdam zit onder de tribunes dus ook energietransitie. De ambitie is om de De energietransitie ontwikkelt zich in een razend tempo van stadion Het Kasteel in de wijk Spangen. Het komende vier jaar 2.000 mensen versneld om te en levert veel extra banen op, ook in Rotterdam. Maar het is een van de vijf locaties van dit innovatieve scholen en te trainen in beroepen met baanga- ontbreekt nog vaak aan goede gekwalificeerde vakmensen. leer-werkconcept voor mensen met enige afstand rantie. Dat levert veel op: goede en enthousiaste De Beroepentuin speelt hierop in door werkzoekenden tot de arbeidsmarkt. Deelnemers worden door werkkrachten, er worden vacatures vervuld in binnen een paar maanden klaar te stomen als monteur ervaren leermeesters geschoold in een beroep sectoren met veel vraag én de werkloosheid naar keuze, in sectoren als bouw, zorg en dienst- neemt af doordat meer mensen een baan vinden. van bijvoorbeeld zonnepanelen of laadpalen. verlening, techniek, transport en logistiek – en

39/65 Hoe ziet de training eruit? Michael Boevée uit Bospolder- “Na twee weken oriëntatie begint de training écht. Tussendijken is een van de mensen die via Het is een praktische opleiding waar je leert over de Beroepentuin Rotterdam een opleiding het plaatsen van zonnepanelen, verlengstukken, tot zonnepanelenmonteur volgde. Hij aansluitingen en veiligheid. In de werkplaats is kon zijn opgedane skills gelijk in praktijk ook een dak waardoor je leert om veilig op hoogte brengen via WijkEnergieWerkt, waarmee te werken en kunt wennen aan schuine daken. De de Beroepentuin een samenwerking heeft. training duurt twee maanden waarin je vijf dagen We stelden hem een paar vragen. per week je kennis en vaardigheden verbetert. Daarna ben je klaar om aan het werk te gaan, al leer je in de praktijk nog veel bij.”

Hoe wist je van het bestaan van de Hoe zie je jouw toekomst voor je? Beroepentuin af? “Na de opleiding kon ik meteen meewerken aan “Als werkzoekende kreeg ik hulp van een een project van WijkEnergieWerkt. In dat project jobcoach. Hij bracht me in contact met Josee van hebben we 220 zonnepanelen gemonteerd op Linschoten van WijkEnergieWerkt. Josee nodigde het dak van Basisschool de Margriet in Blijdorp. me vervolgens uit om een kijkje te nemen bij Dat was heel leerzaam. Nu werk ik al zo’n vier de Beroepentuin, en specifiek de opleiding tot maanden fulltime als zonnepanelenmonteur. Ik zonnepanelenmonteur, want daar is de komende heb echt mijn plek gevonden. Op dit moment wil jaren veel werk in. Zo is het balletje gaan rollen en ik vooral nog veel meer leren, zodat ik straks álles heb ik me aangemeld. Ik kende de Beroepentuin weet van zonnepanelen. Maar het lijkt me ook “Het leek me leuk en nuttig toen nog niet, maar het leek me wel meteen leuk leuk om me te verbreden en misschien zelfs een om bezig te zijn met schone en nuttig om bezig te zijn met duurzaamheid en opleiding tot laadpalenmonteur te volgen. Ik zie schone energie in de buurt. Bovendien kon ik zo wel wat de toekomst brengt; in elk geval liggen er energie in de buurt.” een nieuw vak leren.” genoeg kansen!”

40/65 De sociale kant van Frontlijn ontwikkelt methodieken om Rotterdammers hulp te bieden op verschillende gebieden. Die hulp kan zich richten op de ontwik- aardgasvrij? Daar komt keling van kinderen, financiën en schulden, werk en dagbesteding, gezondheid en wonen. “Wij Frontlijn in beeld richten ons niet op de structurele ondersteuning, alleen op de ontwikkeling van de methodiek”, vertelt Jorien. “Wanneer die positief blijkt, kunnen we adviseren om de methodiek ook in andere wijken in te zetten.”

Een belangrijk speerpunt binnen hun werkwijze is dat de coaches van Frontlijn “outreachend” te werk gaan; dat wil zeggen dat zij actief bewoners bena- Een wijk en haar bewoners vooruithelpen door meer deren. Bijvoorbeeld door de wijk in te trekken en aan te bellen, of – zoals nu in verband met corona te doen dan alleen de woningen aardgasvrij maken. - door het versturen van brieven. Zo bereiken zij Dat is het idee achter de succesvolle samenwerking mensen die zelf niet zo snel bij organisaties aan de met Frontlijn in de gebiedsaanpakken in IJsselmonde. bel trekken als zij ergens hulp bij kunnen gebruiken. Dankzij de energietransitie komt het maatschappelijke “Wij richten ons niet op Aardgasvrij als start van een gesprek projectenteam van de gemeente Rotterdam makkelijker de structurele dan normaal in contact met en “achter de voordeur” bij De gebiedsaanpak aardgasvrij is hét moment kwetsbare Rotterdammers. Frontlijncoach Jorien van om ook andere opgaven in een wijk op te pakken. ondersteuning, alleen Dam vertelt over de aanpak en gesprekken in Heindijk Frontlijn is betrokken bij de gebiedsaanpak om op de ontwikkeling met bewoners over de sociale kant van aardgas- en Reyeroord. vrij te praten. Het gaat dan bijvoorbeeld over de van de methodiek”

41/65

impact van aardgasvrij op iemands financiën. bedrijfsongeval zat een meneer thuis. Hij had een van de bewoners. Jorien:

Maar er komen meer onderwerpen aan bod: lastige financiële situatie. Na wat vragen stellen, “We komen graag veel te “Misschien heeft een bewoner hulp nodig bij het en veel twijfel aan zijn kant, kwam er ineens een weten: wat vinden bewoners Heeft u hulp nodig?

aanvragen van subsidies of het vinden van bepaal- heel persoonlijk verhaal op tafel. Daarin gaf hij eigenlijk van de aardgasvrije Het overstappen van gas naar stadsverwarming kan ervoor zorgen dat u extra kosten moet maken. Vraagt u zich af of dat financieel haalbaar is voor u? Door de informatie omdat hij niet digitaal vaardig is”, ook aan dat hij graag hulp wilde. Toen dacht ik: plannen en elektrisch koken? bijvoorbeeld schulden, een laag inkomen, hoge vaste lasten of een andere situatie. Frontlijn kan u helpen om inzicht te krijgen in uw financiën en samen op licht Jorien toe. Deze eerste contactmomenten nu bereiken we iemand die we anders niet zo snel Wat vinden ze fijn en minder zoek te gaan naar oplossingen.

vormen meteen een mooi haakje voor vragen over hadden gesproken!” fijn aan hun wijk? Hoe Wat kan Frontlijn voor u doen? Frontlijn kan u bijvoorbeeld helpen met: andere levensgebieden. Want soms spelen er ook ervaren ze de communicatie  het ordenen van de administratie  het regelen van toeslagen of kortingen  te onderhandelen met een incassobureau hele andere dingen, bijvoorbeeld op het gebied Reyeroord: veel info verzamelen vanuit de gemeente?”  het verlagen van schulden en maandelijkse lasten

van relaties of gezondheid, vertelt Jorien. In Reyeroord komt het team door het afnemen De informatie die Jorien Wie zijn wij? Frontlijn is onderdeel van de gemeente Rotterdam. Wij richten ons op mensen die van interviews – nog voordat bekend is hoeveel en medecoaches ophalen, ondersteuning wensen wanneer zij tegen problemen aanlopen. Deze hulp is gratis. De hulp gebeurt op verschillende leefgebieden. Heindijk: vragen beantwoorden aan de overstap naar aardgasvrij iemand gaat kosten gebruikt de gemeente om

de keukentafel - eerder met de bewoners in contact. Zo hopen ze, haar aanbod beter aan te

Hoe werkt dat nu eigenlijk, koken zonder gas? anders dan in Heindijk, al vooraf een beter beeld laten sluiten op de behoeften

Moet ik allemaal nieuwe pannen aanschaffen, en te krijgen van de (financiële) situatie én wensen van de bewoners.

hoe ga ik alles betalen? Het zijn enkele vragen

over aardgasvrij die Jorien en haar collega’s van Succesvol

Ik wil een afspraak maken Frontlijn regelmatig te horen kregen tijdens de “We komen graag veel te “De bewoners geven bij ons Prima! U kunt bellen, appen of mailen met:

bezoeken in Heindijk tussen november 2019 en aan dat onze persoonlijke

weten: wat vinden bewoners Jorien van Dam Freek de Jong januari 2020. In Heindijk raakten ze betrokken aanpak hen een fijn gevoel 06 51 50 41 03 06 43 83 54 18 [email protected] [email protected] toen het financiële aanbod van de gemeente al geeft. Ze voelen zich gehoord eigenlijk van de aardgasvrije bekend was. Met collega’s van Duurzaamheid plannen en elektrisch koken? en daardoor nemen ze snel- trokken de Frontlijncoaches mee de wijk in om ler contact met ons op bij (financiële) problemen.” resultaten binnen. Maar we hopen uiteraard dat aan tafel te zitten met bewoners om het gesprek Wat vinden ze fjn en Dat is te merken in het aantal vervolgafspraken het een succesvolle methodiek is en we deze aan te gaan over aardgasvrij en antwoorden minder fjn aan hun wijk?” in Heindijk. “Het is nog te vroeg om conclusies werkwijze kunnen adviseren in andere wijken.” te geven op alle vragen. “Door een vervelend te trekken, want we hebben nog (lang) niet alle

42/65 Toekomstbestendig wonen in Prinsenland - Het Lage Land: De pilot Toekomstwijken

André de Groot, Erik Hoeflaak.

Prinsenland - Het Lage Land wordt een Toekomstwijk: een aantrekkelijk, duurzaam, gezond en toekomstbestendig Het is bijna drie jaar geleden dat Prinsenland wijk die Woonstad Rotterdam hoogwaardig wil woon- en leefgebied voor jong én oud. In dat plaatje past – Het Lage land werd aangewezen als toekom- renoveren en dus ook van het gas afhaalt. ook aardgasvrij wonen. Programmamanagers Erik Hoeflaak stige aardgasvrije wijk. “En we hadden de (Woonstad Rotterdam) en André de Groot (Gemeente ambitie om dit breder aan te pakken”, vertelt Draagvlak creëren bij bewoners Rotterdam) werken intensief samen om dit voor elkaar te Erik. “Daarom loopt hier een pilot van het project Voor het aanpassen van de Prinsessenflats moest krijgen. Ze vertellen hoe hun programma’s met elkaar ‘Toekomstwijken’, waarin we thema’s als energie, zeventig procent van de bewoners instemmen. verbonden zijn en hoe zij, in samenwerking met verschil- langer thuiswonen, mobiliteit en digitalisering Erik: “Dus gingen we met elke bewoner in gesprek lende wijkpartners, van Prinsenland - Het Lage Land een toekomstgericht en integraal vormgeven.” over de toekomst van de flats. We willen de Onderdeel hiervan is het verbeterplan van de flats namelijk zó verbeteren dat het voldoet aan Toekomstwijk maken. Prinsessenflats: drie seniorenflatgebouwen in de de wensen van bewoners. In elk geval moeten

43/65 Ouderenhub ook meteen aan de slag. Met als doel het welzijn De Prinsessenflats worden dus niet alleen tech- van ouderen te verbeteren. Dit heeft geleid tot een nisch opgeknapt, er is bij de planvorming ook veel duurzame samenwerking tussen verschillende tijd gestoken in een behoefteonderzoek onder partners.” de bewoners. Erik: “Bewoners gaven aan elkaar niet meer te kennen, en dat ze door de bomen het De (omgeving van de) bos niet meer zagen als het ging om alle voor- Prinsessenflats op de schop zieningen en mogelijkheden om langer thuis te wonen. Woonstad kan deze problemen niet alleen • Volledige isolatie van de woningen oplossen. Daarom heb ik vervolgens wijkpartners, • De hoogbouw is heel geschikt voor een waaronder de gebiedsorganisatie, maatschap- aansluiting op het warmtenet pelijke ontwikkeling-, zorg- en welzijnspartijen, • Aanpassingen van verouderde binnen- bijeengeroepen. Om samen te kijken hoe we in pakketten (indeling van het huis) de behoefte van de bewoners kunnen voorzien. • Verbreding van balkons om meer buiten- zo is een werkgroep rond het thema Langer Thuis ruimte te creëren bewoners veiliger en langer thuis kunnen blijven inventarisatie naar de wensen van bewoners voor ontstaan.” • Verbreding en verhoging van galerijen voor wonen en daar hoort natuurlijk bij dat woningen de inrichting van de woonomgeving rondom de meer toegankelijkheid voldoen aan de energiesystemen van de toekomst. Prinsessenflats. André: “We kijken bijvoorbeeld “De gemeente zocht in het kader van het program- • Aanpak veiligheid portieken en bergingen Ondanks het vooruitzicht op een intensief bouw- hoe we het Prinsenpark aantrekkelijker, groe- ma ‘Rotterdam, Ouder en Wijzer’ naar locaties • Vervanging van garageboxen voor traject, waren de bewoners met dit complete ner en duurzamer kunnen inrichten. Zodat de om een ouderenhub in te richten”, vervolgt André. mindervalidewoningen verhaal al snel enthousiast over de verbouwing. looproutes en ontmoetingsmogelijkheden van “Een centrale plek in de wijk waar voorzieningen • Meer ontmoetings- en Het feit dat we geen huurverhoging vroegen voor toegevoegde waarde zijn voor de bewoners van op het gebied van wonen, welzijn en zorg op een dagbestedingsruimtes de plannen, speelde denk ik een belangrijke rol.” de Prinsessenflats en omliggende buurten. En om slimme en laagdrempelige manier georganiseerd • Directe aansluiting op het groen in de ouderen te stimuleren meer te bewegen en naar worden. Omdat we op dit vlak al samenwerkten, buitenruimte Stadsontwikkeling Rotterdam is in het verlengde buiten te gaan.” is Prinsenland - Het lage land aangewezen als • Zorg en welzijn op locatie gecoördineerd van deze ontwikkelingen gestart met een ouderenhub. In de Prinsessenflats konden we dan

44/65 Met z’n allen weet je meer André: “De uitwisseling van kennis en ervaring Erik: “In onze aanpak wordt er intensief samen- heeft enorm geholpen om een plan te maken gewerkt tussen gemeente, corporatie, bewoners, voor Prinsenland – Het Lage Land. Daarin is de ondernemers, zorgverleners en gebiedsnetwer- energietransitie, van aardgasvrij tot isoleren en kers. Hierdoor zijn al bijzondere wijkinitiatieven groene energie, een belangrijk onderdeel. Net op gang gebracht. Het is ook fijn dat we regelma- als inspelen op het ouder worden van bewoners tig bijeenkomen om te vertellen waar iedereen en de inclusieve samenleving. We hebben deze mee bezig is. Want het toekomstbestendig en speerpunten met elkaar bepaald en we voeren het aantrekkelijk maken van een wijk krijgt niemand ook samen uit. Met de drive van het team komt in z’n eentje voor elkaar. Met z’n allen weet je meer daar dan het verhaal van de Toekomstwijk uit. Dat over wat er in de wijk speelt en kom je ook verder.” leerproces is mooi om te zien!”

45/65 Bewoners meenemen in Hoe neem je de verandering bewoners mee in de Huiskamer Pendrecht: energietransitie? Van smakelijke LEES ARTIKEL kookworkshops tot vraagbaak LEES ARTIKEL Verhuurder Heimstaden

LEES ARTIKEL Bewoner aan het woord: “Tjonge jonge, wat Duurzaamheidswinkel: komt er nu toch Dé groene Van jong tot oud: weer op ons af?” experimenteer- Iedereen in de wijk en doelwinkel LEES ARTIKEL LEES ARTIKEL duurzaam

LEES ARTIKEL

46/65 Bewoner aan het “Ik schrok me eigenlijk de pleuris toen ik die eerste brief ontving! Aardgasvrij? Dat was helemaal nieuw voor mij. “Tjonge jonge, wat komt er nu woord: “Tjonge jonge, toch weer op ons af?”, dacht ik. Bovendien is ons energieverbruik heel hoog, maar ons gasverbruik wat komt er nu toch absurd laag, als je het vergelijkt met het gemiddel- de verbruik van een driepersoonshuishouden. Dus wat zouden wij ermee opschieten om van het aard- weer op ons af?” gas af te gaan? Een nóg hogere energierekening?

Goed voor de portemonnee Toch zette de brief ons aan het denken. Toen wij tien jaar geleden ons huis kochten, lieten we alles vervangen. Van de leidingen tot de cv-ketel aan Subsidiemogelijkheden Heindijk toe. Dus sloegen we aan het rekenen. Een cv-ketel De gemeente biedt bewoners de kans om gaat gemiddeld vijftien jaar mee, dat betekent dat subsidie aan te vragen voor het overstap- Richard van der Torre en zijn vrouw wonen in een jaren er binnen nu en vijf jaar een nieuwe moet komen. pen op stadsverwarming. Bewoners kunnen 80 huis in IJsselmonde. Begin 2020 hoorden zij voor Maar omdat aardgasvrij wordt gesubsidieerd, zou een subsidie krijgen voor het aansluiten ik maar 1.500 euro kwijt zijn als we nú overstappen het eerst over aardgasvrij. “We ontvingen een brief van op stadsverwarming, bouwkundige en op het warmtenet. Dat kost dus ongeveer evenveel de gemeente waarin werd uitgelegd dat het de constructieve werkzaamheden en het afslui- als dat we kwijt zouden zijn aan een nieuwe cv-ke- bedoeling is dat de hele wijk aardgasvrij wordt. En dat ten van aardgas in de woning. De eigen tel. En ja, toen leek het ons alsnog wel interessant. we mochten kiezen: nu meedoen of in 2027.” Na lang bijdrage is eenmalig 1.500 euro. Daarnaast kunnen bewoners 500 euro subsidie krijgen wikken en wegen, kozen ze voor de eerste optie. Toch bleef ik in mijn maag zitten met ons ener- als zij elektrisch gaan koken. Eventuele Richard blikt terug op het afgelopen jaar. gieverbruik en de kosten die we daar elke maand meerkosten zijn voor eigen rekening. aan kwijt zijn. Nu, maar ook als we ervoor zouden

47/65 Van nieuwsbrief tot workshop koken omgooien. Ook de wijze waarop ik nu voor een op inductie kookplaat of elektrisch fornuis moet kiezen, vind Vanaf het moment dat we die allereerste brief ik minder prettig. Of ik zoek het uit via Bruynzeel, ontvingen, heeft de gemeente onsblijvend en goed en zij regelen de subsidie. Of ik zoek alles volledig geïnformeerd. Onder andere via de nieuwsbrief. zelf uit. Ik had liever gezien dat de gemeente een En ik bezocht de speciale bewonersavonden. aanbod zou doen met bijvoorbeeld drie keuzes: Ook het huisbezoek - waarbij ze ons één-op-één check, hier en hier kun je uit kiezen. Bovendien is uitlegden wat ons te wachten stond, en staat - was er vanuit de gemeente wel een deal gesloten met heel verhelderend. Mijn vrouw heeft meegedaan Bruynzeel, maar alsnog vind ik het aan de prijzige aan de workshop “koken op inductie”. Al was dat kant. Het zou fijn zijn als we ook konden kiezen meer voor de gezelligheid, omdat we in ons vorige voor minder prijzige kookplaten. huis al op inductie hebben gekookt. Intussen is er een aansluitplan voor onze woning gemaakt en Wachten op de overstap kiezen om aan te sluiten op stadsverwarming. Heel eerlijk? Ik kijk vooral naar wat goed is voor hebben we contact gehad met keukenleverancier Momenteel staat het proces voor mijn gevoel een Regelmatig ontvangen we een nieuwsbrief over mijn eigen portemonnee. Gas wordt naar alle Bruynzeel over de opties voor de keuken. beetje stil. Maar ik begrijp dat corona roet in het aardgasvrij van de gemeente. Op een dag stond waarschijnlijkheid de komende jaren duurder. En eten gooit en het proces bemoeilijkt. Het heeft daar een artikel in over een energiescan. We beslo- volgens deskundigen zijn we straks voor stads- Mindere kanten van het proces wel wat gevolgen voor het verder verduurzamen ten ons hiervoor aan te melden. En zo geschiedde: verwarming niet per se meer kwijt dan dat we Er zijn natuurlijk ook wat zaken die wij minder van het huis. De mechanische ventilatie kan ik pas er kwam een energiecoach langs die het huis nu kwijt zijn aan gas. Maar, dat moeten we nog vonden. We vinden het jammer dat we óf volledig aanpakken als de cv-ketel weg is. En pas daarna van top tot teen naliep. Op de eerste en tweede maar zien. Uiteindelijk ging het balletje rollen, en over moeten stappen, óf niet. Gedeeltelijk is in kan ik kijken naar zonnepanelen voor op ons dak. verdieping zit het wat betreft isolatie wel snor, daar na veel nadenken waren mijn vrouw en ik eruit: ons geval geen optie, bleek tijdens de schouw van hebben we HR++ glas. Maar op de begane grond we gaan nu van het aardgas af. Het is zeker ook onze woning. De afleverset komt in de meterkast Het is nu dus nog even afwachten, maar we zullen niet, daar sijpelt dus veel warmte naar buiten. En een praktische keuze, want het grote voordeel te hangen, daardoor is er geen ruimte meer voor denk ik wel blij zijn als we straks gasloos wonen. de mechanische ventilatie op zolder blijkt even van een inductieplaat is dat het veel makkelijker de gasmeter. Dat betekent dat we volledig van het De gemeente heeft me verzekerd dat alles goed- oud als het huis zelf (jaren 80) en een enorme schoon te maken is dan een ouderwets gasfor- aardgas af moeten. De aansluiting op het warmte- komt. En ik vertrouw daarop.” energieslurper. Nu weten we waarom onze ener- nuis met al die pitjes en tierelantijnen. net is prima, maar nu moet ik ook heel mijn keuken gierekening zo hoog is.

48/65 Huiskamer aardgasvrij Pendrecht: van smakelijke kookwork- shops tot vraagbaak

Een wijk van het aardgas afhalen is een ingrijpend proces dat veel vraagt van de bewoners. Hoe kun je bewoners Hoe ontstond het idee voor binnen te stappen. Met die uitgangspunten – optimaal informeren en ze stap voor stap meenemen in de Huiskamer aardgasvrij Pendrecht? gastvrij, benaderbaar, informerend – zijn we gaan het aardgasvrij maken van hun woning? Een plek in de Nicolien: “In 2019 hebben we een bewonerson- brainstormen over een concept. En dat werd de wijk voor gesprek, informatie, beleving en verbinding kan derzoek laten doen in Pendrecht. Daarmee wilden Huiskamer.” hierin een sleutelrol spelen. Dus opende begin 2020 de we inzicht krijgen in de behoeften, drempels en Huiskamer aardgasvrij Pendrecht. Nicolien Wirschell motivaties van bewoners om wel of niet aard- Monica: “Toevallig kwam ik niet lang daarna (programmamanager aardgasvrij Pendrecht) en gasvrij te gaan wonen. Uit het onderzoek bleek een leegstaand winkelpand tegen op Plein 1953. Monica Verhoek (communicatieadviseur) vertellen hoe dat er veel behoefte was aan een informatiepunt, Een grote ruimte, die ook nog eens midden in hét dat tegelijk een ontmoetingsplek kon zijn voor winkelcentrum van Pendrecht staat en dus ideaal het idee voor de Huiskamer is ontstaan, wat er te zien en mensen uit de wijk. Een plek die vaak open is, is voor onze Huiskamer.” beleven is en wat de plannen zijn voor 2021. makkelijk bereikbaar, en laagdrempelig om naar

49/65 ren waarop je aardgasvrij kunt worden en het verduurzamen van je woning. Van een kast met energiebesparende middelen zoals tochtstrips, elektrische radiatoren en infraroodpanelen tot een afleverset van stadsverwarming, warmtepomp en zonnepanelen”.

Nicolien: “Pendrechters kunnen vrijblijvend kennismaken met de alternatieven voor aard- gasvrij verwarmen. We vinden het belangrijk de bewoners te informeren over de voor- en nadelen “In de Huiskamer vind je van de alternatieven. Zo kunnen ze weloverwogen een keuze maken. Ook valt er meer te zien over het middelen zoals tochtstrips, isoleren van hun huis, bijvoorbeeld via workshops maar ook een afleverset Wat valt er te zien en beleven in en evenementen. Er staan altijd twee voorlichters De Huiskamer is in februari 2020 de Huiskamer? klaar waar inwoners mee in gesprek kunnen gaan. voor stadsverwarming en geopend. Was het direct een succes? Monica: “De Huiskamer is echt ingericht als Daar nemen ze echt de tijd voor; het is geen loket zonnepanelen.” Monica: “De opening zelf was geweldig en is woonkamer, met een industriële look en rieten waar snel wat vragen worden beantwoord.” druk bezocht. Tv-kok Ramon Beuk verzorgde een stoelen en lampen. In het midden staat een groot kookshow waarin hij Surinaamse nasi maakte en kookeiland met 4x4 inductie kookplaten. Een Monica: “Verder besteden we aandacht aan tegelijkertijd de voordelen van inductie liet zien: belangrijk onderdeel, want elektrisch koken is één opgaven die te maken hebben met de energie- hebben met de energietransitie, bijvoorbeeld voor snel, makkelijk schoon te houden en veilig. Om het van de grootste veranderingen voor bewoners die transitie, zoals het financiële aspect. Want het monteurs, planners en procesbegeleiders. Ook kookeiland stond het vol met mensen.” overstappen naar aardgasvrij. Sommige mensen raakt mensen in hun portemonnee. We kijken leiden we buurtbewoners op tot energiecoaches. vragen zich bijvoorbeeld af of ze nog wel hun naar directe energiebesparing en naar werkge- Zij krijgen een korte, laagdrempelige training en Nicolien: “De eerste zes weken na de opening vertrouwde gerechten kunnen bereiden. In de legenheid die de energietransitie oplevert. Zo helpen daarna – tegen een vergoeding – anderen hebben we ook regelmatig kookworkshops Huiskamer vind je alle informatie over de manie- hangen er in de etalage vacatures die te maken om direct te besparen op hun energierekening. gegeven en kwamen mensen spontaan binnen om

50/65 Je ziet sowieso dat de aanloop minder is tijdens blijven om de aandacht van langslopende inwo- de coronacrisis, omdat mensen na het boodschap- ners te trekken. Zo richten we de etalage steeds pen doen zo snel mogelijk weer naar huis gaan.” anders in. Met geveltuintjes, kerstverlichting of Door de strenge lockdown is de Huiskamer sinds de knutselwerken van duurzame huizen gemaakt december 2020 gesloten, maar opent halverwege door kinderen van de Kinderfaculteit Pendrecht 2021 weer. bijvoorbeeld.”

Dat is toch wel een flinke domper. Wat zijn de toekomstplannen voor de Hoe vullen jullie de coronaperiode in? Huiskamer? Nicolien: “We hebben de digitale huiskamer in Nicolien: “We hopen het komende jaar nog veel het leven geroepen, met als succes Pendrecht met elkaar te koken én fysieke evenementen te Proeft. In een video bereiden twee koks vanuit organiseren. Dat is namelijk een belangrijke pijler de keuken in de Huiskamer elke week een nieuw van de Huiskamer, vanwege de verbinding die recept van een inwoner uit Pendrecht. Het is zo’n daardoor ontstaat. In maart 2020 organiseerden ”We hopen het komende ongekend succes dat we er ook mee doorgaan als we bijvoorbeeld een onderwijs- en banenmarkt jaar nog veel met de Huiskamer weer open is. Wel moeten we door met onderwijsinstellingen, werkgevers en zo’n de huidige lockdown even wachten met nieuwe honderd bezoekers. Het is ook de bedoeling elkaar te koken én opnames te maken.” dat partijen zoals de gebiedsorganisatie regel- fysieke evenementen matig aanwezig zijn of een spreekuur draaien. samen met bekenden te koken op inductie. Dat Monica: “De video’s worden inderdaad ontzettend Woningcorporatie Woonstad heeft bijvoorbeeld viel goed in de wijk. Ook hadden we een mooie te organiseren.“ goed bekeken, zowel op YouTube als TV Zuid al informatieborden hangen over het aardgasvrij aanloop met gemiddeld twaalf gesprekken per en Open Rotterdam. Het leuke is dat we al veel maken van haar woningen. Maar het allerbe- middag. Helaas werd al snel de lockdown afge- verschillende gasten en gerechten hebben gehad: langrijkste is wel dat mensen de Huiskamer kondigd en hebben we tot eind juli onze deuren we niets organiseren. We voeren alleen een-op- van exotische gerechten – zoals bulgur pilavlik altijd weten te vinden, zodat de gesprekken over moeten sluiten. Daarna zijn we weer opengegaan, een gesprekken en ontvangen maar een beperkt en makloub – tot boerenkool met worst. Verder Pendrecht aardgasvrij blijven plaatsvinden.” onder een strikt coronaprotocol. Dat betekent dat aantal mensen tegelijkertijd in de Huiskamer. proberen we ook op Plein 1953 zichtbaar te

51/65 Duurzaamheidswinkel: dé groene experimenteer- en doewinkel

De Duurzaamheidswinkel is hét informatiepunt in IJsselmonde waar alle Rotterdammers, van woning- eigenaren en huurders tot VvE’s, terecht kunnen met hun vragen over duurzaam en aardgasvrij wonen. De ambitie is helder: Rotterdammers ondersteunen De gebiedsaanpakken in Heindijk en Reyeroord eerst een bezoek aan de Duurzaamheidswinkel, helpen bewoners bekend te laten worden voordat zij overstapten op elektrisch koken. Onze met tips en adviezen, met als ultiem doel dat zij zelf met duurzaamheid in de volle breedte. adviseurs konden het echtpaar voorlichten over aan de slag gaan met duurzaamheid en stap voor stap “Rotterdammers hebben veel behoefte aaneen de mogelijkheden en brachten hen op het juiste overstappen op schone energiebronnen. Als adviseur plek waar ze concreet wat kunnen opsteken over spoor. Ze kregen ook nog een inductiekookplaat en ontwikkelaar is Ariane Lelieveld hier vanuit de aardgasvrij verwarmen, koken of douchen”, vertelt mee naar huis om uit te proberen.” gemeente nauw bij betrokken. Ariane. “Zo bracht een echtpaar bijvoorbeeld

52/65 Ariane omschrijft de Duurzaamheidswinkel als een echte experimenteer- en doewinkel: “Bij duurzaamheidsmaatregelen horen allerlei nieuwe producten en ervaringen. Bij ons in de winkel maken we dit tastbaar en begrijpbaar. Bezoekers kunnen van alles horen, voelen, testen en onder- zoeken hoe iets in elkaar steekt. En als ze eraan toe zijn om producten aan te schaffen, dan verwij- zen wij de bezoekers door naar bijvoorbeeld de WoonWijzerWinkel waar ze nog veel meer aanbod kunnen zien en uitproberen.”

De behoefte achter de vraag Iemand die minder bekend is met het thema Een ware beleving duurzaamheid weet misschien niet wat al die “Bij duurzaamheidsmaat- “Ook comfortabel en energiezuinig wonen? Kom producten zijn en waarom je ervoor zou kiezen. De binnen en krijg gratis advies van een van onze adviseurs van de Duurzaamheidswinkel helpen regelen horen allerlei nieuwe experts!”, vermeldt het bord voor de ingang. Wie de bewoners op weg en leveren hiervoor advies producten en ervaringen” de winkel binnenstapt, bevindt zich meteen in op maat. Vragen van bewoners komen vaak voort een compacte “groene” omgeving. Links en rechts uit individuele behoeften met betrekking tot zijn de wanden voorzien van geperste houtplaten wooncomfort en energiebesparing. Door inzicht die volhangen met kleurige informatieve posters, te krijgen in de huidige en gewenste woonsituatie, Ariane: “Bezoekers die eigenlijk niet weten welke stap wil zetten, faciliteren we met een onafhan- zonnepanelen, cv-ketels, schakelaars, een dwars- kunnen de adviseurs hen stap voor stap meene- mogelijkheden er zijn om duurzaam en aardgasvrij kelijk adviesplan, zodat ze weten waar ze moeten doorsnede van een dak met isolatiemateriaal en men in de keuze voor duurzaamheidsmaatregelen te wonen, helpen wij op weg om dit te ontdekken. beginnen en hun budget goed besteden.” nog veel meer. en de overstap naar aardgasvrij wonen. De groep mensen die al wel bewust een groene

53/65

Monitoren en doorontwikkelen leefomgeving. Het verduurzamingsvraagstuk De voormalige pop-up store over energiebe- gaat dus verder dan alleen het verduurzamen van sparing ontwikkelde zich door de jaren heen tot je woning. Het gaat ook over het verduurzamen een toegankelijke, overzichtelijke en inspire- van je levensstijl. Hier is een andere mindset en rende Duurzaamheidswinkel in winkelcentrum een ander gedragspatroon voor nodig.” Er wordt Keizerswaard in IJsselmonde. Alles staat hier in best veel gevraagd van de Rotterdammer, maar het teken van circulariteit, vergroening, luchtkwa- Ariane weet zeker dat het de inzet waard is: liteit, watergebruik, energie en duurzame bron- “Duurzaamheid is niet ingewikkeld. Als een bewo- nen, zoals wind en zon. De Duurzaamheidswinkel ner weet waar zijn behoefte ligt en begrijpt wat blijft de komende jaren in ontwikkeling. Ariane: verduurzaming voor zijn situatie kan betekenen, “We monitoren continu de bewonersinitiatieven dan kan verduurzamen ook gewoon heel leuk zijn! en gemeentelijke programma’s die in het gebied Zo hopen we mensen enthousiast te maken om spelen. Zo proberen we de Duurzaamheidswinkel daadwerkelijk aan de slag te gaan.” te verbeteren en aan te passen op de verschillen- de behoeften van specifieke doelgroepen, zoals 65-plussers die al jaren in het gebied wonen en jonge gezinnen die zich nog maar net aan het settelen zijn.”

De waarde van verduurzaming Duurzaamheid is niet iets tijdelijks, benadrukt

De Duurzaamheidswinkel organiseert ook te informeren aan de hand van voorbeelden bij Ariane. “We willen samen met de bewoners een regelmatig een informatief programma, vertelt andere bewoners. We laten diverse experts en bijdrage leveren aan het terugdringen van de Ariane. “Ons streven is om het groepje mensen ervaringsdeskundigen hun eigen verhalen delen CO2-uitstoot en fijnstof, het verminderen van dat graag aan de slag wil, steeds groter te maken, tijdens themabijeenkomsten, open huizen, de hoeveelheid afval en het vergroenen van de legt ze uit. “Daarna helpen we ze op weg door hen energiemarkten en -ontbijten.” stad: voor een gezonde woning in een gezonde

54/65 Hoe neem je bewoners mee in de energietransitie? Heindijk, Korendijk en omgeving “We zijn in 2018 gestart in Heindijk, Korendijk en “Iedere wijk vraagt omgeving”, begint Monica haar verhaal. De ener- gietransitie was toen nog redelijk onbekend, en om een eigen ook gebiedsaanpakken waren helemaal nieuw. Omdat nog niet duidelijk was wat wel en niet zou werken, hebben we een onderzoeksbureau in communicatiestrategie” de hand genomen. Zij hebben onderzocht hoe we de bewoners van deze wijk het beste konden benaderen en informeren over het aardgasvrij maken van hun woning. Uit het onderzoek bleek onder andere dat de bewoners de keuze willen hebben om gas te blijven gebruiken óf om over te stappen op een alternatief. En als ze overstappen, dan willen ze de keus hebben tussen bijvoor- beeld aansluiten op stadsverwarming of een Gebieden aardgasvrij maken is niet alleen voor gemeenten, waterpomp.” omdat dit gebied relatief klein is, konden we maar ook voor bewoners een grote stap. Hoe bereik je de het op deze manier doen. Tijdens dat gesprek verschillende bewoners op een manier die bij hen past? “Klopt”, zegt Jolanda. “Maar omdat stadsverwar- hebben we de bewoners een informatiemap En welke aanpak is het meest effectief om bewoners te ming het goedkoopste alternatief is voor de hele aangeboden. Daarin staat alle informatie activeren? Jolanda Vos-ter Wolbeek en Monica Verhoek wijk, hebben we het aanbod om over te stappen over aardgasvrij, net als de contactgegevens op stadsverwarming zo aantrekkelijk mogelijk van mensen die we hebben aangewezen als kunnen daar als communicatieadviseurs van Heindijk, gemaakt. Daarnaast speelt de persoonlijke aanspreekpunt voor bewoners. Ook dat maakt Reyeroord en Pendrecht – een aantal van de wijken die het aanpak een grote rol. We zijn in 2019 langs de het persoonlijk: mensen weten altijd bij wie ze verst zijn in de transitie – alles over vertellen. deuren gegaan om in gesprek te gaan met de aan kunnen kloppen bij vragen.” bewoners. Dat kan helaas niet in alle wijken, maar

55/65 “Eten verbindt” - Communicatie- Pendrecht Een ontmoetingsplek, inspirerende middelen in Heindijk “Pendrecht is een veel groter gebied dan Heindijk”, verhalen en nuttige informatie - Naast de informatiemap, de keuzekaart en legt Jolanda uit. “Bovendien hebben we hier te Communicatiemiddelen in Pendrecht het huisbezoek, zijn talloze andere commu- maken met een grotendeels andere doelgroep en Hoewel veel Pendrechters behoefte hebben nicatiemiddelen ingezet om de bewoners andere woningtypen dan in Heindijk. Deze groepen aan een ontmoetingsplek waar ze hun vragen te informeren en enthousiasmeren over de hebben andere vragen en behoeften, en de wijk kunnen stellen over de energietransitie, is er overstap naar aardgasvrij: vraagt dan ook om een andere communicatieaanpak.” ook op andere manieren gecommuniceerd: • Er is – op initiatief van een bewoner – • Monica: “We hebben het magazine een multicultureel kookboek gemaakt. “Daarom hebben we ook in Pendrecht een bewo- Pendrecht Post ontwikkeld, dat bij alle Reyeroord Hierin staan recepten van mensen uit nersonderzoek laten doen”, vertelt Monica. “Wat bewoners door de brievenbus valt. Het staat “In Reyeroord is opnieuw gebruikgemaakt de wijk, evenals tips voor koken op bleek? De wijkbewoners hebben vooral behoefte vol inspirerende verhalen en praktische van een andere strategie”, vertelt Jolanda. inductie. “Eten is een heel mooi thema aan een fysieke plek waar ze langs kunnen komen artikelen over hoe je energie kunt “Mede omdat we in deze wijk vooral te om te gebruiken in een gebiedsaanpak”, om persoonlijk hun vragen te stellen, want lang niet besparen, maar ook hoe het is om maken hebben met particuliere eigenaren legt Monica uit. “Want eten verbindt. iedereen in de wijk is digitaal vaardig. Zo’n plek aardgasvrij te wonen of op inductie te koken. verenigd in VvE’s. Daarom hebben we een Het herinnert mensen aan hun eigen hebben we midden in de wijk, op Plein 1953, gecree- Op die manier enthousiasmeren we bureau ingeschakeld voor een social design land of aan bijzondere momenten, ërd met de Huiskamer aardgasvrij Pendrecht. Het bewoners over aardgasvrij wonen.” aanpak, om te komen tot nieuwe vormen waardoor het iets is dat veel mensen is een plek om informatie over energiebesparing en • Daarnaast is er een informatiemap gemaakt van interactie met bewoners. Zo experi- aanspreekt. Alle bewoners hebben het aardgasvrij wonen in te winnen, maar we organise- die in een soort pizzadoos door de brie- menteren we met manieren om bewoners kookboek gekregen, tijdens de ren ook regelmatig evenementen en kookworkshops. venbus is bezorgd. “Hierin staat essentiële te informeren, maar dan op een heel andere kerstreceptie of in de brievenbus.” Zo proberen we de energietransitie toegankelijk en informatie”, vertelt Monica. “Denk aan wat manier dan we bij de gemeente gewend zijn. • “Er zijn ook kookworkshops georgani- concreet te maken voor de bewoners. Het opvangen stadsverwarming is, welke subsidies er zijn, Dit doen we overigens naast de standaard seerd”, vertelt Jolanda. “Zo hebben we van de taalverschillen doen we door op in duidelijke wat het aanbod om over te stappen inhoudt communicatiemiddelen, zoals de huis- bewoners laten ervaren hoe het is om en begrijpelijke taal te communiceren, want we doen en wat de planning is.” aan-huis brief of digitale nieuwsbrief, een op inductie te koken. Een van de meest als gemeente alle communicatie in het Nederlands. website en informatiebijeenkomsten. Die gestelde vragen is toch of koken zonder Wel zetten we soms de tip in een brief of folder om middelen moet je als gemeente altijd inzet- gas wel net zo prettig en goed werkt.” via een vertaalapp de inhoud te lezen.” ten, maar daar bereik je niet iedereen mee.”

56/65 Online bijeenkomst en kleine • Naast de meer standaard communicatie- interventies - Communicatiemiddelen in middelen, zoals nieuwsbrieven, zijn ook Reyeroord en woningcorporaties een aantal out-of-the box middelen ingezet. Een aantal van de communicatiemiddelen waar- hetzelfde verhaal vertel- Een daarvan is de Nacht Club, waarin we mee Reyeroord geëxperimenteerd heeft: len. Bewoners zullen op een andere manier met bewoners in • Jolanda: “Een mooi middel in Reyeroord was alleen met de energie- contact kwamen”, vertelt Jolanda. “Qua een online bijeenkomst waarin we bewoners transitie meegaan als tijdstip en qua insteek. Deze bijeenkomsten hebben geïnformeerd over de plannen in hun we laten zien: we doen vinden plaats als het donker is, terwijl wijk. Een groot succes, want er waren veel dit samen.” de gemeente normaal gesproken alleen deelnemers. Meer dan we gewend zijn tijdens bereikbaar is tijdens kantooruren. De een fysieke bijeenkomst. Bovendien werden Evalueren centrale vraag is: waar lig jij wakker van? er veel vragen gesteld via de chatfunctie. De “Als je een strategie Zo kom je op mooie, open gesprekken over meeste daarvan konden we direct tijdens de maakt, is het heel alles wat bewoners bezighoudt, ook als het bijeenkomst beantwoorden. Speciaal voor VvE’s belangrijk om die te gaat om duurzaamheid.” hebben we aparte online bijeenkomsten geor- evalueren”, sluit Jolanda ganiseerd. Daarin zijn we ingegaan op vragen af. “Want meten is weten. als: wat wil je met je huis en met je wijk? hoe we op deze kansen kunnen inspelen en hoe Daarom hebben we in Reyeroord een nulmeting bewoners hiervan kunnen profiteren. Aan ons als gedaan. Als we een tweede meting gaan doen, communicatieteam vervolgens de taak om de kunnen we zien of de aanpak die we hanteren en vacatures kenbaar te maken bij bewoners of een de middelen die we inzetten (voldoende) effect Verbinden verbinding met andere fysieke en sociaal-maat- banenmarkt te organiseren.” hebben. En of bewoners door de communica- Monica: “De strategie voor de verschillende schappelijke thema’s. De energietransitie tieaanpak en de informatie die we ze geven ook gebiedsaanpakken is dan op maat gemaakt, levert bijvoorbeeld ook werkgelegenheid op. “Bovendien proberen we vanuit communicatie anders zijn gaan kijken naar aardgasvrij. Zo willen het zoeken naar meekoppelkansen maakt áltijd Door samen te werken met andere clusters de verbinding te zoeken met de externe partijen we de aanpakken steeds verbeteren én weten we deel uit van een gebiedsaanpak. Zo staat de binnen de gemeente, zoals Werk & Inkomen en die in de wijk actief zijn”, vult Jolanda aan. “Het wat wel en niet werkt als we aan de slag gaan in energietransitie nooit op zichzelf, maar altijd in Maatschappelijke ontwikkeling, onderzoeken we is belangrijk dat we samen met nutsbedrijven andere gebieden.”

57/65 Communicatiemiddelen gebiedsaanpakken aardgasvrij Pendrecht Post najaar 2020

bespaartips8 ‘Isoleren levert je meer geld op dan sparen’ Energieconferentie Rozenburg Zonder vuur de oktober 2020 lekkerste maaltijden op tafel

Minder kopzorgen dankzij stadsverwarming

Word energie- coach!

Er starten weer nieuwe cursussen. Kijk op de website rotterdam.nl/pendrechtaardgasvrij Online bewonersbijeenkomst Reyeroord december 2020

58/65 Helaas,Titel arial werotterdam hebben u weer28/36 gemist! Ontzorg- CadeaubonTitel arial aanbod Gratisrotterdam elektrisch Februari 2021 Ledlampen IntroDe gemeente Arial bold Rotterdam 9/11,339 groenwil graag In deze nieuwsbrief informeren wij u 28/36 Ferummet u persoonlijk labor aut odi in gesprekim as dolor over koken over de eerste stappen op weg naar adaardgasvrij ut eariore, wonen. corum simagni Aardgasvrij Heindijk, musandi comnitate dolore est Korendijk en omgeving voluptatiVandaag zijnamenet, wij bij ommoditatiur u langs een aardgasvrij Reyeroord. autgeweest. offictem Helaas accumquas was u niet et thuis.aspis- Niandiatecus deliae voloratem fugiaWilt u quias contact met ons opnemen? (010) 267 50 15 of IntroCadeaubon Arial bold voor 9/11,339 een gratis groen [email protected] et es estinus millabo. Omnis Ferumledlampenset labor aut ter odiwaarde im as van dolor quias dis et liam quodiae ipsae- Energierekening en VvE bijeenkomst ad15 euro.ut eariore, Deze corumbon is geldigsimagni tot cataWij horen experat graag ureribus. van u! Ibusdae musandi29 februari comnitate 2020. dolore est velenim velibus voluptati amenet, ommoditatiur In Reyeroord werken we samen aan een mooie Wat gaat de overstap van aardgas naar autDeze offictem cadeaubon accumquas is voor et aspis- toekomst voor de wijk. Reyeroord gaat in de toekomst stadsverwarming mij als huiseigenaar kosten? Niandiatecuseigenaren Heindijk, deliae Korendijk voloratem e.o. van het aardgas af. Dat betekent dat we in Reyeroord Dat weten we nu nog niet, we zijn nog druk bezig alle fugiaen niet quias inwisselbaar voor geld. straks geen aardgas meer gebruiken om huizen te rekensommen te maken. Wij streven ernaar dat de eigen verwarmen, te koken en te douchen. Dat is veiliger en bijdrage voor eigenaar-bewoners ongeveer even hoog zal pedU kunt et esde estinusgratis ledlampenset millabo. Omnis zijn als de aanschaf en installatie van een nieuwe cv-ketel. duurzamer. Met deze nieuwsbrief informeren wij u over quiasophalen dis in et de liam Duurzaamheids- quodiae ipsae- Het college van burgemeester en wethouders bepaalt de de voortgang van het project aardgasvrij Reyeroord. catawinkel, experat Keizerswaard ureribus. 80, Ibusdae dinsdag hoogte van de eigen bijdrage. velenimt/m zaterdag velibus van 12.30 - 16.30 uur. Als huiseigenaar kiest u straks zelf of u aardgasvrij wordt, als huurder beslist uw verhuurder daar in eerste Is stadsverwarming even warm? instantie over. Let daarom goed op, welke informatie is Ja, stadsverwarming levert dezelfde temperatuur warmte bedoeld voor huiseigenaren of voor huurders. als een cv-ketel, tussen de 70 en 90 graden Celsius. De radiatoren in uw woning worden dus even warm, net als het Op 10 december was een succesvolle digitale warme water onder de douche en in de keuken. informatiebijeenkomst over aardgasvrij Reyeroord. Hierbij waren 100 Reyeroorders aanwezig. Dit laat zien dat het Ook kregen we veel vragen over de energierekening. We onderwerp leeft in de wijk. Tijdens deze avond hebben we organiseren een digitaal spreekuur. U leest hierover in het veel vragen van bewoners kunnen beantwoorden. De drie volgende blokje. meest gestelde vragen lichten we er nog even uit: Heeft u de bewonersavond Mag ik als huiseigenaar écht zelf kiezen of ik de gemist? overstap naar aardgasvrij maak? Met deze QR-code kunt u direct de Online bewonersbijeenkomst Prinsenland-Het Lage Land Ja. De keuze of je overstapt op stadsverwarming is een informatieavond via YouTube eigen, vrije keuze, wij verplichten u tot niets. U kunt er ook bekijken. Of kijk op: voor kiezen niet over te stappen en aardgas te blijven www.duurzaam010.nl/wijk/reyeroord gebruiken. Uiteindelijk moet Nederland in 2050 wel Hier staat de link ook. januari 2021 helemaal aardgasvrij zijn, mogelijk zelfs eerder.

www.duurzaam010.nl/wijk/reyeroord Kerstreceptie Uitnodiging Aardgasvrij

Aardgasvrij Heindijk, Korendijk e.o. Let op: er ligt een cadeau voor u klaar! Heindijk, Korendijk e.o.

Datum woensdag 11 december 2019 Datum Inloopwoensdag van 16.30 11 december - 19.30 2019uur TijdTijd Inloop van 16.30 - 19.30 uur PlaatsPlaats R.K.R.K. Parochie Parochie ReyerdijkReyerdijk 67 67 30793079 NC NC Rotterdam Rotterdam

Workshops voor Graag nodigen wij u en uw buren uit voor onze kerstreceptie Aardgasvrij Heindijk, Korendijk en omgeving. Een gezellig moment met elkaar, onder het genot van een kinderen warm hapje en een drankje. En u kunt hier terecht voor het laatste nieuws over aardgasvrij verwarmen en koken. En een mooie gelegenheid om te spreken met onze adviseurs. Hapjes uit diverse culturen Heeft u bijvoorbeeld vragen over de subsidie voor eigenaar-bewoners. Of welke keuze (ook vega en Halal) u als eigenaar voor 31 januari 2020 kunt maken? Of wat uw verhuurder gaat doen? Of wat u kunt doen als uw CV-ketel het begeeft? Kom dan even langs. Geen vragen? Ook dan hopen we dat u gezellig langskomt. Energiecoaches Voor alle bewoners ligt een ‘gasvrij’ cadeau klaar dat niet mag ontbreken in uw keuken. voor tips Aanmelden is niet nodig, u kunt binnenlopen tussen 16.30 – 19.30 uur.

Graag tot woensdag 11 december! Prijsvraag met mooie cadeaus Heindijk Aardgasvrij Telefoon: (010) 267 50 15 Email: [email protected] Website: www.rotterdam.nl/heindijkaardgasvrij Deelname aan alle activiteiten is gratis!

Online bewonersbijeenkomst Bospolder-Tussendijken maart 2021

59/65 Huurders meenemen in De van oorsprong Scandinavische verhuurder aardgasvrij: de aanpak Heimstaden is sinds 2018 actief in Nederland. De organisatie verhuurt 1.250 woningen in Rotterdam, onder meer in de pilotwijken Heindijk, van commercieel Reyeroord, Pendrecht en Het Lage Land. Hiermee maakt de organisatie actief deel uit van de verhuurder Heimstaden aardgasvrije toekomstplannen voor Rotterdam. Heimstaden is bovendien de eerste commerciële verhuurder die in Rotterdam als onderdeel van een gebiedsaanpak aardgasvrij overstapt op stadsverwarming.

Eva Bienas is sustainability manager bij Heimstaden en vanuit die rol nauw betrokken bij Een goed verhaal In Rotterdamse wijken staan woningen van particuliere de verduurzaming van de woningvoorraad. Heindijk is de eerste Rotterdamse pilotwijk waar eigenaren naast die van commerciële verhuurders en “Onze ambitie is om onze huurders een prettig de schop de grond in gaat voor de aanleg van het sociale huurwoningen. De gemeente heeft als regisseur woonklimaat te bieden dat tegelijkertijd duur- warmtenet, naar verwachting in de loop van 2021. van de gebiedsaanpak aardgasvrij te maken met al deze zaam is”, vat Eva de doelstellingen samen. “Wij De buurt telt in totaal 638 woningen, waarvan vastgoedeigenaren. Zo werkt de gemeente in Heindijk hebben daarom voor een langetermijnaanpak twintig in het bezit zijn van Heimstaden. “Dit zijn gekozen. Als we ons woningaanbod uitbreiden, allemaal eengezinswoningen gebouwd aan het samen met commercieel verhuurder Heimstaden om de doen we dat met de intentie om die woningen niet einde van de jaren 70”, vertelt Eva. “Vijftien van switch naar aardgasvrij te maken. Welke ambities, meer te verkopen. Dat maakt het mogelijk om te de twintig huurders hebben het principe-akkoord overwegingen en aanpak brengt Heimstaden in de investeren in duurzame maatregelen die pas op ondertekend, wat onder andere inhoudt dat ze praktijk in deze pilotwijk? de lange termijn hun vruchten afwerpen.” overstappen op stadswarmte en elektrisch koken.”

60/65 warming en de inductiekookplaat”, vertelt Eva. bestaande nieuwsbrieven een platform hebben om “Maar deze verandering willen we ook aangrijpen onze boodschap bij de wijkbewoners te brengen.” om de bewoners een nog completer aanbod te doen voor het verbeteren van de woning. Tijdens Toch zitten er ook wat kleine haken en ogen de gesprekken merkten we dat er veel interesse aan het meedoen met de communicatie vanuit bestond voor een verbeterd wooncomfort. de gemeente. “De gemeente heeft met veel Daarom willen we in de woningen aan de slag met verschillende soorten bewoners te maken en gevel- en dakisolatie. We werken uit wat de inves- communiceert bijvoorbeeld direct met particuliere tering in isolatie betekent voor het wooncomfort eigenaren. Het kan dan voorkomen dat zo’n wonin- en de energielasten voor de huurders – en welke geigenaar de buurman of buurvrouw is van een Vanuit de eigen duurzame ambities was het overstappen als zij er positief tegenover staan”, financiële bijdrage we in dit geheel aan de bewo- van onze huurders. Als ze met elkaar praten, merkt voor Heimstaden een logische keuze om mee te aldus Eva. “Uit de gesprekken bleek dat mensen ner kunnen vragen. Dit zal onder meer afhangen onze huurder bijvoorbeeld dat zijn buurman al een doen met gebiedsaanpakken in de pilotwijken. vooral benieuwd waren naar de praktische zaken: van de afspraken rondom stadsverwarming die aanbod vanuit de gemeente heeft gekregen. Het “We streven naar een klimaatneutrale toekomst wanneer vinden de werkzaamheden plaats en we met Vattenfall en de gemeente maken.” aanbod dat wij uiteindelijk zullen doen, is natuur- en hebben ons om die reden verbonden aan hoeveel last heb ik daarvan? En gaan m’n woonlas- lijk niet precies hetzelfde als het aanbod vanuit de het Rotterdamse klimaatakkoord, de nationale ten na de overstap omhoog? Opvallend was dat de Samenwerking in Heindijk gemeente. Dat leidt wel eens tot verwarring.” doelstellingen en de Parijse ambities als het gaat meeste mensen wel gelijk al overtuigd waren van Eva is erg te spreken over de samenwerking met om CO2-reductie.” Vervolgens rees de grotere het nut en de noodzaak van aardgasvrij wonen.” de gemeente. Deze neemt volgens haar een goede Van elkaar leren vraag: hoe neem je als verhuurder de bewoners regierol in richting de diverse partijen in de wijk. Een pilotwijk, een proeftuin; er is bovenal ruimte mee in deze plannen? Eva: “Wij willen altijd een Balans tussen investering en Hierdoor kunnen alle betrokkenen de gesprekken om te leren binnen Heindijk, vindt Eva. “Het aller- goed verhaal richting onze huurders kunnen verbetering over mogelijkheden en dilemma’s goed voeren belangrijkste is om met elkaar in gesprek te blij- vertellen. Dat hangt met twee dingen samen: de Op dit moment is Heimstaden in gesprek met warmte- met elkaar. Dat de plannen voor de pilotwijken al ven – als stakeholders in de wijk en als verhuurder betaalbaarheid voor huurders en hun wooncom- leverancier Vattenfall en de gemeente om het ver zijn uitgewerkt, speelt daarin een sleutelrol. met onze huurders. We moeten van elkaar leren en fort.” In Heindijk zocht Heimstaden contact met concrete aanbod richting bewoners uit te werken. “De communicatie vanuit de gemeente richting ook niet terughoudend zijn om hulp te vragen aan de bewoners. “We wilden horen wat hun vragen, De belangrijkste pijlers daarvan zijn al bepaald. de bewoners is proactief, en wij als Heimstaden een andere partij. Alleen zo bereiken we duurzame zorgen en wensen zijn. We willen namelijk alleen “Heimstaden betaalt de overgang op stadsver- profiteren daarvan. Bijvoorbeeld doordat wij via de wijken waar het prettig wonen is.”

61/65 Van jong tot oud: Iedereen in de wijk duurzaam. Zo betrek je bewoners bij de gebiedsaanpak aardgasvrij

Naoual Loiazizi en Marnix Stams.

Ruim, groen en rustig. Prinsenland – Het Lage het investeren, bijvoorbeeld door de woningen Wat is het verband tussen de gebiedsaanpak in Prinsenland – Land is een echte tuinstad vlakbij de grote stad, opnieuw te isoleren en galerijen te verbreden. Dit Het Lage Land en een speeltuinvereniging in die wijk? begint Naoual. “De meeste woningen zijn zo’n alles maakt Prinsenland – Het Lage Land inte- Naoual Loiazizi, adviseur duurzaamheid van gemeente zestig jaar oud. De mensen die er wonen, zijn ressant voor de gemeente: er zijn veel pilots in de Rotterdam, legt het uit. “Het is belangrijk om als gemeente vaak nog steeds de eerste bewoners. Het is best wijk rondom langer thuis wonen, duurzaamheid zichtbaar en herkenbaar te zijn in de wijk. Aansluiten bij een vergrijsde wijk dus én toe aan renovatie. en aardgasvrij. De wijk hoort dan ook bij de eerste Woningcorporaties zijn er dan ook volop aan gebieden die van het aardgas afgaan.” bestaande initiatieven werkt daarbij heel goed.”

62/65 alleen te bezuinigen op energieverbruik, zijn we toen ook gaan investeren in duurzaamheid, zoals “Van radiatorfolie tot zonnepanelen en isolatie. Want daar heb je in de verwarmingsbuizen en van toekomst het meeste rendement van.”

een ledlamp tot een elektrisch Speeltuinvereniging met een voorbeeldfunctie kooktoestel – in de Buurt- en Die boodschap wilde Marnix ook meegeven aan Speeltuinvereniging Lage de leden van de vereniging. “Toen we besloten Land kunnen bewoners zien om een voorbeeldfunctie te gaan vervullen, hebben we – vooral voor budget – aangeklopt wat het is en hoe het werkt.” bij de gemeente. Ons initiatief is toen meteen omarmd. Win-win, want zo worden wij gesteund in onze ambitie om de duurzaamste speeltuin van Rotterdam te worden. En voor de gemeente is het een extra, centraal punt in de wijk waar ze bewoners kunnen informeren over aardgasvrij en Een van die ontmoetingsplekken is Buurt- en duurzaam.” Speeltuinvereniging Het Lage Land. Hier kunnen Een vraagbaak op ontmoetings- hebben over al die verschillende ontwikkelingen kinderen buitenspelen, maar de vereniging De speeltuin geeft een mooi signaal af naar de plekken in hun wijk. Daarom willen we als gemeente in organiseert ook activiteiten en ouderen kunnen bewoners, vindt ook Naoual. “Ze laat zien dat het De gebiedsaanpak staat niet op zichzelf: het is eerste instantie een vraagbaak zijn voor er biljarten. Een plek waar jong en oud samen- niet altijd moeilijk hoeft te zijn om duurzamer te onderdeel van een grotere transitie naar een bewoners. We werken aan onze zichtbaarheid komen dus. Marnix Stams is voorzitter van de wonen en leven. En dat van het aardgas af gaan Toekomstwijk waarin duurzaamheid, vergrijzing en herkenbaarheid in de wijk, bijvoorbeeld vereniging en vertelt over de samenwerking met zo erg nog niet is. De speeltuin is dan ook een én de energietransitie worden aangepakt. Naoual: door aan te sluiten bij bestaande initiatieven en de gemeente: “Een paar jaar geleden zagen we belangrijke schakel in de communicatie naar “We kunnen ons voorstellen dat bewoners vragen veelgebruikte ontmoetingsplekken.” onze energierekening flink stijgen. In plaats van bewoners over duurzaamheid en aardgasvrij.”

63/65 pannenset, zodat bewoners het zelf kunnen uitproberen. Door de kennis te delen en duurzame oplossingen zichtbaar te maken, betrekken we bewoners bij de toekomst.”

“Ook organiseren we educatieve activiteiten voor kinderen”, gaat Marnix verder. “We leren ze bijvoorbeeld zuinig omgaan met water en er is een kinderkookclub waar ze leren over inductie. Als de coronamaatregelen het weer toelaten, gaat ook een spreekuur van start. Daar kunnen bewo- ners dan informatie krijgen van de gemeente over duurzaam wonen en subsidieregelingen.”

Bereidheid om duurzaam en aardgasvrij te wonen Naoual: “De meerwaarde van onze samenwerking Informatiepunt en educatieve zit voor ons in het ontmoeten van bewoners op een activiteiten plek die voor hen comfortabel voelt. Hier delen we “Met het budget van de gemeente hebben we informatie en zo krijgen bewoners te weten wat onder andere een informatiepunt ingericht over er écht speelt en leeft in de wijk. Mijn boodschap duurzaamheid en energiebesparing”, vertelt is dan ook: ga de wijk in en zoek de centrale Marnix. “Van radiatorfolie tot verwarmingsbuizen ontmoetingsplekken op. Marnix beaamt dit: “We en van een ledlamp tot een elektrisch kooktoestel vertellen samen het verhaal. Dat draagt bij aan – hier kunnen bewoners zien wat het is en hoe de bereidheid van de bewoners om duurzamer én het werkt. Het kooktoestel is ook te leen, inclusief aardgasvrij te wonen en leven in de toekomst.”

64/65 Colofon Gebiedsaanpakken aardgasvrij. Een kijkje in de keuken. Is een uitgave van de gemeente Rotterdam.

Realisatie en eindredactie: Disclaimer: Publiquest – Leene Communicatie De foto’s waarop geen 1,5 meter afstand wordt gehouden, zijn voor de Ontwerp: coronapandemie gemaakt. Publiquest – Pony Design Club Deze uitgave is met uiterste zorg Fotografie: gemaakt. Niets uit deze uitgave mag 500Watt worden vermenigvuldigd en/of openbaar Anuskha Klaverdijk worden gemaakt zonder voorafgaande David Rozing schriftelijke toestemming van de Eric Fecken gemeente Rotterdam. Florian Braakman Irene Hoekstra Iris van den Broek Copyright 2021 Jan van der Meijde © Gemeente Rotterdam Jan van der Ploeg Joep Boute Paul van der Blom Peter Gooris Peter Schmidt Meer weten over de gebiedsaanpakken? Rhalda Jansen Kijk op: www.duurzaam010.nl/aardgasvrije-wijken