5416;Vanpoll VI,8 Erasmus VW

OPERA OMNIA DESIDERII ERASMI

OPERA OMNIA

DESIDERII ERASMI ROTERODAMI

RECOGNITA ET ADNOTATIONE CRITICA INSTRVCTA NOTISQVE ILLVSTRATA

ORDINIS QVARTI TOMVS QVARTVS

BRILL LEIDEN • BOSTON 2010 Sous le patronage de L’UNION ACADÉMIQUE INTERNATIONALE ET DE L’ACADÉMIE ROYALE NÉERLANDAISE DES SCIENCES ET DES SCIENCES HUMAINES

© 2010 by KONINKLIJKE BRILL NV, Leiden, The Netherlands. All rights preserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the copyright owner.

Library of Congress Catalog Card Number: 71 89942

ISBN: – Tomus IV, 4: 978-90-04-18173-1

CONSEIL INTERNATIONAL POUR L’ÉDITION DES ŒUVRES COMPLÈTES D’ÉRASME

Mme M.E.H.N. MOUT, Leyde, Président; J.K. MCCONICA, Toronto, Vice-président; C.S.M. RADEMAKER, ss. cc., Bois-le-Duc, Secrétaire-général/Trésorier; J. TRAPMAN, La Haye, Secrétaire; R. BODENMANN, Berne; K.A.E. ENENKEL, Münster; J.-C. MARGOLIN, Paris-Tours; J.-P. MASSAUT, Liège; D. SACRÉ, Louvain; P.-G. SCHMIDT, Freiburg i. Br.; H. VREDEVELD, Columbus OH

COMITÉ DE RÉDACTION

F. A KKERMAN, Groningue; G.J.M. BARTELINK, Nimègue; J. BLOEMENDAL, La Haye; J. DOMANSKI, Varsovie; C.J. HEESAKKERS, Leyde; H.J. DE JONGE, Leyde; Mme M.L. VAN POLL-VAN DE LISDONK, Hellevoetsluis, Secrétaire; J. TRAPMAN, La Haye, Président

SECRÉTARIAT DU CONSEIL Huygens Instituut Boîte Postale 90754, 2509 LT La Haye, Pays-Bas

This volume has been printed on acid-free paper

Printed in the Netherlands IN HOC VOLVMINE CONTINENTVR

APOPHTHEGMATVM LIBRI I–IV

ed. Tineke L. ter Meer

PREFACE VII

INTRODUCTION 3

EPISTOLA NVNCVPATORIA 37

APOPHTHEGMATVM LIBER I 49

APOPHTHEGMATVM LIBER II 151

APOPHTHEGMATVM LIBER III 197

APOPHTHEGMATVM LIBER IV 285

LIST OF ABBREVIATIONS 373

INDEX NOMINVM 393

PREFACE

This thirty-eighth volume in Erasmus’ Opera omnia (ASD) is the fourth volume within ‘ordo’ IV, that is the ordo of the works pertaining to moral instruction (‘moralia continens’). The division into ‘ordines’ – each ‘ordo’ being devoted to a specific literary or thematic category – was laid down by Erasmus himself for the posthumous publication of his works (see general introduction, ASD I, pp. x, xvii–xviii, and C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des Erasmus von Rotterdam. Vorträge der Aeneas-Silvius-Stiftung an der Universität Basel, XVI, Basel/Stuttgart, 1980, p. 12 sqq., 21–22).

The present volume (tom. IV, 4) contains the first part (books I–IV) of the Apophthegmata (ed. Tineke L. ter Meer, Leiderdorp). Her edition is a result of a project funded by the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO). In consultation with the Editorial Committee some adaptations in the manuscript (submitted in 2007) have been made by the Secretariat for the Erasmus edition. The Board wishes to thank Lindy Melman for the correction of the Eng- lish text.

The Editorial Board and the editor of the present volume are grateful to all libraries that kindly put books, photostats, microfilms, and bibliographical material at their disposal.

Huygens Instituut The Editorial Board Postbus 90754 2509 LT Den Haag April 2010

Apophthegmatum siue scite dictorum libri sex. Basileae, in officina Frobeniana anno MDXXXI. Ex. Gemeentebibliotheek Rotterdam

APOPHTEGMATVM LIBRI I–IV

edited by

TINEKE L. TER MEER

Leiderdorp

INTRODUCTION

1 “Creuit sub manibus”

On 1 July 1529 Erasmus dedicated his declamation De pueris statim ac liberaliter instituendis to the thirteen-year-old William, Duke of Cleves, together with Ambrose’s Apologia David and De David interpellatione. Konrad Heresbach, William’s tutor, had asked the great scholar several years before to write something which could be useful to the education of the young duke. In his preface Erasmus admits that he had not been able to find a subject that matched the position of the addressee. He stresses that dedicating De pueris to William he does not discharge his obligation, but proves his desire to do so.1 This means that some other work, tailored to the status of Heresbach’s pupil, would follow. William of Cleves thanked Erasmus for the dedication of De pueris on 10 November 1529.2 Two months later, on 31 January 1530, Erasmus wrote to Haio Herman that he would possibly complete a paraphrase of Plutarch’s apophthegms, intending at the same time “to emend what has been rendered incorrectly, to explain what is obscure, to indicate the wit of the dictum, which is not recognized by everyone, and to point out its usefulness”.3 This paraphrase developed into the extensive collection Apophthegmata dedicated to the same William of Cleves. Apophthegms can be described as pointed remarks which characterized the person who expressed them. Generally these sayings are evoked by a question from or remark made by someone else, or by certain circumstances, but apophthegms may also consist of a saying preceded by nothing else but “x used to say”. During the summer of 1530 Erasmus suffered from ill health. When recovering and trying to resume his studies, he failed to concentrate on the Ecclesiastes siue de ratione concionandi, actually not published until 1535. Eventually he succeeded in

1 Ep. 2189; ASD I, 2, pp. 21–22. 2 Ep. 2234. 3 Ep. 2261, ll. 45–49: “Fortassis absoluam paraphrasim in Apophthegmata Plutarchi; simul et emendaturus quae perperam sunt reddita, et explanaturus quae obscure, et argutiam dicti indicatu- rus, quam non omnes sentiunt, et vsum commonstraturus”. 4 INTRODUCTION working on the apophthegms. By means of this material, which he typifies as pleasant and affinitive to his disposition (“meo genio cognatum”), he tried to restore his physical and mental vigour.4 On 15 December 1530 Erasmus wrote to Hieronymus Froben about the publication of a collection of apophthegms. Apparently he had brought this up earlier, as he comes straight to the point: “We’re talking not only about the Laconian, but about numerous other ones, not published before. If you print the work in the same manner as you did De pueris, you will have more than forty quires. … At Christmas I will send you a part of the work, so that you can start. If possible, I would like a large font. For, unless I am very much mistaken, the work will sell.”5 Indeed the first edition of the Apophthegmata is printed in quarto with a Roman type, 26 lines per page, like De pueris. The eventual number of quires of the first edition, preliminaries and registers left out, is 84. It appears from the introduction to book V that at an early stage Erasmus had in mind to compile only four books: “I for my part had decided to confine myself to a selection of a few [men of fame], whom I mentioned in the previous books”.6 Book V starts at page Ee1vo, which is part of the 51st quire. Although fifty quires accords better with Erasmus’ estimation of more than forty, there is still a difference of ten quires. It is possible that Erasmus, writing to Froben, intended to round off the collection with the sayings of Philip of Macedon, Alexander the Great and Antigonus I Monophthalmos (book IV), as the final sentence of book III just announces the apophthegms of three kings, as a counterpart to the three philosophers who filled the third book. The last saying of Antigonus is found on page T2vo, halfway through the 42nd quire. Writing to Germain de Brie on 30 January 1531 Erasmus says that the Apo- phthegmata are being composed at that time by himself and the compositors simul- taneously. “You know my method of working. But as I went along it increased so much that I fully have to concentrate on it.”7 A few weeks later he completed the dedicatory letter addressed to William of Cleves. This letter too shows that the six books resulted from an unexpected expansion.8 On 11 March Erasmus informed Matthias Kretz that the book will appear within eight days.9 One week

4 Ep. 2422 (to Germain de Brie, 30 January 1531), ll. 98–103; 2442 (to Franciscus Cassander, 6 March 1531), ll. 4–11; 2443 (to Jacopo Sadoleto, 7 March 1531), ll. 8–12. 5 Ep. 2412, ll. 8–15: “Non sunt Laconica tantum, sed alia innumera non aedita hactenus. Si excu- deris opus ea forma qua excudisti De liberali institutione, erunt quaterniones plus quadraginta. … His feriis nataliciis, mittam operis partem vt possitis incipere. Si fieri posset, cuperem maiusculis. Nam aut me fallit in totum animus, aut opus erit vendibile.” 6 LB IV, 229 B: “Equidem statueram aliquot selectis, quos superioribus libris retuli, esse contentus; sed …”. 7 Ep. 2422, ll. 102–105: “Tandem in alio [i.e. other than the Ecclesiastes] quodam argumento coepit vtcunque recalescere, quod nunc pariter et a me cuditur et a typographis excuditur. Agnoscis morem meum. Verum hoc ita creuit sub manibus vt in eo totus esse cogar.” 8 Epist. nunc. I–VI, i.e. the dedicatory letter (in this introduction also referred to as ‘preface’) dated 26 February 1531 (Ep. 2431) preceding books I–VI, ll. 123–126. 9 Ep. 2445, ll. 152–153. INTRODUCTION 5 later he wrote the letter that accompanied the copy intended for the young duke.10 The title of the first edition mentions Plutarch as the main source of the collection. It also draws attention to the explanations added to the apophthegms, which comment on “obscure phrases as well as the meaning and wit of the sayings, and frequently their usefulness too”, a reminder of the letter to Haio Her- man: Apophthegmatum, siue scite dictorum libri sex, ex optimis quibusque vtriusque linguae autoribus Plutarcho praesertim excerptorum, cum breui commodaque explicatione, quae tum lucem addit obscuris, tum dicti sensum argutiamque, nonnunquam et vsum indicat … Opus non minus bonae frugis quam voluptatis allaturum studiosis. Nunc primum excusum. (A) A survey of the contents of these six books shows that Plutarch plays an important part indeed. Books I–II consist of his Apophthegmata Laconica (Mor. 208 A–242 D), with a few additions from other sources. Book I consists of sayings of Spartan kings and other Spartans known by name in alphabetical order. Book II contains sayings of anonymous Spartans, the Spartan institutions, and sayings of Spartan women. At the end of the book Erasmus added apophthegms of the Spartan ephor Chilon, one of the Seven Sages, taken from, among others, Dio- genes Laertius. Book III includes apophthegms of Socrates, Aristippus, and Diogenes the Cynic, largely based on Diogenes Laertius. Book IV opens with the three Macedonian kings already mentioned (Philip, Alexander, Antigonus). They are followed by three Roman counterparts, Augustus, Caesar and Pompey.11 Subsequently the reader is addressed: “Now if you do not feel yet surfeited with this banquet, we will add a few excellent men of the category of orators too”.12 Erasmus selected Phocion13, Cicero and Demosthenes. All series of anecdotes in book IV open with the apophthegms from Plutarch’s Regum et imperatorum apophthegmata (Mor. 172 B–208 A), except for the one about Demosthenes, this orator not being included in Plutarch’s collection. The metaphor of the banquet, also used in the dedicatory letter,14 turns up again at the beginning of book V. Erasmus says that he intended to compile only four books, but thinking of the inviting abundance of sayings and the appetite of his guest he decided to add a fifth course, resuming the order of Plutarch’s apophthegms.15 Book V consists of a paraphrase of the Regum et imperatorum

10 Ep. 2458. 11 See the passage following Apophth. [1060], ll. 779–780, which erroneously mentions Cicero instead of Pompey. 12 See the passage following Apophth. [1184], ll. 541–542. 13 For Phocion considered as an orator see note on ll. 541–542 following Apophth. [1184]. 14 Epist. nunc. I–VI, ll. 128–130. 15 LB IV, 229 B–C. 6 INTRODUCTION apophthegmata, except for the persons already dealt with in books I (the Spartans, Mor. 189 D–192 C) and book IV (Philip, Alexander, Antigonus, Phocion, Pompey, Cicero, Julius Caesar and Augustus, Mor. 177 C–181 F, 182 A–183 A, 187 E–189 B, 203 B–208 A). Erasmus added sayings of, among others, Hannibal, Cato Uticensis, Sulla, Mark Antony, Crassus and Brutus, mainly on the basis of Plutarch’s Vitae. Book VI is entitled Apophthegmata varie mixta. The first part (less than a third of the book) consists of sayings of Roman emperors. The second, larger part is a miscellany. In the introductory passage the reader is requested to consider this book as the dainties of a dessert. The guest is expected to try some of the food, not to eat everything that is served. Moreover, if some lighthearted sayings are served, cheerfulness matches especially the last course of a banquet. This infor- mality also accounts for the lack of order.16 Imprint and colophon of the second edition of the Apophthegmata (1532) do not specify the date of publication. However, on 17 September 1532 Pierre du Chastel, who was in Freiburg then, thanked Erasmus for the copy he had received.17 The title informs the reader about additions throughout the six books already published and two new books at the end. First of all, however, the title mentions the consulting of a Greek codex of Diogenes Laertius (see section 2, b): Apophthegmatum opus cum primis frugiferum, vigilanter ab ipso recognitum autore, e Graeco codice correctis aliquot locis in quibus interpres Diogenis Laertii fefellerat, locu- pletatum insuper quum variis per totum accessionibus, tum duobus libris in fine adiec- tis. (B) Nearly all the sayings in book VII are taken from Laertius’ Vitae philosophorum. Entering on book VIII the reader goes from philosophers to sophists, from horses to asses,18 as the final book opens with 53 sayings largely taken from Philostratus’ Vitae sophistarum. These fill about a fifth part of the book, the rest of which is a miscellany. At the end Erasmus included seventeen sayings of king Alphonsus V of Aragon (1396–1458), which he took from a collection written by Antonio Bec- cadelli, called Il Panormita (1394–1471).19 Although the reader had already had his dessert in the form of book VI, Eras- mus managed to exploit the metaphor of the banquet again in the additions of the 1532 edition. Books VII–VIII are preceded by a separate dedicatory letter concerning the theme of satiation.20 Forensic orations were measured by means of the clepsydra. Philosophers should take the attention span of their audience for a

16 LB IV, 273–274. 17 Ep. 2719, ll. 13–15. Castellanus mentions the gift of a “libellum elegantissimum”. It appears from Ep. 2720, ll. 49–59, that he meant the second edition of the Apophthegmata, despite the diminutive (see also section 3, p. 23). 18 LB IV, 349–350; cf. Adag. 629 (Ab equis ad asinos), ASD II, 2, p. 154. 19 Theodor Verweyen, Apophthegma und Scherzrede. Die Geschichte einer einfachen Gattungsform und ihrer Entfaltung im 17. Jahrhundert, Bad Homburg v.d. H. [etc., 1970], pp. 93–96. 20 Ep. 2711. INTRODUCTION 7 measure. In the same manner a host should not measure the length of a banquet by means of a sandglass, but tailor the quantity of food to the appetite of the guests. Erasmus says that, in this book, he adopted the role of host and assumed five courses and a dessert would do. However, there was much demand for the collection. So he adds two more books, which the addressee might call “postcoenium”, “pomenta”21, or êpidorpísmata. The ‘conuiuator’ makes his final appearance at the end of the preface of book VIII, where the question is raised whether a host should praise his own dishes. In the last authorized edition, published in 1535, additions are found only within the eight books: Apophthegmatum libri octo cum primis frugiferi, denuo vigilanter ab ipso recogniti autore, non sine lucro nouae accessionis. (C) After Erasmus wrote to Haio Herman on 31 January 1530 he apparently departed from the idea of translating and explaining the apophthegms of Plutarch only. This author, however, remained predominant, as also appears from the preface, the first part of which is entirely focused on the two collections ascribed to him. Erasmus points out that, contrary to earlier translators, Francesco Filelfo and Raf- faele Regio (see section 2, a), he did not aim at a literal translation.22 He stresses that he made the apophthegms into a work of his own by expressing more clearly what the Greek text says, by interlacing the text with particulars that he found in the works of other authors, by adding numerous sayings not found in the Plutarchan collections, and by “indicating everywhere, as it were in scholia, the sense of the apophthegm or its use, provided that elucidation is needed, but briefly, in order not to diverge from the nature of apophthegms”.23 Because of these comments, which apply ancient wisdom to current abuses, Maria Cytowska characterizes the Apophthegmata as a companion to Christian morality.24 Erasmus included all apophthegms of Plutarch.25 The order, however, is “even more confused” than in the original, due to the unexpected growth of the work.26 The reader finds the Apophthegmata Laconica at the beginning of the book, whereas Plutarch’s collections are usually found in the reverse order, the Regum et imperatorum apophthegmata first. The sayings of Spartans were the starting point of the collection, which is confirmed by Erasmus’ remark “Non sunt Laconica tantum” in the letter to Froben (see p. 4). As appears from the above survey, the paraphrase of the Regum et imperatorum apophthegmata was not completed until book V.

21 Hoven (see ‘Abbreviations’) translates both ‘postcoenium’ and ‘pomentum’ as ‘dessert’, with a reference to this letter, mentioning no other instances. 22 Epist. nunc. I–VI, ll. 61–66. 23 Epist. nunc. I–VI, ll. 117–122. Cf. Erika Rummel, Erasmus as a translator of the classics, Toronto [etc.], 1985, pp. 124–125. 24 Maria Cytowska, “Apophthegmata” d’Érasme de Rotterdam: manuel de morale chrétienne du XVIe siècle, Eos 61 (1973), pp. 123–133. 25 Epist. nunc. I–VI, ll. 59–60, 114–117. 26 Epist. nunc. I–VI, ll. 123–126. 8 INTRODUCTION

Plutarch’s apophthegms are based on the principle that each person is characterized by his sayings (see section 3). Erasmus adopted this idea and the resulting order, classifying by person. However, among the ‘apophthegmata varie mixta’ of books VI and VIII we find sayings of persons already mentioned in previous books. Besides, the arrangement of the persons themselves is not clearly defined. They are not arranged alphabetically (except for the Spartans in book I), nor chronologically or geographically (except for book V, based on Plutarch’s Regum et imperatorum apophthegmata). The arrangement is not thematic either. Erasmus says that he compensated for his desultoriness by adding an index, which is reminiscent of a similar remark in the preface to the 1508 Adagia.27 He provided his collection of apophthegms with an ‘Index sententiarum’, i.e. an index consisting of the marginalia, which typify the dicta or mention the theme with which the anecdote deals. This is followed (A) or preceded (B, C) by an ‘Index personarum’, i.e. an index of the persons whose sayings are quoted. Writing to Haio Herman about the apophthegms Erasmus adds the following remark: “At least in this work they will find no heresy”.28 These words are in line with the preface to the translations of Plutarch published in 1525, where Erasmus commends Plutarch as an author who offers undisputed moral lessons, a haven of refuge in times of religious controversies.29 Erasmus’ appreciation of Plutarch is not connected with a particular period of his life, nor is his interest in apophthegms, many of which he had already quoted in his works long before he published the 1531 collection.30 Nevertheless, it is important to note that there are signs of increased interest in the genre about 1525. In February 1526 a new edition of the Adagia (F) was published, enlarged with several references to Plutarch’s Apophtheg- mata Laconica. These references concern adages originating from Plutarch which Erasmus had taken from Apostolius without indicating their classical source:

Adag. addition in F: Plut. Mor. Apophth. ASD II, 2197 (Compendiaria res improbitas) 5, p. 156, ll. 218–222 223 D [217] 2296 (Quid de pusillis magna prooemia?) 5, p. 238, ll. 706–710 224 C [230] 2317 (Brasidas quidem vir bonus) 5, p. 248, l. 186 219 D [162] 2382 (Magnus versator in re pusilla) 5, p. 282, ll. 942–94431 220 F [183]

27 Epist. nunc. I–VI, ll. 130–131; cf. Ep. 211, ASD II, 1, p. 24, ll. 48–50: “Ordinis vice (si modo vllus in his ordo) substituimus indicem, in quo prouerbia, quae veluti consimilis monetae confiniaque videbantur, in suam quaeque tribum digessimus.” 28 Ep. 2261, l. 49: “Saltem hic non reperient haeresim”. 29 Ep. 1572, ll. 64–71; cf. Rummel, Erasmus as a translator of the classics, pp. 75–76. 30 Tineke ter Meer, A true mirror of the mind: some observations on the Apophthegmata of Erasmus, ERSY 23 (2003), pp. 67–93 (69–80). 31 Cf. ASD II, 5, p. 281, n. ll. 938–942: “1526 nach Plutarch umgearbeitet, während die Fassung von 1508 ganz auf Apostolius beruhte. Dabei ist Er. die Abhängigkeit des Apostolius von Plutarch offen- bar nicht bewusst geworden”. INTRODUCTION 9

2385 (Pro eleganti medico malus poeta) 5, p. 283, ll. 977–978 218 F [150] 2389 (Si caseum haberem, non desiderarem 5, p. 284, ll. 4–732 234 E [391] opsonium) 3152 (Malus ianitor) 7, p. 122, ll. 513–514 221 F [200] 3168 (In sola Sparta expedit senescere) 7, p. 128, ll. 621–623 235 E [406] 3190 (Aut minus animi aut plus potentiae) 7, p. 136, ll. 800– 218 E [147] 80333 3214 (Ne vities musicam) 7, p. 148, l. 148 220 C [175]

Interest in the genre of apophthegm also appears from the Lingua, published in 1525. Parts of this treatise can be read as clusters of apophthegms illustrating themes concerning speech. Finally it should be noted that Erasmus added to the edition of the Colloquia of September 1529 the dialogue Njfálion sumpósion (The sober feast). In this dialogue the host and his nine guests abstain from food and drink, but treat each other to anecdotes.34 At the end one of the guests con- cludes: “Surely Apicius (a Roman gourmet) couldn’t have served a more delight- ful dish”.35

2 Main sources: Plutarch and Diogenes Laertius36

Explaining his method of working in the preface addressed to William of Cleves, Erasmus hints that his apophthegms are not necessarily a literal translation of a single text.37 The intent of the collection allowed the author to compose his own versions of anecdotes provided that the delineation of character was maintained. As a consequence it is sometimes difficult to establish whether Erasmus rendered from memory, deliberately composed his own version, or quoted/translated verbatim from an unknown source. In many cases, however, it is possible to trace back the apophthegm as a whole to its source(s), as Heribert Philips has done in

32 Cf. ASD II, 5, p. 285, n. l. 5: “Bevor Er. 1526 das Apophthegma bei Plutarch fand, hatte er das angebliche Sprichwort des Apostolius für einen volkstümlichen, nicht antiken Ausspruch gehalten”, as appears from the reading of B–E: “Videtur et hoc eiusdem cum superiori farinae” (this refers to the final sentence of Adag. 2388: “Opinor et hoc a vulgo mutuo sumptum, non ex autoribus”). 33 Erasmus’ reference is incorrect. See note on Apophth. [349]. 34 ASD I, 3, pp. 643–646. 35 ASD I, 3, p. 646, l. 118: “Profecto nec Apitius potuisset discum suauiorem apponere”; CWE 40, p. 928. 36 In the 1535 edition the following ‘Index autorum vnde potissimum collecta sunt apophthegmata’ is added to the preliminaries (f. a1vo): “Plutarchi apophthegmata, vitae, moralia; Diogenis Laertii vitae philosophorum; Xenophontis varia opuscula; Athenaei dipnosophistae; M. Tullius; Quinti- lianus; Plinius senior; Plinius iunior; Titus Liuius; Suetonius; Probus Aemylius; Aelius Spartianus et caeteri sequentes; Macrobius; Herodotus; Seneca; Philostratus; Valerius Maximus; Ammianus; Eutropius”. 37 Epist. nunc. I–VI, l. 119. 10 INTRODUCTION the notes to his recent German translation.38 Philips does not go into differences between the classical source and Erasmus’ version, leaving contemporary editions and translations aside.39 In this edition I try to explain some particulars of Eras- mus’ paraphrases with the help of those versions which I assume to have been his direct sources, confining myself to the works from which the major part of books I–IV is taken, Plutarch’s collections of apophthegms and Diogenes Laertius’ Vitae philosophorum. a Plutarch’s apophthegms The starting point and main source of Erasmus’ Apophthegmata is Plutarch. Books I and II are largely based on the Apophthegmata Laconica (Mor. 208 A–242 D); many apophthegms of book IV and most of book V are taken from the Regum et imperatorum apophthegmata (Mor. 172 B–208 A). I will not go into the question whether these collections are spurious or not.40 Erasmus considered the Regum et imperatorum apophthegmata to be genuine and supposed that an unknown person (or persons) composed a separate collection of Laconian apophthegms afterwards, arranging them alphabetically.41 Translating the apophthegms ascribed to Plutarch Erasmus had at his disposal the editio princeps of the Moralia published by Aldus Manutius in March 1509.42 Erasmus witnessed the coming into being of this edition from 1508 on when he was a guest of Aldus in Venice, lodging at the house of Andrea Torresani of Asola, associate and father-in-law of the famous printer. When the printing of the 1508 edition of the Adagia came to an end (the edition was finished in Sep- tember 1508), the printing of the Moralia started.43 The text was corrected by the Cretan scholar Demetrius Ducas.44 In his dedicatory letter Aldus complains: “The best things are most difficult to achieve. I may say this is true for many reasons and especially this one: since I started to search for Plutarch’s Moralia and collect them from anywhere, in order to print them and make them available to scholars, so many obstacles came in

38 Erasmus, Apophthegmata: Spruchweisheiten, transl. and annot. Heribert Philips, Würzburg, 2001. 39 See my review in ERSY 24 (2004), pp. 148–154. 40 See Konrat Ziegler in RE XXI, 1, 863–867; Plutarque, Oeuvres morales, III, Apophtegmes de rois et de généraux, Apophtegmes Laconiens, ed. and transl. François Fuhrmann, Paris, 1988, pp. 3–15; 131–140. 41 Epist. nunc. I–VI, ll. 92–96; 106–108. 42 Versandliste, no. 208. See Fritz Husner, Die Bibliothek des Erasmus, in: Gedenkschrift zum 400. Todestage des Erasmus von Rotterdam, Basel, 1936, pp. 228–259 (240). 43 Adag. 1001 (Festina lente), ASD II, 3, p. 22, ll. 397–398: “… Plutarchi Vitae, eiusdem Moralia, quae sub finem operis mei coepta sunt excudi”. 44 Émile Legrand, Bibliographie hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs aux XVe et XVIe siècles, I, Paris, 1885, pp. 92–93 (preface by Ducas). On Ducas see D.J. Geanakoplos, Greek scholars in Venice: studies in the dissemination of Greek learning from Byzantium to Western Europe, Cambridge, Mass., 1962, pp. 223–255. INTRODUCTION 11 my way, so many troubles, one after another, occurred, that I was often forced to put off the whole enterprise”.45 We can infer from this passage that the editio princeps of the Moralia is a compilation of several manuscripts, which means that Aldus did not use a manuscript containing the Planudean corpus, as also appears from the order of the treatises.46 M. Treu identified the Ambrosianus C 195 inf. (gr. 881) as one of Aldus’ sources. In this manuscript, indicated with the siglum J in recent editions, notes are found, written by Ducas in his own hand.47 As for the collections of apophthegms, it is uncertain on which sources Aldus and Ducas drew.48 In Firmin-Didot’s study Alde Manuce et l’hellénisme à Venise the following observation about the editio princeps of the Moralia is found: “Démétrius Dou- cas de Crète, un des membres de l’Académie aldine, en fut l’éditeur, ainsi qu’il nous en informe dans sa préface en grec. Alde, dit-il, s’est conformé aux textes des excellents manuscrits appartenant au cardinal Bessarion alors à Venise. Il fut aidé dans ce travail par Érasme qui s’occupait de la révision des textes dans l’imprimerie d’Alde”.49 No references are added. Nevertheless, the statement that Erasmus was involved with the correction of the text of the Moralia during his stay in Venice is repeated in numerous studies, among which Ziegler’s article on Plutarch in RE and Geanakoplos’ Greek scholars in Venice.50 In 1888, however, De Nolhac already expressed his doubts, as he could not find anything that justifies the supposition.51 Renouard does not say anything about Erasmus having a part in the editio princeps of the Moralia, nor does Lowry.52 It is doubtful too whether the edition benefitted from the manuscripts which Cardinal Bessarion bequeathed in 1468 to the Venetian Republic. Contrary to what Firmin-Didot says, the 1509 preliminaries do not mention them. Bessa- rion’s library could have provided Aldus with the Planudean corpus, which would have made the task of editing the Moralia much easier. But it seems that

45 Legrand, Bibliographie hellénique, I, p. 90: “Optima quaeque difficillima factu esse [cf. Adag. 1012], cum plurimis aliis, tum vel eo verum dixerim, quod ex quo Plutarchi Moralia coepi studiose conquirere et colligere undique, ut excusa typis publicarem in manus litteratorum, tot mihi impedimento fuerunt, tot alia ex aliis incommoda acciderunt ut saepe coeptum opus intermittere coactus fuerim.” 46 Robert Flacelière, Jean Irigoin, Introduction générale, in: Plutarque, Oeuvres morales, I, 1, Paris, 1987, p. CCLXXXVIII. 47 See Geanakoplos, Greek scholars in Venice, pp. 223–224, n. 1; M.J.C. Lowry, The world of Aldus Manutius, Oxford, 1979, pp. 239–240; Flacelière, Irigoin, Introduction générale, p. CCLXXXIX. 48 Flacelière, Irigoin, Introduction générale, p. CCXCI. 49 A. Firmin-Didot, Alde Manuce et l’hellénisme à Venise, Paris, 1875, p. 317. 50 RE XLIV, 954; Geanakoplos, Greek scholars in Venice, pp. 229, 246, 275; see also for example Robert Aulotte, Amyot et Plutarque: la tradition des Moralia au XVIe siècle, Genève, 1965, p. 27; Flacelière, Irigoin, Introduction générale, pp. CCLXXXVII–CCLXXXVIII, n. 2; ASD IV, 2, p. 105; Ep. 1341A (to Botzheim), CWE IX, p. 303, n. l. 56. A. Renaudet, Érasme et l’Italie, Genève, 1954, p. 85, modifies the statement by adding “vraisemblablement”. 51 P. de Nolhac, Érasme en Italie: étude sur un épisode de la renaissance, Paris, 1888, p. 42, n. 5. 52 A.A. Renouard, Annales de l’imprimerie des Alde, ou histoire des trois Manuce et de leurs éditions, Paris, 18343, pp. 55–56; Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 158–159, 239–240. 12 INTRODUCTION

Aldus never had access to Bessarion’s manuscripts, even though they were in Venice.53 Manuscripts of classical texts edited by Aldus and his collaborators have been found on which editors and compositors left their notes, finger-marks and inkblots, among them the Ambrosianus used by Ducas. They shed light on Aldus’ source material and his method of work. Aldus often made use of inferior manuscripts and, judged by modern standards, approached his material in a rather improvisatory manner.54 Erasmus’ judgement of the Aldine editio princeps of Plutarch’s Moralia was unfavourable too. When mentioning his translations of treatises from the Moralia in his letter to Botzheim (1523) he remarks: “There was this one inconvenience, that Aldus printed Plutarch’s work from a copy which was corrupt in many places, nor was there any supply of ancient copies within my reach”.55 He expresses the same criticism in a note on Apophth. [331] added to the errata of the 1535 edition, which also mentions the opinion of Janus Lascaris, French ambassador in Venice from 1504 until 1509: “As a matter of fact I added this apophthegm on the basis of Plutarch’s collected works in Greek, as it is not found in Filelfo’s translation, nor in Regio’s. I suppose it has been inserted at random into a manuscript of Plutarch, especially because the same dictum is attributed a few pages above to Antalcidas. Aldus printed Plutarch’s Moralia using a copy that has been insufficiently corrected, and therefore Janus Lascaris proposed that the edition would be put off until they came upon a better copy, but his advice fell on deaf ears.”56 Not surprisingly scholars have noted variant readings and conjectures in the margins of their copy of the Aldine Moralia, among them Janus Lascaris, Niccolò Leonico Tomeo (1456–1531), Scipione Fortiguerra, called Carteromachus (1466–1515),57 and Erasmus. In 1979 M.H.H. Engels published in De Vrije Fries, a Frisian history and linguis- tics journal, an article about books from Erasmus’ collection in the former Provin- cial Library of Friesland, now part of Tresoar, Frisian Historical and Literary Centre, at Leeuwarden. Among these is Erasmus’ copy of the editio princeps of the Moralia

53 Nigel Wilson, The book trade in Venice ca. 1400–1515, in: Hans-Georg Beck, Manoussos Manous- sacas, Agostino Pertusi (eds.), Venezia: centro di mediazione tra oriente e occidente (secoli XV–XVI), II, Firenze, 1977, pp. 381–397, esp. 395–396, referring to M. Treu, who “had the good sense to question the accessibility of Bessarion’s collection”; Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 229–232, 244; Martin Sicherl, Griechische Erstausgaben des Aldus Manutius: Druckvorlagen, Stellenwert, kul- tureller Hintergrund, Paderborn [etc.], 1997, pp. 357–358. 54 Lowry, The world of Aldus Manutius, pp. 234–249. 55 Allen, Op. ep. I, p. 8, ll. 31–33: “Hoc vnum erat incommodi, quod Aldus hoc opus excudit secu- tus exemplar multis locis deprauatum, nec apud nos vetustorum exemplarium erat copia”; Ep. 1341A, CWE IX, p. 303, ll. 260–263. 56 The Latin text is quoted in Apophth. [331], n.ll. 364–366. Strangely enough the apophthegm occurs in both translations; see the same note on Apophth. [331]. 57 Flacelière, Irigoin, Introduction générale, p. CCXCVI, n. 2; Marcel Cuvigny, Giannotti, Turnèbe, Amyot: résultats d’une enquête sur quelques éditions annotées des Moralia de Plutarque, Revue d’histoire des textes 3 (1973), p. 57–77. INTRODUCTION 13

(shelf mark 114 Wsbg.), with handwritten marginalia.58 Glancing through the book, we find (an abbreviation of) paroimía or âpófqegma noted down in the margin of many pages. The notes to the Regum et imperatorum apophthegmata and Apophtheg- mata Laconica generally intend to correct the Aldine text; see Apophth. [5], [6], [115], [213], [223], [262], [263], [297], [304], [379], [441], [450], [471], [475], [1219]. Correc- tions are also found with respect to two apophthegms rendered in book V: LB IV, 229 C, Cyrus Maior: Ald., p. 150: grjpòn, Ald.Er.: [g]rupòv, LB IV, 254 B, 9, Manius Curius 9: Ald., p. 169: pólin, Ald.Er.: poll®n. The other marginalia (see Apophth. [48], [133], [162], [441], [445], [944], only a few more instances in book V) seem to be of little importance. Some places are marked by signs only (underlining, index, ∴), see Apophth. [17], [18], [23], [108], [182], [1040]. All notes are quoted in full in the commentary, except for proper names copied from the text,59 and the signs are described. It is not certain in all cases whether it was Erasmus who added the signs. Erasmus’ notes look incidental rather than the result of thorough study of different manuscripts. Some readings he may have deduced from the translations of which he made use (see e.g. Apophth. [263], [304], [450], [471]). Notably in four cases he noted down variant readings which are not mentioned by Nachstädt and Fuhrmann in their editions of Plutarch’s apophthegms (see Apophth. [5], [6], [262], [304]).60 Nevertheless, it is possible that Erasmus in whatever period after 1509 happened upon readings originating from a manuscript or an annotated copy of the Aldina. He also modified his translation Quo pacto quis efficiat, vt ex inimicis capiat vtilitatem (Plut. Mor. 86 B–92 F) on the basis of a different copy as he himself states. This diuersum exemplar has not been identified.61 In 1521 Dirk Martens of Aalst published a separate edition of Plutarch’s collections of apophthegms.62 The question whether Erasmus made use of this edition or not is irrelevant, as it is a reprint of the Aldine text. This appears from the occurrence in Martens’ edition of readings characteristic of the Aldina, that is to say, readings which are not found in (the apparatus criticus of) the editions of Nachstädt and Fuhrmann (see e.g. Apophth. [46]: t¬n Narqakíwn, [71]: üm⁄n, [115]: m®, [151]: eûmaxoúmenoi, [450]: âxa⁄v).63 The next, Froben, edition of the collected Moralia was not published until 1542.64

58 M.H.H. Engels, Erasmiana in de Franeker academiebibliotheek, De vrije Fries. Jaarboek uit- gegeven door het Fries genootschap van geschied-, oudheid- en taalkunde en de Fryske akademy 59 (1979), pp. 65–72. See also id., Erasmiana in the old university library of Franeker, Erasmus in Eng- lish 12 (1983), pp. 19–20; id., Erasmus’ handexemplaren: vijf Griekse Aldijnen in de Franeker collectie van de Provinciale Bibliotheek van Friesland te Leeuwarden, Leeuwarden, 19942. I refer to Erasmus’ copy with “Ald.Er.”. 59 Unless the reading of a name deserves attention, see Apophth. [231]. 60 For the editions of Nachstädt and Fuhrmann see ‘Abbreviations’. 61 See Erasmus’ marginal note: “Diuersum nactus exemplar mutaui superiorem interpretationem” (ASD IV, 2, pp. 112–113, 173). 62 Nijhoff-Kronenberg, no. 1741. 63 I checked readings from the Apophthegmata Laconica only. 64 I did not see the 1530 Parisian edition of Plutarch’s apophthegms printed by Gerard Morrhy (British Library Catalogue, vol. 191, 659). 14 INTRODUCTION

Interpreting the Aldine text Erasmus consulted the Latin version of the Italian humanist Francesco Filelfo (1398–1481), whose translation of the Regum et imperatorum apophthegmata (1437)65 and Apophthegmata Laconica (1454)66 were printed together in 1471.67 Since the 1480’s they were added to editions of Filelfo’s Orationes. One of these orations contains the fragment from Euripides’ Hecuba which Erasmus mentions in connection with his own version of this play.68 As Calderini observes, Filelfo inserted dozens of Plutarchan apophthegms into his letters and other works,69 which undoubtedly contributed to the spread of these anecdotes in the period before Erasmus published his collection. The other translation available to Erasmus was the one by Raffaele Regio (c. 1440?–1520), first printed in Venice in 1508, the year when Erasmus met Regio at Padua.70 Regio dedicated the Regum et imperatorum apophthegmata to Jan Lubranski (1456–1520), bishop of Poznan and councillor to the King of Poland. As the preface relates, Lubranski wondered at the obscurity of Plutarch’s apophthegms which were read to him during the meals at Padua, especially because they were “paucis ante annis” translated by none other than Francesco Filelfo, which means that the translation might have been printed from manuscripts written in Filelfo’s own hand, that is to say without the interference of copyists. Lubranski asked Regio to corrrect the Latin text after collation with a Greek manuscript. Regio decided to translate the apophthegms anew, as he came across printer’s errors as well as misinterpretations due to inaccuracy of the former translator himself.71 In his preface to the Apophthegmata Erasmus admits that Regio corrected several mistakes of his predecessor, but not without intro- ducing new ones in other passages.72 Writing to Germain de Brie a few weeks earlier he makes a similar remark. In that context he pays tribute to Filelfo, who set about the task of translating Plutarch’s apophthegms without the help of any predecessor.73

65 See Francesco Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII ex eius exemplari transumpti, ex quibus vltimi XXI nouissime reperti fuere, Venetiis, 1502, f. 13vo. 66 The date is found at the end of the translation in Francesco Filelfo, Orationes cum quibusdam aliis eiusdem operibus, [s.l., s.d.], f. z3ro (Hain *12918; Incunabula in Dutch Libraries 3688). See also id., Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 88ro; id., Cent-dix lettres grecques, ed. and transl. Émile Legrand, Paris, 1892, pp. 61–62, no. 31. 67 For bibliographical details see Filelfo, Cent-dix lettres grecques, pp. 62–63. The 1471 edition, which has no page numbers or signatures, is included in The Printing Revolution in Europe 1455–1500, unit 10 (microfiche). 68 See ASD I, 1, pp. 195–196, 205. 69 A. Calderini, Ricerche intorno alla biblioteca e alla cultura greca di Francesco Filelfo, Studi italiani di filologia classica 20 (1913–1914), pp. 204–424 (376–377). See also below, p. 28. 70 On Erasmus meeting Regio see Epist. nunc. I–VI, l. 62; Ep. 1347, ll. 231–238. 71 Plutarchus, Opuscula quaedam longe utilissima Raphaele ac Ioanne Regio, Nicolao Saguntino, et Guarino Veronen. interpretibus, Moguntiae, 1522, p. 5. 72 Epist. nunc. I–VI, ll. 62–64. 73 Ep. 2422, ll. 62–65. INTRODUCTION 15

As the commentary shows, Erasmus’ version is considerably influenced by both Filelfo and Regio.74 Not only their interpretation of the Greek text affected Erasmus’ Apophthegmata, but also the readings they found in their manuscripts. Via the Aldine edition and the translations of Filelfo and Regio readings originating from different manuscripts are assembled in Erasmus’ version of Plutarch’s apophthegms. Filelfo was the owner of codex Laurentianus LVI, 7.75 This codex belongs to a group represented by manuscripts G and O in recent editions.76 However, on 26 February 1454 he asked Theodorus Gaza for a copy of another manuscript of the Apophthegmata Laconica, if possible, as he found the Greek text corrupt in several places due to the ignorance of the copyist.77 As for Regio, readings from his translation of the Apophthegmata Laconica have been connected to manuscripts which do not belong to the Planudean tradition.78 Erasmus occasionally draws attention to the divergence of the manuscripts. Illustrating the corruptness of the Greek codices with which interpreters are faced, he observes in his preface that Filelfo’s translation includes apophthegms which Regio did not mention and vice versa.79 In four cases a marginal note points out that the apophthegm does not occur in the Greek text, which implies that Erasmus’ rendering is based on the translations; see Apophth. [197], [231]80, [288], [397]. A similar comment is found in Apophth. [475], ll. 823–824. With respect to another saying (LB IV, 232 E, Parysatis 30) Erasmus noted in the margin: “Dissident interpretes”, which dissidence probably goes back to their sources.81 The comment Erasmus added to a saying of Cato Maior shows how he balanced different readings: “Argutius est quod vertit Philelphus, aliud, ut opinor, exemplar sequutus” (LB IV, 261 A–B, Cato Maior 19).82

74 In the commentary Filelfo’s translation is quoted from the edition of his Orationes mentioned above (n. 66), ff. r4vo– z3ro, except where otherwise specified; Regio’s translation is quoted from Plutarchus, Opuscula quaedam (see above, n. 71), pp. 3–177 (abbreviations “Filelfo” and “Regio” respectively). 75 Calderini, Ricerche intorno alla biblioteca, p. 368. 76 Plutarque, Oeuvres morales, III, ed. and transl. Fuhrmann, pp. 18, 140–141. 77 Filelfo, Cent-dix lettres grecques, pp. 61–62, no. 31. 78 M. Treu, Zur Ueberlieferung der apophthegmata Laconica, Philologus 47 (1889), pp. 617–622. 79 Epist. nunc. I–VI, ll. 82–84. 80 In this case Erasmus’ observation is incorrect; see Apophth. [231], n.l. 1693. 81 Plut. Mor. 174 A, Regum et imp. apophth., Parysatis: Parúsativ … êkéleue tòn basile⁄ (basiléa v.l.) méllonta metà parrjsíav (metà p. is omitted in some codd.) dialégesqai bussínoiv xr±sqai Åßmasin. See Filelfo, f. r6vo: “Parysatis … iubebat: qui rex apparate quippiam et imperiose dicturus esset: uerbis grauissimis atque ornatissimis uteretur”; Regio, p. 14: “Parysatis … iubebat eum qui regem allocuturus esset, byssinis et mollibus uti uerbis”. Erasmus’ version reads: “Parysatis … praecipere solet, vt rex palam ac libere loquuturus verbis byssinis vteretur, hoc est magnificis ac mollibus”. 82 Plut. Mor. 199 A, Regum et imp. apophth., Cato Maior 19: Tàv dè kalàv prázeiv ∂lege de⁄n kata- lambánein prázesi kala⁄v (lógouv kaloùv v.l., lógoiv kalo⁄v proposed emend.), ÿna m® t±v dózjv âporréwsin. See Filelfo, f. t5vo–t6ro: “Et pulchras actiones pulcherrimis quoque actionibus dicebat esse occupandas: ne illarum gloria paulatim deflueret”; Regio, p. 72: “Praeclara item gesta praeclaris orationibus indigere, ne gloria defraudarentur, censebat”. Cf. Louis Lobbes, Érasme éditeur de Plu- tarque: les Apophthegmes, Travaux de littérature 14 (2001), pp. 139–148 (145–146). 16 INTRODUCTION

The commentary in this edition does not offer a continuous analysis of the readings Erasmus selected from different sources. When the translation is clear in itself and the corresponding text is similar to the one presented in Fuhrmann’s edition, or can easily be deduced from Fuhrmann’s apparatus criticus, no reference has been made to Erasmus’ sources. In other cases the commentary quotes the Aldine text and/or the translations by Filelfo and Regio. Sometimes readings from the Aldina are compared to others, in which context the following abbreviations are used: v.l. = a different reading which is, like the Aldine version, found in the manuscripts; codd. = a reading which is, contrary to the Aldine version, found in the manuscripts; emend. = a correction probably unknown to Erasmus, which renders a modern interpretation of the apophthegm. These indications (v.l., codd., or emend.) are based on the information supplied by the editions of Nachstädt and Fuhrmann. b Diogenes Laertius The end of book II (Chilo), book III (Socrates, Aristippus, Diogenes the Cynic) and – added in 1532 – book VII are largely based on Diogenes Laertius’ Vitae philosophorum. Paraphrasing Plutarch’s apophthegms Erasmus could easily refer to the Greek text in Aldus’ edition of the Moralia. In the case of Diogenes Laertius he was faced with the fact that there was no printed text, as the editio princeps was not published until 1533. The Latin translation of Ambrogio Traversari, on the other hand, which was still considered worthy of revision in the 19th century,83 was frequently printed from circa 1472 on. Enriching his collection of apophthegms with sayings of philosophers, Erasmus drew on this translation to a large extent indeed, as is evident from dozens of places discussed in the commentary. This section deals with the editions of Traversari’s Laertius available to Erasmus. It also touches upon the relation between Erasmus’ Apophthegmata and the editio princeps of Diogenes Laertius’ Vitae philosophorum. Both works were published by Froben in Basel within a few years. The title page of the 1532 edition of the Apophthegmata points out that some erroneous interpretations originating from Traversari have been corrected on the basis of a Greek codex. Notably these corrections coincided with the preparation of the first edition of Diogenes Laertius. I will start with Traversari’s translation, focusing on the early printing history, leaving aside other aspects of this work, however interesting.84 Ambrogio Traver-

83 A revised version was published in Diogenes Laertius, De vitis, dogmatis et apophthegmatis clarorum philosophorum libri decem, ed. H.G. Huebner, II vols., Lipsiae 1828–1831. According to the ‘Avis des éditeurs’ in id., De clarorum philosophorum vitis, dogmatibus et apophthegmatibus libri decem, ed. C.Gabr. Cobet, Parisiis, 1850, the translation should be rewritten again, despite Hueb- ner’s corrections. 84 See James Hutton, The Greek Anthology in Italy to the year 1800, Ithaca, N.Y., 1935, pp. 85–91; Georg Voigt, Die Wiederbelebung des classischen Alterthums oder das erste Jahrhundert des Humanis- mus, Berlin, 19604, I, pp. 320–322, 354, II, p. 174; C.L. Stinger, Humanism and the church fathers: Ambrogio Traversari (1386–1439) and Christian antiquity in the Italian renaissance, Albany, 1977, INTRODUCTION 17 sari (1386–1439), who entered the Camaldulensian monastery at Florence at the age of fourteen and became general of his order in 1431, started to work on his translation of Diogenes Laertius ca. 1424. In 1433 he presented a copy to Cosimo de’ Medici. Traversari consulted several manuscripts, hoping for readings which could spread light on the text. Especially the epigrams which occur here and there in the Vitae philosophorum gave him much trouble. Filelfo promised to supply a translation, but he never did. Eventually they were omitted. Many apographs exist of Traversari’s Laertius, among them the one presented to Cosimo, as well as an autograph.85 The work was printed circa 1472 in Rome, edited by Francesco Elio Marchese.86 This edition appeared to be less successful than the one by Benedetto Brugnoli (1427–1502), which was published only a few years later, in 1475, by the Venetian printer Nicolaus Jenson.87 Brugnoli’s edition, which was often reprinted, also contains translations in verse of the epigrams. Hutton doubts whether these are Brugnoli’s and adds a question mark to his name in the register of quotations and translations of epigrams from the Greek Anthology at the end of his book.88 In the Adagia Erasmus quotes from Brugnoli’s edition the translation of Callimachus’ epigram included in the life of Pittacus. He rightly doubts whether the translator was Traversari himself.89 In 1524 a revised edition of Traversari’s translation was published in Basel by Valentinus Curio.90 In this edition new verse-translations are found, which replaced or supplemented those printed by Jenson. Hutton ascribes them to Michael Bentinus (c. 1495–1527), who is mentioned by Curio in his preface as a collaborator.91 Bentinus corrected the 1520 edition of Erasmus’ Adagia printed by Froben.92 So it might have been Bentinus who adopted Erasmus’ phrase “Post bellum auxilium” (Adag. 2517) as the translation of Metà tòn pólemon ™ summaxía pp. 71–77; A. Sottili, Il Laerzio latino e greco e altri autografi di Ambrogio Traversari, in: R. Avesani a.o. (eds.), Vestigia: Studi in onore di Giuseppe Billanovich, Roma, 1984, II, pp. 699–745; D. Knoepfler, La vie de Ménédème d’Érétrie de Diogène Laërce: Contribution à l’histoire et à la critique du texte des Vies des philosophes, Basel, 1991. See also ASD II, 2, p. 231, n. ll. 40–41. I did not see M. Gigante, Ambrogio Traversari interprete di Diogene Laerzio, in: G.C. Garfagnini (ed.), Ambro- gio Traversari nel VI centenario della nascita, Firenze, 1988, pp. 367–459. 85 Stinger, Humanism and the church fathers, pp. 73, 76–77, 252–253 n. 170, 254 n. 175; Sottili, Il Laerzio latino e greco, pp. 704–707. 86 Gesamtkatalog der Wiegendrucke, 8378; Sottili, Il Laerzio latino e greco, p. 701. 87 Gesamtkatalog der Wiegendrucke, 8379. This edition has no page numbers or signatures. There- fore references in the commentary are confined to an abbreviation of the title. On Brugnoli see Dizionario biografico degli italiani, XIV, 501–503. 88 Hutton, The Greek Anthology in Italy, pp. 87–88, 449 etc. 89 Diog. Laert. I, 80, cf. Anth. Pal. VII, 89; Adag. 701 (Aequalem tibi vxorem quaere), ASD II, 2, pp. 230–232. In the 1523 edition of the Adagia the observation on the identity of the translator was deleted (see app. crit. in op. cit., p. 231, l. 40). 90 Frank Hieronymus, ˆEn Basileíaç pólei t±v Germaníav: Griechischer Geist aus Basler Pressen, Basel, 1992, no. 92. See also http://www.ub.unibas.ch/kadmos/gg, where the preliminary pages of the works, including the prefaces, are reproduced. On Valentinus Curio see Contemporaries, I, pp. 371–372. 91 Hutton, The Greek Anthology in Italy, pp. 89–90. 92 Contemporaries, I, pp. 123–124; Ep. 1437, ll. 160–165. 18 INTRODUCTION in Diog. Laert. VI, 50, deviating from Brugnoli’s edition.93 Erasmus’ copy of the Curio edition has been traced by Husner. It was sold in Krakau in 1935.94 Accord- ing to Heinimann and Kienzle it was in New York in 1948.95 In his preface Curio says that he postponed the publication of Traversari’s translation, because he considered it necessary to consult the Greek text of Diogenes Laertius. Eventually a Greek codex was available to him thanks to the generosity of the Bohemian Hebraist Matthäus Aurogallus (c. 1490–1543), professor at the university of Wittenberg since 1521.96 The effect is visible at a glance: numerous quotations in Greek are added to Traversari’s translation which are not found in Brugnoli’s edition. On the final preliminary page Curio quotes a complete passage from the life of Plato (Diog. Laert. III, 10–11), omitted by Traver- sari, following the Greek exemplar “ad uerbum”.97 Nevertheless, despite the consultation of the Greek codex several errors, originating from Traversari, the copyists or the editors, remained unchanged in Curio’s edition (see e.g. notes on Apophth. [751], [875]). Probably in the same year 1524 the Bohemian scholar Sigismundus Gelenius (c. 1498–early 1554) came to Basel, where he started working for the Froben press. He remained loyal to this firm during the rest of his life.98 In 1532 he edited the Hymns of Callimachus.99 As his preface says, the text was available to the officina Frobeniana thanks to Aurogallus, the same Hebraist who provided Curio with the Greek codex of Diogenes Laertius. The codex on which Gelenius based his edition has been identified. It was part of a collection of manuscripts owned by the Bohemian scholar Bohuslav Hasistejnsky z Lobkovic (c. 1461–1510).100 After Bohuslav’s death the collection fell to his nephew Zikmund (Sigismundus) z Lobkovic, rector of the Wittenberg university. Zikmund placed the manuscripts at the disposal of Aurogallus, professor at the same university. Through the medi- ation of Aurogallus the manuscripts came to the benefit of other scholars.101

93 ASD II, 6, p. 355, n. l. 152: “In der überarbeiteten Ausgabe des Val. Curio (Basel, 1524) ist an Stelle der richtigen Wiedergabe “post bellum societas” die ungenaue [?] Übersetzung des Er. post bellum auxilium (l. 158) getreten.” Cf. Apophth. [806]. 94 Husner, Die Bibliothek des Erasmus, pp. 254–255. Husner describes the book as “Diogenes Laer- tius, Basel, Cratander 1524”. 95 Adag. 2032 (Panidis suffragium), ASD II, 5, p. 59, n. l. 916. 96 ADB, I, pp. 691–692; NDB, I, p. 457; W. Friedensburg, Geschichte der Universität Wittenberg, Halle, 1917, pp. 125–126. 97 “Nos quod habebat exemplar ad uerbum appendimus ne lectorem suspenderet hiatus, et aliquid deesse merito causaretur.” 98 Contemporaries, II, pp. 84–85. 99 Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 166. 100 Artur Biedl, Eine griechische Handschrift aus der Sammlung des Bohuslaw v. Lobkowicz, Mitteilun- gen des Vereines für Geschichte der Deutschen in Böhmen 71 (1933), pp. 94–119, 184; J.-M. Olivier, M.-A. Monégier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs de Tchécoslovaquie, Paris, 1983, pp. 155–159. 101 Olivier, Monégier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs, pp. IX–XIV (‘Avant-propos’, by P. Spunar), XIX–XXV. When this catalogue was composed, the manuscripts were in the National Library of the Czech Republic in Prague. In the 1990’s the collection was returned to the family. It is now in the Roudnice Lobkowicz Library, Nelahozeves Castle (see e.g. http://www.b2i.de/ fabian?Nelahozeves). INTRODUCTION 19

In 1533 Hieronymus Froben and Nicolaus Episcopius published the first edition of Diogenes Laertius’ De vitis, decretis, et responsis celebrium philosophorum libri decem.102 As they point out in their preface, the edition is based on a manuscript provided by, again, Aurogallus. This has been identified as the 15th century codex with the siglum Z, which also belonged to Bohuslav.103 The preface does not say who prepared the text for the press, but it has been suggested that it was Gelenius.104 Undoubtedly Gelenius played a part in the connection between Froben’s printing house and the university of Wittenberg, because he was a friend of his fellow-countryman Aurogallus.105 Also acquainted with Aurogallus was Ianus Cornarius (c. 1500–1558), who came to Basel in 1528 and was in touch with Froben since then. In 1531 Cornarius admonished Aurogallus to publish texts from the manuscripts collected by Bohuslav. In the following years several of these manuscripts were exploited in works printed by Froben.106 We found that Curio, in the preface to his edition of Traversari’s Laertius, published in 1524, made mention of a manuscript provided by Matthäus Auro- gallus. Froben and Episcopius did the same in 1533, printing the Greek text of Diogenes Laertius. Unless we suppose that two different manuscripts of the Vitae philosophorum were available to Aurogallus, Curio made use of the same codex Z on which Froben and Episcopius based the editio princeps.107 Moreover, there is the intriguing fact that codex Z was at Curio’s printing office in 1524, the same year in which Gelenius supposedly came to Basel. Was the manuscript handed to Curio by Gelenius or through his agency?

Paraphrasing anecdotes from Diogenes Laertius in books II and III of the Apo- phthegmata, Erasmus made use of the Curio edition of Traversari’s translation. This appears from translation errors which can be traced back to Curio, but are not found in Brugnoli’s edition. Erroneous interpretations which correspond, in A or in all the editions, with Curio’s version and differ, at the same time, from Brugnoli’s are found in e.g. Apophth. [656], [705], [731], [778]. Translation errors which occurred already in Brugnoli’s edition and were copied by Curio are found in e.g. Apophth. [751], [855]–[856], [875]. It is doubtful whether Erasmus, composing the first edition of the Apophtheg- mata (A) consulted the Greek text of Diogenes Laertius in any form. I suppose

102 Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 93. 103 Giuseppina Donzelli, De Diogenis Laertii editione quae princeps vocatur eiusque cum codice Lobkowiciano (Z) cognatione, Maia 10 (1958), pp. 317–323; Olivier, Monégier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs, pp. 113–120. I leave aside the discussion whether the edition was based on a copy of Z or the manuscript itself (see Donzelli, op. cit.). 104 Donzelli, De Diogenis Laertii editione, p. 323; Knoepfler, La vie de Ménédème d’Érétrie, p. 46. See also Die Amerbachkorrespondenz IX, 2, ed. A. Hartmann, B.R. Jenny, Basel, 1983, p. 456; Bohuslaus Hassensteinius a Lobkowicz, Opera poetica, ed. M. Vaculinova, Monachii [etc.], 2006, p. V. 105 Biedl, Eine griechische Handschrift, p. 98, n. 8; Donzelli, De Diogenis Laertii editione, p. 320. 106 Olivier, Monégier du Sorbier, Catalogue des manuscrits grecs, pp. XXIV–XXV; Contemporaries, I, pp. 339–340; Friedensburg, Geschichte der Universität Wittenberg, p. 133. 107 This is also suggested in Griechischer Geist aus Basler Pressen, no. 92, more definite in no. 93. 20 INTRODUCTION he did not. One may object that already in A Greek quotations occur in the apophthegms of philosophers. This is, however, an invalid counter-argument, as many of them are taken from Curio’s edition of Traversari’s translation. Curio, exploiting Aurogallus’ codex, regularly quotes lines of poetry in Greek and mentions Greek keywords in the margin, especially in case of wordplay. In this respect the 1524 edition differs from Brugnoli’s fundamentally. As for Chilo, Socrates, Aristippus and Diogenes, Brugnoli included only one quotation in Greek: Hom. Il. 8, 95 in Diog. Laert. VI, 53 (cf. Apophth. [825]). In the following cases Erasmus’ Greek quotations in A can be traced back to Curio: [689], [707], [711], [742], [780], [787], [800], [813], [820], [823], [825], [826], [830], [837], [842], [846], [874], [875], [890], [893], [895], [896], [897]. Eighteen apophthegms are left which include Greek words not found in Curio’s edition: [539], [562], [659], [700], [730], [733], [747], [756], [789], [790], [794], [797], [801], [819], [825] (see n.l. 663), [899], [903], [906]. In some cases Erasmus could have drawn on his Adagia,108 or Arsenius.109 Moreover, in these apophthegms Greek words or passages are found which do not exactly correspond with Diogenes Laertius’ text. Erasmus may have reconstructed Greek phrases on the basis of Traversari’s translation. The most striking cases are Apophth. [700], [730] and [747] (see the discussion in the commentary). As for the 1532 edition of the Apophthegmata (B), on the contrary, there is no doubt that the Vitae philosophorum were available to Erasmus in Greek. The title page itself informs us that several passages where Traversari’s translation was mis- leading have been corrected on the basis of a manuscript (see section 1, p. 6). Corrections are found indeed, e.g. in Apophth. [656] and [700], and several Greek quotations are added which do not occur in Curio’s edition.110 The use of a Greek codex is also noticeable in book VII, added in B, which opens with sayings of Thales of Milete. According to Erasmus’ comment three apophthegms of Thales have been misinterpreted by Traversari, which is supported by quotations from the Greek text (LB IV, 321 E–F, 323 A, C, Thales 2, 9, 17). Despite the consultation of the codex, however, several erroneous interpretations originating from Traversari himself, copyists or editors recur in books I–VI of the new edition of the Apophthegmata, e.g. in Apophth. [751], [855]–[856], [875]. Perhaps we can identify the codex Erasmus made use of. The preface of the editio princeps of Diogenes Laertius is dated 14 March 1533. The second edition of the Apophthegmata was published the year before, probably in September (see section 1, p. 6). I assume that during the preparation of the 1532 edition of Eras- mus’ collection (a copy of) codex Z was already at Froben’s printing house. Therefore it is very likely that this is also the codex to which the title of B refers.

108 Apophth. [539], [562], [756], [790]. 109 Apophth. [659], [733], [797], [903]. 110 Apophth. [525], [534], [568], [579], [700], [713], [785], [792], [801] in marg., [806], [808], [828], [855]. INTRODUCTION 21

If so, the manuscript from the collection of Bohuslav z Lobkovic played a part in at least three publications from the period 1524–1533: Curio’s edition of Traver- sari’s translation, the second edition of Erasmus’ Apophthegmata, and the editio princeps of Diogenes Laertius.

Erasmus’ paraphrases of Diogenes Laertius came to the notice of Francesco Robortello (1516–1567), who published in his Variorum locorum annotationes (1543) critical notes on 27 sayings of Diogenes the Cynic from the Apophtheg- mata.111 The opening line is ominous: “Erasmus vir doctissimus, si illius Opera legas, ita alicubi videtur dormitasse, ut mireris”, the conclusion scathing: “Desine delirare, miser Erasme”.112 Although Robortello sometimes offers a better interpretation indeed, his comment is in general of little value, because he ignores Erasmus’ method of working. He expects each apophthegm to be a verbatim rendering of a passage from Diogenes Laertius, based on a thorough investigation of a Greek manuscript. He did not ask himself what accounts for Erasmus’ rendering, with the exception of one apophthegm, where he admits the possibility that Erasmus based himself on a different reading.113 Robortello does not mention the translation of Traversari. The shortcomings of Robortello’s Annotationes were noticed by Petrus Nan- nius (1500–1557), who devoted chapter VIII of his Miscellanea (1548) to the defence of Erasmus’ Apophthegmata. The first part of this chapter consists of a detailed discussion and, if possible, refutation of Robortello’s notes.114 Contrary to Robortello, the Leuven professor shows a clear understanding of Erasmus’ intention and method, without being blind to the errors he came across. He does not deny that the Italian critic was sometimes right, but he disapproves of the acerbitas of his tone. Nannius quotes Robortello’s annotations almost in full before discussing them. Sometimes he proves that Erasmus’ interpretation was right. In other cases he tries to explain why Erasmus rendered the apophthegm as he did, or at least to mitigate the criticism. The second part of chapter VIII, where Nannius corrects Erasmus’ interpretation of nineteen other apophthegms,115 departs from the same benevolent attitude.

111 Francesco Robortello, Variorum locorum annotationes tam in Graecis, quam Latinis authoribus, Venetiis, 1543, f. 25vo–26vo, 46ro–52ro; reprinted in LB VIII, 585–592. Robortello comments on Apophth. [708], [709], [721], [722], [732], [737], [740], [749], [751], [759], [775], [776], [777], [778], [791], [799], [813], [828], [830], [844], [848], [855], [856], [857], [880], [905], [907a]. 112 Cf. Catull. 8, 1. 113 LB VIII, 590 D, cf. Apophth. [856]. Erasmus’ paraphrase corresponds with Traversari’s translation as well as the edition of Marcovich (see ‘Abbreviations’). 114 Petrus Nannius, Summíktwn, siue Miscellaneorum decas vna. Louanii, 1548, pp. 214–253. Cf. Amédée Polet, Une gloire de l’humanisme belge: Petrus Nannius (1500–1557), Louvain, 1936, pp. 161–163. 115 Nannius, Miscellanea, pp. 253–269, concerning Apophth. [16], [66], [76], [97], [116], [118], [123], [151], [199], [633], [636], [819], [875], [1222], [1272]; LB IV, 231 E–F, Cyrus iunior 20; 242 F, Themistocles 4; 247 F–248 B, Alcibiades 8; 245 A, Aristides 3. 22 INTRODUCTION

Although Nannius sometimes puts forward an explanation which does not suit the apophthegm under discussion, he draws attention to many factors which shaped Erasmus’ collection. He expounds that Erasmus did not intend to translate verbatim only one single passage: “As for this work, in some cases Erasmus is a meticulous translator, in others he freely renders in a paraphrasti- cal manner, in others he is a painstaking commentator”.116 “Why, Robortello, is he mistaken? Because he adds more than you found in your Laertius? At which time ever did he swear obedience to Laertius? Whatever he found anywhere with respect to the apophthegm in question, in Greek or in Latin authors, he makes into one. Is this an error, to add impressiveness and learning? He did not profess himself to be a translator of Laertius’ text, so that he should have scru- ples about omissions or additions”.117 At the end of his discussion Nannius also mentions the influence of Traversari’s translation. In Apophth. [855]–[856] Eras- mus did not recognize the names of the centaurs, “because relying on someone else’s skill he insufficiently took the Greek text into consideration. For in all respects he adopts the translation of brother Ambrogio … For I firmly believe that Erasmus sometimes did not consult Laertius in Greek and contented himself with someone else’s fidelity … What wonder, he concerned himself more with collecting apophthegms than translating them”.118 This proves to be an apt description of Erasmus’ method of working insofar as Diogenes Laertius is concerned. Some of the interpretations of Nannius were discussed, in their turn, in the Emendationum et miscellaneorum libri XX by his friend Paulus Leopardus (1510–1567), the first volume of which was published in 1568, the second not until 1604, when the whole work was included in Gruterus’ Lampas.119 Refer- ences to Leopardus are frequently found in the notes added to the Apophtheg- mata in LB. The tone of his comments is objective. Before presenting his own interpretation he refers to other scholars who dealt with the same text. Dis- cussing, for instance, Apophth. [118], Leopardus quotes Erasmus first, then “amicus noster Petrus Nannius”, who proposed an emendation in his Miscellanea, and finally Regio, whose reading he prefers. In the same way he deals with

116 Nannius, Miscellanea, p. 227: “In hoc opere Eras. nunc anxium interpretem, nunc liberum para- phrasten, nunc sedulum commentatorem agit.” 117 Nannius, Miscellanea, p. 231–232: “Quur errat Robertelli? an quia plura addit, quam tuus Laer- tius habet, quando unquam Erasmus, in uerba Laertii iurauit? Quicquid ubique inuenit, quod ad praesens Apophthegma spectat, uel in Graecis, uel in Latinis autoribus, in unum congerit, Idne error, rem ampliorem et instructiorem facere? non est professus, se uerborum Laertii interpretem, ut illi religio sit, quicquam uel detrahere uel addere.” 118 Nannius, Miscellanea, p. 248: “… quod alieno ingenio fretus parum graeca uerba inspexerit. Nam per omnia sequitur fratris Ambrosii translationem … nam prorsus mihi persuadeo, Erasmum aliquoties Graecum Laertium non consuluisse, et aliena fide contentum fuisse. … Nec mirum, magis studuit colligere apophthegmata quam interpretari.” 119 Paulus Leopardus, Emendationum et miscellaneorum libri XX: in quibus plurima tam in Graecis quam Latinis auctoribus … emendantur, I (books I–X), Antverpiae, 1568; Lampas, sive Fax artium liberalium, hoc est, Thesaurus criticus, ed. Ianus Gruterus, III, Francofurti, 1604, pp. 1–408. INTRODUCTION 23

Apophth. [151]. Again he disagrees with Nannius, “quantumvis amico”, and follows Regio. In both cases the reading adopted by Leopardus corresponds with Fuhrmann’s edition of Plutarch’s apophthegms.120

3 The intention of the Apophthegmata

In Ep. 2442 Erasmus says that apophthegms are affinitive to his disposition (see above, p. 4). The letter does not explain why, but supposedly collecting brief, witty texts, which envelop their meaning121, was familiar to the ‘genius’ of the author of the Adagia and the Parabolae. When Erasmus in September 1532, having enlarged his collection of apophthegms, started working on a new edition of the adages, he remarks: “We relapsed, so to speak, from the lime-kiln into the charcoal-burner’s fire, from apophthegms into proverbs”.122 Pierre du Chastel called the second edition of the Apophthegmata a ‘libellus’. Erasmus wonders why he used the dimunitive: does it express affection? He hopes that this ‘booklet’ will give students pleasure and profit, as much as the trouble it gave him. “Some people think that writing apophthegms or proverbs is easy, but writing books and chiliads is difficult. Here is a distich of mine on this subject: It is quite easy, I admit, for anyone to write proverbs. But writing chiliads will cost a lot of trouble.”123 Again both genres are connected with each other. In section ii of the Prolegomena to the Adagia the apophthegm is mentioned as one of the types of speech from which adages originate. Erasmus quotes in this context ÁOv aûtov aütòn oûk ∂xei, Sámon qélei (Plut. Mor. 233 D), which is both

120 Leopardus, Emend. et misc., IX, 7; see Apophth. [118], n.l. 938; [151], n.ll. 139–140. 121 Cf. Epist. nunc. I–VI, ll. 180–182. 122 Ep. 2709, ll. 1–3: “Nos quasi de calcaria in carbonarium [sic], ab apophthegmatibus ad prouerbia reuoluti sumus”. Cf. Adag. 1396 (De calcaria in carbonariam), ASD II, 3, p. 394: “Quoties fit, vt a re proposita ad aliud quippiam longe diuersum digrediamur, de calcaria in carbonariam decur- rere dicimur, siue quum ex vno malo in aliud diuersum incidimus. Tertullianus libro De carne Christi Igitur, inquit, de calcaria, quod dici solet, in carbonariam, a Marcione ad Apellem” (cf. CWE 33, p. 420, n. 1: “Marcion and Apelles were noted heretics”). Otto 295 explains the passage from Tertullianus as follows: “etwa: vom Regen in die Traufe, hier: von einer verkehrten Lehre zu einer anderen nicht minder verkehrten”. 123 Ep. 2720, ll. 49–59: “Demiror autem quur Apophthegmatum opus octo iustis voluminibus absolutum libellum appellandum putaris, nisi quod arbitror hoc tibi dictum filik¬v kaì êrwtik¬v m¢llon Æ meiwtik¬v. … Vtinam autem ille libellus tantum voluptatis simul et vtilitatis adferat studiosis, quantum mihi sudoris attulit. Sunt quibus facile videtur Apophthegmata aut Prouerbia scribere, sed libros et Chiliadas scribere difficile est: qua de re accipe distichon nostrum [ASD I, 7, no. 90]: Perfacile est fateor Prouerbia scribere cuiuis, At perdifficile est scribere Chiliadas.” Cf. Mart. VII, 85, 3–4. Defending the Adages against the possible charge of incoherence in Ep. 531 (to Guillaume Budé), ll. 288–290, Erasmus also alludes to Martial (XIV, 2, 1–2). 24 INTRODUCTION an apophthegm (Apophth. [369]) and a proverb (Adag. 683).124 Naturally the genre of apophthegm is mentioned in section iv too: ‘Quomodo paroemia dif- ferat ab iis, quae videntur illi confinia’. Here Adag. 683 figures again, being both an adage and an apophthegm. However, not every apophthegm is a proverb, as Erasmus illustrates with sayings of Simonides and Caesar.125 In a similar manner the proverb is compared to the loidórion (abuse) and the sk¬mma (jest), closely related to the apophthegm, or rather to be considered as types of apophthegms.126 First a saying is quoted which is a proverb and a loidórion at the same time, followed by two examples of a sk¬mma which does not function as an adage.127 At the end of the passage Erasmus states that certain apophthegms are “so aptly put that they can easily be ranked as adages”. He quotes as an example Méxri bwm¬n fílov eîmí, i.e. “Vsque ad aras sum amicus”, the answer of Pericles when a friend asked him to swear falsely on his behalf (Apophth., LB IV, 246 D, Pericles 17).128 This phrase was enrolled as an adage indeed (Adag. 2110). There Erasmus explains that, although he did not intend to collect apophthegms, he made an exception in this case because of the proverbial appearance of the saying and the currency great authors gave it.129 Erasmus’ collection of apophthegms has some ground in common with the Adagia, as several adages originate from apophthegms. Moreover, in the explanations added to the proper proverbs, Erasmus frequently inserted apophthegms which are somehow related as regards content.130 The dedicatory letter to the Apophthegmata, however, mentions the adage only once in passing.131

Writing to William of Cleves Erasmus focuses on the didactic aspect of apophthegms, considering them as texts, complete in themselves, to be used for the instruction of princes. This is in line with Plutarch’s dedicatory letter preceding the Regum et imperatorum apophthegmata. Plutarch points out that the apophthegms he offers Trajan are useful because they help us understand the characters and principles of leaders, which are better reflected in their words than in their actions. He had already written his biographies of great men, but they include their actions, which are often affected by chance, “whereas their statements and spontaneous remarks commenting their deeds, experiences and fortunes enable

124 Adag., ‘Prolegomena’ ii, ASD II, 1, p. 48, ll. 77–81. For other examples of adages originating from Plutarch’s apophthegms see section 1, pp. 8–9. 125 Adag., ‘Prolegomena’ iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 162–167. See Plut. Mor. 644 F, Quaestiones convivales III, 1 (Simonides; cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 54, ll. 907–909; only the dictum itself in Apophth., LB IV, 339 E, Theophrastus 2) and Apophth. [1130] (Caesar). 126 See Epist. nunc. I–VI, ll. 132–134. 127 Adag., ‘Prolegomena’ iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 167–169. See Apophth. [1239] (“et prouerbium et loidórion”); Apophth. [1093] and [1101] (“sk¬mma quidem est, at non item adagium”). 128 Adag., ‘Prolegomena’ iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 170–172; CWE 31, p. 9, ll. 51–54. 129 ASD II, 5, p. 112, ll. 181–184. 130 See e.g. Apophth. [5], [83]. 131 Epist. nunc. I–VI, l. 183. INTRODUCTION 25 us to observe clearly, as in so many mirrors, the thinking of each man”.132 In his Life of Alexander Plutarch expresses the same idea. “I do not write history, but lives”, he says, “and not especially in the most impressive actions virtue or vice manifest themselves, but a minor event, a remark or a joke often reveals more of a person’s character than fights in which thousands fall, the greatest battles and sieges”.133 A similar observation on action and speech is found in De Alexandri fortuna aut virtute: “In the second place, let us examine his [sc. Alexander’s] words, for the character and the frame of mind of other kings and rulers too appear especially from their words”.134 The passage in question from Plutarch’s letter to Trajan is paraphrased in ll. 39–48 of Erasmus’ preface. The Plutarchan idea of the genre of apophthegm is also reflected in ll. 50–52: “Plutarch surpasses all other authors not only in the choice of subject matter (i.e. the characters of great men in history), but also in the way he unfolds it (by means of apophthegms). For, apophthegms have a spe- cial property, and a quality of their own, that enables them to express briefly, sharply, humorously and wittily every single person’s mind”. Plutarch dedicated his Regum et imperatorum apophthegmata to Trajan, sup- posing that these sayings, contrary to the Vitae, enable the emperor to learn about men of fame from the past without loss of time.135 Addressing the young duke Erasmus too stresses the appropriateness of apophthegms for the instruction of princes, who are preoccupied with state affairs and cannot spend their time reading piles of books.136 This theme recurs in the only passage of the preface where adages are mentioned, comparable to apophthegms because of their com- pactness and attractiveness.137 Erasmus shows his preference for the apophthegm as an instrument for the instruction of princes in the very first lines of the preface. He also brings up the genre in the Institutio principis christiani, selecting books which are suitable to a ruler. He advises the tutor to present at first the proverbs of Solomon, Ecclesias- ticus, and the Book of Wisdom (Sapientia Salomonis), next the Gospels, thirdly “the Apophthegms of Plutarch and then his Moralia; for you can find nothing sounder than these, and I would prefer his Lives to be prescribed rather than those of anyone else”.138 Erasmus published his Institutio in 1516. Probably in 1519 Guillaume Budé offered Francis I a work in manuscript containing first several quotations from Ecclesiastes and Proverbs and then (by far the largest part) a collection of

132 Plut. Mor. 172 C–D. 133 Plut. Alex. 1, 2; cf. Verweyen, Apophthegma und Scherzrede, p. 81; Plutarque, Oeuvres morales, III, ed. and transl. Fuhrmann, p. 6; Clive Skidmore, Practical ethics for Roman gentlemen: The work of Valerius Maximus, Exeter, 1996, pp. 37–38. 134 Plut. Mor. 330 E, De Alexandri fortuna aut virtute I, 9. 135 Plut. Mor. 172 D–E. 136 Epist. nunc. I–VI, ll. 11–27. 137 Epist. nunc. I–VI, ll. 183–185. 138 CWE 27, pp. 250–251; ASD IV, 1, p. 180, ll. 431–445. 26 INTRODUCTION anecdotes, mostly taken from the apophthegms of Plutarch. Budé did not translate, but paraphrased and extensively commented on the text, so that the brevitas of the apophthegm is lost. The manuscript offered to Francis I is the only authorized source. Budé apparently did not want to publish it, undoubtedly because it was written in French. Only in 1547, after his death, the text was printed three times with many changes. The work is usually referred to as Institution du Prince.139 There is no indication that Erasmus knew this text, but, hypothetically speaking, he could have heard about one of the manuscript copies.140 Budé modestly offers his gift to the French king, referring to the opening lines of Plutarch’s letter to Trajan about the Persian king Artaxerxes, who considered it kinglike to accept small presents with pleasure, no less than to give great ones, and the anecdote about the Corinthians, who offered Alexander the Great the status of citizen.141 There was no need for Erasmus to pretend modesty. He knew that his gift was welcome and would find receptive ground. William of Cleves (1516–1592) grew up in an environment well-disposed towards Erasmus. On 1 September 1523 Kon- rad Heresbach was appointed as tutor to William on the recommendation of Eras- mus; a few months later Johann von Vlatten was named councillor to John III, Williams’s father. Both men were friends of Erasmus. Especially through Vlatten Erasmian ideas on church reform found their way to the ducal court.142

Erasmus adapted his preface to the Apophthegmata to the position of the addressee, presenting his collection as a ‘Fürstenspiegel’, in the same manner as Plutarch did when dedicating his Regum et imperatorum apophthegmata to Trajan. Despite the frequent occurrence of apophthegms in other treatises of the Moralia, the letter to Trajan does not go into the effect of these anecdotes when used in discourses. Nor does Erasmus’ letter, except for a passage in defence of humorous sayings (ll. 198–201). Moreover, the Apophthegmata are included in volume IV of Erasmus’ Opera omnia (BAS, LB), “complectens quae ad morum institutionem pertinent”, not in volume I, containing “quae ad institutionem literarum spectant”.

139 Louis Delaruelle, Guillaume Budé: Les origines, les débuts, les idées maîtresses, Paris, 1907, pp. 199–220; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 79–80; Claude Bontems, Léon-Pierre Raybaud, Jean- Pierre Brancourt, Le prince dans la France des XVIe et XVIIe siècle, Paris, 1965, pp. 1–143 (the text of the manuscript on pp. 77–139). 140 Delaruelle, Guillaume Budé, pp. 232–233. 141 Bontems a.o., Le prince dans la France des XVIe et XVIIe siècle, pp. 77–78. Cf. Plut. Mor. 172 B; Apophth. [1028]. 142 Anton Gail, Johann von Vlatten und der Einfluss des Erasmus von Rotterdam auf die Kirchenpoli- tik der vereinigten Herzogtümer, Düsseldorfer Jahrbuch 45 (1951), pp. 1–109; John Patrick Dolan, The influence of Erasmus, Witzel and Cassander in the church ordinances and reform proposals of the united duchies of Cleves during the middle decades of the 16th century, Münster, 1957; August Franzen, Das Schicksal des Erasmianismus am Niederrhein im 16. Jahrhundert: Wende und Ausklang der eras- mischen Reformbewegung im Reformationszeitalter, Historisches Jahrbuch 83 (1964), pp. 84–112; Jean- Claude Margolin, La politique culturelle de Guillaume, duc de Clèves, in: Franco Simone (ed.), Cul- ture et politique en France à l’époque de l’humanisme et de la Renaissance, Torino, 1974, pp. 293–324. See also the articles on John III and William V of Cleves in Contemporaries I, pp. 315–317. INTRODUCTION 27

Filelfo, on the contrary, dedicating his translation of Plutarch’s Regum et imperatorum apophthegmata to Filippo Maria Visconti (1392–1447), duke of Milan, mentions expressly the capability of apophthegms to enrich a discourse: By these [sc. Plutarch’s apophthegms] I was extremely delighted, not only because they presented railleries suitable to a free man and the most pleasant witticisms, but also because they apparently would provide and offer a really amazing as well as copious and varied impressiveness of thought which can be used to enrich and embellish each discourse. For there is nothing, so to speak, in human life said or done in an artful, cunning, decent, restrained, noble, steadfast, kind, generous, blameless, honest, friendly manner, in short nothing splendidly, nothing wisely, nothing with virtue and merit said or done, which cannot capture an example from these. This is, however, not the right moment to say how much splendour and dignity the persuasiveness of examples usually adds to each discourse as well as each manner of life, especially since this is evident and obvious to anyone.143 In his preface to the Apophthegmata Laconica (1454), addressed to Pope Nicholas V, Filelfo points out: Certainly it [the dedicated work] is of small dimensions if you judge from its size, and yet it is excellent and useful for scholars, especially for those interested in eloquence. For it is impossible that a discourse stuffed with witty thoughts and impressive as well as attractive examples like these, does not please everybody.144 When Albrecht von Eyb included a selection from Plutarch’s apophthegms, translated by Filelfo, in his Margarita poetica (1472), he adopted the latter’s views on the usefulness of apophthegms, quoting verbatim from the preface to the Regum et imperatorum apophthegmata. After Filelfo’s phrase “ad omnem orationem augendam atque exornandam” Eyb inserted: “ad haec enim totus nostri operis progressus intendit” (for this is what our work unremittingly aims at).145 Although the dedicatory letter to William of Cleves did not focus on the use of apophthegms as a component of other texts, Erasmus, no less than Filelfo and Eyb, was familiar with it, as appears from numerous pages of his works. He

143 Filelfo, f. r4vo–r5ro (text between brackets is from the 1471 edition): “Sum his quidem [iis equidem] mirifice delectatus: non modo quod dicacitates liber[o] dignas homine suauissimosque sales prae se ferrent: uerumetiam quoniam mirabilem quandam et uberem ac uariam grauitatem sententiarum ad omnem orationem augendam atque exornandam adhibitura porrecturaque uidebantur. Nihil est enim: ut ita dixerim: humanis in actionibus uafre: callide: pudice: continenter: generose: constanter: benigne: liberaliter: innocenter: integre: amice: nihil denique magnifice: nihil sapienter: nihil cum uirtute et laude dictum factumue quod non inde exemplum uenari queat. Quantum uero et decoris et dignitatis ad omnem et orationem et uitae cultum afferre soleat exemplorum uis: non est dicendi locus: praesertim cum pate[a]t id quidem et in promptu est omnibus.” 144 Filelfo, f. u4ro: “Rem sane non admodum magnam si uolumen ipsum consideretur: pulchram tamen et uiris doctis in primisque eloquentiae studiosis non inutilem. Oratio enim quae huiusmodi sententiarum argutia exemplorumque grauitate ac lepore referta fuerit: non potest omnibus non placere.” 145 Albrecht von Eyb, Margarita poetica, [Venice], 1493 (Gesamtkatalog der Wiegendrucke 9536), f. 117ro–119ro. Cf. Ann Moss, Printed commonplace-books and the structuring of renaissance thought, Oxford, 1996, p. 71. 28 INTRODUCTION indeed ‘stuffed’ his treatise Lingua with apophthegms, using them to illustrate themes related to speech, e.g. selecting the right moment to speak, keeping secrets, or remaining unperturbed in case of calumny.146 Erasmus applies in the Lingua the precepts he gave in De copia verborum ac rerum, the second part of which (De rerum copia) includes an extensive discussion of examples.147 As already mentioned above (p. 14), Filelfo himself made frequent use of apophthegms in his works. We find dozens of them woven into his letters “to enrich and embellish” the argument. They may form clusters illustrating the same theme. When Francesco Sforza, for example, is admonished in 1438 to refrain from violence against Filelfo’s native town Tolentino, apophthegms of Philip of Macedon, Alcamenes and Aristo are used.148 Louis XI, king of France, on the contrary, is urged to take up arms against the Turks through the ambitio of Alexander the Great and Julius Caesar.149 Addressing Ercole d’Este, duke of Ferrara, Filelfo quotes an apophthegm of Demetrius of Phaleron on the usefulness of books (see below). This is followed by the advice to take pleasure in the companionship of those who excel in learning, wisdom and refined manners, which is endorsed by sayings of Agesilaus and Philip.150 In these letters to princes, which might be read as discourses, Filelfo generally relates the anecdotes in full, following Plutarch or his own translation closely. The apophthegm of Demetrius of Phaleron, for example, is rendered by him as follows: [the advice] of Demetrius of Phaleron … to king Ptolemaeus, who was exhorted to provide himself with many books about kingship and government and to read them through, so that he may find in these by reading what friends do not dare to bring to the attention of kings in person.151 Erasmus preferred a more concise version in the Institutio principis christiani (1516): “Demetrius of Phaleron shrewdly recommends the prince to read books, because very often he may learn from these what his friends do not dare to bring

146 Lingua, ASD IV, 1A, pp. 60–62, ll. 136–188; pp. 62–68, ll. 197–396; pp. 162–168, ll. 534–715. 147 De copia, ASD I, 6, p. 232, ll. 839–840: “Plurimum autem valet ad probationem, atque adeo ad copiam, exemplorum vis, quae Graeci paradeígmata vocant.” The discussion of examples is part of the section on the twelfth method of enriching, namely which is taken “ex accumulatione copiosa probationum et argumentorum, quas Graeci písteiv appellant” (p. 230, ll. 802–803). For the apophthegm see pp. 248–250. See also De conscr. ep., ASD I, 2, p. 338. 148 Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 16ro–vo, dated 6 October 1438, including Plut. Mor. 177 C–D, Philippus 4; 178 A, id. 11; 177 C, id. 1; 178 B, id. 16; 216 E, Alcamenes 1; 218 A, Aristo 1 (cf. Apophth. [931], [938], [943], [111], [134]; Philippus 1 is not included). 149 Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 122ro, dated 19 October 1461, including Plut. Mor. 179 D, Alexander 1; 466 D; 206 B, Caesar 4 (cf. Apophth. [964], [1021], [1131]). 150 Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 235vo–236ro, dated 6 September 1471, including Plut. Mor. 189 D, Demetrius Phalereus; 212 B, Agesilaus 50; 178 E–F, Philippus 23 (cf. Apophth., LB IV, 250 B, Demetrius 34, [49], [950]). Filelfo’s rendering of the saying of Agesilaus contains a mis- interpretation which also occurs in the translation of 1454 (Filelfo, f. u6vo–u7ro). 151 Filelfo, Epistolarum familiarium libri XXXVII, f. 235vo: “[praeceptum] Demetrii Phalerei … ad Ptolemaeum regem: quem hortabatur: ut multos sibi libros, qui de regno: atque imperio, essent scripti, compararet, eosque perlegeret: quo in iis ea legendo inueniret, quae amici admonere ipsos reges non audent”. INTRODUCTION 29 to his attention”.152 Despite the brevity, the meaning is clear also to readers who were not acquainted with the apophthegm. Inserting apophthegms into letters, however, authors sometimes allow themselves to allude only to (parts of) the story, which the addressee is supposed to recognize. This may involve obscuritas, which is, however, in no genre more per- missible than in letter-writing, as Erasmus points out in De conscribendis epistolis.153 An example of using apophthegms in this manner is found in the letter from Demetrius Ducas referred to in the commentary on Apophth. [127] (see n.ll. 994–995). The following illustrations are taken from Erasmus’ correspondence. Being praised by Erasmus, Andrea Ammonio says: “In this respect I am luckier than Alexander the Great and do not envy Achilles at all”, alluding to the anecdote rendered in Apophth. [1013].154 Writing to Nicolaus Olahus in December 1531, Erasmus says that if Olahus has any reason to do him a favour in return, there is only one thing he can request from him: that he persists in being Olahus. “For that name covers all the duties of friendship at one go; in the same way as he (ille) thought that the single adverb ‘kingly’ included everything”.155 Erasmus supposed that Olahus would see the allusion to the anecdote about Alexander the Great and the Indian king Porus (see Apophth. [994]). This anecdote actually deals with the qualities of kings, such as justice, leniency, and generosity, which Porus supposed, or wished to be characteristic of Alexander. Erasmus substituted friend for king, Olahus being all a friend should be. Especially this interaction between apophthegm and context shows the author’s ingenuity and makes the reference attractive, creating a pleasant conversational tone. Notable is the inaccuracy which is found in passages alluding to apophthegms with respect to the persons figuring in them. Aeschines becomes Phaedo in Ep. 2352 (see Apophth. [591]), a saying of Socrates is ascribed to Euripides in Ep. 1587 (see Apophth. [566]), Socrates is confused with Phocion in the Lingua and in Ep. 1233 (see Apophth. [593]). This carelessness as regards proper names was apparently accepted as general practice and not considered a lack of knowledge. On the contrary, it showed that the author quoted from memory and drew from his stock-in-trade without consulting books.

The ‘moral’ aspect of the genre of apophthegm, represented by Erasmus’ letter to William of Cleves, and the ‘rhetorical’ aspect, represented by the prefaces to

152 ASD IV, 1, p. 179, ll. 413–414: “Ac prudenter quidem Demetrius Phalereus ad euoluendos libros inuitat, quod saepenumero, quae non ausint admonere principis amici, ex his cognoscat”; CWE 27, p. 250. A paraphrase of the same apophthegm is found in Panegyr. ad Philipp. (1504), ASD IV, 1, p. 60, ll. 82–86. 153 ASD I, 2, p. 221, ll. 15–22. 154 Ep. 236, ll. 22–24: “… quod Erasmum nactus sum laudatorem. Qua in re Alexandro Magno fortunatiorem me arbitror, et Achilli ne tantillum quidem inuideo”. 155 Ep. 2582, ll. 17–21: “Quod si quid egregium de te meritus essem in praesencia, nihil aliud ab te possim petere, nisi vt pergas Olaus esse. Hoc enim nomen omnia amiciciae officia semel complectitur; quemadmodum ille vno aduerbio ‘regaliter’ putabat omnia contineri.” I owe this example to a reference in Adag. 4010 (Basilica facinora), ASD II, 8, p. 275, n. ll. 91–93. 30 INTRODUCTION

Filelfo’s translations, converge, so to speak, on the marginal notes added to the apophthegms in A–BAS. Apart from references to parallel versions on previous pages, the marginalia mention in short the characteristics of the person ‘reflected’ in the saying, or the theme the saying is related to. The marginal notes are often closely connected to the comment Erasmus added to the apophthegm. This also appears from passages in which Erasmus expresses his doubt which attribute pre- vails, e.g. “Hoc dictum salsiusne sit an fortius, nondum statui” (Apophth. [408], ll. 327–328; in margine: ‘Fortiter’).156 Luther considered these marginalia worth reading, as appears from the notes he wrote down in his copy of the 1541 edition of the Apophthegmata printed by Gryphius at Lyons.157 This exemplar belonged to the Stolberg Library at Wernigerode in Germany. In August 1946 the Stolberg collection was transported to Moscow.158 I did not succeed in tracing the book. It was, however, available to the prominent Luther scholar Gustav Kawerau, who quotes the critical remarks in an article published in 1889.159 Luther does not go into philological details, but comments on the contents of the apophthegms and the religious and moral aspects of Erasmus’ explanations. As Kawerau observes, “es sind meist Glossen eines nicht wohlwollenden, mit Argwohn gegen den Autor Kritik übenden Lesers”.160 The marginalia were not excepted from criticism, as they reflect Erasmus’ interpretation of each apophthegm. Erasmus added in the margin next to Apophth. [499] the adverb “Fortiter”. Luther replies: “Etiam Lacaenae sunt impudicae et homicidae. Has tu excusas titulo fortitudinis”. The marginal note which accompanies Apophth. [1296] reads “Callide” in the Basel editions, “Candide” in the 1541 edition. Luther replaces this inadequate adverb with “sapienter” or “ingeniose”. The marginal notes added to the apophthegms functioned at the same time as headings useful for readers looking for, or collecting illustrative examples concerning certain subjects.161 Erasmus did not arrange the apophthegms systematically.

156 Similar considerations in [26], [162], [256], [298], [970], [993], [1186]. 157 BB E 331. 158 Die Trophäenkommissionen der Roten Armee: Eine Dokumentensammlung zur Verschleppung von Büchern aus deutschen Bibliotheken, ed. Klaus-Dieter Lehmann and Ingo Kolasa, Frankfurt am Main, 1996 (Zeitschrift für Bibliothekswesen und Bibliographie, Sonderheft 64), pp. 139, 144, 160, 185, 200. See also the website of the M.I. Rudomino All-Russia State Library for Foreign Literature (VGBIL), http://www.libfl.ru. A bibliography on the subject is published since 1997 by Peter Bruhn. 159 Gustav Kawerau, Luthers Randglossen zu einer Schrift des Erasmus, Zeitschrift für kirchliche Wis- senschaft und kirchliches Leben 10 (1889), pp. 599–604; cf. Preserved Smith, Erasmus. A study of his life, ideals and place in history, New York, London, 1923, pp. 408–409. Kawerau left out a few notes of little importance (“nur Inhaltsangaben oder ein besonderes Stichwort notirenden Glossen”, p. 603). On Kawerau see NDB XI, p. 378. 160 Kawerau, Luthers Randglossen, pp. 603–604. 161 Moss, Printed commonplace-books, p. 186: “What they [Parab., Apophth.] did not provide were headings for grouping the quotations, which Erasmus arranged according to the authors from which the similitudes were taken and the person to whom each apophthegm was attributed. Thematic ordering he left to his readers, thereby impelling them to start by browsing through the riches on offer. … Erasmus’s deliberate refusal to classify does not make for easy retrieval and convenient use”. This passage seems to overlook the marginalia and ‘Index sententiarum’ of the Apophthegmata. INTRODUCTION 31

As already discussed, this lack of order is compensated for with an ‘Index sententiarum’, as in the case of the Adagia (see p. 8). The index to the Adagia as well as (the index to) the marginalia added to the Apophthegmata must be viewed in the context of the section ‘Ratio colligendi exempla’ of De copia.162 The arrangement of the headings in the index to the 1508 Adagia is based on the content. The ‘Index sententiarum’ attached to the Apophthegmata is arranged alphabetically. In De copia Erasmus mentions both possibilities.163 As early as 1534 a selection of apophthegms taken from Erasmus’ collection “inque communes locos redacta” was published by Antonius Corvinus (see below).

~~4 Readers, compilers, translators: a brief outline~~

Erasmus’ collection found many readers, as he expected.164 In the dedicatory letter to books VII–VIII, first published in the 1532 edition, he puts forward the sales success as an excuse for having enlarged the collection.165 The first edition (1531: A) was reprinted in Venice, Paris and Lyons before the end of the year.166 The second Froben edition (1532: B) too attracted several printers. The third edition (1535: C) was followed by forty-seven reprints before the end of the century, other Basel editions (among which 1538–1539: D, 1540: BAS) included. Three reprints date from the first decade of the seventeenth century, followed by two editions published in the Netherlands (The Hague 1641, Amsterdam 1671). The only eighteenth century reprint of the collection is found in vol. IV of the Lei- den edition of the Opera omnia (LB). The book evidently reached the young reading public Erasmus had in mind. In 1531 the apophthegms were read to the thirteen-year-old John of Denmark, the son of Christan II and Isabella of Austria.167 As Erasmus intended, the collection was beneficial to the education not only of princes, but also of other adolescentuli.168 In 1534 Antonius Corvinus (1501–1553) rearranged apophthegms gathered from Erasmus’ collection “in commodum iuuentutis”.169 In 1535 the Apophtheg- mata are included in an enumeration of books by Erasmus recommended by

162 De copia, ASD I, 6, pp. 258–269. Cf. Jacques Chomarat, Grammaire et rhétorique chez Érasme, Paris, 1981, I, p. 515; II, pp. 752–757; Moss, Printed commonplace-books, pp. 109–113. 163 De copia, ASD I, 6, p. 258, ll. 521–523; p. 259, l. 543. 164 See Ep. 2412 (to Froben), ll. 14–15, quoted above, p. 4. 165 Erasmus says that his readers might be satiated after consuming books I–VI. “Verum simulatque prodiit opus, tanta auiditate distractum est vt protinus a typographo coeperit efflagitari denuo … Itaque prioribus sex libris recognitis et auctis, adiecimus duos” (Ep. 2711, ll. 30–35). 166 The editions referred to in this paragraph are described in BB E 317–376. 167 Ep. 2570 (from Jakob Jespersen, 19 November 1531), ll. 38–39. For John of Denmark see Con- temporaries II, pp. 239–240. 168 Epist. nunc. I–VI, ll. 67–69, 261–263. 169 BB E 377; Moss, Printed commonplace-books, p. 187, n. 3. For Antonius Corvinus see Contem- poraries I, pp. 347–348. Two other selections, both school books, were published in 1673 and 1864 (BB E 378–379). 32 INTRODUCTION

Italian teachers.170 T.W. Baldwin found ample evidence of school use of the collection in sixteenth century England.171 Corvinus’ selection was of a modest size. About two decades later Conradus Lycosthenes (1518–1561) exploited Erasmus’ work on a much larger scale. Like Corvinus he rearranged the apophthegms under commonplace-headings.172 Via Lycosthenes Erasmus’ apophthegms found their way to the compilations of Jose- phus Langius (1570–1615), who quotes apophthegms as well as other types of texts, arranged under commonplace-headings.173 Not only the apophthegms themselves were culled by compilers. In the 1540’s Petrus Lagnerius published a collection of sententiae gathered from Cicero, which became widespread. Enlarged editions of this collection include passages which aim at moral instruction taken from the comments Erasmus added to the apophthegms.174 Curiously enough Heinrich von Eppendorff, Erasmus’ enemy since the rift with Hutten, was the first to translate the Apophthegmata into the vernacular. His “Plutarchi von Cheronea unnd anderer Kurtz weise und höfliche Sprüch” were printed in Strasbourg in 1534, before the third Froben edition was published.175 Notably, Erasmus is not mentioned on the title-page. The 1544 reprint ascribes only the comments which follow the proper apophthegms to their real author.176 According to Graesse, however, the whole work is a translation of Erasmus’ collection.177 This is confirmed by Eppendorff’s translation of Apophth. [77], quoted by Aulotte, which contains a detail added to Plutarch’s text by Erasmus.178 Recently Erasmus’ collection has been translated into German by Heribert Philips.179

170 Ep. 3002 (from Giovanni Angelo Odoni, [c. March] 1535), ll. 625–629. 171 T.W. Baldwin, William Shakspere’s small Latine and lesse Greeke, 2 vols., Urbana, 1944 (see the index in vol. 2). An excerpt of book I of Erasmus’ Apophthegmata, dated 1660, is found in a note- book of a Dutch schoolboy; see A. Frank-van Westrienen, Het schoolschrift van Pieter Teding van Berkhout: Vergezicht op het gymnasiaal onderwijs in de zeventiende-eeuwse Nederlanden, Hilversum, 2007, pp. 106–128. 172 BB E 326 (pp. 438–440); Moss, Printed commonplace-books, p. 187, n. 3. Lycosthenes’ collection was first printed in 1555. 173 BB E 326 (pp. 440–442); Moss, Printed commonplace-books, pp. 205–207. For other compilations containing apophthegms from Erasmus’ collection see BB E 326 (pp. 442–443); Parab., ASD I, 5, introduction by J.-C. Margolin, p. 44. 174 BB E 317 (pp. 432–433), with examples; Baldwin, William Shakspere’s small Latine and lesse Greeke, I, pp. 699–702; Moss, Printed commonplace-books, pp. 167–169. 175 Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 42; Erasmus, Apophthegmata, transl. and annot. Philips, p. 15. Cf. Fr. Ritter, Répertoire bibliographique des livres du XVIe siècle qui se trouvent à la Bibliothèque Nationale et Universitaire de Strasbourg, III, Strasbourg, 1945, pp. 1212–1213, no. 1894. Not in BB. Contemporaries I, p. 440, mentions Eppendorff’s Kurtz weise und höfliche Sprüch, but does not identify the work as a translation of Erasmus. 176 Ritter, Répertoire bibliographique, III, pp. 1214–1215, no. 1897: “Syttliche Hoff Sprüch der alten Künigen, Fürsten, Herren und Weiszen Philosophen. Mit vorgonden yedes Spruchs Summarischem ynnhalt Henrichs von Eppendorffs, und daruff etlicher kurtzer uszleg Erasmi Roterodami”. 177 J.G.Th. Graesse, Trésor de livres rares et précieux ou nouveau dictionnaire bibliographique, V, Dresde [etc.], 1864, p. 365. 178 Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 42. 179 See above, n. 38. INTRODUCTION 33

After Erasmus’ death the Apophthegmata were translated into other languages too, mostly in part, however. In 1539 Antoine Macault dedicated to Francis I his frequently reprinted version of books I–V, accompanied by two poems of Clé- ment Marot. Macault’s work was continued by Estienne des Planches(?), who published in 1553 a translation of books VI–VIII. Guillaume Haudent refashioned Apophth. [1]–[100] into decasyllabics (1551). Gabriel Pot’s translation in quatrains of books I–IV (1573–1574) is preceded by a sonnet which paraphrases the simile of gold and gems from Erasmus’ dedicatory letter (ll. 35–38).180 In England Richard Taverner drew on Erasmus’ collection for his Garden of Wisdom (1539). From 1542 dates the English translation of books III–IV by Nico- las Udall.181 Fausto da Longiano translated the apophthegms into Italian (1546).182 Translations into Spanish by Francisco Thamara and Juan de Jarava were published in Antwerp in 1549. Luis de Granada translated a selection, arranged under commonplace-headings.183 Not until 1672 did Lambert van den Bosch translate the Apophthegmata into Dutch.184

~~5 Editorial notes~~

The text in this edition is based on C (see ‘Conspectus siglorum’, p. 36), the last Froben edition published during Erasmus’ life, which presents the collection in its most expanded form. Sigla, inserted in the text between square brackets, indicate in which edition the passage that follows occurs for the first time; they do not indicate the edition the text is taken from. The text of C has been collated with A, B and BAS. D and LB have been consulted when the other editions gave reason to do this.185 The marginal notes, occurring in A–BAS, are included in the commentary, marked with an asterisk. Page numbers mentioned in these notes refer to C and

180 BB E 380–395; Margaret Mann, Érasme et les débuts de la réforme française (1517–1536), Paris, 1934, pp. 205–208 (the sonnet by Gabriel Pot quoted on p. 208); Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 81–87; J.-C. Margolin, Guillaume Haudent, poète et traducteur des “Apophthegmes” d’Érasme, Revue de littérature comparée 52 (1978), pp. 202–222; Louis Lobbes, Les Apophthegmes d’Érasme: translations françaises et enjeux, Seizième siècle 1 (2005), pp. 85–97. 181 BB E 396–398; Ch.R. Baskervill, Taverner’s Garden of Wisdom and the Apophthegmata of Erasmus, Studies in philology 29 (1932), pp. 149–159; E.J. Devereux, Richard Taverner’s Translations of Eras- mus, The Library 5th Series, 19 (1964), pp. 212–214; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 45–46. Udall’s translation has been reprinted (Amsterdam [etc.], 1969). An anonymous English translation of a selection of apophthegms was published in 1753 (BB E 399). 182 BB E 400; Aulotte, Amyot et Plutarque, pp. 39–40. 183 BB E 401–402; Aulotte, Amyot et Plutarque, p. 50; Marcel Bataillon, Érasme et l’Espagne, Genève, 19912, pp. 666–667; Ch. Béné, La poésie religieuse humaniste: Louis de Grenade et Érasme, in: Miscellanea Jean-Pierre vanden Branden, Bruxelles, 1995 (Archives et bibliothèques de Belgique, numéro spécial 49), pp. 99–124 (109–111). 184 BB E 403. 185 I made use of the following copies: City Library of Rotterdam, shelf mark 4 D 1 (A), 11 B 7:2 (B) and 5 H 11 (C); Leiden University Library, shelf mark MEYERS 13:19 (D) and 20643 A 4 (BAS). 34 INTRODUCTION are followed by page numbers between square brackets referring to the present edition. Several marginal notes, among which all references to parallel versions on previous pages, are omitted in BAS. These omissions are not mentioned in the apparatus criticus. The commentary naturally focuses on Erasmus’ sources. In addition passages from his works and correspondence are indicated which include a version of, or allusion to, the apophthegm in question. Only references to the Lingua pretend to be exhaustive.

~~Acknowledgements~~

It was through the epigrams of the seventeenth century Dutch poet Constantijn Huygens that I became acquainted with the genre of apophthegm. In search of material suitable for adaptation, Huygens browsed through collections of witty sayings, among which the one composed by Erasmus. Subsidy granted by the Netherlands Organization for Scientific Research (NWO) enabled me to prepare this volume and to give full rein to my interest in the apophthegm and the Apophthegmata. The project was supervised by Chris Heesakkers, who worked through an earlier version of the complete book, sent in parts during several years. He spent much time on our regular meetings, which never failed to inspirit. Needless to say I am greatly indebted to him. Hans Trapman advised on the editorial aspects of the project and informed me about publications on the Apophthegmata, among which the German translation by Heribert Philips. Ari Wesseling kindly drew my attention to the Miscellanea of Petrus Nannius. Halfway through the project Miekske van Poll had a close look at a sample of the text. Besides, she encouraged me by the unremitting interest which she showed in the edition. I also wish to thank Han van de Roer, Adrie van der Laan and Martin Engels for their helpfulness.

~~Leiderdorp, October 2007~~

~~CONSPECTVS SIGLORVM~~

A: ed. princ., Basil., Hier. Frobenius, Io. Heruagius et Nic. Episcopius, mense Martio 1531 (BB E 317). B: ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 1532 (BB E 320). C: ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 1535 (BB E 326). D: ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, 1538–1539 (BB E 328). BAS: ed. Basil., Hier. Frobenius et Nic. Episcopius, Omnia opera, t. IV, 1540, pp. 80–352. LB: ed. Lugd. Bat., P. vander Aa, Opera omnia, t. IV, 1703, 85–380. LB 87–88 [A] ILLVSTRISSIMO PRINCIPI IVNIORI GVILHELMO, DVCI CLIVENSI, IVLIACENSI, MONTENSI, COMITI MARCHIAE ET IN RAVENSPVRGO, ETC. DES. ERASMVS ROTERO- 2 DAMVS S.D. 3 4 Quoniam priores libellos, quos mei erga te animi velut arrabonem qualencunque 5 miseram, tam comiter accepisti, Guilhelme princeps iunior illustrissime, nec tu 6 modo sed et ambo clarissimi parentes tui, visum est aliquid et tua nobilitate 7 dignius et tuis studiis, ni fallor, vtilius adiungere. Proin ex optimis quibusque 8 autoribus collegi, quae Graeci vocant apophthegmata, hoc est egregie dicta, quod 9 viderem non aliud argumenti genus principi praesertim iuueni magis accommo- 10 dum. 11 Sunt illa quidem scitu dignissima quae philosophi de moribus, de republica 12 administranda deque bello gerendo literis prodiderunt. Sed quotocuique vel 13 priuato tantum est ocii, vt apud Platonem Socraticarum argutationum, ironia- 14 rum et isagogarum ambages ac labyrinthos euoluere vacet? Aristoteles autem 15 copiose quidem scripsit de moribus, sed philosophis scripsisse videtur, non prin- 16 cipi. Dilucidiora sunt quae tradidit de re oeconomica et politica, sed is vir nus-

~~4 velut B C: veluti A.~~

Ep. 2431 6 parentes John III (see n.ll. 1–2), and Maria, 1–2 principi … Rauenspurgo William of Cleves daughter of William IV, Duke of Jülich- (1516–1592) was the son of John III, Duke of Berg-Ravensberg. Cleves, Jülich and Berg, and Count of Mark 14 isagogarum Er. uses the term eîsagwgß in and Ravensberg. William succeeded his the sense of êpagwgß (inductio); see Adag. father in 1539 (De pueris, ed. J.-C. Margolin, 2201 (Sileni Alcibiadis), ASD II, 5, p. 163, n.l. Genève, 1966, p. 465–466, n. 1; Contemporar- 28. Cf. introductory passage preceding ies I, 315–317). See also ‘Introduction’, p. 26. Apophth. [541], ll. 7–8. 4 priores libellos The Declamatio de pueris statim 15 de moribus Ethica Nicomachea, Ethica Eude- ac liberaliter instituendis and Ambrose’s Apo- mia, Magna moralia. In his preface to the logia David and De David interpellatione, edition of Aristotle by Simon Grynaeus dedicated to William in 1529 (Epp. 2189, (1531) Er. also classifies the Politica and Oeco- 2190). nomica among the moralia (Ep. 2432, ll. arrabonem See ‘Introduction’, p. 3. 106–110). 38 EPISTOLA NVNCVPATORIA

17 quam non requirit lectorem et attentum et ociosum; ad haec, quoniam affectibus 18 caret, non perinde retinet animum principalibus curis intentum. Iam in philoso- 19 phicis et M. Tullii de philosophia libris pleraque sunt eius generis, vt non admo- 20 dum referat principem ea scire; quod genus sunt quae disputantur ab illis de fini- 21 bus bonorum ac malorum maiore subtilitate quam fructu. Conueniunt haec 22 illorum instituto, qui de honesto per omnem vitam nihil aliud quam disputant. 23 At ei qui ditioni nascitur, statim expedienda virtus est, non per ocium dispu- 24 tanda. Restat historia, quae quoniam res praeclare secusue gestas velut in tabula 25 spectandas repraesentat nec id absque voluptate, magnatibus viris aptior esse 26 videtur; sed hic vt infinitam voluminum vim principi vacet euoluere, quis possit 27 meminisse? 28 Atqui quemadmodum ii qui certant in palaestra certos quosdam prehendendi 29 elabendique modos ad manum habent, ita qui in pacis bellique negociis versan- 30 tur certas rationes in promptu habere conuenit, quibus admoneantur quid pro re 31 nata sit facto opus, quid non. Hac in parte videmus eruditissimos viros princi- 32 pum curas sua diligentia subleuare conatos, quorum alii scripsere sententias, 33 veluti Theognis et Isocrates, alii celebrium virorum strategemata et apophtheg- 34 mata, veluti Valerius Maximus et Sextus Iulius Frontinus, qui indicat idem ab 35 aliis nonnullis factitatum. Non mediocris ocii res est aurum scrutari in venis aut 36 gemmas in harenis mariue quaerere. Is demum occupatissimo principi gratum

~~31 sit B C: om. A. 33 veluti B C: velut A.~~

20 illis The interlocutors in Cicero’s De finibus dam et ad manum posita uitae habere pre- bonorum et malorum. cepta, que omnes nostras uelut ad filum diri- 25 velut in tabula Cf. Adag. 1250 (Tanquam in gant acciones, quorumque tenax infixa men- speculo. Tanquam in tabula), ASD II, 3, pp. tibus nostris memoria recti nos limitem 269–270: “De re vehementer euidente per- egredi ubique uetet, …” (Letters, ed. and spicuaque” (p. 269, ll. 206–207). transl. Adrie van der Laan and Fokke Akker- 28–31 Atqui … non Sen. Ben. VII, 1, 3–4: man, Assen, 2002, pp. 104–105, 297). Cf. “Egregie enim hoc dicere Demetrius Cynicus below, n.l. 233. … solet plus prodesse, si pauca praecepta 33 Theognis The elegies written by or ascribed sapientiae teneas, sed illa in promptu tibi et to Theognis (7th or 6th cent.) contain admo- in usu sint, quam si multa quidem didiceris, nitions useful to princes. sed illa non habeas ad manum. ‘Quemadmo- Isocrates Er.’ translation of Isocrates’ Ad dum,’ inquit, ‘magnus luctator est, non qui Nicoclem (LB IV, 611–616) was printed in the omnes numeros nexusque perdidicit, quo- first edition of the Inst. princ. christ. (see O. rum usus sub adversario rarus est, sed qui in Herding in ASD IV, 1, p. 100–101). Er. in- uno se aut altero bene ac diligenter exercuit cluded Agricola’s translation of the Ad Demo- et eorum occasiones intentus expectat nicum (cf. above, n.ll. 28–31) in his edition of (neque enim refert, quam multa sciat, si scit, Cato’s Disticha moralia (cf. Ep. 677). quantum victoriae satis est), sic in hoc studio 34–35 qui … factitatum In his preface, Fronti- multa delectant, pauca vincunt …’.” The nus contrasts his own work with other col- same metaphor is used by Rudolph Agricola lections of exempla which confuse the reader dedicating his translation of Isocrates’ Parae- by their quantity and lack of order (Frontin. nesis ad Demonicum to his brother Johannes: Strat. I, praef. 2–3). “si, quemadmodum pugiles meditatos quos- 35–36 Non … quaerere Cf. Val. Max. I, praef.: dam nodos nexusque habent, quibus inter “Vrbis Romae exterarumque gentium facta certamina subito et uel non cogitantes etiam simul ac dicta memoratu digna, quae apud utantur, ita nos quoque oporteat certa que- alios latius diffusa sunt quam ut breuiter EPISTOLA NVNCVPATORIA 39

37 praestat officium, qui aurum purum factumque exhibet, qui selectas ac repurga- 38 tas gemmas auro inclusas aut poculis additas offert. Id officium quum a multis 39 tentatum sit, mea tamen sententia nemo felicius praestitit quam Plutarchus, qui 40 post aeditum egregie frugiferum opus De vitis virorum illustrium, in quo per- 41 mixtim facta simul ac dicta illorum referuntur, Traiano Caesarum laudatissimo 42 collegit insignia diuersorum apophthegmata, quod in his velut in certissimo spe- 43 culo repraesentatur animus singulorum. Nam in factis bonam laudis partem sibi 44 vindicat consiliarius, dux ac miles, maximam fortuna, per quam videmus inter- 45 dum optime consulta pessimum habere exitum, rursus quorundam inconsultam 46 temeritatem felicissime cedere. Nam quemadmodum dixisse fertur Siramnes 47 Persa (dux, vt opinor) interrogatus, quur facta praeclaris eius dictis non respon- 48 derent: ‘Quid loquar mihi in manu est, quid eueniat in arbitrio fortunae et regis’. 49 Nec tamen ideo sua laude frustrantur honesta consilia. 50 Plutarchus autem non tantum in delectu caeteris praestat, verumetiam in 51 explicando. Habent enim apophthegmata peculiarem quandam rationem et 52 indolem suam, vt breuiter, argute, salse et vrbane cuiusque ingenium exprimant. 53 Siquidem vt singulis hominibus, ita singulis etiam nationibus suus quidam 54 genius est; vnde fit vt alia conueniant Alexandro, alia Philippo aut Antigono, alia 55 Phocioni, alia Alcibiadi; rursus alia quadrent in Laconem, alia in Scytham aut 56 Thracem, alia in Atheniensem aut in Romanum. In his igitur exprimendis mihi 57 dilutior videtur Xenophon, suffrigidus Herodotus, loquacior Diodorus et Qu. 58 Curtius, ne pergam de caeteris dicere. Plutarchus omnes impleuit numeros. 59 Eoque visum est hunc ex omnibus potissimum sequi. Quicquid igitur erat in 60 huius opere quod inscripsit De apophthegmatibus hic in solidum reperies. 61 Comperimus hoc opus bis Latine versum, primum a Francisco Philelpho, 62 deinde a Raphahele Regio, quem Patauii nouimus. Philelphus in nonnullis locis 63 fuerat lapsus, quae restituit Raphahel, sed ipse rursus impingens alicubi; nimi- 64 rum homines erant ambo. Sed vterque nihil aliud esse voluit quam interpres; nos

~~41 Caesarum B C: Caesari A.~~

cognosci possint, ab inlustribus electa aucto- Pérsjv pròv toùv qaumáhontav ºti t¬n ribus digerere constitui, ut documenta lógwn aûtoÕ noÕn êxóntwn aï prázeiv oû sumere uolentibus longae inquisitionis labor katorqoÕntai, t¬n mèn lógwn ∂fj aûtòv e¤nai absit”; Frontin. Strat. I, praef. 2: “longum est kúriov, t¬n dè prázewn t®n túxjn metà toÕ enim singula et sparsa per immensum corpus basiléwv. This passage is the key to the historiarum persequi”. genre of apophthegm. 39–48 qui … regis See Plut. Mor. 172 C–E, Reg. 46 Siramnes Otherwise unknown. et imp. apophth., dedicatory letter to Trajan: 54 Alexandro, Philippo, Antigono Plut. Mor. 179 Kaítoi kaì bíouv ∂xei tò súntagma t¬n êpi- D–181 F; 177 C–179 C; 182 A–183 A (Antigo- fanestátwn pará te ¨Rwmaíoiv kaì parˆ nus Monophthalmos), 183 C–D (Antigonus ÊElljsin ™gemónwn kaì nomoqet¬n kaì aûto- Gonatas). kratórwn· âllà t¬n mèn prázewn aï pollaì 55 Phocioni, Alcibiadi Plut. Mor. 187 E–189 B; túxjn ânamemigménjn ∂xousin, aï dè ginómenai 186 D–F. parà tà ∂rga kaì tà páqj kaì tàv túxav 55–56 Laconem, Scytham, Thracem, Athenien- âpofáseiv kaì ânafwnßseiv ¿sper ên katóp- sem, Romanum See p. 41, n.ll. 102–106. troiv kaqar¬v paréxousi t®n ëkástou diá- 61–64 Comperimus … ambo See ‘Introduction’, noian âpoqewre⁄n. ÍJi kaì Seirámnjv ö pp. 14–15. 40 EPISTOLA NVNCVPATORIA

65 Plutarchum multis de causis sequi maluimus quam interpretari, explanare quam 66 vertere. Primum vt dilucidior esset oratio, quippe minus astricta Graecis vocibus. 67 Non enim haec Traiano scribuntur, viro tum vtraque literatura tum longo rerum 68 vsu exercitatissimo, sed adolescenti principi, imo per te pueris et adolescentulis 69 omnibus liberalium studiorum candidatis. Nec illo seculo, quo dicta gestaque 70 eiusmodi vulgi fabulis celebrabantur in balneis, in conuiuiis ac circulis forensi- 71 bus. Dein vt mihi liceret indicare dicti argutiam, si quod occurreret obscurius, 72 qualia nunc sunt permulta, non solum rudibus verumetiam vltra mediocritatem 73 eruditis. Me certe in multis torsit diuinatio et haud scio an alicubi fefellerit 74 etiam. 75 Nec paucis in locis lucta fuit cum mendis codicum, in quas necessario impe- 76 gerunt etiam interpretes. Vix enim credibile est quantum sibi permiserint vel 77 librarii vel scioli quidam in hunc autorem, cui summa debebatur religio. Nullus 78 enim extitit inter Graecos scriptores Plutarcho, praesertim quod ad mores attinet, 79 sanctior aut lectu dignior. Atqui hoc ipsum quod absterrere debuerat, inuitauit 80 gloriae quaestusque sitientes ad deprauandum, addendum, detrahendum. Etenim 81 quo quisque scriptor est plausibilior ac celebrior, hoc magis ad quaestum cor- 82 rumpitur. Arguit hoc ipsa Graecorum codicum varietas. Nam vt aliis omissis de 83 hoc opere quod est in manibus loquar, quaedam habet Philelphus quae Raphahel 84 non attigit et contra. Deinde quum Plutarchus in praefatione profiteatur sese in 85 Vitis dicta factaque virorum illustrium promiscue retulisse, sed in hoc opere com- 86 pendii gratia tantum apophthegmata contexuisse, permulta tamen admixta vide- 87 mus, quae nihil aliud sunt quam strategemata. Iam eodem in opere toties eadem 88 repetita nonne palam clamitant argumentum hoc ab alio contaminatum? Vt iam LB 89–90 ignoscamus apophthegma | referri sub eius nomine cui dictum est, non a quo 90 dictum est, vt de Lysimacho et Philippide. [C] Nam in Plutarchi collectaneis 91 quod a Philippide responsum est Lysimacho sub titulo Lysimachi refertur. 92 [A] Maioris erat audaciae, quod ex vno opere fecerunt duo. Quoniam enim 93 Plutarchus e Laconicis, quae plurima feruntur, ea duntaxat attigisset quae vide- 94 bantur occupatissimo Caesari futura satis, ille quisquis fuit, si modo fuit vnus ali- 95 quis, Lacedaemoniorum dictis proprium volumen dedit, idque secundum ordi- 96 nem literarum Graecarum, quem Raphahel vertit in ordinem Latinarum. At hic

~~89 apophthegma A C: apophthegmata B. 91 Philippide scr.: Philippo C. 90 Philippide A B: Philippo C.~~

75–79 Nec … dignior Other treatises translated 92–96 Maioris … Latinarum On the author- by Erasmus gave rise to similar complaints ship of both collections of apophthegms and about the way Plutarch’s works have been the connection with the Vitae see Konrat spoiled by copyists; see ASD IV, 2, p. 112. Ziegler in RE XXI, 1, 863–867; Fuhrmann, 90–91 Nam … refertur Plut. Mor. 183 E, Reg. et pp. 3–15; 131–140. imp. apophth., Lysimachus 2. Cf. Apophth., 93 quae … feruntur For the apophthegm as LB IV, 240 A–B: “De Philippide quod hic characteristic of the Spartan style see Plut. habebatur referetur suo loco [LB IV, 305 Lyc. 19–20. F–306 A, 22], neque enim hoc est apo- 96 quem … Latinarum Filelfo maintained the phthegma Lysimachi, sed Philippidis”. Greek order. EPISTOLA NVNCVPATORIA 41

97 erat e tribus omnium deterrimus. Nam ordinem sententiarum sequuntur Valerius 98 et Frontinus, quae ad religionem, pietatem in patriam, ad fidem, ad fortitudinem 99 ac iustitiam pertinent, et item de caeteris, in suam quaeque classem digerentes. 100 Eruditissimus est quem sequutus erat Plutarchus, seriem regionum ac regnorum 101 obseruans et in singulis aetatum ordinem, vnicuique regum suos adiungens duces 102 et cuique ducum suos collegas. A Persis venit ad Aegyptios, ab Aegyptiis ad 103 Thraces, a Thracibus ad Scythas, a Scythis ad Siculos, a Siculis ad Macedones, 104 hinc ad Athenienses, ab his ad Lacedaemonios, in horum singulis temporum non 105 literarum ordinem sequens, a Lacedaemoniis ad Thebanos, a Thebanis ad Roma- 106 nos, vt lector e paucorum dictis historiae totius agnoscat seriem; quam misere 107 confudit is qui Laconica separauit, repetens interim eadem quae ad Traianum 108 collegerat Plutarchus. Quanquam id frequentius in altero deprehenditur opere, 109 sed in vtroque toties, vt ea dormitatio non cadat in Plutarchum, scriptorem exac- 110 tae diligentiae. Adde quod haec pars nullam habet praefationem nec illa prior ad 111 Traianum quadrat ad vtrunque opus. Iam quid gratiae debeatur his, qui cele- 112 brium autorum libros ad hunc contaminant modum, in praesentia non disputo; 113 mihi sacrilegii genus esse videtur. 114 A me tamen, exceptis aliquot Laconicis, quod eadem in altero catalogo repe- 115 tuntur omnia, nihil eorum praetermissum est quae Plutarchi titulo feruntur; par- 116 tim ne quid hic desideraret lector auidus magis quam elegans, partim quod nihil 117 illic viderem non dignum cognitu, licet non suo dictum loco. Sed totum opus 118 quodammodo meum feci, dum et explanatius effero quae Graece referuntur, 119 interiectis interdum quae apud alios autores addita comperissem, additis item 120 permultis quae in hoc opere non habebantur, vbique veluti scholiis indicans vel 121 sensum vel vsum apophthegmatis, in his duntaxat quae lucis aliquid desidera- 122 bant, sed hoc ipsum breuiter, ne ab apophthegmatum natura degenerarem. 123 Ordo vero nobis etiam confusior est quam illic inueni, quod quum initio sta- 124 tuissemus paucos duntaxat eximios recensere, calor operis incitauit vt mutata sen- 125 tentia longius proueheremur; nec erat futurus finis, nisi rerum sese offerentium 126 velut immensum pelagus receptui canere compulisset. Nam vt Quintilianus inter 127 grammatici virtutes collocat quaedam nescire, ita in hoc argumenti genere dili- 128 gentiae pars esse videtur quaedam praeterire. Itaque lautus conuiuator esse malui

~~101 aetatum A B: aetatem C.~~

98–99 quae … pertinent Cf. Val. Max. I (De F–189 D (Athenienses), 189 D–192 C (Lace- religione), V, 4 (De pietate erga parentes et daemonii), 192 C–194 E (Thebani), 194 fratres et patriam), VI, 6–8 (De fide publica, E–208 A (Romani). De fide vxorum erga viros, De fide servo- 114–115 exceptis … omnia Translating the Regum rum), III, 2 (De fortitudine), VI, 5 (De iusti- et imperatorum apophthegmata in book V tia). Frontinus took his classification of stra- Er. omits the Laconian apophthegms, as he tagems from different aspects of warfare. had already included them in book I basing 102–106 A Persis … Romanos Plut. Mor. 172 himself on the Apophthegmata Laconica. E–174 B (Persae), 174 C (Aegyptii), 174 C–D 126–127 Nam … nescire Quint. Inst. I, 8, 21: (Thraces), 174 E–F (Scythae), 175 A–177 A “Ex quo mihi inter virtutes grammatici (Siculi), 177 A–184 F (Macedones), 184 habebitur aliqua nescire”. 42 EPISTOLA NVNCVPATORIA

129 quam molestus, praesertim quod si quid in hac coena praetermissum est, poterit 130 in alia proponi, posteaquam haec erunt concocta. Porro ordinis neglecti incom- 131 modum indice pensauimus. 132 De titulo nihil refert anxium esse, quum in his quae collegit Plutarchus sub 133 apophthegmatum nomine multa sint, quae alius mallet skÉmmata, loidória, 134 âste⁄a, eûtrápela siue gelo⁄a dicere. Caeterum posteaquam in his distinguendis 135 frustra sudauit M. Tullius, nec Quintiliano satisfecit Marsus homo doctissimus, 136 atque adeo nec ipse Quintilianus Marso doctior sibi, non arbitratus sum operae- 137 precium in hoc anxiam operam sumere, sat habens alicubi dicti iociue speciem 138 obiter indicasse. In his certe quae nos adiecimus sedulo cauimus, ne strategemata 139 cum apophthegmatis confunderemus, tum ne quid omnino poneremus nisi ex 140 probatissimis vtriusque linguae scriptoribus iisque vetustis decerptum; non quod 141 nesciam a recentioribus permulta referri salse lepideque dicta, sed plus habent 142 autoritatis quae consecrauit antiquitas et adhibendus erat operi modus. 143 Ne illud quidem quenquam mouere debet, quod non nunquam idem dictum 144 ab hoc ascribitur huic et ab illo tribuitur alteri. Nec enim tam refert a quo quid 145 dictum sit, quam quid dicatur, etiamsi celebris et gratiosus autor nonnihil pon- 146 deris et gratiae dictis adiungit. [C] Id frequentius occurrit quam vt exemplis sit 147 probandum. [A] Fit autem hoc interdum humanae memoriae lapsu, quanquam 148 nihil vetat eandem sententiam a diuersis autoribus proficisci, siue id faciat imita- 149 tio siue casus; quemadmodum hunc senarium

~~150 sofoì túrannoi t¬n sof¬n sunousíaç~~

~~151 constat esse Sophoclis et tamen citatur a Platone ex Euripide. Rursus hic versus~~

~~152 gérwn géronta paidagwgßsw sˆ êgÉ,~~

~~153 quum sit in Philoctete Sophoclis, tamen idem reperitur in Bacchis Euripidis. 154 Similiter hic versus~~

~~129 poterit B C: potest A. 144 et B C: om. A. 136 Quintilianus B C: om. A. 147 autem C: om. A B. 143 non nunquam C: om. A B.~~

130–131 Porro … pensauimus See ‘Introduction’, p. 8. 150 sofoì … sunousíaç Soph. fr. 13 Nauck2. Cf. 133 skÉmmata In Adag., Prolegomena iv, ASD Adag. 2497 (Sapientes tyranni sapientum II, 1, p. 52, ll. 168–169 Er. refers to Apophth. congressu), ASD II, 5, pp. 343–344, where [1093] and [1101] as examples of skÉmmata Er. refers to Gell. XIII, 19, 1–2. The Greek not used as proverbs. line is quoted in Epp. 657, l. 10; 2458, ll. loidória Probably neutr. plur.; cf. Adag., 26–27. Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 167–168, 151 tamen … Euripide Plat. Rep. VIII, 568 A; referring to Apophth. [1239]: “Item Soles dua- Thg. 125 B. bus sedere sellis simul et prouerbium et loidó- 152 gérwn … êgÉ Soph. fr. 633 Nauck2. rion est”. Allen proposed the emendation 153 Philoctete Gell. XIII, 19, 3: “tragoedia loidoría (Ep. 2431, l. 158). Sophocli … cui titulus est FqiÉtidev”. 134–135 posteaquam … Tullius Cic. De or. II, FqiÉtidev is an emendation; for the reading 216–290. Filoktßtjv see app. crit. in A. Gellii Noc- 135–136 nec … sibi Quint. Inst. VI, 3, 102–112. tium Atticarum libri XX, ed. Martinus Hertz, 149–157 quemadmodum … légein Er. took II, Berolini, 1885, p. 154. these examples from Gell. XIII, 19. Bacchis Euripidis Eur. Bacch. 193. EPISTOLA NVNCVPATORIA 43

~~155 sig¬n qˆ ºpou de⁄ kaì légwn tà kaíria,~~

156 quum sit in Aeschyli Prometheo, deprehenditur apud Euripidem, duabus literu- 157 lis immutatis, sig¢n légein. 158 [C] Nonnunquam nec de re nec de nomine conuenit inter autores. Velut qui 159 Fabio Maximo exprobrauit quod ipsius opera recepisset Tarentum, M. Tullio est 160 Liuius Salinator, Tito Liuio M. Liuius, Plutarcho M. Lucius siue vt Graeci 161 codices habent Márkiov Leúkiov. Item Fabius Philostratus narrat Leonem Sophis- 162 tam corpore insigniter obeso mouisse risum populo Atheniensi, Plutarchus 163 pusillo. Valerius Maximus et Plinius de altercatione Cn. Domitii et Lucii Crassi 164 quam dissonant in narrando! 165 [A] Illa frigidissima sunt, quae personis fabulosis affinguntur, quod genus sunt 166 Philostrati sophistae, quum Palamedi, Vlyssi ac similibus affingit quod libet, 167 eaque fiunt bis frigida tractando; quorum omnino nihil attigimus. Proxima sunt 168 quae variis personis attribuuntur in dialogis, non ad veri fidem sed ad delectan- 169 dum confictis. Minus illa frigent quae dicuntur in comoediis aut tragoediis, 170 habentque magnam gratiam in loco adhibita, tametsi sub apophthegmatis appel- 171 lationem non cadunt, nisi quum ab autore nobili ad rem praesentem accommo- 172 dantur, gratiora si nonnihil etiam ad alienum sensum detorqueantur. Veluti 173 quum Aristoteles Calisthenem liberius cum Alexandro quam expediret agentem 174 Homerico versu admonuit:

~~175 ˆWkúmorov dß moi, tékov, ∂sseai, oﬁˆ âgoreúeiv.~~

176 Nec ex Herodoto libuit multa colligere, quod pleraque videantur a scriptoris 177 ingenio reperta. Eiusdem farinae sunt quae incidunt in orationibus quas histo- 178 riographi pro suo quisque ingenio solent attexere personis, licet et illa plurimum 179 conducant et ad iudicium et ad dicendi facultatem.

~~161 Fabius Philostratus C D: Fabius et Philo- stratus BAS LB; narrat C–BAS: narrant LB.~~

155 sig¬n … kaíria Aeschyl. fr. 208 Nauck2. blicae 8. Cf. Apophth., LB IV, 349 F–351 A, Cf. Aeschyl. Choeph. 582: sig¢n qˆ ºpou de⁄ Leo Byzantius sophista 1. kaì légein tà kaíria. 161 Fabius Philostratus I.e. Flavius Philostratus. 156 apud Euripidem Eur. fr. 413 Nauck2: sig¢n 163–164 Valerius … narrando Val. Max. IX, 1, qˆ ºpou de⁄ kaì légein ÿnˆ âsfalév (Gell. XIII, 4; Plin. Nat. XVII, 1–5. Cf. Apophth., LB IV, 19, 4). 299 A–B, 43. 156–157 duabus … légein Gellius rightly says 165–166 quod … libet In the Heroicus. that the line from Euripides’ play (see n.l. 168 dialogis E.g. those written by Lucian. Er. 156) is the same as the one quoted from Aes- rejects them in this context, because they do chylus “absque paucis syllabis”. not supply the right material for apo- 158–161 Velut … Leúkiov Cic. De or. II, 273; phthegms. Cato 11; Liv. XXVII, 25, 3–5; Plut. Fab. Max. 173–175 Veluti … âgoreúeiv Diog. Laert. V, 5; 23, 3–4 (Leúkiov codd., Líbiov emend.). Cf. cf. Apophth., LB IV, 338 A, Aristoteles 2. Apophth., LB IV, 255 D, Fabius Maximus 22, 175 ˆWkúmorov … âgoreúeiv Hom. Il. XVIII, based on Plut. Mor. 195 F–196 A, Regum et 95. imp. apophth., Fabius Maximus 6 (Libíou). 176–177 Nec … reperta Cf. De cop. verb., ASD 162–163 Item … pusillo Philostr. Vit. soph. 485; I, 6, p. 238, l. 2 and p. 239, n.ll. 1000–1006. Plut. Mor. 804 A–B, Praecepta gerendae reipu- 44 EPISTOLA NVNCVPATORIA

180 Optimum apophthegmatis genus est, quod paucis verbis sensum non vulga- 181 rem significat potius quam exprimit, quale nemo facile possit studio fingere, 182 quodque quo propius ac diutius contemplere, hoc magis ac magis delectat. 183 Vniuersum autem hoc genus quod prouerbia, sententias, insigniter dicta factaque 184 complectitur, accommodatissimum est principibus viris, quibus ob reipublicae 185 negocia non vacat magnam vitae partem libris impendere. Haec autem vt cum LB 91–92 volu|ptate discuntur facileque insidunt animo, ita longe plus habent philosophiae 187 in recessu quam prima fronte prae se ferunt. Legimus Caesarem Augustum, quic- 188 quid vsquam talium praeceptorum nactus esset, describendum curare solitum et 189 ad varia loca mittere. Videmus autem priscis illis sapientibus hoc praecipuo fuisse 190 studio, vt res dignas cognitu voluptatis illecebra teneris ingeniis insererent, quo 191 rudis aetas nondum matura seriis philosophiae praeceptis per lusum disceret quae 192 per omnem vitam magno forent vsui. Hoc consilio cosmographiam, astrologiam 193 et musicam, naturalem ac moralem philosophiam scite confictis fabulis et apolo- 194 gis asperserunt. 195 In his vero nostris videbuntur esse quaedam, quae nihil faciant ad bonos 196 mores, sed risum modo commoueant. Ne id quidem vitio dandum existimo, risu 197 nonnunquam relaxare animum curis fatigatum, modo risus sit argutus ac libera- 198 lis. Haec enim exhilarant ac vegetant iuuenum ingenia nec mediocriter faciunt et 199 ad vitae comitatem et ad orationis iucunditatem. Quid enim magis edulcat M. 200 Tullii dictionem quam quod eam huiusmodi dictis subinde condit? Quid porro 201 sunt Plutarchi Moralia nisi aulea huiusmodi coloribus picturata? 202 Iam illa quae maxime videntur ridicula, tractando fiunt seria. Quid enim 203 magis ridiculum quam Diogenes in meridie cum lucerna obambulans et homi- 204 nem se in frequenti foro quaerere dictitans? At interim ridendo discimus non esse 205 statim homines qui speciem habent hominis, quam habent et statuae, sed vt 206 inuenias hominem inuestigandus est animus. Is si recta ratione ducitur potius- 207 quam affectu, tum demum repperisti hominem. Item quid aeque ridiculum 208 atque quod Phryne, stipulata vt quod ipsa prior faceret idem caeterae mulieres in 209 conuiuio facerent omnes, manum bis aquae immersam admouit fronti, hoc com- 210 mento magno omnium risu prodens caeterarum fucos, quum ipsa videretur

~~190 quo C: ac A B. 208 stipulata B C: stipulata prius A. 197 ac B C: et A.~~

180–182 Optimum … delectat The Spartans 24–25; De conscr. ep., ASD I, 2, p. 245, ll. exercised their children in the use of lógwç … 3–6; p. 246, l. 15–p. 247, l. 1; in both cases pikrían ∂xonti memigménjn xáriti kaì poll®n the context contains the same apophthegm âpò braxeíav lézewv ânaqeÉrjsin (Plut. Lyc. about Diogenes carrying a lamp in broad 19, 1). daylight (ASD I, 2, pp. 31–32, ll. 28–2; p. 187–189 Legimus … mittere Suet. Aug. 89, 2. 244, ll. 15–17). See Ter Meer, A True Mirror, 189–194 Videmus … asperserunt Cf. De pueris, pp. 75–76. ASD I, 2, p. 66, ll. 18–28. 208–211 quod Phryne … formosior Gal. Protr. X, 203–204 Diogenes … dictitans Diog. Laert. VI, 7–8 (transl. ASD I, 1, p. 650, ll. 14–23); 41; cf. Apophth. [766]. cf. Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 187, 205 statuae Cf. De pueris, ASD I, 2, p. 31, ll. ll. 520–527; Apophth., LB IV, 319 C, 83. EPISTOLA NVNCVPATORIA 45

211 etiam formosior? Sed hic risus nos docet idem quod serio dixit Socrates, vt tales 212 esse studeamus quales haberi velimus, ne detracto fuco pro gloria male affectata 213 reportemus ignominiam. Docet et illud, ne nitamur bonis externis fluxisque, 214 quae variis casibus facile eripiuntur homini, sed paremus veras opes animi, in 215 quas nullum ius habet fortuna. Tantum seriae philosophiae docet nos illud ridi- 216 culum meretriculae factum. 217 Proinde quanquam alioqui seueris rationibus institueret ciues suos Lycurgus, 218 tamen liberales iocos illis non solum permisit, sed etiam praecepit. Instituit enim 219 exercitamenti genus quod lésxav appellabat, ad quod conueniebant seniores iam 220 a publicis functionibus emeriti, lepidis dictis liberalibusque iocis tempus cum 221 voluptate transmittentes, sed quae vel ad honesti laudem vel ad vitiorum vitupe- 222 rationem conducerent. Quin et signum collocauit Gélwti deo, id est Risui, quod 223 vtilissimum iudicaret modestis facetiis animorum vigorem recreare et ad honestos 224 labores alacres reddere, quando in rebus humanis

~~225 quod caret alterna requie durabile non est.~~

226 Quin et Cleomenes adeo seuerus, vt nec mimos nec psaltrias nec tibicines 227 vnquam admiserit in rempublicam, probauit tamen vt ciues iocis liberalibus sal- 228 sisque dicteriis inter se decertarent. 229 Denique quoties datur a negociis vacuum tempus aut ipsa res postulat hilari- 230 tatem, quanto decentius est huiusmodi dictis ludere quam illiberalibus, indoctis 231 et obscoenis fabulis oblectari! Mihi videtur aliquanto consultius pueros in ludis 232 litterariis huiusmodi thematis exerceri quam vulgaribus istis, quae vt sensiculos 233 habent frigidos, ita non indicant linguae Latinae mysteria; modo praeceptor indi- 234 cet rationes quibus quod breuiter dictum est queat dilatari et quod ridicule dic- 235 tum est possit ad vsum serium accommodari. His addam et illud: in sacris 236 concionibus fortasse non conuenit scripturis diuinis admiscere iocos humanos, 237 sed tamen excusatius haec adhiberentur ad excitandos dormitantes quam aniles 238 fabulae, quas nonnulli solent ex abrupto interponere prorsus e media vulgi fece 239 haustas.

~~215 quas B C: quae A. 235 addam A–C: addamus D–LB.~~

211–212 idem … velimus Xen. Mem. I, 7, 1; Cic. 12, 6. Off. II, 43; Val. Max. VII, 2, ext. 1; cf. 225 quod … est Ov. Her. 4, 89. Apophth. [551]. 226–228 Quin … decertarent According to 218–222 Instituit … conducerent Plut. Lyc. 25, Plut. Cleom. 12, 4 Cleomenes’ army was not 2–3. followed by actors, jugglers, dancers or 222 Quin … Risui Plut. Lyc. 25, 4. This statue harpers, its pastime consisting of jesting is also mentioned in Cleom. 9, 1. only. 222–224 quod … reddere According to Plut. 235–239 in … haustas Cf. Eccles., ASD V, 4, pp. Lyc. 25, 4 Lycurgus considered jesting as 274–278, ll. 613–694; Moria, ASD IV, 3, p. Ødusma toÕ pónou kaì t±v diaítjv. On the 130, ll. 101–106. See also Allen, Ep. 2431, n.l. practice of jesting in Sparta see also Plut. Lyc. 278. 46 EPISTOLA NVNCVPATORIA

240 Iulius Caesar tot ciuilia bellicaque negotia sustinens argutis dicteriis, quibus 241 adeo delectabatur vt etiam in ipsum torta probaret modo scita, solet curarum las- 242 situdinem discutere. Vix alius imperatorum fuit Augusto Caesare vel sanctior vel 243 occupatior. At rursus quis in hoc genere vrbanior? De M. Tullio nihil dicam, qui 244 nonnullis videtur in iocando nec modi nec decori satis meminisse. Xenocrates 245 philosophus ingenii fuit tristioris, vir alioqui magnus, sed hunc Plato subinde 246 iubebat litare Gratiis. Zenon totus Stoicus Socratem ob perpetuam sermonum 247 vrbanitatem scurram Atticum solet appellare; nullus tamen est quin fateatur 248 Socratem vtroque sanctiorem. Ne commemorem quod nullorum dicta magis 249 celebrantur quam quae leporibus condita sunt; certe pueris instituendis vtilior 250 esset Socrates, Diogenes aut Aristippus quam Xenocrates aut Zeno. Quod si recte 251 visum est sapientissimis viris primam aetatem oblectamentis quibusdam ad amo- 252 rem sapientiae seuerioris allicere, multo magis id conuenit tum iuueni tum prin- 253 cipi, quem vt vigilantem esse decet, ita non oportet nec ipsum vnquam esse tris- 254 tem nec quenquam a se tristem dimittere. Animus autem amoenioribus studiis 255 educatus fit ad omnes curas ferendas vegetior et ad omnem hominum consuetu- 256 dinem festiuior. 257 His rationibus me tueri poteram, si nihil collegissem nisi facetias; nunc seriis 258 haec duntaxat admixta sunt, veluti conuiuii condimenta. Quo genere si te sensero 259 delectatum, haud me poenitebit huius operae licet humilioris, vt aliqui fortasse 260 iudicabunt. Scribunt alii prouectioribus, nos principis aetatem teneram lactamus. 261 Quod si haec infra tuos profectus fuerint (certe optarim esse), tamen scio tibi 262 non ingratum fore per te communibus adolescentulorum studiis hoc vtilitatis 263 accessisse. Et nos fortasse dabimus aliquando seueriora, posteaquam haec edidi- 264 ceris. Nam ediscenda sunt omnino, quo semper ad manum praesto sint. 265 Quanquam quid meis opus, quum domi habeas Conradum Heresbachium, 266 virum omni genere literarum absolutum, quem sic in te video affectum vt, quod

~~258 genere C: om. A B. 263 posteaquam A–D: postquam BAS LB.~~

240–242 Iulius … discutere Cf. Cic. Fam. IX, 246–247 Zenon … appellare Cic. Nat. I, 93. 16, 4; Suet. Caes. 56, 7. Cicero ascribes this saying to the Epicurean 240–241 quibus … scita Cf. Ep. 337, ll. 223–225: Zeno of Sidon. Er. apparently confuses him “Tantam vim habet lepos et iucunditas ser- with Zeno of Citium, the founder of Stoicism. monis, vt etiam in nos apte tortis dicteriis 253–254 ita … dimittere Perhaps an allusion to delectemur, id quod de C. Caesare litteris est Suet. Tit. 8, 1: “non oportere ait [sc. Titus] proditum”. A note to this passage in CWE 3, quemquam a sermone principis tristem dis- p. 119, l. 238, refers to Suet. Caes. 73, which, cedere”; cf. Apophth., LB IV, 279 D, Titus 1. however, illustrates Caesar’s lenience, not his See also Regio, p. 96, dedicatory letter to the appreciation of jests. Er.’ characterization may Reg. et imp. apophth., addressed to the doge apply to Augustus; see Macr. Sat. II, 4, 19–31; of Venice, Leonardo Loredan: “Lites et Apophth. [1093]–[1104]. controuersias aequissime dirimas, neminem 242–243 Vix … vrbanior See Macr. Sat. II, 4, probum a tuo conspectu tristem dimittas”. 1–18; Apophth. [1074]–[1092]. 265 Conradum Heresbachium Konrad Heres- 243–244 qui … meminisse Quint. Inst. VI, 3, bach (1496–1576) had been tutor of William 2–3; Plut. Cic. 50, 5; Macr. Sat. II, 1, 12. of Cleves on recommendation of Erasmus 244–246 Xenocrates … Gratiis Diog. Laert. IV, 6. since 1523. EPISTOLA NVNCVPATORIA 47

267 optimo praeceptore dignum est, alumni sui commodis et ornamentis impensius 268 gaudeat quam suis? Is vt tuam pueritiam formauit literis, ita grandiorem aetatem 269 poterit fidelibus prudentibusque consiliis adiuuare. Mihi quoque non minus 270 iucundum quam honorificum fuerit quantulacunque ex parte felicissimam indo- 271 lem tuam nostra promouisse industria. Quod superest, Deum Optimum Maxi- 272 mum precamur, vt sua dona, quae largissime in te contulit, seruare, tueri et 273 augere dignetur, quo simul et laudatissimorum parentum votis respondeas et cla- 274 rissimis maiorum tuorum imaginibus dignus euadas et luculentae ditioni, cui 275 natus ac destinatus es, par esse queas. Desinam, si verbum addidero: dum in his versaris, memento te non Christianorum sed ethnicorum apophthegmata legere, videlicet vt legas cum iudicio.

~~Apud Friburgum Brisgoiae, IIII Kal. Martias, anno MDXXXI.~~

~~275–277 dum … iudicio This is the ‘antidote’ a authors; see Inst. princ. christ., ASD IV, 1, p. prince needs before he starts reading pagan 179, ll. 415–419.~~

LB 93 [A] APOPHTHEGMATA 2 lepideque dicta principum, philosophorum ac diuersi generis hominum 3 ex Graecis pariter ac Latinis autoribus selecta 4 cum interpretatione commoda dicti argutiam aperiente 5 per Des. Erasmum Roterodamum 6 7 APOPHTHEGMATA LACONICA secundum ordinem literarum Graecum. Liber primus

8 AGASICLES 9 10 Lacedaemonii quoniam seueriores erant ac moribus incorruptioribus bellique 11 gloriam potissimum spectabant, contemnebant omneis arteis quae ciuium ani- 12 mos videbantur emasculare et a vera virtute ad ociosam ostentationem traducere. 13 Nam et Roma, cum adhuc spiraret germanam illam austeritatem, Graeculos pro- 14 fessores vrbe exegit. Hoc genus studiis nulla Graeciae pars corruptior erat quam

~~2 lepideque B C: ac lepide A. 11 omneis A–D: omnis BAS, omnes LB.~~

7 secundum … Graecum This is in line with Der kleine Pauly except where otherwise Filelfo’s translation. Regio’s arrangement of specified. the apophthegms is based on the Latin trans- 10–12 Lacedaemonii … traducere Cf. Plut. Mor. cription of the names (cf. Epist. nunc. I–VI, 237 A, Apophth. Laconica, inst. 4; see ll. 102–3). Apophth. [433]. 13–14 Nam … exegit Cf. Apophth. [433], ll. 9 AGASICLES Spartan king of the Eurypon- 469–472. Cato Maior expelled a legation of tid house 590–560. Works of reference men- Greek philosophers in 155 to protect Roman tion different dates with respect to the early young men against their influence (Plut. Spartan kings depending on the sources. Cat. Mai. 22). See N. Petrochilos, Roman The dates in this commentary are based on attitudes to the Greeks, Athens, 1974, p. 186. 50 APOPHTHEGMATVM LIBER I

15 Attica, vbi Gorgias, Lysias, Isocrates, Prodicus aliique innumeri sophistae magno 16 cum applausu populi nec mediocri mercede garriebant. 17 [1] 1 Cum igitur Agasicli Lacedaemoniorum regi diceret quidam admirari 18 sese quod, cum esset auidus discendi, non adiungeret sibi Philophanem sophis- 19 tam, regali prorsus indole respondit ‘Eorum’ inquiens ‘volo esse discipulus, quo- 20 rum sum et filius’, significans non minus interesse quos nactus sis parentes quam 21 quos asciscas praeceptores. Etenim vt liberi ferme referunt maiorum vnde pro- 22 gnati sunt ingenium, ita praeceptorum vitia demigrant in eos quos instituunt. Et 23 honestae vitae institutio potissimum ab illis petenda est, qui virtutem ipsis factis 24 praestiterunt, non ab iis qui compositis arte verbis de virtute nugantur. At nunc 25 summi orbis monarchae futuri, Deum immortalem! quibus interdum viris a 26 teneris annis formandi instituendique creduntur, quum principi non minus tum 27 perniciosum sit tum indecorum ab inhonestis institui quam nasci! Nec quaelibet 28 artes discendae sunt principi, sed hae duntaxat quae tradunt rationem recte 29 administrandi regnum. 30 [2] 2 Rursus quum alius quispiam ab eo sciscitaretur, quo pacto posset ali- 31 quis tuto imperare nullo stipatus satellitio, respondit: ‘Si sic imperet suis, que- 32 madmodum pater imperat liberis’. Nemo plura dixit vnquam maiore compendio. 33 Domini tantum timentur a seruis, quo mali metu coherceantur, quos non corri- 34 git pudor. Pater quoniam liberis consulit potius quam sibi, diligitur ab illis, sic vt 35 autoritatem comitetur reuerentia. Aduersus hos adeo non est opus satellitio, vt 36 non aliud sit satellitium fidelius illorum stipatu. Quod si rex beneuolentia ac 37 benefactis adiungeret sibi ciuium animos, non esset opus barbarico conducti- 38 tioque satellitio, sed nullos haberet corporis sui custodes tutiores quam ciues, erga

~~22 quos A–D: qui BAS LB. 35–36 vt … sit B C: sed … est A. 35 adeo B C: om. A.~~

15 Gorgias … Prodicus Gorgias of Leontini (c. quis est? Num hic sophistes? Sic enim appel- 485–c. 380) and Prodicus, another contem- labantur ei, qui ostentationis aut quaestus porary of Socrates, are sophists. Lysias (c. caussa philosophabantur.” 445–c. 380) and Isocrates (436–338) belong to [1] the ‘ten Attic orators’. 17–20 Cum … filius Plut. Mor. 208 A–B, sophistae I.e. rhetoricians. Er. also refers Apophth. Laconica, Agasicles 1. Cf. Lingua, to Isocrates as sophista in the dedicatory ASD IV, 1A, p. 42, ll. 536–539. letter to Inst. princ. christ., ASD IV, 1, 18 Philophanem Otherwise unknown. p. 134, ll. 57–59. Cf. Cic. Or. 37 (on the 19 Generose*. epideictic genre): “… et talium suasionum, [2] qualem Isocrates fecit Panegyricum mul- 30–32 Rursus … liberis Plut. Mor. 208 B, tique alii qui sunt nominati sophistae”. Apophth. Laconica, Agasicles 2. The mention of Lysias in this context is 31 Grauiter ac moderate*. perhaps inspired by Plato, who ascribes to 33–34 quo … pudor Cf. Sall. Iug. 100, 5: “et him the êrwtikòv lógov in Phaedr. 230 sane Marius illoque aliisque temporibus E–234 C. Iugurthini belli pudore magis quam malo 15–16 magno … mercede Cf. Cic. Ac. 1 72: “At exercitum coercebat”. APOPHTHEGMATVM LIBER I 51

39 quos patris gereret affectum. Porro quibus placet hoc dictum oderint dum 40 metuant, nullos magis habent suspectos quam quibus oportebat maxime confi- 41 dere; ac multos metuat oportet, quem metuunt multi. 42 AGESILAVS

43 [3] 3 Agesilaus ille magnus Lacedaemoniorum rex, quum in compotatione 44 quadam sortibus ex more ductis factus esset princeps conuiuii (huius autem 45 partes erant praescribere quantum quisque biberet), rogatus a pincerna quantum 46 cuique vini deberet apponere, ‘Si multum’ inquit ‘vini paratum est, dato cuique 47 quantum poscit; sin parum, cunctis ex aequo diuidito’. Hac dexteritate mire 48 prospexit ne vel parata vini copia deesset quibus placeret largior potatio, vel ad 49 bibendum cogerentur quibus placeret sobrietas. Rursus in maligniore vini copia 50 per aequalitatem exclusit occasionem murmuris. Etenim cum singulis aequa vini LB 94 portio distribueretur, nihil deerat his qui bibebant mode|ratius; et qui largius fue- 52 rant bibituri, quum haberent quod naturae satis esset, queri non poterant si de- 53 erat libidini, eo quod nemo omnium plus aut minus haberet caeteris. Itaque 54 aequis animis se illi quoque ad moderationem componebant, quibus alioqui pla- 55 cebat luxus. Porro Lacedaemonii praeter caeteros Graecos victus frugalitatem pro- 56 babant. 57 [4] 4 Quum vero narraretur apud eum maleficum quempiam ac scelero- 58 sum hominem constanter pertulisse tormenta, ‘Vt insigniter’ inquit ‘miser est 59 homo, qui tolerantiam ac patientiam in res flagitiosas ac turpes collocet!’ Apud 60 Lacedaemonios admirabilis erat malorum tolerantia, quae si suscipiatur ob res 61 honestas, magnam promeretur laudem; sin ob turpes, non solum non meretur 62 fortitudinis laudem qui tolerat, sed hoc miserior est ac vir peior, quo constantius 63 se gesserit. Ponjróv enim Graece et malum sonat et translato tono laboriosum 64 siue calamitosum. Dolebat egregio duci tantum animi robur ac naturae vim in re 65 turpi consumptam, quam si attulisset ad res honestas, magno vsui poterat esse rei 66 publicae.

~~41 metuat A C: metuant B. 46 deberet A–C: debet D–LB.~~

39–40 oderint dum metuant Cf. Adag. 1862 passage includes an explanation of the dic- (Oderint, dum metuant), ASD II, 4, pp. tum very similar to the comment added to 252–253; Apophth., LB IV, 274 D, Caligula the apophthegm. 8. 46 Solerter*. 41 multos … multi Cf. Macr. Sat. II, 7, 4: [4] “Necesse est multos timeat quem multi 57–59 Quum … collocet Plut. Mor. 208 C, timent”, see Apophth., LB IV, 307 E–F, 46. Apophth. Laconica, Agesilaus 2. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 80, ll. 759–761. 42 AGESILAVS Agesilaus II, Spartan king of 58 Grauiter*. the Eurypontid house 399–360/59. 58 miser Plut., loc. cit.: ponjróv, cf. ll. 63–64. [3] 63 translato tono Liddell-Scott s.v. moxqjróv: 43–47 Agesilaus … diuidito Plut. Mor. 208 “Some Gramm. write móxqjrov, pónjrov in B–C, Apophth. Laconica, Agesilaus 1. Cf. signf. I [‘suffering hardship’], moxqjróv, po- Coll., ASD I, 3, pp. 439–440, ll. 39–56, which njróv in signf. II [‘knavish’]”. 52 APOPHTHEGMATVM LIBER I

67 [5] 5 Alio quodam laudante rhetorem hoc nomine, quod mirifice res exi- 68 guas verbis amplificaret, ‘Ego’ inquit ‘ne sutorem quidem arbitrer bonum, qui 69 paruo pedi magnos inducat calceos’. Veritas in dicendo maxime probanda est; et 70 is optime dicit, cuius oratio congruit rebus, ex quibus petenda est orationis qua- 71 litas potius quam ex artificio. 72 [6] 6 Quum quidam vrgeret illum improbe postulando diceretque ei ‘Pro- 73 misisti’, atque idem crebro repeteret, quasi iam fas non esset negare quod pete- 74 batur, ‘Recte sane,’ inquit, ‘si quidem iustum est quod petis, promisi; sin minus, 75 dixi, non promisi’. Hoc dicto elusit flagitatoris improbitatem. Ille vero quum 76 nondum faceret flagitandi finem, sed subiiceret ‘Atqui decet reges praestare quic- 77 quid vel capite annuerint’, ‘Nihilo magis’ inquit ‘quam eos qui reges adeunt decet 78 ea petere loquique quae iusta sunt, spectantes simul et opportunitatem et quid 79 regibus conueniat decorumque sit’. Sunt qui principes velut ex insidiis adoriun- 80 tur et a bene potis aut alioqui aliud agentibus, vt non vacet quale sit quod peti- 81 tur considerare, postulant quod iniquum est; his merito negatur quod promis- 82 sum est, et repulsi immerito requirunt fidem a promissore, qui sui officii non 83 meminerunt in postulando. 84 [7] 7 Quoties audiebat aliquos ab aliis laudari aut vituperari, existimabat 85 non minus esse discendos eorum mores qui loquebantur quam eorum de quibus 86 loquebantur. Sensit vir prudentissimus, qui auide obtrectant alienae laudi, magis 87 prodere morbum suum quam detegere mores alienos, et qui ob res parum hones- 88 tas laudant quempiam aut ob laudabiles vituperant, indicare stultitiam suam per- 89 uersumque iudicium. 90 [8] 8 Quum adhuc puer esset et ageretur ludus solennis, quo pueritia tum 91 exercebatur, atque is qui negotio praefectus erat statuisset illum in loco parum 92 honorifico, paruit quidem tametsi iam rex designatus ac dixit: ‘Bene sane habet, 93 ostendam enim non locum viris sed viros loco conciliare dignitatem’. Nimirum 94 vox ea declarat in puero miram animi celsitudinem cum pari moderatione

~~72 diceretque B C: dixissetque A. 94 declarat B C: declarabat A. 83 meminerunt A–D: meminerint BAS LB.~~

[5] 74 Iuste et vrbaniter*. 67–69 Alio … calceos Plut. Mor. 208 C, si quidem Ald., p. 182: eî dˆ (eî gˆ codd.), Apophth. Laconica, Agesilaus 3. Cf. Lingua, Ald.Er.: eî mèn. ASD IV, 1A, p. 42, ll. 530–533; Adag. 2567 77 capite annuerint Plut., loc. cit.: ºtti ken (Herculis cothurnos aptare infanti), ASD II, kefal±Ç kataneúswsin, cf. Hom. Il. I, 527. 6, p. 375, ll. 630–635; De conscr. ep., ASD I, [7] 2, p. 211, l. 13–p. 212, l. 1. 84–86 Quoties … loquebantur Plut. Mor. 208 67 mirifice Ald., p. 182: dunat¬v, Ald.Er.: D, Apophth. Laconica, Agesilaus 5. Cf. Lin- dein¬v. gua, ASD IV, 1A, p. 131, ll. 455–458. 68 Salse*. 84 Prudenter*. [6] [8] 72–79 Quum … sit Plut. Mor. 208 C–D, 90–93 Quum … dignitatem Plut. Mor. 208 Apophth. Laconica, Agesilaus 4. Cf. the pre- D–E, Apophth. Laconica, Agesilaus 6. Cf. face to the 1528 edition of the Adagia, ASD Apophth. [163]. II, 1, p. 36, ll. 332–334 (Ep. 2022, ll. 12–14). 92 Magnanimiter*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 53

95 coniunctam. Nec alii magis sunt administrando regno idonei. Simile quiddam 96 tribuunt Aristippo. 97 [9] 9 Quum medicus quispiam illi praescriberet curationem nimis exactam 98 minimeque simplicem qualis esse solet apud Lacedaemonios, ‘Per geminos,’ 99 inquit, ‘sumam quae praescribis, si mihi prorsus est in fatis vt non viuam, etiamsi 100 non omnia sumpsero’. Significabat eiusmodi curationes citius acceleraturas mor- 101 tem quam depulsuras morbum. Nec tam operosa pharmaca sumenda, nisi qui LB 95 destinauit mo|ri. Omnibus in rebus ei genti placuit frugalitas ac simplicitas. 103 [10] 10 Quum adstantem arae Palladis, cui apud Spartanos ab aereo delu- 104 bro xalkeoíkwç cognomen est, vt bouem immolaret, momordisset pediculus, non 105 auersus est, sed arreptum palam omnibus occidit, ‘Per deos,’ inquiens, ‘equidem 106 insidiatorem lubens vel in ipsa ara’. Videlicet declarauit animum nec inepto 107 pudori nec superstitioni obnoxium tecteque significauit insidias molientibus nul- 108 lam aram aut asylum oportere tutum esse. 109 [11] 11 Quum puer quidam eo vidente murem captum e cauo protraheret 110 musque conuersus momordisset tenentis manum atque effugisset, Agesilaus indi- 111 cauit his qui aderant dixitque: ‘Posteaquam minimum animalculum sic vlciscitur 112 eos a quibus laeditur, quid viros oporteat facere cogitate’. Ita dux fortissimus 113 vndecunque captata occasione animum addere studebat suis, vt audentiores fie- 114 rent aduersus hostem. Sed idem exemplum magis eo valet, ne quis quamlibet 115 potens iniuria prouocet infirmiorem. Fit enim saepenumero vt qui, sicut ait Flac- 116 cus, fragili quaerit illidere dentem, infringat solido. 117 [12] 12 Quum in animo haberet mouere bellum aduersus regem Persarum, 118 quo Graecos Asiam incolentes libertati restitueret, consuluit oraculum Iouis 119 Dodonaei. Nam ea gens ex oraculis deorum pleraque gerebat. Is quum iussisset 120 vt pro suo arbitratu bellum institueret, Agesilaus dei responsum renuntiauit 121 ephoris. (Hi erant quinque iudices, quorum autoritati reges quoque parere coge-

95–96 Simile … Aristippo See Apophth. [666], Apophth. Laconica, Agesilaus 8. ll. 755–759. 105 Simpliciter*. [9] [11] 97–100 Quum … sumpsero Plut. Mor. 208 E, 109–112 Quum … cogitate Plut. Mor. 208 F, Apophth. Laconica, Agesilaus 7. Apophth. Laconica, Agesilaus 9. Cf. Apophth. 98 Per geminos Translation of n® tÑ qeÉ, i.e. by [159]. the twin gods (the Dioscuri, Castor and Pol- 115–116 vt … solido Hor. Serm. II, 1, 77–78: “et lux). fragili quaerens inlidere dentem / Offendet sumam … praescribis Added by Er. solido”. 99 Argute*. [12] 99–100 si … sumpsero Ald., p. 182: eî (omitted 117–125 Quum … apparat Plut. Mor. 208 by several mss., and by Filelfo, f. u4vo, and F–209 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 10. Regio, p. 99) oû pántwv moi prókeitai h±n, 118–119 oraculum Iouis Dodonaei Jupiter’s oracle oûdˆ eî pánta ânadéxomai. The final phrase at Dodona in Epirus. etiamsi … sumpsero does not correspond 119 Nam … gerebat Explanation inserted by with the Aldine text. Perhaps Er. deliberately Er.; cf. Cic. Div. I, 95: “[Lacedaemonii] de deviated from it, accentuating the criticism rebus maioribus semper aut Delphis oraclum of physicians. aut ab Hammone aut a Dodona petebant” [10] and comm. ad loc. in ed. A.S. Pease, Liber 103–106 Quum … ara Plut. Mor. 208 E, primus, II, Illinois, 1920, p. 265. 54 APOPHTHEGMATVM LIBER I

122 bantur.) Illi vero suaserunt vt adiret et Delphicum oraculum iisdem de rebus sci- 123 scitaturus. Eo profectus hoc pacto proposuit consultationem: ‘Apollo, num idem 124 tibi videtur quod patri?’ Quum Apollo comprobasset Iouis oraculum, ita demum 125 delectus imperator bellum apparat. Vnico facto non vnam rem nos docens, pri- 126 mum moderationem animi, qui quum rex esset, non grauatus sit ephoris obtem- 127 perare rem superuacaneam imperantibus. Deinde declarauit, quam non temere 128 sit bellum capessendum. Illis non sat erat Iouis oraculum, quum hodie principes 129 frequenter inconsultis vel potius inuitis proceribus ac ciuitatibus ad arma prosi- 130 liant. Postremo demonstrauit, quam religiosam haberet de diis opinionem, qui si 131 inter se dissentiant non sint dii, obiter notans Homeri fabulas, qui fingit deorum 132 ac dearum atrocia dissidia et quod in principibus ac magistratibus turpe sit 133 adscribit suis numinibus. 134 [13] 13 Tissaphernes Persarum dux cum Agesilao foedus non ex animo sed 135 metu percusserat hac lege, vt Graecas ciuitates sineret libere suisque viuere legi- 136 bus. Mox ingentibus copiis a rege suo accersitis bellum illi denuntiauit, ni Asia 137 decederet. Hoc foedus violatum libenter arripuit Agesilaus, legatis hilari vultu 138 respondens se magnam habere gratiam Tissapherni, quod periurio suo et deos et 139 homines sibi infensos reddidisset, aduersae vero parti propitios. Recte sensit 140 absque prouidentia dei nihil geri in rebus mortalium magisque fidendum diuino 141 fauori quam humanis consiliis aut viribus. Caeterum exercitum mouit velut in 142 Cariam impressionem facturus; quo quum Tissaphernes ignarus doli cogeret 143 militem, Agesilaus repente copias mouit in Phrygiam, vbi quum multas cepisset 144 vrbes magnamque pecuniarum vim abstulisset, dixit amicis: ‘Foedera quidem 145 violare praeter causam impium est, caeterum hostibus imponere non modo ius- 146 tum est ac laude dignum, verum etiam et iucundum et lucrosum’. Vir bellandi

~~146 ac B C: et A.~~

124 Religiose*. Tissaférnei toùv présbeiv êkéleusen Üv patri Apollo was the son of Jupiter and Latona. poll®n xárin aût¬ç ∂xoi ºti êpiorkßsav aûtòv 124–125 ita … apparat Agesilaus was sent on mèn polemíouv toùv qeoùv êktßsato, to⁄v dˆ campaign against the Persian king Artaxerxes ÊElljsi summáxouv êpoíjsen; Nep. Ages. 2, 5: II Mnemon in 396. “[Agesilaus] iusiurandum servabat mul- 131–133 obiter … numinibus Cf. Plat. Rep. II, tumque in eo se consequi dicebat, quod Tis- 377 C–378 E; Cic. Nat. I, 42; see also saphernes periurio suo et homines suis rebus Apophth. [457], ll. 666–668. abalienaret et deos sibi iratos redderet; se [13] autem conservata religione confirmare exer- 134–146 Tissaphernes … lucrosum Plut. Mor. citum, cum animadverteret deum numen 209 A–B, Apophth. Laconica, Agesilaus 11. facere secum hominesque sibi conciliare ami- 134 Tissaphernes Satrap of Sardis (in Lydia) ciores, quod iis studere consuessent, quos 413–395. conservare fidem viderent”. 136 rege See Apophth. [12], n.ll. 124–125. 139–141 Recte … viribus This comment is 137–139 legatis … propitios Er. inserted this pas- added by Er. sage into Plutarch’s apophthegm basing him- 142–143 Cariam, Phrygiam To the south and to self on other versions of the anecdote. See the north respectively of Lydia. Xen. Ages. 1, 13 (Hell. III, 4, 11): ˆAgjsílaov 144 Iuste*. dè mála faidr¬ç t¬ç prosÉpwç âpagge⁄lai t¬ç APOPHTHEGMATVM LIBER I 55

147 auidus tamen ab iniusto bello abhorrebat nec eius suscipiendi ansam dare voluit, 148 datam feliciter arripuit; nec turpe putauit dolis in illum vti, qui violato foedere 149 periurio fefellisset et deos et homines. 150 [14] 14 Idem quum parum esset instructus equitatu, Ephesum sese recepit. 151 Ibi opulentis denuntiauit, vt quisquis pro se virum et equum praeberet a militia 152 esset immunis. Hac arte factum est, vt pro ignauis ac timidis diuitibus breui col- 153 ligeret et equos et viros strennuos ac bello idoneos. Qua quidem in re dicebat sese 154 Agamemnonis exemplum retulisse, quod is accepta equa generosa virum diuitem 155 sed ignauum militia liberasset. Locus autem est apud Homerum Iliados C:

156 T®n Agamémnoniˆ d¬kˆ Agxisiádjvˆ ˆExépwlov 157 D¬rˆ, ÿna mß oï ∏poiqˆ üpò ‰Ilion ©nemóessan, | LB 96 ˆAllˆ aûtoÕ térpoito ménwn· méga gár oï ∂dwke 159 Heùv ãfenov, na⁄en dˆ º gˆ ên eûruxórwç Siku¬ni.

~~160 De equa loquitur,~~

161 Quam dederat Anchisiades Echepolus Atridae 162 Dono, ne huic comes iret ad altae moenia Troiae, 163 Sed remanere domi ac sese oblectare liceret; 164 Nam viro opes pater altitonans donarat opimas, 165 Incoluit vero praediuitem agris Sicyonem.

166 Hae sunt artes excellenti principe dignae, quibus efficitur vt quod ad reipublicae 167 dignitatem incolumitatemue necessarium est, non per violentiam inuidiosam 168 extorqueat, sed ea dexteritate impetret, vt nec tenues grauet et a ditioribus etiam 169 gratiam ineat. 170 [15] 15 Caeterum quum edixisset vt captiui nudi venderentur, laphyropo- 171 lae, quorum munus erat res praedatitias diuendere, quod erant iussi faciebant; ac 172 vestium quidem, quoniam iuxta barbaricum morem erant splendidae multique 173 pretii, complures extiterunt emptores. Caeterum ipsa corpora candida prorsusque 174 tenera ac delicata nec quicquam virile prae se ferentia, quippe in vmbra, otio ac 175 voluptatibus educata, adeo nemo concupiuit emere, vt deriderent etiam hoc mer- 176 cium genus velut inutilium nec vllius omnino pretii. Id animaduertens Agesilaus, 177 qui auctioni praesidebat, et hunc casum torsit ad animandos ad fortitudinem

~~156 d¬kˆ A B BAS LB: d¬nkˆ C, d¬n kˆ D. 158 gár A: gàr B C. 157 ÷lion C: ÿlion A B. 159 dˆ A–D: gˆ BAS LB.~~

[14] 170–179 Caeterum … demonstrans Plut. Mor. 150–155 Idem … liberasset Plut. Mor. 209 B–C, 209 C, Apophth. Laconica, Agesilaus 13. Apophth. Laconica, Agesilaus 12. 170 quum … venderentur In Ephesus, during 150 quum … equitatu During his campaign in Agesilaus’ campaign against Artaxerxes II. Phrygia (see Apophth. [13]). 177 qui auctioni praesidebat Plut., loc. cit.: 153 Callide*. êpistàv ö Agjsílaovˆ , i.e. “astans Agesilaus” 156–159 t®n … Siku¬ni Hom. Il. XXIII, (Filelfo, f. u5ro, Regio, p. 101). 296–299. 177–178 et … milites This observation is added [15] by Er.; cf. Apophth. [11], ll. 112–114. 56 APOPHTHEGMATVM LIBER I

178 milites. ‘Haec’ inquit ‘sunt pro quibus pugnatis’, ornamenta captiuorum osten- 179 dens, ‘hi quibus cum pugnatis’, nuda captiuorum corpora demonstrans. Duplici 180 nimirum argumento addidit suis animos, amplissima spe praemiorum et hostium 181 imbellium extremo contemptu. 182 [16] 16 Idem quum in Lydia Tissaphernem vertisset in fugam ac quamplu- 183 rimis interemptis iam in agros regios fecisset incursionem, rex Persarum per lega- 184 tos, quorum praecipuus Titraustes, ingentem pecuniarum vim vltro ad illum 185 misit, petens vt a bello desisteret. Agesilaus spreta pecunia respondit pacis qui- 186 dem tempore reipublicae vigere autoritatem, vt ius habeat decernendi quod ad 187 tuendam ciuitatis tranquillitatem censuerit conducere, belli vero tempore non 188 item; sibi vero iucundius esse, si milites suos ditet quam si ditescat ipse; prae- 189 terea se pulcherrimum ducere, si Graeci non munera caperent ab hostibus, sed 190 armis pararent spolia. Vox excellentis animi, qui non aliud virtutis praemium 191 ambiret quam gloriam nec pacem hosti venderet fraudato milite. 192 [17] 17 Quum Megabates Spithridatis filius eximia forma adolescens Agesi- 193 laum adisset aliquando salutandi gratia ac iuxta Persarum morem osculum offer- 194 ret, quod ab eo videretur admodum amari, Agesilaus auertit vultum refugiens 195 osculum. Caeterum quum erubuisset ille, ratus se contemptui fuisse, ac deinceps

~~195 ac deinceps B C: iamque A.~~

178 Solerter*. 193 iuxta Persarum morem Er. probably took [16] this from Xenophon’s version of the anec- 182–190 Idem … spolia Plut. Mor. 209 C–D, dote (Ages. 5, 4): êpixwríou ∫ntov to⁄v Pér- Apophth. Laconica, Agesilaus 14. saiv file⁄n oÃv ån tim¬sin. 182 Tissaphernem See Apophth. [13], n.l. 134. 195–200 Caeterum … refugias Er. replaced the Agesilaus defeated his forces in 395. version of the apophthegm with the corres- 184 Titraustes Tithraustes, xilíarxov of ponding passage from Plut. Ages. 11, 7–8: Artaxerxes II, does not figure in Plutarch’s ˆEpeì dˆ êke⁄nov aîsxunqeìv êpaúsato kaì tò apophthegm. Er. took his name from other loipòn ãpwqen ≠dj prosjgóreuen, âxqómenov sources; see Plut. Ages. 10, 6: Tiqraústjn … aŒ pálin kaì metamelómenov t±Ç fug±Ç toÕ Ωv … tòn dˆ Agjsílaonˆ ©zíou dialusámenon filßmatov ö Agjsílaovˆ prosepoie⁄to qaumá- âpople⁄n o÷kade, kaì xrßmata didoùv aût¬ç hein º ti d® paqÑn aûtòn ö Megabátjv âpò prosépemcen; Xen. Ages. 4, 6: didóntov dˆ stómatov oû filofrono⁄to. “Sù gàr a÷tiov" oï aût¬ç pámpolla d¬ra Tiqraústou, eî âpélqoi sunßqeiv ∂fasan “oûx üpostáv, âllà trésav êk t±v xÉrav; see also Xen. Hell. III, 4, 25. tò fíljma toÕ kaloÕ kaì fobjqeív· êpeì kaì 185–188 Agesilaus … item Plut. Mor. 209 C: ö nÕn ån ∂lqoi soi peisqeìv êke⁄nov êntòv filß- ˆAgjsílaov t±v mèn eîrßnjv ∂fj t®n pólin matov· âllˆ ºpwv aŒqiv oûk âpodeiliáseiv." e¤nai kurían. Er.’ paraphrase has been cor- The Aldine version of the replaced passage rected by Nannius, Miscellanea, p. 255: reads: Üv dˆ êpaúsato êke⁄nov prosiÉn, “Ciuitatem ius autoritatemque habere pacis êpehßtjsen aûtòn ö Agjsílaov,ˆ t¬n dè fílwn dandae”. See also Rummel, Er. as a Transla- faménwn Üv aûtòv e÷j a÷tiov, trésav tò toÕ tor of the Classics, p. 124. kaloÕ filßmatov êlqe⁄n, kaì m® âpo deilíav 185 Animose*. Øzein êke⁄non (p. 183). In Ald.Er. the last syl- 188 Liberaliter*. lable of filßmatov is underlined and an [17] index is added in the margin. 192–204 Quum … adimat Plut. Mor. 209 D–E, 195 ratus … fuisse Er. inserted this into the pas- Apophth. Laconica, Agesilaus 15. sage quoted in n.ll. 195–200; see Xen. Ages. 5, 192 Megabates Spithridatis filius Spithridates, a 5: êpeì dè ¿sper âtimasq±nai nomísav ö Persian, went over to Agesilaus in 396. His Megabátjv … son Megabates is otherwise unknown. APOPHTHEGMATVM LIBER I 57

196 salutaret eum eminus, rex poenitens vitati osculi finxit se mirari quid accidisset 197 Megabatae, quod ipsum non salutaret osculo. Familiares responderunt: ‘Ipse 198 fuisti in causa, o rex, qui venientem non exceperis, sed formosi basium exhorrue- 199 ris. Alioqui nunc quoque persuaderi poterit vt tibi veniat ad osculum; tantum ne 200 rursus refugias’. Hic posteaquam Agesilaus aliquandiu tacitus suo cum animo 201 cogitasset, ‘Non est’ inquit ‘opus vt illi reditum persuadeatis. Nam ego mihi sic 202 videor affectus, vt malim huiusmodi rebus superior esse quam aduersariorum 203 vrbem fortibus viris instructissimam per vim capere. Praestantius enim duco, vt 204 quis sibi ipsi seruet suam libertatem quam vt aliis libertatem adimat’. O virum 205 gerendo in alios imperio idoneum, qui suis cupiditatibus imperare posset! Quis 206 non miretur tam philosophicum in homine militari iudicium? Intellexit nemi- 207 nem esse liberum qui seruiret cupiditatibus; intellexit nullum esse imperium spe- 208 ciosius quam si quis animo suo posset imperare. Hoc exemplum temperantiae 209 multo pulchrius videbitur reputanti, quod Graecorum leges formosorum adoles- 210 centium amorem concedant, citra turpitudinem tamen aut vim. Quanquam hoc 211 apophthegma Plutarchus in Vitis paulo secus refert: ‘Ego’ inquit ‘denuo malim 212 illam de osculo pugnare pugnam quam omnia quae viderim mihi fieri aurea’. 213 Quo vir ille sensit amoris flammam acriorem, hoc pulchrius ducebat non obsequi 214 animo. 215 [18] 18 Cum caeteris in rebus esset rigidior et exacte iusti legumque tenax, 216 tamen in amicorum negociis existimabat inhumanitatis ac saeuitiae praetextum 217 esse nimium aduersus illos esse iustum. Huius rei testis est epistola quaedam per- LB 97 breuis, quae fertur ad Hidrieum Carem scripta, qua | cuidam amico veniam 219 deprecatur in hunc modum: ‘Nicias si nihil peccat, dimitte hominem; si peccat, 220 mihi dimitte, sed omnino dimitte’. Innocentem punire scelus est; culpam inter- 221 dum condonare in gratiam honesti deprecatoris humanitas est. Quum enim ius- 222 titiam semper oporteat esse clementia temperatam, quoties nacta est grauem 223 interpellatorem, et minus habet inuidiae et plus impetrat gratiae. In plerisque igi- 224 tur amicorum negociis ad eum modum se gerebat Agesilaus. Interdum tamen 225 magis sequebatur reipublicae vtilitatem per occasionem oblatam quam indulge- 226 bat amicitiae.

201 Continenter*. 215–220 Cum … dimitte Plut. Mor. 209 E, 202–203 aduersariorum … instructissimam Apophth. Laconica, Agesilaus 16. Plut. Mor. 209 E: t®n eûandrotátjn t¬n 216–217 tamen … iustum In Ald.Er., p. 183, ântitetagménwn pólin, i.e. “la ville la plus three dots (∴) are noted down in the margin riche en combattants vigoureux, de toutes next to this passage. celles qui nous affrontent” (Fuhrmann). 218 Humaniter*. 204–205 O virum … posset Cf. Cic. Parad. 5, Hidrieum Identity uncertain; during the pe- 33: “imperator quo modo? aut cui tandem riod 351–344 Caria was ruled by Hidrieus, hic libero imperabit, qui non potest cupidi- which was however after Agesilaus’ death. tatibus suis imperare?” See also Inst. princ. 219 Nicias Identity uncertain. christ., ASD IV, 1, p. 152, ll. 502–506. 223–226 In … amicitiae Plut. Mor. 209 E–F, 210–212 Quanquam … aurea Plut. Ages. 11, 9. Apophth. Laconica, Agesilaus 17. [18] 58 APOPHTHEGMATVM LIBER I

227 [19] 19 Quodam ergo die quum castra tumultuosius essent mouenda, ado- 228 lescentem cuius amore tenebatur relinquebat aegrotum; quumque is et blandis 229 precibus et lachrymis illum remorari conaretur, versus ad suos ‘Quam difficile est’ 230 inquit ‘simul et misereri et sapere!’, malens sequi quod id temporis expediebat 231 quam quod dictabat in amicum affectus. His animi dotibus caeteris praecellebat 232 Agesilaus. 233 [20] 20 Caeterum quod ad corporis curam attinebat, nulla in re melius 234 habebat quam hi quibuscum viuebat, a saturitate quidem et crapula in totum 235 abstinens. Somno vero sic vtebatur, non vt ille dominaretur, sed vt seruiret nego- 236 ciis. Aduersus aestum autem et frigus sic erat instructus, vt quatuor anni tempo- 237 ribus vnicis tantum vestibus vteretur. Caeterum quum in tentoriis inter milites 238 ageret, velut vnus quilibet e numero nihilo meliorem culcitram habebat quam 239 caeteri, illud assidue habens in ore, principis esse non mollicie deliciisue sed tem- 240 perantia ac fortitudine priuatis hominibus antecellere. O vere regiam vocem, si 241 addidisset ‘sapientia’! Nam ea vox omnes principis virtutes complectitur. 242 [21] 21 Sciscitante quodam, quid Spartae fructus attulissent Lycurgi leges, 243 ‘Voluptatum’ inquit ‘contemptum’, videlicet indicans non alia magis ex re nasci 244 reipublicae corruptelam quam ex deliciis. 245 [22] 22 Alii cuidam, qui se dicebat admirari quod Agesilaus cum caeteris 246 Lacedaemoniis tam frugali cibo vestituque vteretur, ‘Atqui,’ inquit, ‘o hospes, pro 247 hac frugalitate opimam messem metimus, libertatem’, sapienter admonens nul- 248 lam esse voluptatem viris ingenuis libertate suauiorem nec ibi diu libertatem esse 249 posse, vbi regnat luxus. 250 [23] 23 Rursus quum alius quidam eum admoneret vt aliquid de vitae 251 rigore remitteret, causam addens quod, quae est vitae volubilitas, euenire posset

~~229 suos C: eum A B. 247 frugalitate B C: vitae frugalitate A. 239 Grauiter* A: om. B C. 251 vitae B C: fortunae A. 243 Moderate* B C: Temperate* A.~~

[19] tation was influenced by Apophth. [24], ll. 227–230 Quodam … sapere Plut. Mor. 209 F, 257–258. Apophth. Laconica, Agesilaus 17. 236 Temperate*. 227 Quodam … mouenda During Agesilaus’ 239–240 illud … antecellere Plut. Mor. 210 A, campaign in Asia. Apophth. Laconica, Agesilaus 19. 230 Continenter et sapienter*. 239 Grauiter*. [20] [21] 233–239 Caeterum … caeteri Plut. Mor. 209 242–243 Sciscitante … contemptum Plut. Mor. F–210 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 18. 210 A, Apophth. Laconica, Agesilaus 20. 236–237 vt … vteretur Ald., p. 183: ¿ste 242 Lycurgi Legendary founder of Spartan law. mónoiv (mónov, mónon codd.) âeì xr±sqai ta⁄v 243 Moderate*. ¿raiv. Er. probably took the topic of cloth- [22] ing from Regio, p. 102: “ut solus eadem 245–247 Alii … libertatem Plut. Mor. 210 A, ueste quatuor anni temporibus semper ute- Apophth. Laconica, Agesilaus 21. retur”; cf. the emendation mentioned in 246 Sapienter*. app. crit. Nachstädt: âeì xr±sqai [23] <êsq±ti>. Rummel, Er. as a Translator of the 250–253 Rursus … mutationem Plut. Mor. 210 Classics, p. 124, supposes that Er.’ interpre- B, Apophth. Laconica, Agesilaus 22. APOPHTHEGMATVM LIBER I 59

252 vt tempus ipsum exigeret aliam viuendi rationem, ‘At ego’ inquit ‘me consuefa- 253 cio, vt quaecunque inciderit fortunae mutatio, ne quaeram ipse mutationem’. 254 Mira animi continentia, qui nec in austeriore vita delicias requireret nec inter 255 delicias agens ab illis corrumpi posset! 256 [24] 24 Quin ne senex quidem factus quicquam de victus vitaeque ratione 257 et corporis exercitiis remisit. Itaque percontanti quur per acrem hyemem solo 258 pallio tectus obambularet absque tunica homo tam prouectae aetatis, ‘Vt’ inquit 259 ‘iuuenes hanc vitae rationem imitentur, quum exemplum habeant et extremae 260 senectutis hominem et principem’, sapienter admonens senibus ita viuendum 261 esse, vt adolescentibus exhibeant recte viuendi formam, et vulgus nihil imitari 262 libentius quam quod a viris principibus conspexerint factitari. 263 [25] 25 Thasiorum gens vt copia rerum abundabat, praecipue vini prae- 264 stantia nobilis, ita deliciis erat addictior. Per horum agros cum exercitu profici- 265 scenti Agesilao Thasii honoris gratia miserunt farinas, anseres, bellaria, liba ex 266 melle condita et item omnis generis alia maximi precii tum esculenta tum pocu- 267 lenta. At ille praeter farinas nihil accepit; reliqua domum referri iussit ab his qui 268 attulerant, tanquam sibi suisque prorsus inutilia. Caeterum quum illi precibus et 269 obtestationibus vrgerent omnino vt acciperet xenia, iussit ea inter helotes distri- 270 bui (id erat apud Lacedaemonios mancipiorum genus). Eius facti causam scisci- 271 tantibus respondit non decere, qui virtutis ac fortitudinis studio tenerentur, id 272 genus delicias cupediasque recipere, propterea quod istiusmodi res, quibus ines- 273 carentur ingenio seruili nati, oporteret a liberis procul abesse, grauiter taxans 274 Thasiorum mores, qui dum voluptatibus seruirent nec ingenuos se praestarent LB 98 nec liberos, et sapienter ostendens nihil esse seruilius ab|iectiusque quam gulae 276 ventrisque voluptatibus obnoxium viuere. 277 [26] 26 Aduersus voluptates quidem inuicti pectoris hoc specimen dedit. 278 Aduersus inanem gloriam non minus insuperabilem fuisse declarat quod dicturus

~~257 percontanti C: contanti A B. 278 insuperabilem C: insuperatum A B.~~

252–253 At … mutationem Plut., loc. cit.: ˆAllˆ 258 Grauiter*. êgÉ, e¤pen, êmautòn êqíhw légwn ¿stˆ ên [25] mjdemi¢ç metabol±Ç metabol®n hjte⁄n. Fuhr- 263–264 Thasiorum … addictior This characte- mann considers légwn a locus desperatus. In rization of the Thasian people is added to Ald.Er., p. 183, légwn is underlined and three Plutarch’s apophthegm by Er. The natural dots (∴) are noted down in the margin. resources of the island Thasos (near the coast 252 Continenter et constanter*. of Thrace) were proverbial; see Adag. 234 [24] (Thassus bonorum), ASD II, 1, pp. 344–346. 256–260 Quin … principem Plut. Mor. 210 B, On Thasian wine see Adag. 2117 (Thasium Apophth. Laconica, Agesilaus 23. infundis), ASD II, 5, pp. 115–116. 257–258 solo pallio tectus Explanation of âxítwn 264–273 Per … abesse Plut. Mor. 210 B–C, (“absque tunica”), inserted by Er. Cf. perhaps Apophth. Laconica, Agesilaus 24. In fact the the version of Ael. Var. hist. VII, 13: ˆAgjsí- apophthegm refers to the welcome the Egyp- laov ö Lakedaimóniov gérwn ≠dj øn ânupóde- tians gave Agesilaus in 361 (see Plut. Ages. 36, tov pollákiv kaì âxítwn proßÇei, tòn tríbwna 10; Apophth. [74], n.l. 632). peribalómenov aûtón. 267 Frugaliter*. 60 APOPHTHEGMATVM LIBER I

279 sum. Thasii quoniam intelligebant Agesilaum de ipsis optime meritum, templis 280 ac diuinis honoribus illum dignati sunt atque hac de re legationem ad illum mise- 281 runt. Is vbi legisset honores quos legati ad illum detulerant, percontatus est, num 282 illorum patria potestatem haberet ex hominibus faciendi deos. Quum illi respon- 283 dissent habere, ‘Agedum,’ inquit, ‘primum vos ipsos deos facite. Id si praestiteri- 284 tis, tum vobis credam quod me quoque deum facere poteritis’. Vtrum hic prius 285 admirari conuenit, animi celsitudinem adeo contemnentis oblatum, ob quod 286 Empedocles philosophus semet in Aetnam coniecit, quodque tot eruditi prin- 287 cipes tot artibus et impendiis ambierunt, an ingenii solertiam, qua Thasiis vel 288 summam stultitiam vel abiectam adulationem suam in oculos ingessit? 289 [27] 27 Nec minus excelsi animi fuit, quod quum nationes quae id tempo- 290 ris Graeciam incolebant decreuissent illi in clarissimis quibusque ciuitatibus 291 honoris causa statuas erigi, rescripsit illis hunc in modum: ‘Mei nulla sit imago, 292 neque picta neque ficta neque vllo alio artificio parata’. At principum vulgus hoc 293 honoris genere se diis aequiparari credebat summumque rerum bene gestarum 294 praemium arbitrabatur. Agesilaus ipso honesto contentus negligebat eiusmodi 295 adulationes verius quam glorias, malens insculpi prudentum ac bonorum homi- 296 num pectoribus quam in foro aereus aureusue stare. Eximiam virtutem sponte 297 suum consequitur decus. Nec vlla speciosior statua quam honorifica bene actae 298 vitae memoria. 299 [28] 28 In Asia quum aedes quasdam conspexisset quarum tectum quadra- 300 tis trabibus contextum esset, rogauit aedium dominum, num apud illos ligna 301 quadra nascerentur; qui quum negasset talia nasci, sed ex rotundis arte quadrari, 302 ‘Quid?’ inquit, ‘Ergone si quadrata nascerentur faceretis rotunda?’ Immane quan- 303 tum abfuit illius regis animus a nostrorum aedificiorum deliciis, in quibus nihil 304 placet, nisi ex alieno deuectum orbe aut multo artificio adulteratum.

[26] 292 Magnanimiter*. 279–284 Thasii … poteritis Plut. Mor. 210 neque picta neque ficta Cf. Cic. Fam. V, 12, 7: C–D, Apophth. Laconica, Agesilaus 25. Like “Agesilaus … neque pictam neque fictam … Apophth. [25] this story belongs to the Egyp- imaginem suam passus est esse”. tian episode. 296 in … stare Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 102, 283 Libere et grauiter*. ll. 545–548: “Quid enim stultius, inquiunt, 286 Empedocles According to legend Empe- quam … aeneum in foro stare?” docles (c. 492–432) from Acragas (Sicily) 296–297 Eximiam … decus Cf. Walther 33713a: threw himself into the crater of the Etna “Virtutem necessario gloria sequitur” (Cic. to make the people believe he had ascended Tusc. I, 91). to heaven like a god (Diog. Laert. VIII, 297–298 nec … memoria Cf. Cic. Fam. V, 12, 69). 7: “unus enim Xenophontis libellus in eo [27] rege [sc. Agesilao] laudando facile omnis 289–292 quum … parata Plut. Mor. 210 D, imagines omnium statuasque superavit”. Apophth. Laconica, Agesilaus 26. Cf. [28] Apophth. [77]. 299–302 In … rotunda Plut. Mor. 210 D–E, 289–290 nationes … incolebant Erroneous Apophth. Laconica, Agesilaus 27. Cf. translation of t¬n dˆ êpì t±v Asíavˆ ¨Ellj- Apophth. [235], [265], ll. 938–941. nik¬n êqn¬n. 302 Temperate*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 61

305 [29] 29 Quum aliquando quidam percontatus esset, quinam essent fines 306 Laconicae ditionis, vibrata lancea ‘Quousque’ inquit ‘haec valeat pertingere’. Vox 307 egregio duce digna, qui bellum non nisi iustum susciperet imperiumque virtute 308 partum virtute tueretur. 309 [30] 30 Rursus alii cuidam percontanti, quam ob causam Sparta non cin- 310 geretur moenibus, ostendit ciues armatos, ‘Hi’ inquiens ‘sunt Spartanae ciuitatis 311 moenia’, significans respublicas nullo munimento tutiores esse quam virtute 312 ciuium. 313 [31] 31 Similiter quum alius quidam hoc idem percontatus esset, respondit 314 ciuitatem non saxis lignisue sed pro vallis ac moenibus incolentium virtute 315 muniri oportere; quos si iungat concordia, nullus potest esse murus inexpugna- 316 bilior. 317 [32] 32 Aduersus pecuniarum studium, quo vitio plerique laborant, amicos 318 admonere consueuit, ne tam pecuniis quam fortitudine ac virtute studerent dites- 319 cere, quod frustra parat opes, qui veris animi bonis vacat. 320 [33] 33 Si quid autem esset quod per milites celeriter confici vellet, primus 321 ipse sub oculis omnium operas aggrediebatur, quo vel pudore ad industriam exti- 322 mularentur. Efficacissimum exhortationis genus principem hoc facere quod ab 323 aliis fieri velit. 324 [34] 34 Illud sibi cum primis ducere solet gloriae, quod cum rex esset cae- 325 terisque consilio prospiceret, nihilo secius in laboribus obeundis nemini cederet; 326 quodque sibi ipsi imperaret suique, vt ita loquar, rex esset, id pulchrius esse iudi- 327 cabat quam quod regnum obtineret in alios. 328 [35] 35 Quidam conspiciens Lacedaemonium quendam claudum ad bel- 329 lum exeuntem, quum ei equum veluti debili necessarium quaereret, ‘Non intelli- 330 gis’ inquit Agesilaus ‘in bello opus esse non qui fugiant, sed qui loco maneant?’,

~~315 potest esse B C: esse potest A. 320 primus A–D: primum BAS LB.~~

[29] [32] 305–306 Quum … pertingere Plut. Mor. 210 E, 317–319 amicos … ditescere Plut. Mor. 210 E, Apophth. Laconica, Agesilaus 28. Cf. Apophth. Apophth. Laconica, Agesilaus 31. [129], [149]. 318 Sapienter*. 306 Fortiter*. [33] [30] 320–321 Si … aggrediebatur Plut. Mor. 210 F, 309–311 Rursus … moenia Plut. Mor. 210 E, Apophth. Laconica, Agesilaus 32. Apophth. Laconica, Agesilaus 29. Cf. 320 Impigre exempli*. Apophth. [31], [129], [283]. [34] 310 Fortiter*. 324–327 Illud … alios Plut. Mor. 210 F, [31] Apophth. Laconica, Agesilaus 33. 313–315 Similiter … oportere Plut. Mor. 210 E, 324 Grauiter*. Apophth. Laconica, Agesilaus 30. Cf. Apophth. [35] [30], [129], [283]. 328–330 Quidam … maneant Plut. Mor. 210 F, 313 Sapienter*. Apophth. Laconica, Agesilaus 34. Cf. Apophth. 315–316 quos … inexpugnabilior Cf. Walther [122], [389]. 3041b: “Concordia civium, murus urbium”. 330 Facete*. 62 APOPHTHEGMATVM LIBER I

331 significans eos demum esse bello vtiles milites, quibus decretum est in praelio aut 332 vincere aut mortem oppetere. 333 [36] 36 Percontanti cuidam qua ratione sibi pararet eximiam gloriam, ‘Si LB 99 mortem’ inquit ‘contempseris’. Nihil | enim in bello praeclarae rei geret, cuius 335 animum mortis metus occupauit. Idem affectus in omni vita mortalium a pul- 336 cherrimis facinoribus reuocare solet. 337 [37] 37 Roganti quam ob causam Spartiatae ad tibiarum cantum inituri 338 praelium exercerentur, ‘Vt quum ad numerum’ inquit ‘incedunt, appareat qui 339 formidolosi sint, qui fortes’. Nam anapaestorum ictus strennuis addebant ani- 340 mum, vehementer meticulosis pallorem ac tremorem incutiebant. Itaque quum 341 pes non responderet ad modulos tibiarum, prodebatur ignauorum imbecillitas. 342 Magni siquidem refert, vt dux perspectos habeat militum suorum animos, quo 343 norit qui sint a praelio submouendi aut qui qua parte exercitus collocandi. Vale- 344 rius Maximus libro secundo putat tibias adhiberi solitas ad incitandos militum 345 animos; contra Thucydides apud A. Gellium tradit pro tubis et cornibus Lace- 346 daemonios ad praelium tibiis vti solitos ad moderandam vim et impetum mili- 347 tum, ne sparsi dispalatique proruerent in hostem, sed composite incederent suo 348 quisque ordine. Proditum est literis Cretenses cithara praecinente praelium inire 349 solitos. 350 [38] 38 Quum quidam apud Agesilaum admiraretur regis Persarum felici- 351 tatem, quod admodum iuuenis esset, ‘Ne Priamus quidem,’ inquit, ‘quum hoc 352 esset aetatis, erat infoelix’, indicans neminem appellandum beatum nisi ad supre- 353 mum vitae diem peruenisset, quod nec Priamo nec Croeso contigit.

~~334 praeclarae A C: praeclari B.~~

[36] uis et impetus militum, ne sparsi dispala- 333–334 Percontanti … contempseris Plut. Mor. tique proruerent, cohibebatur”. 210 F, Apophth. Laconica, Agesilaus 35. Cf. 348–349 Proditum … solitos Gell. I, 11, 6: “Cre- Apophth. [104]. tenses quoque proelia ingredi solitos memo- 334 Grauiter. Vitae contemptus*. riae datum est praecinente ac praemoderante [37] cithara gressibus.” 337–339 Roganti … fortes Plut. Mor. 210 F–211 [38] A, Apophth. Laconica, Agesilaus 36. 350–352 Quum … infoelix Plut. Mor. 211 A, 338 Prudenter*. Apophth. Laconica, Agesilaus 37. 339–341 Nam … imbecillitas Cf. Gell. I, 11, 17–19. 350 regis Persarum Possibly Artaxerxes II had 343–345 Valerius … animos Val. Max. II, 6, 2: not reached the age of 25 when he came to “Eiusdem ciuitatis exercitus non ante ad dimi- the throne in 405. candum descendere solebant quam tibiae con- 351 Argute*. centu et anapaesti pedis modulo cohortationis Priamus At the time of the destruction of calorem animo traxissent, uegeto et crebro ictus Troy Priam was an old man. sono strenue hostem inuadere admoniti.” 352–359 neminem … peruenisset Soph. Oed. T. 345–348 contra … ordine Gell. I, 11, 1–4: “Thu- 1528–1530: mjdénˆ ôlbíhein, prìn ån térma toÕ cydides [V, 70] Lacedaemonios, summos bel- bíou perásjÇ mjdèn âlgeinòn paqÉn. Croesus latores, non cornuum tubarumue signis, sed was admonished in a similar way by Solon tibiarum modulis in proeliis esse usos refert (Hdt. I, 32, see Apophth., LB IV, 323 E–F, … ut moderatiores modulatioresque fierent, Solon 3). quod tibicinis numeris temperatur. … Ea ibi 353 Croeso The reign of the wealthy Lydian praecentione tranquilla et uenerabili ad king Croesus came to an end when Sardis quandam quasi militaris musicae disciplinam was captured by Cyrus the Great in 547. APOPHTHEGMATVM LIBER I 63

354 [39] 39 Quum maximam Asiae partem armis sibi subegisset, constituerat 355 ad ipsum regem Persarum proficisci, vt eum compesceret, qui sic erat quietus a 356 bello, vt interim Graecorum duces pecunia corrumperet. Caeterum reuocatus 357 domum ab ephoris ob Spartam Graecorum obsidione cinctam (nam id rex Persa- 358 rum pecuniis missis effecerat), paruit, dicens bonum imperatorem legum impe- 359 ratis parere oportere, citraque cunctationem soluit ex Asia, magno sui desiderio 360 relicto Graecis Asiaticis. Offerebatur rei bene gerendae occasio, inuitabat illum 361 Graecorum affectus vt instituta perageret, sed rex a tyrannide alienissimus legum 362 autoritatem existimabat omnibus anteponendam. 363 [40] 40 Quoniam vero Persarum numisma sagittarium habebat insculp- 364 tum, ex Asia discedens aiebat se triginta sagittariorum millibus a rege Asia 365 depelli. Tot enim Daricorum aureorum millibus Athenas ac Thebas deportatis et 366 in plebis moderatores distributis Timocrates effecerat, vt populus hostilem ani- 367 mum aduersus milites susciperet. Ephoris autem rescripsit in hunc modum: ‘Age- 368 silaus ephoris salutem. Asiam magna ex parte subegimus, barbaros expulimus, 369 frequenter in Ionia confliximus; attamen quoniam pro magistratus autoritate 370 iubetis vt istuc ad diem praescriptum adsim, consequor hanc meam epistolam ac 371 fortassis anteuertam etiam. Nec enim mihi principatum gero, sed tum reipubli- 372 cae tum sociis et amicis reipublicae. Atque ita demum qui potitur imperio vere 373 legitimeque imperat, quum et ipse paret imperio legum et ephororum aut qui- 374 cunque sint illi qui in republica magistratu funguntur’. Quid huius ducis animo 375 moderatius? At quid eodem excelsius? 376 [41] 41 Dein quum transmisso Hellesponto iter faceret per Thraciam, nulli 377 quidem barbarorum supplex fuit vt daretur transitus, sed missis ad singulos nun- 378 ciis rogabat, vtrum per hostium an amicorum regionem iret. Ac caeteri quidem 379 illum amice recipiebant venientem ac discedentem deducebant. Caeterum qui

~~364 alt. Asia B C: ex Asia A.~~

[39] 363 Persarum numisma On the daric was the 354–356 Quum … corrumperet Plut. Mor. 211 A, portrait of the Persian king with bow. Apophth. Laconica, Agesilaus 38. 364 Facete*. 355–356 qui … corrumperet After the defeat of 365–367 Tot … susciperet See Apophth. [39], Tissaphernes in 395 (see Apophth. [16]) the n.ll. 375–376. Persian king bribed the political leaders of 366 Timocrates Otherwise unknown. Thebes, Corinth, Argos and Athens, the ene- 367 milites Ald., p. 184: stratiÉtav (Spartiá- mies of Sparta during the Corinthian War tav emend.). (395–386). 367–374 Ephoris … funguntur Plut. Mor. 211 356–360 Caeterum … Asiaticis Plut. Mor. 211 B–C, Apophth. Laconica, Agesilaus 41. A–B, Apophth. Laconica, Agesilaus 39. 367 Moderate*. 356 Moderate*. [41] 356–357 reuocatus domum In 394. 376–385 Dein … aperuit Plut. Mor. 211 C–D, [40] Apophth. Laconica, Agesilaus 42. 363–367 Quoniam … susciperet Plut. Mor. 211 378 Fidenter*. B, Apophth. Laconica, Agesilaus 40. 64 APOPHTHEGMATVM LIBER I

380 Troadenses appellantur, a quibus (vt fertur) Xerxes datis muneribus transeundi 381 copiam emerat, transitus mercedem postulabant ab Agesilao centum argenti 382 talenta totidemque foeminas. At is irridens eos rogauit cur non protinus venissent 383 accepturi quod postulabant. Admouit exercitum et congressus cum his qui se 384 obiter collocarant in acie, omnes vertit in fugam compluribus trucidatis itaque 385 sibi ferro viam aperuit. 386 [42] 42 Itidem et ad Macedonum regem nuncios misit, rogans vtrum per 387 hostium solum irent an amicorum. Quum ille respondisset se consultaturum, 388 ‘Fiat’ inquit ‘igitur consultatio; nos tamen interim iter faciemus’. Rex admiratus 389 hominis audaciam sibique metuens, satius esse censuit illum vt amicum susci- 390 pere. 391 [43] 43 Thessalorum, qui hostibus tulerant suppetias, agros depopulatus 392 est. Virtus sic erat aequitate temperata, vt nec amicos laederet nec inimicis parce- LB 100 ret, vbi | fortuna dedisset vlciscendi occasionem. [C] Hoc apophthegma non est 394 et ab indocto quodam truncatim adiectum est. [A] 395 [44] 44 Ad Larissaeos autem, qui non iuuerant res hostium, Xenoclem ac 396 Scythen legatos misit amicitiae conciliandae gratia. Hos quum Larissaei compre- 397 hensos asseruarent in custodia, caeteri quidem id factum grauiter ferentes cen- 398 suerunt, vt Agesilaus admoto exercitu Larissam vrbem obsidione vallaret. At ille 399 negabat se vel vniuersam Thessaliam hac conditione velle capere, vt ex his quos 400 miserat alterius faceret iacturam, amissurus vtrunque si illos bello lacessisset; 401 itaque captos acceptis conditionibus liberauit ac recepit. Tam atrocem iniuriam 402 duorum amicorum incolumitati condonauit, alioqui contumeliarum impatiens. 403 Dicas illum suos affectus in sua habuisse potestate.

~~389–390 suscipere B C: excipere A.~~

380 Troadenses Ald., p. 185: Trwade⁄v (Trál- Apophth. Laconica, Agesilaus 44. leiv, a Thracian tribe, emend.). 391 Seuere*. 380–381 a quibus … emerat Ald., p. 185: oﬁv kaì hostibus The Greek allies, cf. Apophth. [39], Zérzjv Üv légetai ∂dwke d¬ra t±v diódou, n.ll. 355–356. … Fuhrmann takes t±v diódou with misqòn 393–394 Hoc … adiectum est The sentence is (mercedem, l. 381): t±v diódou misqòn ≠Çtoun actually the beginning of Apophth. [44]; it is tòn Agjsílaonˆ … printed as such in Ald., p. 185. Filelfo, ed. 380 Xerxes In 480 the Persian king Xerxes tried 1471, takes it as the final sentence of the pre- to conquer Greece. ceding apophthegm. 382 Animose*. [44] [42] 395–401 Ad … recepit Plut. Mor. 211 D–E, 386–390 Itidem … suscipere Plut. Mor. 211 D, Apophth. Laconica, Agesilaus 44. Apophth. Laconica, Agesilaus 43. Cf. Apophth. 395 Larissaeos Larissa was Thessaly’s chief city. [295]. qui … hostium Erroneous explanation added 388 Intrepide*. to the paraphrased text by Er. 389–390 suscipere Ald., p. 185: proaírein (pro- 395–396 Xenoclem ac Scythen Spartan comman- ágein emend., cf. Liddell-Scott s.v. proaírw). ders; cf. Xen. Hell. III, 4, 20. Filelfo, f. u6vo, and Regio, p. 106, translated 399 Moderate*. the variant reading prosere⁄n. 400 Amice*. [43] [45] 391–392 Thessalorum … est Plut. Mor. 211 D, APOPHTHEGMATVM LIBER I 65

404 [45] 45 Feliciter pugnatum erat apud Corinthum. In eo praelio quanquam 405 accepisset Spartanorum admodum paucos desideratos, caeterum e Corinthiis et 406 Atheniensibus aliisque sociis ingentem numerum interisse, adeo non gauisus est 407 nec elatus ea victoria, vt grauiter ingemiscens deploraret Graeciae vicem, ‘Heu’ 408 inquiens ‘Graeciam, quae tot viros intestino bello perdidit, quot vniuersis barba- 409 ris debellandis satis esse poterant’. Viro magnanimo victoria erat optabilis, sed 410 charior erat sociorum incolumitas. Quo animo tulisset ille si plurimorum ciuium 411 interitu fuisset empta victoria? Non parum laudis promeretur hic affectus in duce 412 Lacedaemonio tum natura bellaci tum ethnico. At Christiano principi nulla non 413 debet esse lugubris victoria quae plurimorum etiam hostium exitio contigit. 414 [46] 46 Caeterum quum Pharsali vrgerent latrociniisque vexarent ipsius 415 exercitum, sexcentis equitibus vertit illos in fugam moxque trophaeum statuit sub 416 Narthaciis. Nec alia victoria magis laetatus est, quod ipse per se constituto equi- 417 tatu paucorum nec aliis adhibitis copiis eos superasset, qui de re equestri praeci- 418 pue gloriabantur. Pulchrum est vincere lacessentes, praesertim his praesidiis, qui- 419 bus hostes potissimum sese iactant. 420 [47] 47 Nunc accipe geminum in gloriae cupidissimo duce temperantiae 421 exemplum. Quum Diphridas illi e patria nuncium attulisset, vt omissis quae tum 422 agebat protinus in Boeotiam irrumperet, quanquam destinarat hoc ipsum postea 423 maiore aggredi apparatu, tamen magistratibus obtemperans, accersitis ad se 424 viginti millibus eorum qui apud Corinthum militabant, inuasit Boeotiam; ac 425 iuxta Coroneam congressus cum Thebanis, Atheniensibus, Argiuis et Corinthiis 426 ambas acies superauit, licet ipse multis acceptis vulneribus corpore esset grauiter 427 affectus. Quae pugna cum esset inter res ab illo gestas omnium maxima, quem- 428 admodum scripsit Xenophon, tamen domum reuersus nihil de pristino victu 429 vitaeque modestia mutauit ob tantos rerum successus totque victorias. Multo

404–409 Feliciter … poterant Plut. Mor. 211 in S. Thessaly. E–F, Apophth. Laconica, Agesilaus 45. [47] 404 Feliciter … Corinthum In 394, at the 421–429 Quum … victorias Plut. Mor. 212 A, beginning of the Corinthian War. Apophth. Laconica, Agesilaus 47–48. 408 Clementer*. 421 Diphridas Spartan ephor. intestino bello Filelfo, f. u6vo, and Regio, p. 425 Coroneam The battle of Coronea in Boeo- 106, use the same expression. The Greek text tia took place in 394. reads üfˆ aüt¢v. Thebanis … Corinthiis Cf. Apophth. [39], [46] n.ll. 355–356. 414–418 Caeterum … gloriabantur Plut. Mor. 426 ambas acies Ald., p. 185: âmfotérouv 211 F, Apophth. Laconica, Agesilaus 46. (Lokro⁄v âmfotéroiv emend.). 414 Pharsali Inhabitants of Pharsalus, a city in 427 ab illo Plut., loc. cit.: kaqˆ ëautòn, i.e. “de Thessaly. Cf. Apophth. [43]–[44], also refer- son temps” (Fuhrmann); cf. Regio, p. 107: ring to Agesilaus passing through Thessaly “illo tempore”. Perhaps Er. was influenced by on his return from Asia in 394. Filelfo’s translation: “pugna … pugnarum 415 Feliciter*. quas gesserat omnium maxima” (f. u6vo). sexcentis The Greek text reads pentakosíoiv. 428 Modeste*. 416 Narthaciis Ald., p. 185: t¬n Narqakíwn (t¬ç Xenophon Xen. Ages. 2, 9 (Hell. IV, 3, 16): Narqakíwç codd.). The name refers to a dijgßsomai dè kaì t®n máxjn· kaì gàr êgéneto mountain which belongs to the Othrys range oÿaper oûk ãllj t¬n êfˆ ™m¬n. 66 APOPHTHEGMATVM LIBER I

430 dignior erat triumpho victoria qua vir ille primum suis consiliis anteposuit legum 431 autoritatem, deinde tot egregiis facinoribus nihilo factus est insolentior. 432 [48] 48 Animaduertens ciuium nonnullos qui in precio habebantur ac sibi 433 placebant quod equis alendis intenderent animum, sorori Cyniscae persuasit vt 434 conscenso curru certaret in Olympiis, hoc pacto Graecis ostendere cupiens id 435 genus exercitamenta nullius esse verae virtutis, sed nihil aliud habere quam opum 436 et impendiorum ostentationem eoque foeminis esse digniora quam viris. 437 [49] 49 Quum haberet apud se Xenophontem illum sapientem eumque 438 plurimi faceret, iussit vt filios suos accerseret Lacedaemonem docendos artem 439 omnium pulcherrimam, videlicet imperare et parere imperio. Athenis florebat 440 omnium liberalium disciplinarum genus, sed hanc caeteris omnibus praestantio- 441 rem existimabat nusquam melius disci quam apud Lacedaemonios, vbi non ver- 442 bis disputabatur de bene administranda republica, sed ciuium moribus honestis- 443 simae rei exemplum exprimebatur; simul indicans eos non esse gerendo 444 magistratui idoneos qui legibus ac magistratui nescirent obsequi. 445 [50] 50 Proinde rogatus abs quopiam, quam ob rem Spartanorum respu- 446 blica prae caeteris secundis rebus floreret, ‘Quoniam’ inquit ‘plus caeteris in hoc 447 sese exercent, vt pariter et imperare et parere sciant’. Quae duae res a ciuibus 448 excludunt seditiones et tuentur concordiam. LB 101 [51] 51 Cum vita defunctus esset Lysander, Agesilaus nu|merosam sodalita- 450 tem aggregatam comperit, quam ille ex Asia domum reuersus statim aduersus 451 Agesilaum instituerat. Id indigne ferens Agesilaus destinabat omnibus palam 452 facere, cuiusmodi ciuis fuisset Lysander dum viueret. Ac perlecta quadam ora- 453 tione quam Lysander in libro descriptam reliquerat, compositam quidem a 454 Creonte Halicarnasseo, sed in hoc vt hanc Lysander edisceret atque apud popu-

~~433 placebant C: placerent A B. 447 ciuibus A–D: ciuitatibus BAS LB. 436 digniora A–D: digniorem BAS LB.~~

[48] illum sapientem Xenophon was considered a 432–436 Animaduertens … ostentationem Plut. philosopher (cf. Diog. Laert. II, 48–59). Mor. 212 A–B, Apophth. Laconica, Agesilaus 438 Grauiter*. 49. [50] 432 qui … habebantur In Ald.Er., p. 185, Er. 445–447 Proinde … sciant Plut. Mor. 212 B–C, noted down doke⁄n tiv in the margin next to Apophth. Laconica, Agesilaus 51. Cf. Apophth. this passage (the Greek text has dokoÕntav [49], [88]. e¤naí tinav). 446 Disciplina ciuilis*. 433 Cyniscae Cynisca won the chariot-races at [51] the Olympic Games twice. 449–461 Cum … Agesilaus Plut. Mor. 212 C–D, 434 Facete*. Apophth. Laconica, Agesilaus 52. Cf. Apophth. [49] [302]. 437–439 Quum … imperio Plut. Mor. 212 B, 449 Lysander Spartan general, who died in 395 Apophth. Laconica, Agesilaus 50. Cf. Apophth. at the battle of Haliartus at the beginning of [50], [88]. the Corinthian War; see Apophth. 437 Xenophontem Xenophon fought at Coro- [288]–[303]. nea (see Apophth. [47]) on the side of Agesi- 454 Creonte Halicarnasseo Kléwn (Kréwn v.l.) of laus. His sons Gryllus and Diodorus were Halicarnassus is otherwise unknown. educated in Sparta. APOPHTHEGMATVM LIBER I 67

455 larem multitudinem recitaret (tractabat autem oratio de nouandis rebus deque 456 mutando reipublicae statu), hanc, quoniam arguebat Lysandrum fuisse ciuem 457 perniciosum ac seditionis auidum, Agesilaus voluit euulgare. Caeterum vbi senex 458 quidam [B] ephorus [A] orationem perlegisset, metuens dictionis grauitatem ac 459 vehementiam, ne lecta quoque multos ad rerum nouarum studium excitaret, 460 consuluit Agesilao ne Lysandrum sepultum refoderet, sed orationem premeret. 461 Senis consilio paruit et a coeptis conquieuit Agesilaus, doctus non solum obtem- 462 perare publicis legibus ac magistratui verum etiam priuato senioris consilio. Vir 463 excelsi animi plus apud se valere voluit publicam vtilitatem quam priuatum 464 odium simulque perspexit indecorum esse simultatem exercere cum sepulto. Hac 465 moderatione vsus est aduersus manifestum inimicum. 466 [52] 52 Porro qui clanculum ipsi aduersarentur, eis palam quidem non 467 exhibebat negotium, sed efficiebat vt ipsum in militiam sequerentur atque ex his 468 nonnullos duces exercitus ac magistratus factos euehebat; qui cum se in magis- 469 tratu improbe et auare gessissent eoque in ius vocati periclitarentur, rursus Agesi- 470 laus illis patrocinabatur et ab ipsis stabat; atque hac arte reddebat eos ex clancu- 471 lariis hostibus amicos et ad se reuocabat. Quibus rebus factum est, vt iam 472 neminem haberet aduersarium. Quid hac prudentia ciuilius, qua mederi maleuo- 473 lis maluit quam vlcisci? 474 [53] 53 Quidam petiit ab Agesilao, vt se scriptis ad hospites et amicos suos 475 Asiaticos literis commendaret, quo apud illos ius suum consequeretur. Respondit 476 nihil esse opus literis commendatricibus. ‘Nam mei’ inquit ‘hospites sua sponte 477 quae iusta sunt faciunt, etiam si illis non scripsero’. Apud bonos in bona causa 478 superuacua est commendatio, quum ipsa res impetret quod precibus exoraretur. 479 Dux egregius non nisi cum sui similibus hospitium coniunxerat. 480 [54] 54 Ostendebat illi quidam ciuitatis cuiusdam muros bene tutos vali- 481 deque extructos, quumque rogasset viderenturne pulchri, ‘Pulchri,’ inquit, ‘per 482 Iouem, verum apparet in hoc paratos, vt mulieres inhabitent, non viri’, sentiens 483 non aliis moenibus rectius communiri ciuitatem quam strennuis ciuibus.

~~464 esse B C: om. A.~~

457–458 senex quidam ephorus The apoph- 469 Moderate*. thegm refers to this person as tiv t¬n [53] geróntwn. Er.’ addition ephorus is probably 474–477 Quidam … scripsero Plut. Mor. 212 D, based on Plut. Mor. 229 F; see Apophth. Apophth. Laconica, Agesilaus 54. [302], ll. 200–201. 476 Iuste. Humaniter*. 460 Moderate*. [54] [52] 480–482 Ostendebat … viri Plut. Mor. 212 E, 466–472 Porro … aduersarium Plut. Mor. 212 Apophth. Laconica, Agesilaus 55. Cf. Apophth. D, Apophth. Laconica, Agesilaus 53. [92], [197], [310]. 466 Callide*. 481 Grauiter*. 68 APOPHTHEGMATVM LIBER I

484 [55] 55 Megarensi cuidam multa iuueniliter de sua ciuitate aduersus Agesi- 485 laum iactanti ‘Adolescens,’ inquit, ‘tui sermones opus habent magnis viribus’, 486 significans indecenter eum magnifice loqui, cui vires non suppetunt orationi 487 pares. 488 [56] 56 Tantum et caeteris in rebus aberat a vulgi iudicio vir prudentissi- 489 mus, vt quae cernebat alios admirari, ipse in tantum contemneret vt ne nosset 490 quidem. Quod euenit in Callipide. Is erat tragoediarum actor multi nominis 491 famaeque celebris apud Graecos et a cunctis in pretio habitus. Primum quidem 492 occurrit Agesilao eumque est allocutus; post improbe semet admiscuit his qui 493 simul cum rege ambulabant seseque ostentabat, ratus futurum vt rex prior ipsum 494 comiter et cum beneuolentia quadam amplecteretur. Id quum non fieret, tandem 495 ‘Non’ inquit ‘agnoscis me, o rex, nec audisti qui sim?’ Agesilaus autem intuitus 496 illum ‘An non tu es’ inquit ‘ille dicelicta?’ Nam hac voce peculiaris Lacedaemo- 497 niorum lingua signat mimum, hoc est imitatorem. Deíkelon enim illis simula- 498 chrum sonat aut effictam imaginem. Adeo vir prudens et omnia reipublicae com- 499 modis metiens nullo honore dignatus est histrionem quamuis insignem, cuius ars 500 ad solam parata voluptatem corrumpendis ciuium moribus esset accommodatior 501 quam erudiendis. 502 [57] 57 Huic simile est, quod rogatus vt vellet audire quendam qui mira 503 similitudine lusciniae vocem imitabatur, recusauit, ‘Frequenter’ inquiens ‘ipsam 504 audiui lusciniam’, significans ineptam esse voluptatem magis delectari ipsa simu- 505 latione quam natura. 506 [58] 58 Quemadmodum autem ipse singulari modestia praeditus erat, ita 507 non tulit in aliis arrogantiam. Menecrates quidam medicus, quum desperatae LB 102 quaedam cura|tiones ipsi feliciter cessissent, populari adulatione dictus est Iupi- 509 ter. Hoc cognomento vir arrogantis ingenii delectatus insolentius vsus est eo 510 titulo. Tandem quum et Agesilao scriberet nec veritus esset hac vti salutatione: 511 ‘Menecrates Iupiter Agesilao regi salutem’, rex eo offensus prooemio praeterea

~~490 actor A B BAS LB: autor C D. 510 quum et B C: et quum A. 494 et … amplecteretur C: appellaret A B. 511 eo C: hoc A B.~~

[55] Lenaea, a festival in Athens, which included 484–485 Megarensi … viribus Plut. Mor. 212 E, contests in drama. Apophth. Laconica, Agesilaus 56. Cf. Apophth. 496 Grauiter*. [99], [296], [349]. dicelicta Plut. Mor. 212 F: deikjlíktav, i.e. 484 Megarensi For the reputation of Megara mimus, despised by a tragoediarum actor. (between Athens and Corinth) see Apophth. [57] [86], ll. 751–753. 502–504 rogatus … lusciniam Plut. Mor. 212 F, 485 Modeste*. Apophth. Laconica, Agesilaus 58. [56] 503 Argute*. 489–497 quae … mimum Plut. Mor. 212 E–F, [58] Apophth. Laconica, Agesilaus 57. Cf. Adag. 507–513 Menecrates … sanitatem Plut. Mor. 213 543 (Callipides), ASD II, 2, p. 72, ll. 80–98. A, Apophth. Laconica, Agesilaus 59. Cf. Lin- Celio Calcagnini applies the anecdote to gua, ASD IV, 1A, p. 57, ll. 19–22. Luther in Ep. 1587, ll. 85–88. 507 Menecrates Physician from Syracuse, suf- 490 Callipide Callipides won five times at the fering from megalomania. APOPHTHEGMATVM LIBER I 69

512 nihil dignatus est legere, sed rescripsit in hunc modum: ‘Rex Agesilaus Menecrati 513 sanitatem’. Xaírein Graeci dicunt quibus bene precantur; ügiaínein ambiguum 514 verbum fere in malum sonat, quum significamus abesse sanitatem mentis. Eo 515 verbo quidam Caesari exprobrauit insaniam. 516 [59] 59 Fortitudinis etiam in rebus aduersis insigne dedit specimen. Conon 517 et Pharnabazus per classem regiam mari potiti obsidebant maritimas Lacedaemo- 518 niorum regiones, quum interim Atheniensium ciuitas moenibus esset cincta. 519 Itaque Lacedaemonii Pharnabazo donante pecuniam pacem ineunt cum rege 520 mittuntque ciuem Antalcidam ad Teribazum, Graecos Asiaticos pro quibus bel- 521 lum gesserat Agesilaus tradentes regi. Vnde pessime euenit vt huius ignominiae 522 portio recideret in Agesilaum. Antalcidas enim inimicus erat Agesilao; eoque 523 pacem quacunque occasione confecit, inuidens illius gloriae, quem videbat bello 524 crescere reddique maximum ac maxime celebrem. Nec tamen haec infelicitas 525 deiecit illius animum, quin etiam cuidam dicenti quod Lacedaemonii Medissa- 526 rent ita respondit: ‘Imo Medi potius Laconissant’, significans indolem suae gen- 527 tis corrumpi fortuna non posse. 528 [60] 60 Quodam tempore rogatus vtra virtus esset praestantior, fortitudo 529 an iustitia, grauiter respondit fortitudinis nullum esse vsum nisi adsit iustitia, 530 quod si omnes essent iusti, nihil opus fore fortitudine. En animum summo 531 dignum duce, qui nihil vi praeter aequum iudicarit faciendum recteque per- 532 spexerit plurimum interesse inter audaciam et fortitudinem!

~~522 eoque Ac: eo A–C.~~

513 Facete. Modeste*. the city and its ports (Xen. Hell. IV, 8, 9). 514–515 Eo … insaniam Cf. Ep. 2956, addressed Pharnabazo donante pecuniam (l. 519) belongs to the physician Johannes Sinapius, ll. 1–2: to the preceding clause: êteixísqj dè tò ãstu “Apposito verbo auspicatus es epistolam t¬n Aqjnaíwnˆ Farnabáhou xrßmata dóntov tuam, quo tamen Nero, ni fallor, offensus … Filelfo, ed. 1471, and Regio, p. 109, legitur, ego delectatus sum. Nam hisce tem- connect the gen. abs. with the next clause. poribus plane fatalis quidam furor plurimos The punctuation of Ald., p. 186, and Filelfo, [sc. the anabaptists] occupauit, vt nulla pre- Orationes, f. u7vo, leaves open both possibili- catio magis conueniat quam ügiaínein.” Allen ties. refers to Suet. Nero 39 (Apophth., LB IV, 276 520 Antalcidam In 393–392 the negotiations of B–C, Nero 9), but here ügíaine, addressed to the Spartan statesman Antalcidas resulted in Nero’s parents, just means ‘farewell’. I did Persian command of the Greeks in Asia in not succeed in finding an anecdote that bet- exchange for money to restore the Spartan ter fits in with Er.’ references. fleet. In 387–386 his negotiations led to the [59] King’s Peace, which brought the Corinthian 516–524 Conon … celebrem Plut. Mor. 213 A–B, War to a close. Apophth. Laconica, Agesilaus 60. Teribazum Tiribazus was satrap of Sardis. 516–518 Conon … regiones In 394 the fleet of 521 Fortiter*. Conon, an Athenian general, and Pharnaba- 525–526 quin … Laconissant Plut. Mor. 213 B, zus, satrap of Dascylium, defeated the Spar- Apophth. Laconica, Agesilaus 61. tans near the coast of south-west Asia (battle [60] of Cnidus). 528–530 Quodam … fortitudine Plut. Mor. 213 518 quum … cincta Persian money enabled B–C, Apophth. Laconica, Agesilaus 62. Athens to restore the Long Walls between 528 Iuste*. 70 APOPHTHEGMATVM LIBER I

533 [61] 61 Quum Graeci qui Asiam incolebant Persarum regem ex more 534 magnum appellarent, ‘Qua’ inquit ‘re ille me maior est, nisi sit iustior ac tempe- 535 rantior?’ Contempsit vir egregius externa bona, quae vulgus praecipue suspicit, 536 totamque hominis felicitatem animi bonis metiebatur. Ea sententia philosophis 537 esse consueuit in ore, sed hanc bellator expressit affectu. 538 [62] 62 Notans praeposteram licentiam eorum qui Asiam incolebant eius 539 gentis corrupti moribus, dicere solet inter illos qui improbi essent, eos esse libe- 540 ros, contra qui probi, eos esse seruos, quod ibi viciis licerent omnia, virtus habe- 541 retur odio. 542 [63] 63 Interrogatus qua ratione potissimum quis assequi posset, vt apud 543 homines honestam haberet famam, ‘Si loquatur’ inquit ‘quae sunt optima et 544 faciat quae sunt honestissima’. Quid dici poterat breuius, at rursus quid absolu- 545 tius? Itidem Socrates idem percontanti ‘Si talis’ inquit ‘esse studeas, qualis haberi 546 vis’. Siquidem fucis parta gloria vt non est vera gloria, ita nec diuturna est. 547 [64] 64 Celebratur et hoc illius dictum principibus ediscendum, imperato- 548 ris officium esse erga rebellantes audacia, erga subiectos beneuolentia vti; quod 549 idem Maro nobili carmine docuit:

~~550 Parcere subiectis et debellare superbos.~~

551 Neque enim vere victor est, qui iracundiae vindictam flagitanti frenum nescit 552 imponere. 553 [65] 65 Cuidam sciscitanti, quae potissimum pueris essent discenda, ‘Ea’ 554 inquit ‘quibus vsuri sint et quum ad virilem peruenerint aetatem’. Recte censuit 555 vir prudens solam virtutem primum ac statim a teneris vnguiculis disci oportere 556 nec vllam aeui portionem artibus friuolis dandam, quae vt in pueris habent 557 ostentationem plausibilem, ita nec grandibus decorae futurae sint nec ad seria 558 vocatis vtiles.

~~556 vt A C: om. B.~~

[61] 542–544 Interrogatus … honestissima Plut. Mor. 533–535 Quum … temperantior Plut. Mor. 213 213 C, Apophth. Laconica, Agesilaus 65. C, Apophth. Laconica, Agesilaus 63. 542 Sapienter*. 533 Animose*. 545–546 Itidem … vis See Apophth. [551]. [62] [64] 538–540 Notans … seruos Plut. Mor. 213 C, 547–548 Celebratur … vti Plut. Mor. 213 C, Apophth. Laconica, Agesilaus 64. As Rummel Apophth. Laconica, Agesilaus 66. observes (Er. as a Translator of the Classics, p. 547 Iuste. Moderate*. 124), Er. misinterprets Plutarch’s text: ‰Elege 550 Parcere … superbos Verg. Aen. VI, 853. dè toùv t®n Asíanˆ katoikoÕntav êleuqérouv [65] mèn kakoúv, doúlouv dˆ âgaqoùv e¤nai. 553–554 Cuidam … aetatem Plut. Mor. 213 Apophth. [206] is a correct translation of the C–D, Apophth. Laconica, Agesilaus 67. Cf. same dictum ascribed to Callicratidas. Apophth. [233], [693]. 538 Grauiter*. 553 Sapienter*. [63] APOPHTHEGMATVM LIBER I 71

559 [66] 66 Idem quum in causa quadam sederet iudex et is quidem qui accu- 560 sabat recte dixisset, patronus contra male, subinde tamen repeteret inter dicen- 561 dum ‘Agesilae, decet regem opitulari legibus’, perinde quasi bonam haberet cau- 562 sam et ab ipso starent leges, hominis improbitatem interpellans Agesilaus ‘Si quis’ 563 inquit ‘tibi domum perfoderit aut vestem abstulerit, num expectaturus esses, vt 564 architectus aut qui vestem contexuit tibi sit auxilio futurus?’ Subindicabat regem 565 esse veluti legum architectum nec conuenire vt is opituletur ei qui contra leges aliquid admiserit. | LB 103 [67] 67 Cum pax coisset eique a rege Persarum essent allatae literae, quas 568 Perses vna cum Callia Lacedaemonem perferebat, de hospitio deque amicitia 569 tractantes, non recepit sed iussit illos regi renunciare nihil esse necesse priuatim 570 ad ipsum literas mittere; caeterum si perspicuum foret illum bene velle Lacedae- 571 moniis et Graecis, ipsum quoque illi pro viribus futurum amicum. ‘Quod si 572 deprehenderetur insidias tendere, ne putet’ inquit ‘quod me sit habiturus ami- 573 cum, etiamsi vehementer multas ab eo recepero epistolas’. Quid hoc animo subli- 574 mius, cui in omnibus rebus gerendis hic vnicus erat scopus, consulere reipublicae 575 commodis? 576 [68] 68 Quum miro esset affectu erga liberos suos, dicitur aliquando arun- 577 dine pro equo conscensa vna cum pueris lusisse domi. Id quum forte vidisset ex 578 amicis illius quidam, rogabat ne cui diceret quod viderat, priusquam ipse quoque 579 liberorum parens esset factus, festiue subindicans eum lusum non esse leuitatis 580 sed pietatis, nec hoc quod agebat videri posse ineptum ei, qui modo expertus 581 esset quam ingens sit affectus charitatis parentum erga filios. 582 [69] 69 Quum assidue belligeraretur aduersus Thebanos ac in praelio quo-

~~559–560 quidem qui accusabat B C: qui accu- 580 quod A–D: om. BAS LB. sabat quidem A.~~

[66] [59], n.l. 1520. 559–564 Idem … futurus Plut. Mor. 213 D, 568 Callia A Spartan named Callias accompa- Apophth. Laconica, Agesilaus 68. nied Agesilaus in Asia (Xen. Hell. IV, 1, 15). 561–562 perinde … interpellans Added to the Incorrupte*. translated text by Er. The apophthegm does [68] not say who is in the right. 576–579 Quum … factus Plut. Mor. 213 E, 561 Salse*. Apophth. Laconica, Agesilaus 70. 564–566 Subindicabat … admiserit Er.’ inter- 576 Pie, vrbane*. pretation is corrected by Nannius, Miscella- [69] nea, p. 256: “suffossa domo ab effractore ac 582–589 Quum … discerent Plut. Mor. 213 E–F, suppilata ueste, fur conueniendus est de Apophth. Laconica, Agesilaus 71. Cf. Apophth. damno sarciendo praestandoue, non faber [266], which opens with the prescript of aut textor. Indicans per hoc, eum debere Lycurgus. The dictum of Antalcidas also agere cum suo accusatore, qui ui dicendi occurs as a separate apophthegm (Apophth. ipsius causam subuerteret, non cum rege, qui [128]). ex allegatis iudicaturus esset”. 582–583 Quum … accepisset Agesilaus was [67] wounded during a campaign against the 567–573 Cum … epistolas Plut. Mor. 213 D–E, Thebans, after their city had been seized by Apophth. Laconica, Agesilaus 69. Cf. the Spartan Phoebidas in 382 and liberated Apophth. [207]. in 379 by Pelopidas. 567 pax The King’s Peace (386), cf. Apophth. 582 Salse*. 72 APOPHTHEGMATVM LIBER I

583 dam vulnus accepisset, Antalcidas, vt fertur, ait: ‘Praeclara doctrinae tuae praemia 584 recipis a Thebanis, Agesilae, quos quum nec vellent bellare nec scirent, bellare 585 docueris’. Nam aiunt re vera Thebanos crebris Lacedaemoniorum aduersus ipsos 586 expeditionibus multo bellicosiores esse factos quam antea fuerant. Eoque Lycur- 587 gus ille priscus legum conditor in legibus quae vocantur rhetrae, veluti dicas ora- 588 cula a diis profecta, vetuit saepius eosdem bello lacessi, ne hostes vsu bellare dis- 589 cerent. Quanquam hoc apophthegma non est Agesilai. 590 [70] 70 Audierat socios moleste ferre tam crebras expeditiones, praesertim 591 quum ipsi permulti Lacedaemonios numero paucos sequerentur. Agesilaus itaque 592 volens ostendere quanta esset Lacedaemoniorum multitudo, iussit vniuersos 593 socios simul considere permixtos inuicem, Lacedaemonios item separatim solos. 594 Mox per praeconem edixit, vt primi omnium surgerent figuli. Hi quum surrexis- 595 sent, secundo loco per praeconem iussit surgere fabros aerarios, deinceps archi- 596 tectos ac domorum opifices, similiter et aliarum artium singulos. Ita factum est 597 vt propemodum socii surgerent omnes, Lacedaemoniorum vero nullus, eo quod 598 Lacedaemoniis, qui militiae parantur, interdictum sit opificium aut artem seden- 599 tariam vel exercere vel discere. Hoc facto risit Agesilaus. ‘Videtis,’ inquit, ‘o viri, 600 quanto plures nos educimus quam vos?’ Hoc strategemate dux inclytus demon- 601 strauit non perinde referre quam numerosum militem educas in praelium, vt 602 quam fortem et exercitatum. 603 [71] 71 In pugna Leuctrica quum Lacedaemoniorum multi fugissent iique 604 legibus poenas dare deberent, ephori, reputantes ciuitatem viris desertam egere 605 militibus, cupiebant eam ignominiam militibus remittere simulque seruare leges. 606 Deligunt igitur Agesilaum nouarum legum conditorem. Is prodiens in suggestum 607 ‘Ego’ inquit ‘alias leges haudquaquam laturus sum. Neque enim his quas habetis 608 aut additurus sum aliquid aut detracturus neque quicquam omnino mutaturus. 609 Sed mihi rectum videtur, vt leges quas habetis a die crastino robur habeant et 610 autoritatem’. Eo commento vir solers simul et praesenti ciuitatis necessitati 611 consuluit et periculosum mutandarum legum exemplum exclusit a republica, vno 612 tantum die legibus abrogatis.

~~584 Agesilae B C: om. A. mate A B. 587 veluti dicas B C: velut A. 601 educas B C: adducas A. 600 vos? C: vos A B; strategemate C: stratage-~~

583 Antalcidas See Apophth. [59], n.l. 1520. 593 Solerter*. 587–588 veluti … profecta Explanation added 597–599 eo … discere Cf. Apophth. [189], ll. by Er.; cf. Plut. Lyc. 13, 11: Tà mèn oŒn 392–393; [212], ll. 571–573. toiaÕta nomoqetßmata Åßtrav Önómasen, Üv [71] parà toÕ qeoÕ nomihómena kaì xrjsmoùv ∫nta 603–610 In … autoritatem Plut. Mor. 214 B, (the rhetra about warfare in 13, 8). Apophth. Laconica, Agesilaus 73. [70] 603 In … Leuctrica In 371 the Boeotians under 590–600 Audierat … vos Plut. Mor. 213 F–214 Epaminondas defeated the Spartans at the A, Apophth. Laconica, Agesilaus 72. battle of Leuctra (south-west of Thebes). 590 crebras expeditiones These campaigns took 607 Solerter*. place after the liberation of Thebes in 379 609 leges quas habetis Ald., p. 187: toùv dˆ ∫ntav (see Apophth. [69] n.ll. 582–583). üm⁄n (™m⁄n codd.) nómouv. APOPHTHEGMATVM LIBER I 73

613 [72] 72 Exemplum erat praesentis et imperterriti animi, quod quum Epa- 614 minondas cum admirabili impetu ac procella irrueret, adeo vt Thebani sociique 615 iam de victoria gloriarentur, nihilo minus Agesilaus tutatus est Spartam ciuita- 616 tem; in qua tametsi perpauci erant, tamen hostes coegit domum reuerti. [B] Hoc 617 quocunque nomine voces licebit, certe apophthegma dici non potest. [A] 618 [73] 73 Vt hoc erat fortitudinis, ita quod dicturus sum consilii pruden- 619 tiaeque laudem habet. Cum pugnaretur apud Mantineam, admonuit Lacedae- 620 monios vt caeteris omissis omnibus in vnum Epaminondam intenderent vim 621 praelii, dicens solos cordatos esse viros fortes hosque solos esse autores victoriae. 622 ‘Itaque si hunc’ inquit ‘ceperimus, facillime caeteros in potestatem nostram redi- 623 gemus, vtpote vaecordes nulliusque precii’, quod et euenit. Nam inclinante ad 624 Epaminondam victoria, quum nonnullorum fuga fieret, adhortanti illi suos et a LB 104 fuga reuocanti Lacedaemonius quis|piam letale vulnus inflixit. Eo prostrato, qui 626 erant cum Agesilao a fuga reuersi iam ancipiti Marte cum hoste depugnarunt, sic 627 tamen vt multo inferiores Thebani, multo praestantiores Lacedaemonii videren- 628 tur. Hac arte prudentia ducis consuluit incolumitati suorum, qui fuerant haud 629 dubie perituri. Simul illud docuit, in bello plus habere momenti vnum vere pru- 630 dentem et cordatum quam turbam imprudentium. 631 [74] 74 Quum Spartanos pecuniae deficerent ad bellum eo quod alerent 632 externum militem, Agesilaus in Aegyptum profectus est ab Thaco Aegypti rege 633 accitus stipendio. Caeterum Agesilaus ob corpus incultum ac vestis vilitatem 634 venit in contemptum eius gentis hominibus, qui sperarant se visuros Spartanum 635 regem talem qualis esset rex Persarum, corpore decentissime ornatum, perperam 636 sane de regibus sentientes, quos externo cultu putarint aestimandos potius quam 637 animi virtutibus. Nihil ille quidem de cultus ac victus simplicitate mutauit, sed 638 interim ostendit maiestatem dignitatemque regiam non vestium splendore sed

~~615 tutatus est B C: obtinuit A. 623 vtpote C: vt A B.~~

[72] Apophth. Laconica, Agesilaus 76. 613–616 quum …reuerti Plut. Mor. 214 C, 631 Pie in patriam*. Apophth. Laconica, Agesilaus 74. ad bellum After Mantinea (see Apophth. [73]) 613–614 quum … irrueret In 370–369, after the Sparta continued to wage war against battle of Leuctra, Epaminondas invaded Thebes. Laconia. 632 Thaco In 361 Agesilaus went to Egypt to 613 Fortiter*. serve as a general under king Tachos. He [73] took the side of the usurper Nectanebis II, 619–628 Cum … viderentur Plut. Mor. 214 which brought on Tachos’ overthrow. The C–D, Apophth. Laconica, Agesilaus 75. name of the Egyptian king is mentioned in 619 Mantineam The battle of Mantinea (in Plut. Ages. 36, 1, not in the paraphrased Arcadia) in 362 was left undecided. apophthegm. 621 Prudenter*. 637 Nihil … mutauit This observation (like the 624–625 adhortanti … reuocanti The apo- preceding explanation quos … virtutibus in ll. phthegm says that Epaminondas turned 636–637) is added by Er.; cf. Apophth. [24]. round to address his men (êpistraféntˆ Agesilaus’ frugality also appears from his rejec- aûtòn kaì ânakaloúmenon toùv îdíouv). tion of the luxurious food and drink the [74] Egyptians offered him at his arrival (Plut. 631–639 Quum … oportere Plut. Mor. 214 D–E, Ages. 36, 10); cf. Apophth. [25], n.ll. 264–273. 74 APOPHTHEGMATVM LIBER I

639 prudentia ac fortitudine parari oportere. Grauiterque taxauit vulgares monarchas, 640 quibus si diadema, purpuram, aurum et gemmas detrahas, nihil videas praeterea 641 regium. Quin eodem facto declarauit insignem erga patriam pietatem, qui ob 642 publicam vtilitatem non grauatus sit in Aegyptum proficisci nec aetatis iam serae 643 ac vergentis ad annum octogesimum excusatione vti voluit, quo minus apud bar- 644 baros stipendium faceret, modo reipublicae subueniret. Athenaeus hoc modo rem 645 narrat. Agesilaus in Aegyptum profectus Tacho regi laturus suppetias, quoniam 646 corpore erat pusillo, his verbis a rege contemptus est: ‘Parturiit mons, Iupiter 647 metuit, at ille peperit murem’. Id vt audiuit Agesilaus, ‘At ego’ inquit ‘aliquando 648 tibi videbor leo’. Nam post, quum illi non adesset Agesilaus, regno pulsus confu- 649 git ad Persas. 650 [75] 75 Caeterum vbi quos educturus erat in aciem conspiceret ob immi- 651 nens periculum formidolosos, partim propter hostium multitudinem (erant enim 652 numero ducenta millia) partim ob ipsorum paucitatem, decreuit ante conflictum 653 rem diuinam facere, veluti captaturus auspicium ab extis. Itaque non consciis 654 caeteris leuae manus volae literis inuersis victoriam inscripsit, deinde iecur ab 655 aruspice acceptum supposuit manui quae clam scripturam habebat diuque tenuit, 656 fingens interim se deliberabundum ac dubitantis speciem prae se ferens, donec 657 literarum figurae iecinori imprimerentur. Moxque militibus quos in aciem educ- 658 turus erat ostendit, dicens deos his literis certo portendere victoriam. Illi vero 659 existimantes sese certum habere signum futurae victoriae, vehementer animati 660 sunt ad pugnam. Hic dolus multo plus valuit quam oratio quamuis prolixa ac 661 meditata. [B] Et hoc strategema est, non apophthegma. [A] 662 [76] 76 Cum hostes Agesilai exercitum fossa cingerent, id quod facile 663 poterant ob multitudinem, ac Nectabius, cui suppetias ferebat, censeret erum-

~~653–654 Itaque … leuae B C: idque fecit … Ac 661 strategema C: stratagema B. leuae A.~~

642–643 aetatis … octogesimum Xen. Ages. 2, Fuhrmann: ∂gnw proqúsasqai· kaì âsun- 28: ∂tj êgegónei âmfì tà ôgdoßkonta. Accor- eidßtwv to⁄v ãlloiv … (emend.) ding to other sources Agesilaus was already 654 Callide*. (at least) 80 years old (Nep. Ages. 8, 2: leuae manus The Greek text does not say on “annorum octoginta”; Plut. Ages. 36, 3: üpèr which hand the word was written. Er. possi- ôgdoßkonta gegonÑv ∂tj). bly took this detail from Regio, p. 113: “in 644–649 Athenaeus … Persas Athen. 616 D–E. sinistrae manus palma uictoriam descripsit”. Cf. Adag. 814 (Parturiunt montes, nascetur Cf. perhaps êpì t®n âristeràn, which means, ridiculus mus), ASD II, 2, p. 336, ll. 278–285. however, literis inuersis (l. 654). [75] 655 supposuit … habebat According to Plu- 650–660 Caeterum … pugnam Plut. Mor. 214 tarch’s text Agesilaus put the liver on his E–F, Apophth. Laconica, Agesilaus 77. In hand (labÑn dè parà toÕ mántewv tò ¯par view of the order of the apophthegms the êpéqjke mèn êpì t®n üpogegramménjn xe⁄ra). event might be situated in Egypt. Perhaps we should read ‘superposuit’. 652–654 decreuit … caeteris Ald., p. 188: ∂gnw [76] proqumßsesqai âsuneidßtwv to⁄v ãlloiv, kaì 662–670 Cum … Spartam Plut. Mor. 214 F–215 … Er. chose the variant reading proqúsasqai A, Apophth. Laconica, Agesilaus 78. and transposed kaì (from B on, see app. 663 Nectabius Ald., p. 188: Nektabíou (Nek- crit.), in line with Regio, p. 113: “decreuit … tanábiov emend.). See Apophth. [74], n.l. sacrificium facere, ac aliis insciis …”. Cf. 632. APOPHTHEGMATVM LIBER I 75

664 pendum et cum hoste conserendas manus, ne quod instituerant perficerent, ille 665 negabat impediendos hostes, qui pares hostibus esse studerent, non superiores. 666 Siquidem fossa vtrisque adimebat confligendi copiam. Porro quum parum abes- 667 set quin fossa coiret, per hoc angustum interuallum instruxit quod erat reliquum 668 militum; ac inter pares commissa pugna vertit illos in fugam hostiumque ingen- 669 tem stragem edidit paucis militibus quos secum habebat, atque ex praeda 670 magnam pecuniarum vim misit Spartam. 671 [77] 77 Decessit ab Aegypto patriam repetens morbo implicitus in portu 672 qui Menelai dicitur. Moriens autem mandauit iis qui aderant, ne quam fictilem 673 aut alias imitatam corporis sui imaginem facerent. ‘Si quod’ inquit ‘praeclarum 674 facinus gessi, hoc erit monumentum mei; sin minus, ne omnes quidem statuae, 675 quum sint vilium ac nullius rei opificum opera, illustrabunt mei memoriam’. 676 Quis non miretur in bellatore pectus tam philosophicum? 677 [78] 78 Crebro solet in concione admonere milites suos ne captiuos vt faci- 678 norosos cruciarent, sed vt homines seruarent. Infantibus etiam in bello captis 679 prouidit vt in vnum locum comportarentur, ne mutatis castris relicti perirent. 680 Eandem curam impendit senibus captiuis, ne quoniam sequi non possent a cani- LB 105 bus lupisue discerperen|tur. Haec autem humanitas illi non solum aliorum verum 682 etiam captiuorum miram beneuolentiam conciliauit. Et nunc homines sibi 683 videntur qui trucidatis infantibus ac senibus eam aetatem abducunt, quae vel libidini apta est vel labori vel vtrique. Quo progressa est immanis illa feritas!

~~664 instituerant A C: instituerent B. 673 corporis sui B C: sui corporis A. 668 pares A: partes B C.~~

665 Animose*. erant instruxit”. 665–666 non … copiam This comment is 668 inter … pugna Plut. Mor. 215 A: pròv ÷souv added by Er. Nannius, Miscellanea, p. 254: ÷soiv âgwnisámenov. Therefore pares (A) is “malignior interpres possit colligere ex uerbis the correct reading (cf. app. crit.). Erasmi, quasi approbasset Agesilaus circum- [77] uallationem, quum eius mens sit, ob pau- 671–675 Decessit … memoriam Plut. Mor. 215 citatem suorum, in angustiis pugnare”. Cre- A, Apophth. Laconica, Agesilaus 79. Cf. ating a small passage the adversaries make Apophth. [27]. themselves equal to the Spartans, because in 671–672 morbo … dicitur Detail added to the spite of their multitude only a few of them apophthegm by Er.; cf. Nep. Ages. 8, 6: “Hic can actually fight. Filelfo, ed. 1471, considers cum ex Aegypto reuerteretur … uenissetque the text rendered in ll. 662–665 (Cum … stu- in portum, qui Menelai uocatur, iacens inter derent) a separate apophthegm, which might Cyrenas et Aegyptum, in morbum implicitus have influenced Er.’ rendering. decessit.” Menelai portus is situated in 667–668 per … militum The Greek text reads: Cyrene (Greek colony in Libya). katà toÕto paratázav tò diale⁄pon, i.e. “in 673 Modeste*. illo quod reliquum erat, interuallo acie in- [78] structa” (Regio, p. 113). Plutarch does not say 677–682 Crebro … conciliauit Xen. Ages. I, that Agesilaus drew up the remaining sol- 21–22. diers. Perhaps Er. took this detail from 679 Humaniter*. Filelfo, f. u8vo: “interim suos quot reliqui 76 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~685 EX PROBO AEMILIO~~

686 [79] 79 Apud Coroneam Athenienses ac Boeotios cum suis sociis Agesilai 687 iter impedire conatos graui praelio vicit. Ei victoriae per se magnificae multum 688 laudis apposuit religionis exemplo. Multi e praelio confugerant ad templum 689 Mineruae. De his rogatus quid vellet fieri, Agesilaus vetuit illos violari; quum in 690 eo praelio vulnera aliquot accepisset videreturque vehementer iratus omnibus qui 691 tum arma aduersus ipsum tulerant, tamen plus apud illum valuit religio quam 692 ira. Neque hoc solum in Graecia fecit, vt templa deorum haberet sancta, verum 693 etiam apud barbaros summa religione simulacra arasque consecrauit, quasi in 694 haec nullum esset ius belli. Itaque praeclare solitus est dicere se vehementer admi- 695 rari eos non haberi sacrilegorum numero, qui laederent ipsis supplices ac per deos 696 obtestantes, nec grauiores sumi poenas de his qui religionem minuerent quam 697 qui templa spoliarent, recte iudicans diis esse chariorem hominum salutem quam 698 muta templorum ornamenta. 699 [80] 80 Accipe nunc exemplum fortitudinis clementia temperatae. Postea- 700 quam ingenti strage fregisset Corinthiorum vires eosque intra moenia compulis- 701 set, multis hortantibus vt vrbem oppugnaret negauit id suae virtuti conuenire, 702 qui peccantes ad officium cogeret, non qui nobilissimas Graeciae vrbes subuerte- 703 ret. Vt hoc est eximiae cuiusdam moderationis, ita quod adiecit admirabilem viri 704 prudentiam arguebat: ‘Si’ inquit ‘eos extinguere voluerimus, qui nobiscum aduer- 705 sus barbaros steterunt, ipsi nos expugnauerimus vel quiescentibus hostibus, qui 706 subuersis sociis nullo negocio quando volent nos oppriment’. 707 [81] 81 Diuinitatis cuiusdam esse videtur quod adiiciam. Quum adornare- 708 tur expeditio apud Leuctra, quae Lacedaemoniis fuit luctuosissima, Agesilaus, 709 quum a plerisque vrgeretur vt exiret, proficisci noluit, perinde quasi calamitatem 710 irrecuperabilem animo praesentiret.

~~689 rogatus B C: rogatus est A. 693 consecrauit B C: conseruauit A. 690 videreturque C: videbaturque A B.~~

685 EX PROBO AEMILIO I.e. from the Liber [80] de excellentibus ducibus exterarum gentium of 699–700 Posteaquam … vires Nepos mentions Cornelius Nepos (see RE I, 581–582; IV, in Ages. 5, 2 the battle near Corinth, referred 1415–1416). to in Apophth. [45]. Agesilaus however did [79] not take part in this battle, but was informed 686–697 Apud … spoliarent Nep. Ages. 4, 5–8. about the victory on his way home from 686 Coroneam See Apophth. [47]. Asia. 692 Religiose*. 700–706 eosque … oppriment Nep. Ages. 5, 3–4. 693 consecrauit Nepos, Vitae cum fragmentis, 701 Moderate*. ed. Peter K. Marshall, Leipzig, 1977, p. 61: 703–704 Vt … arguebat Er. inserted this com- “conseruauit” (“consecrauit” v.l.). Er. knew ment into the paraphrased text. both readings (see app. crit.). 704 Prudenter*. 695 ipsis The paraphrased text reads “qui sup- [81] plicibus eorum [i.e. simulacra arasque] 707–710 Quum … praesentiret Nep. Ages. 6, 1. nocuissent”. Marshell: “supplicibus deorum”. 708 Leuctra See Apophth. [71], n.l. 603. APOPHTHEGMATVM LIBER I 77

711 [82] 82 Rursus accipe solertiae reipublicae salutaris argumentum. Quum 712 Epaminondas incredibili impetu Spartam vrbem inuaderet ac ciuitas careret moe- 713 nibus, aliquot adolescentes hostium aduentu territi statuerant ad Thebanos trans- 714 fugere iamque locum extra vrbem editum occuparant. Agesilaus perpendens 715 actum fore de ciuitatis incolumitate, si sensisset populus aliquos ad Thebanos 716 transfugere conari, dissimulans cum suis ad adolescentum turmam peruenit ac, 717 perinde quasi id bono animo fecissent, collaudauit consilium, quod eum locum 718 occupassent, sibique in animo fuisse dixit idem facere. Sic adolescentulos ficta 719 laudatione temperauit et adiunctis suis comitibus locum tutum reddidit. Etenim 720 qui transfugiendi consilium clam ceperant, videntes maiorem adiunctum nume- 721 rum eorum, qui eius consilii fuerant expertes, non ausi sunt sese commouere 722 eoque libentius conuenerunt, quod latere arbitrabantur quae cogitarant. Absque 723 dubio Sparta non erat futura Sparta, nisi tum Agesilaus celeritate consilii salutem attulisset. Eadem arte et iuuenili temeritati remedium adhibuit pro supplicio. 724 725 AGESIPOLIS CLEOMBROTI

726 [83] 83 Agesipolis Cleombroti filius, quum quispiam apud ipsum ceu rem 727 magnificam praedicaret, quod Philippus Macedonum rex intra pauculos dies 728 subuertisset Olynthum, ‘Atqui, per deos,’ inquit, ‘talem ciuitatem longe maiore 729 temporis spatio non exstructurus est’, significans multo regalius esse condere 730 vrbes quam conditas demoliri. 731 [84] 84 Cum alius quidam dixisset ipsum, cum rex esset, cum aequalibus 732 suis fuisse obsidem, non liberos aut vxores eorum, velut hoc esset regi dedecoro- 733 sum, dari in manus ac ius aliorum, quum alii reges soleant vxorem ac liberos pro 734 se dare obsides, ‘Et quidem iure’ inquit ‘optimo; par est enim vt nos nostra ipso- 735 rum feramus errata’, subindicans si quid calamitatis accidit in bello aut in repu- 736 blica, regum vitio accidere eoque iustum esse vt hi potissimum puniantur, per LB 106 quos venit calamitas. Caeterum morem | iniquum esse, quo receptum est vt 738 coniuges ac liberi, qui nihil commeruerint, dedantur obsides.

[82] 1012 (Difficilia, quae pulchra), ASD II, 3, 711–724 Quum … attulisset Nep. Ages. 6, 1–3. p. 38, ll. 726–728. 711–712 Quum … inuaderet See Apophth. [72]. 727–728 quod … Olynthum Olynthus on the 712 incredibili impetu This detail is not men- Chaldicic peninsula was destroyed by Philip II tioned by Nepos. Cf. Apophth. [72], l. 614: of Macedon in 348, after the death of Agesi- “cum admirabili impetu”. polis. The dictum is ascribed to an anony- 715 Solerter*. mous Spartan in Plut. Mor. 40 E, De audiendo 6, and to ‘someone’ in 458 C, De cohibenda 725 AGESIPOLIS CLEOMBROTI Agesipolis ira 10 (transl. ASD IV, 2, p. 276, ll. 292–293). II, Spartan king of the Agiad house 371–370, 728 Clementer*. son of Cleombrotus I. [84] [83] 731–735 Cum … errata Plut. Mor. 215 B, 726–729 Agesipolis … est Plut. Mor. 215 B, Apophth. Laconica, Agesipolis II 2. Apophth. Laconica, Agesipolis II 1. Cf. Adag. 734 Iuste*. 78 APOPHTHEGMATVM LIBER I

739 [85] 85 Idem quum e Sparta iussisset mitti catulos ac respondisset aliquis 740 non exportari apud Lacedaemonios catulos, ‘Ne viros quidem’ inquit ‘antea; 741 atqui nunc fieri coepit’. Festiuiter indicabat in republica bene instituta omnia 742 proficere in melius. Olim Lacedaemonii aegre sua tuebantur; post ausi sunt 743 reges ac gentes procul semotas bello lacessere. Quemadmodum autem recta in- 744 stitutio viros reddit bello et reipublicae vtiles, ita canes ad venatum habiles red- 745 dit educatio. 746 AGESIPOLIS PAVSANIAE

747 [86] 86 Agesipolis Pausaniae filius, quum Athenienses querimoniarum, 748 quas cum ipso mutuas habebant, arbitram delegissent Megarensium ciuitatem, 749 quae controuersiam inter eos componeret, ‘Turpe,’ inquit, ‘si Megarenses melius 750 norunt quid iustum sit quam hi qui se Graecorum duces ac rectores praestitis- 751 sent’. Megarenses apud Graecos male audiebant, de quibus iactatum est quod 752 neque primi essent neque secundi neque tertii neque quarti neque vllo in 753 numero, quum Athenienses pleraeque Graeciae imperarint. Ab ipsis igitur qui- 754 buscum litem habebat rex volebat finiri dissidium, simul declarans et quam suae 755 fideret causae et quam aduersariis non diffideret, malens clarissimae ciuitatis iudi- 756 cio vinci quam Megarensium arbitrio vincere. 757 AGIS PRIMVS

~~758 [87] 87 Agis Archidami filius, quum ephori quodam tempore dicerent 759 ‘Proficiscere iuuentutem tecum ducens ad huius patriam; nam is ipse te perducet~~

~~740 exportari C: educari A B. 748 arbitram B C: arbitrum A. 744 et A–C: om. D–LB.~~

[85] 746 Athenienses Athens was one of Sparta’s 739–741 Idem … coepit Plut. Mor. 215 B, adversaries during the Corinthian War Apophth. Laconica, Agesipolis II 3. (395–386). 740 Argute*. 749 Generose*. exportari Er.’ previous rendering of êzagwg®, 751–753 Megarenses … numero Cf. Adag. 1079 “educari” (see app. crit.), is in line with (Megarenses neque tertii, neque quarti), Regio, p. 114: “educationem”. ASD II, 3, pp. 98–102. See also Adag. 1260 741–745 Festiuiter … educatio Er.’ comment is (Megaricum machinamentum), ASD II, 3, p. based on the reading educari; see above, n.l. 278, ll. 389–390: “Olim enim Megarenses 740. The apophthegm possibly refers to Age- vulgo male audiebant tanquam fraudulenti sipolis III (Agiad king 219–215), who was ac ficti, quod aliud sentire soleant, aliud banished from Sparta (see Fuhrmann ad loqui”. loc.). 757 AGIS PRIMVS Agis II, Spartan king of the 746 AGESIPOLIS PAVSANIAE Agesipolis I, Eurypontid house 427/26–399, son of Archi- Spartan king of the Agiad house 395–380, damus II. He was the first Eurypontid king son of Pausanias. named Agis. [86] [87] 747–751 Agesipolis … praestitissent Plut. Mor. 758–761 Agis … prodidit Plut. Mor. 215 C, 215 C, Apophth. Laconica, Agesipolis I. Apophth. Laconica, Agis II 1. APOPHTHEGMATVM LIBER I 79

760 in arcem’, ‘Et qui conuenit,’ inquit, ‘o ephori, tot iuuenes ei credere, qui suam 761 ipsius patriam prodidit?’, grauiter admonens nihil illis tuto credi, qui in patriam 762 perfidi fuerint. 763 [88] 88 Interrogatus a quodam, quod disciplinae genus potissimum exerce- 764 retur apud Spartanos, ‘Scire’ inquit ‘et imperare et ferre imperium’. Athenis enim 765 complures disciplinae colebantur curiosae magis quam ad recte gubernandam 766 rempublicam necessariae. 767 [89] 89 Fortiter et illud dixisse fertur, Lacedaemonios non oportere per- 768 contari quot sint hostes, sed vbi sint, significans non a militum numero pendere 769 victoriam, sed a fortitudine reique gerendae celeritate. Statim enim congredi vult, 770 qui quaerit vbi sint hostes. 771 [90] 90 Apud Mantinaeam quibusdam dissuadentibus, ne cum aduersariis 772 quod numero plures essent confligeret, ‘Cum multis’ inquit ‘pugnet oportet, qui 773 multis velit imperare’. 774 [91] 91 Cuidam sciscitanti quot essent Lacedaemonii, ‘Quot satis sunt’ 775 inquit ‘ad propulsandos malos’, ostendens magis referre quam fortes viros habeat 776 ciuitas quam quam multos. 777 [92] 92 Idem quum praeteriret Corinthiorum moenia conspiceretque 778 vehementer excelsa munitaque et in longum porrecta spatium, ‘Quae sunt’ inquit 779 ‘mulieres hunc locum incolentes?’, innuens fortibus viris non esse opus moeni- 780 bus. 781 [93] 93 Cum sophista quispiam apud eum dixisset orationem esse rerum 782 omnium praestantissimam, videlicet praedicans artem quam profitebatur, ‘Ergo’ 783 inquit Agis ‘tu quum taces, nullius es pretii’, significans multo praeclarius esse res 784 magnificas gerere quam habere linguam ad magnifice loquendum expeditam. 785 [94] 94 Vicerat Argiuos praelio, qui post redintegratis viribus rursum fero- 786 ciores illi occurrebant. Agis itaque conspicatus multos e sociis turbari, ‘Sitis’ 787 inquit ‘bono animo, viri. Quum enim nos qui vicimus trepidamus, quid facere

760 Proditio turpis*. [91] [88] 774–775 Cuidam … malos Plut. Mor. 215 D, 763–764 Interrogatus … imperium Plut. Mor. Apophth. Laconica, Agis II 5. Cf. Apophth. [135]. 215 D, Apophth. Laconica, Agis II 2. Cf. 775 Argute*. Apophth. [49], [50]. [92] 764 Hoc ante dictum pag. 24 [= p. 66] apoph. 777–779 Idem … incolentes Plut. Mor. 215 D, 49 et 50*. Apophth. Laconica, Agis II 6. Cf. Apophth. [89] [54], [197], [310]. 767–768 Fortiter … vbi sint Plut. Mor. 215 D, 778 Salse*. Apophth. Laconica, Agis II 3. [93] 767 Animose*. 781–783 Cum … pretii Plut. Mor. 215 E, [90] Apophth. Laconica, Agis II 7. 771–773 Apud … imperare Plut. Mor. 215 D, 783 Salse*. Apophth. Laconica, Agis II 4. [94] 771 Mantinaeam In 418 the Spartans defeated 785–788 Vicerat … sunt Plut. Mor. 215 E, the Argives and their allies at the battle of Apophth. Laconica, Agis II 8. Mantinea (in Arcadia). 785 Argiuos See Apophth. [90]. 772 Animose*. 787 Solerter*. 80 APOPHTHEGMATVM LIBER I

788 censetis eos qui a nobis victi sunt?’ Eo dicto ducis solertia protinus reddidit ani- 789 mum suis. 790 [95] 95 Peculiaris erat Lacedaemoniis verborum paucitas, vnde et ab ea 791 regione breuiloquentia laconismus dicitur. Quum igitur Abderitarum legatus 792 apud Agidem multa loquutus vix tandem dicendi finem fecisset rogaretque quid 793 ciuibus suis esset renuntiaturus, Agis ‘Illud’ inquit ‘renuncia: quantum temporis 794 tibi fuit opus ad dicendum, tantum me silentem audisse’. Hoc dicto exprobrauit 795 stolido oratori inanem loquacitatem responso indignam. 796 [96] 96 Quibusdam Eleos hoc nomine praedicantibus, quod in certamini- LB 107 bus Olympiacis essent iustissimi, ‘Quid’ | inquit ‘magni miriue faciunt, si intra 798 quinque annos vno tantum die se iustos praestant?’ Non putabat vir sapientissi- 799 mus in eum competere iustitiae laudem, nisi qui per omnem vitam in omnibus 800 actionibus iustitiam coleret. [C] Nam ludi Olympiaci semel tantum intra quin- 801 quennium celebrabantur. [A] 802 [97] 97 Quum quidam apud illum dicerent esse nonnullos alienae familiae 803 qui ipsi inuiderent, ‘Geminam igitur’ inquit ‘habebunt molestiam, quos et sua 804 ipsorum mala discruciabunt atque insuper tum meis tum amicorum meorum 805 bonis torquebuntur’. Magnifica vox declarans eos quos habet inuidia magis esse 806 misericordia dignos quam ira, propterea quod inuidus abunde dat poenarum, 807 etiamsi nemo vlciscatur. 808 [98] 98 Cuidam consulenti vt hostibus fugientibus daret transitum, ‘Et 809 quomodo’ inquit ‘pugnabimus cum his qui ob fortitudinem manent, si non

~~799 omnibus A–C: omnibusque D–LB. … malum A. 803 Geminam … molestiam B C: Geminum 806 dat poenarum B C: det poenas A.~~

[95] the Peloponnesus) broke with Sparta and 791 laconismus Cf. Adag. 1949 (Laconismus), became allied with Athens. The Eleans pre- ASD II, 4, pp. 306–308; Adag. 1092 (Battolo- sided over the Olympian Games, as Olympia gia. Laconismus), ASD II, 3, pp. 115–116. was situated in their region. 791–794 Quum … audisse Plut. Mor. 215 E, 797 Iuste*. Apophth. Laconica, Agis II 9. Cf. Lingua, 798 quinque Cf. quinquennium (ll. 800–801), a ASD IV, 1A, p. 42, ll. 518–522. Cf. Apophth. period of four years (see OLD). [101]. [97] 791 Loquacitas notata*. 802–805 Quum … torquebuntur Plut. Mor. 215 Abderitarum Citizens of Abdera (on the coast F, Apophth. Laconica, Agis II 11. of Thrace). The apophthegm might refer to 802 alienae familiae Plut., loc. cit.: êk t±v ëté- negotiations of Agis III (see Apophth. rav oîkíav, i.e. of the Agiads, Sparta’s other [105]–[106]) concerning resistance to the royal house. Agis was an Eurypontid king. Macedonian expansion (see Fuhrmann ad Cf. Nannius, Miscellanea, p. 257: “Ego loc.). In Apophth. [99]–[102] too Agis II and malim, alterius familiae, non alienae”. III seem to be confused. 803 Inuidia notata*. [96] [98] 796–798 Quibusdam … praestant Plut. Mor. 808–810 Cuidam … fugientibus Plut. Mor. 215 215 E–F, Apophth. Laconica, Agis II 10. F, Apophth. Laconica, Agis II 12. 796 Eleos In 420 Elis (the north-west part of 809 Argute*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 81

810 pugnamus cum fugientibus?’ Existimabat vir animosus aduersus hostes nullam 811 praetereundam occasionem. 812 [99] 99 Cum de Graecorum libertate quidam in medium adduxisset 813 magnifica quidem sed factu perquam difficilia, ‘Tua’ inquit ‘verba, hospes, opus 814 habent viribus et pecunia’, perquam scite declarans frustra de his verba fieri, ad 815 quae perficienda non suppetit facultas. In consultationibus enim non solum spec- 816 tandum est quid sit factu pulcherrimum, sed quid fieri possit. 817 [100] 100 Quodam dicente Philippum effecturum ne Lacedaemoniis 818 pateat iter in Graeciam, ‘Nobis,’ inquit, ‘o hospes, nostra patria sufficit ad illic 819 viuendum’. Pectus ad vtrunque paratum, et ad proferendum imperium si contin- 820 gat et ad boni consulendum fortunam licet mediocrem, quum principum vulgus 821 nec quod obtigit sapienter administrent nec vllis satientur ditionis accessionibus. 822 [101] 1 Perinthiorum orator in Lacedaemoniam missus quum apud Agi- 823 dem dixisset admodum prolixe, vbi perorasset, rogauit eum quid esset Perinthiis 824 renunciandum. ‘Quid aliud’ inquit ‘nisi quod tu vix dicendi finem feceris, ego 825 vero tacuerim?’ Hoc apophthegma simillimum est illi quo superius Abderitae 826 legati multiloquium taxarat. 827 [102] 2 Cum legationem suscepisset, solus ad Philippum profectus est. Is 828 vbi admirans dixisset ‘Quid hoc rei est? Vnus venisti?’, Agis ‘Quid ni’ inquit ‘ad 829 vnum?’ Grauiter taxauit aliorum principum ambitionem, qui sumptuosis ac 830 splendidis legationibus exhauriunt aerarium, quum vnus vir cordatus possit 831 totum hoc praestare quod reipublicae interest.

~~823 esset A–D: om. BAS LB. 828 Vnus C: Solus A B. 825 superius B C: om. A.~~

810 cum fugientibus Agis opposes to⁄v dià 818 Moderate*. deilían feúgousi against to⁄v diˆ ândreían [101] ménousi. The dictum means that it is unfair 822–825 Perinthiorum … tacuerim Plut. Mor. to those who stand their ground to reward 216 A, Apophth. Laconica, Agis II 15. Cf. Lin- cowardice with the chance to escape. gua, ASD IV, 1A, p. 42, ll. 522–525. Cf. [99] Apophth. [95]. 812–814 Cum … pecunia Plut. Mor. 216 A, 822 Perinthiorum Citizens of Perinthus, on the Apophth. Laconica, Agis II 13. Cf. Apophth. northern coast of the Propontis. The apo- [55], [296], [349]. phthegm possibly refers to Agis III (see 812 Simile Agesilaus pag. 26 [= p. 68] apoph. Apophth. [95], n.l. 791). 55*. 824 Loquacitas*. Graecorum libertate Perhaps the apophthegm [102] should be ascribed to Agis III (cf. Apophth. 827–829 Cum … vnum Plut. Mor. 216 A–B, [95], n.l. 791). Apophth. Laconica, Agis II 16. Cf. Plut. Mor. [100] 233 E, Apophth. Laconica, anon. 30, not 817–819 Quodam … viuendum Plut. Mor. 216 included in Apophth., but rendered in Lin- A, Apophth. Laconica, Agis II 14. gua, ASD IV, 1A, p. 57, ll. 16–19. 817 Philippum Philip II of Macedon (382–336). 827 Philippum See Apophth. [100], n.l. 817. The dictum should be attributed to Agis III 828 Simpliciter*. (cf. Apophth. [95], n.l. 791). 82 APOPHTHEGMATVM LIBER I

832 [103] 3 Quum e senioribus quidam videns priscas leges et instituta vetera 833 aboleri et alia praua succedere atque ob id res Spartanorum inuerti, quae summa 834 fuerant in imum deiectis, et conteri, haec quum apud Agidem iam senem deplo- 835 raret, ioco respondit: ‘Si fit’ inquit ‘quod narras, recto ordine res procedunt. 836 Siquidem ego puer a patre audiui, quod iam tum illis temporibus res inuerteren- 837 tur’. Itaque si rursus inuertuntur, redierunt in locum pristinum. Hoc quidem ille 838 ludens. Caeterum serio dicebat se puerum hoc quoque accepisse a patre, nihil 839 esse mirum si praesentibus succedant deteriora, sed mirandum si succedant 840 meliora aut similia. Notauit peculiarem senibus querelam de rebus in deterius 841 prolapsis simulque rerum humanarum hanc esse naturam, vt vsque in peius dege- 842 nerent. 843 [104] 4 Rogatus a quodam, quo pacto quis libertatem suam tueri possit, ‘Si 844 mortem’ inquit ‘contempserit’. Hic metus, qui cadere dicitur in constantem 845 virum, multos deterret a pulcherrimis facinoribus. Hoc qui caret, potest vbique 846 quod rectum est sequi nec est quod timeat improbos, qui vt extrema moliantur 847 nihil aliud possunt quam occidere.

AGIS SECVNDVS 848 849 [105] 5 Agis iunior Demadi dicenti, quod enses Laconici ob breuitatem a 850 circulatoribus ac praestigias imitantibus deuorarentur, ‘Atqui his’ inquit ‘ensibus 851 Lacedaemonii assequuntur hostes longioribus armatos gladiis’, declarans non 852 referre quo quid apparatu fiat, sed quantum efficiatur. Siquidem hoc speciosior 853 victoris gloria, quo minus habet praesidii praeter virtutem.

~~853 habet C: habuit A B.~~

[103] 843–844 Rogatus … contempserit Plut. Mor. 216 832–840 Quum … similia Plut. Mor. 216 B, C, Apophth. Laconica, Agis II 18. Cf. Apophth. Laconica, Agis II 17. Apophth. [36]. 835 Lepide*. 842 Et hoc antea habetur pag. 18 [= p. 62] 837–838 Itaque … serio Er. ends the oratio recta apoph. 36*. after inuerterentur, and adds an explanation, Itaque … serio, that misses the original point. 848 AGIS SECVNDVS Agis III, Spartan king In Plutarch’s text the oratio recta continues of the Eurypontid house 338–331. with what is rendered here as: “dicebat …”. [105] The subject of dicebat (l. 838) in Plutarch, 849–851 Agis … gladiis Plut. Mor. 216 C, however, is not Agis, but his father, and patre Apophth. Laconica, Agis III 1. Cf. Apophth. (l. 838) is Agis’ grandfather; ioco (l. 835) refers [130], [491]. to the whole dictum: paíhwn e¤pe katà lógon 849 Demadi Athenian statesman (c. 380–319), oÀtw probaínein (probaínei v.l.) tà prágmata, cf. Apophth. [1199]. eî toÕto gínetai· “kaì gàr êgÑ pa⁄v øn ≠kouon 850 Vrbane*. parà toÕ patròv ºti tà ãnw kátw gégone parˆ 851 longioribus … gladiis This explanation aûto⁄v· ∂fj dè kaì tòn patérˆ aût¬ç paidì ∫nti added to the paraphrased text by Er. is toÕtˆ eîrjkénai· ¿stˆ oû xr® qaumáhein eî irrelevant. The point of the apophthegm xeírw tà metà taÕta t¬n protérwn, âllˆ e÷ consists in the word êfiknoÕntai: the pou beltíw kaì paraplßsia génoito". Spartans using short swords really draw near [104] to their adversaries when they come to blows. APOPHTHEGMATVM LIBER I 83

854 [106] 6 Quemadmodum ad improbum subinde percontantem, quis esset 855 inter Spartiatas vir optimus, ‘Qui tui’ inquit ‘est dissimillimus’. Indigne tulit vir generosus eum de virtutis praestantia loqui, qui ipse esset vitiis obsitus. |

LB 108 AGIS VLTIMVS [107] 7 Agis Laconicorum regum vltimus, per insidias captus ac praeter 859 meritum ab ephoris condemnatus, quum ad laqueum duceretur conspiceretque 860 quendam e lictoribus flentem ob indignitatem rei cuius cogebatur esse minister, 861 ‘Desine,’ inquit, ‘o homo, vicem meam flere. Nam sic moriens praeter ius et 862 aequum melior feliciorque sum his qui me occidunt’. Haec loquutus vltro collum 863 laqueo induit. Quo nemo Stoicorum docuit quicquam fortius, hoc ille iuuenis 864 non verbis sed re praestitit, felicitatem omnem solo honesto metiens eosque iudi- 865 cans infeliciores qui faciunt iniuriam quam qui patiuntur. 866 [108] 8 Parentibus rogantibus vt sibi in re quapiam iniusta adesset, recu- 867 sauit illis aliquandiu. Caeterum quum instarent, hunc in modum respondit: 868 ‘Donec essem apud vos, nullam omnino tenebam iustitiae scientiam. Verum vbi 869 me patriae tradidistis patriaeque legibus, insuper et iustitiam et honestatem pro 870 viribus docuistis, conabor his magis obtemperare quam vobis. Et quandoquidem 871 haec est vestra voluntas, vt quae sunt optima faciam, optima vero sunt quae iusta 872 sunt quum homini priuato tum praecipue principatum gerenti, quae vultis 873 faciam, quae dicitis negabo’. Narrant Agidem puerum in summis delitiis fuisse 874 educatum, sed simulatque adolescens etiamnum ad reipublicae gubernacula 875 admotus est, incredibili mutatione reiectis pristinae vitae voluptatibus huc totum 876 animum adiecit, vt Spartam barbarorum ac Graecorum moribus corruptissimam 877 ad pristinam frugalitatem reuocaret; quae res illi fuit exitii causa. Vtinam autem 878 caeteri principes, quorum prima aetas fere luxu delitiisque corrumpitur, saltem 879 cum Agide tum animum vertant ad bonam frugem, quum regni habenas acci-

~~861 vicem meam B C: meam vicem A. 870 his Ac: hic A, huic B C.~~

[106] 861 Fortiter*. 854–855 Quemadmodum … dissimillimus Plut. [108] Mor. 216 C, Apophth. Laconica, Agis III 2. 866–873 Parentibus … negabo Plut. Mor. 216 855 Libere*. D–E, Apophth. Laconica, Acrotatus. Accord- ing to Ald., p. 189, the apophthegm opens 857 AGIS VLTIMVS Agis IV, Spartan king of with the proper name ˆAkrótatov. Filelfo, f. the Eurypontid house 244–241. x1vo, and Regio, p. 117, basing themselves on [107] other mss. (see app. crit. Fuhrmann), omit 858–863 Agis … induit Plut. Mor. 216 C–D, the name, which implies ascription of the Agis IV. apophthegm to Agis IV. In Ald.Er. three dots 859 condemnatus Agis IV, one of the last Spar- (∴) are noted down in the margin next to tan kings, tried to force a restoration of the the opening line. ancient rules. He was put to death by the 868 Iuste. Grauiter*. opposition, about twenty-one years old. Cf. 870 magis Plut. Mor. 216 D: oûx ¯tton. Apophth. [108], ll. 873–877. 873–877 Narrant … causa See Plut. Agis 4. 84 APOPHTHEGMATVM LIBER I

880 piunt, atque hanc formam sequantur, quam praescripsit Agis, si quis quid petat 881 ab ipsis, quod legibus et honesto aduersatur! Nec tamen egregius iuuenis morosa 882 atque aspera recusatione contristauit parentum animos, sed mira ciuilitate 883 respondit se magis hoc pacto obtemperare parentibus, si faceret quod illorum 884 perpetua voluntas optabat quodque semper essent probaturi, quam si praesenti 885 affectui indulsisset. 886 [109] 9 Idem quum in carcere rogaretur ab ephoro, num poeniteret eorum 887 quae gessisset, impauide respondit se nulla tangi poenitentia consilii cum pru- 888 dentia honestoque coniuncti, tametsi non ignoraret se mortem praemii loco rela- 889 turum, sciens ipsam virtutem abunde magnum esse sui praemium, quicunque 890 sequatur euentus. 891 [110] 10 Agesilaus ephorus, quum ipsius suasu factum esset vt fieret 892 omnium debitorum solutio iamque tabulis in forum Clarium comportatis ignis 893 esset iniectus ac flamma exurgeret, caeteris creditoribus moestis, insultabat dicens 894 se nunquam clarius lumen aut ignem vidisse puriorem. Debebat enim ipse pluri- 895 mum et erat agrorum praediues; nihil tamen cuiquam soluere habebat in animo. 896 Extrema improbitatis est linea etiam illudere quos afflixeris. 897 ALCAMENES

898 [111] 11 Alcamenes Telecri filius cuidam percontanti, quo pacto quis 899 optime regnum seruare posset, ‘Si lucrum’ inquit ‘non magni fecerit’, longe 900 lateque dissentiens a vulgo principum, qui non alia magis ratione principatum 901 constabilire student quam attenuandis ciuium, suis augendis opibus, quum iusti- 902 tia et aequitas maxime reddant diuturnum imperium. 903 [112] 12 Alio quodam rogante, quur a Messeniis oblata munera recusasset, 904 ‘Quoniam si recepissem,’ inquit, ‘cum legibus pacem habere non poteram’. O 905 mentem regno dignam, quae magno obuioque lucro legum autoritatem antepo-

[109] 894 Improbe*. 886–889 Idem … relaturum Plut. Agis 19, 7–8. 886 Ex Plutarchi Vitis*. 897 ALCAMENES Spartan king of the Agiad 887 Constanter*. house 785–748 (RE I, 1507). [110] [111] 891 Agesilaus ephorus Agesilaus, uncle and par- 898–899 Alcamenes … fecerit Plut. Mor. 216 E, tisan of Agis IV, persuaded the king to pro- Apophth. Laconica, Alcamenes 1. claim remission of debts, whereafter redistri- 898 Telecri Ald., p. 189: Tjlékrou (Tjléklou bution of land should take place. A emend.). See Apophth. [339]–[342]. landowner with many debts himself, Agesi- 899 Grauiter*. laus delayed the redistribution of land after [112] the debts were remissed (see Plut. Agis 13). 903–904 Alio … poteram Plut. Mor. 216 E, 892–894 iamque … puriorem Plut. Agis 13, 3–4. Apophth. Laconica, Alcamenes 2. 892 Clarium The Greek text reads: Kaì tà 903 Messeniis Probably a reference to the First parà t¬n xrewst¬n grammate⁄a sunenégkan- Messenian War. tev eîv âgorán, ° klária kaloÕsi … The 904 Integre*. klária (klßria) are the bonds. APOPHTHEGMATVM LIBER I 85

906 suit! Et vbi sunt interim qui clamant: ‘Quod principi placuit, legis vigorem 907 habet’, et principem dare quidem leges, at non teneri legibus? 908 [113] 13 Cum quidam illi obiiceret quod parce frugaliterque viueret, quum 909 facultates amplas possideret, ‘Decet enim’ inquit ‘eum qui multa possidet pro 910 ratione, non pro libidine viuere’, significans perniciosas esse diuitias, ni adsit ani- 911 mus diuitiis superior, qui possit earum vsum non ex copia sed ex necessitate 912 moderari.

ANAXANDRIDAS 913 914 [114] 14 Anaxandridas Leontis filius cuidam acerbe ferenti, quod cogeretur 915 vrbe exulare, ‘Ne,’ inquit, ‘vir optime, exhorrescas exulare ciuitate, sed a iustitia LB 109 exulare horrendum | est’. Sensit non esse miseros quibus praeter meritum incolu- 917 mique innocentia accidit aliqua calamitas, sed eos vere deplorandos qui sua 918 sponte discesserunt ab honesto, etiamsi nulla sequatur calamitas. 919 [115] 15 Cum quidam ephoris opportuna quidem loqueretur, sed pluribus 920 quam sat erat, Anaxandridas ‘Hospes,’ inquit, ‘re necessaria in non necessario vte- 921 ris’, significans quod per se rectum est et vtile non egere prolixa oratione, quod 922 ipsa causae bonitas facile seipsam commendet. Quod si vsquam locus est loqua- 923 citati, eam oportet ad inhonestas causas adhibere. 924 [116] 16 Percontanti cuidam, cur Lacedaemonii helotibus (sic apud illos 925 dicebantur, quorum conditio media erat inter seruos et ingenuos) committerent 926 colendos agros ac non ipsi potius eos colerent, ‘Quoniam’ inquit ‘non ipsorum

906–907 Et … legibus Cf. Panegyr. ad Philipp., gua, ASD IV, 1A, p. 49, ll. 766–769. Cf. ASD IV, 1, p. 63, ll. 171–174: “Ne hodie qui- Apophth. [241]. dem desunt regibus, qui istiusmodi quaedam 919 quidem Ald., p. 190: m® (mèn codd.), ad illorum aures occinant: … An non ius est, Ald.Er.: mèn. quod tibi placuit? Tu maior legibus.”; p. 64, 920 Loquacitas*. ll. 189–192: “Proinde das operam, ne quis in [116] toto populo appareat te vno legum obser- 924–927 Percontanti … comparauimus Plur. uantior, quum ipsae leges clamitent: Quid Mor. 216 F–217 A, Apophth. Laconica, temet angis, o princeps? Nos tibi scriptae Anaxandridas 3. non sumus. Tu nos dare soles, non accipere.” 926–927 Quoniam … comparauimus Plut. Mor. [113] 217 A: ÊOti, ∂fj, oû toútwn êpimelómenoi 908–910 Cum … viuere Plut. Mor. 216 E–F, âllˆ aüt¬n aûtoùv êktjsámeqa. Both toútwn Apophth. Laconica, Alcamenes 3. and aûtoùv might refer to the fields as well 909 Continenter*. as the helots, which uncertainty has led to different interpretations. Rummel, Er. as a 913 ANAXANDRIDAS Spartan king of the Translator of the Classics, p. 124, paraphrases: Agiad house c. 560–520 (OCD, p. 1432), son “it was not by cultivating fields, but by culti- of Leon. vating ourselves, that we acquired those [114] fields”, which corresponds to the interpreta- 914–916 Anaxandridas … est Plut. Mor. 216 F, tions of Nannius (Miscellanea, p. 258) and Apophth. Laconica, Anaxandridas 1. Babbitt. Fuhrmann’s translation reads: “ce 915 Sapienter*. n’était pas pour nous occuper d’eux, mais de [115] nous-mêmes, que nous en avons fait l’acqui- 919–921 Cum … vteris Plut. Mor. 216 F, sition”. Apophth. Laconica, Anaxandridas 2. Cf. Lin- 926 Argute*. 86 APOPHTHEGMATVM LIBER I

927 causa sed nostra helotas nobis comparauimus’, videlicet stultitiam eorum taxans, 928 qui mancipia ad ostentationem alunt otiosa et seruos socios ac ministros volup- 929 tatum habere malunt quam frugiferis operis occupatos. 930 [117] 17 Alius quidam quum dixisset gloriam ac celebre nomen nocere 931 eoque felicem esse qui illud effugerit, ‘Ergo’ inquit Anaxandridas ‘si vera loqueris, 932 qui nefaria perpetrant, felices erunt. Nam qui fieri potest, vt qui sacrilegium 933 committit aut aliud iniustum facinus perpetrat, gloriae curam habeat?’ Notauit 934 eos qui sic contemnunt laudem, vt interim per ignauiam nihil gerant laudabile, 935 quum eximiam virtutem honesta fama comitetur vltro ac generosis animis amor 936 laudum veluti stimulus ad praeclara facinora sit innatus. 937 [118] 18 Alii cuipiam percontanti, quam ob causam Spartani impauide 938 semet exponerent periculis, ‘Quoniam’ inquit ‘pro vita timere consuescimus, non 939 aliorum more expauescere’, significans moderatam vitae curam addere calcar ad 940 fortiter agendum, immodicum mortis pauorem ab egregiis factis deterrere. 941 [119] 19 Cuidam ab ipso sciscitanti, quam ob rem seniores apud Lacedae- 942 monios plures dies sumerent ad cognoscendum in causis capitalibus et, si quis 943 fuerit absolutus, nihilo minus obnoxius sit legi, ‘Ideo’ inquit ‘pluribus diebus 944 cognoscunt, quoniam si in capitis discrimine errauerint, non est corrigendi consi- 945 lii potestas. Oportet autem a causa liberatum obnoxium manere legibus, quod 946 fieri potest vt secundum eandem legem liceat aliquid rectius de reo statuere’. Hoc 947 temperamento prouisum est, ne vel occidatur innocens vel effugiat nocens, qui, quamuis errore iudicum sit absolutus, potest eadem lege denuo conueniri poe- 948 nasque dare legibus.

~~927 helotas B C: illos A.~~

[117] atque ita habuisse Regii Graecum exemplar, 930–933 Alius … habeat Plut. Mor. 217 A, constat ex illius versione”. See Regio, p. 118: Apophth. Laconica, Anaxandridas 4. “quia inquit de uita uereri, non ut alii timere 931 Salse*. studemus”. A Spartan is not afraid of losing [118] his life in battle, but of living in disgrace 937–939 Alii … expauescere Plut. Mor. 217 A, because he spared himself. Apophth. Laconica, Anaxandridas 5. Cf. 940 immodicum … deterrere Cf. Apophth. [36], Apophth. [335]. ll. 335–336, [104], ll. 844–845. 938 Prudenter*. [119] timere Ald., p. 190: de⁄sqai (aîde⁄sqai v.l.). 941–946 Cuidam … statuere Plut. Mor. 217 Nannius, Miscellanea, p. 258: “Arbitror in A–B, Apophth. Laconica, Anaxandridas 6. graecis uitium esse, et pro de⁄sqai legendum 941 seniores The gerousía, i.e. Council of djrísesqai”. Leopardus, Emend. et misc., IX, Elders. 7: “pro de⁄sqai, non vt ille [sc. Nannius], 943 Prudenter. Iuste*. djrísesqai legendum censeo, sed aîde⁄sqai: APOPHTHEGMATVM LIBER I 87

~~950 ANAXANDER~~

951 [120] 20 Anaxander Eurycratis filius roganti cuidam, quur Spartani non 952 colligerent pecunias in aerarium publicum, ‘Ne’ inquit ‘corrumpantur qui facti 953 fuerint illarum custodes’. Quam male consulunt integritati suae, qui priuatim 954 pecuniarum vim in arcam recondunt, si vir prudens ciuium suorum moribus 955 timuit a pecunia publica, cuius tantum erant custodes futuri, non domini! 956 ANAXILAS

957 [121] 21 Cuidam admiranti quod ephori regibus non assurgerent, praeser- 958 tim a regibus constituti, ‘Ob hoc ipsum’ inquit Anaxilas ‘quod ephori sunt’. 959 Magistratus est apud Lacedaemonios, quo qui funguntur ephori dicuntur. Eos 960 prisci reges in hoc instituerant, vt essent regum ministri. Quorum potentia pos- 961 tea eo creuit, vt ipsis etiam regibus imperarent, demum et occiderent. Vox animi 962 moderatissimi testis: quod ille contumeliosum ac superbum iudicabat, hic inter- 963 pretatus est esse ius legitimum.

ANDROCLIDAS 964 965 [122] 22 Androclidas quidam Lacon crure claudicans coniecit sese in ordi- 966 nem bellatorum. Id prohibituri quum insurrexissent quidam ob cruris vitium, ille 967 ‘Imo’ inquit ‘non fugientem sed manentem oportet bellare cum hostibus’, perquam lepide hoc ipso vitio, ob quod reiiciebatur, se colligens vtiliorem praelio 968 quam essent caeteri pedibus integris.

~~962 ille A: percontator ille B C; hic Ac: ille A–C.~~

950 ANAXANDER Anaxandrus, Spartan king 958 Moderate*. of the Agiad house during the Second 961 imperarent See for example Apophth. [12], Messenian War (RE I, 2080), son of [39]. Eurycrates. occiderent This happened to Agis IV, see [120] Apophth. [107], [109]. 951–953 Anaxander … custodes Plut. Mor. 217 B, Apophth. Laconica, Anaxandrus. 964 ANDROCLIDAS Otherwise unknown. 952 Integre*. [122] 965–967 Androclidas … hostibus Plut. Mor. 217 956 ANAXILAS Spartan king of the Eurypon- C, Apophth. Laconica, Androclidas. Cf. tid house c. 645–625 (OCD, p. 1432). Apophth. [35], [389]. [121] 964 Simile habetur superius pa. 18 [= p. 61] ap. 957–958 Cuidam … sunt Plut. Mor. 217 B–C, 35*. Apophth. Laconica, Anaxilas. 88 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~970 ANTALCIDAS~~

971 [123] 23 Antalcidas quum in Samothracia initiaretur, rogatus a sacerdote 972 quid egregium patrasset in vita, ‘Si quid’ inquit ‘mihi tale peractum est, sciunt 973 ipsi dii’, existimans ineptum commemoratione suorum gestorum se diis LB 110 com|mendare, qui siue praedicaret siue sileret nihilominus nouerant. Nam apud 975 sacerdotem poterat etiam falsa narrare. Sit hoc modestiae exemplum ac de deo 976 praeclare sentientis. 977 [124] 24 Quum Atheniensis quidam Lacedaemonios appellaret indoctos, 978 ‘Soli igitur nos’ inquit ‘nihil mali a vobis didicimus’. Sensit artes, quibus se iacta- 979 bant Athenienses, magis ad ostentationem, ocium ac voluptatem accommodas 980 quam ad rempublicam gubernandam, ad quod nulla disciplina deerat Lacedae- 981 moniis. 982 [125] 25 Alteri cuidam Atheniensi sic apud ipsum glorianti: ‘Veruntamen 983 nos saepenumero vos a Cephiso propulimus’, ‘Sed nos’ inquit ‘vos nunquam ab 984 Eurota summouimus’, significans hoc ipsum esse fortitudinis argumentum, quod 985 Lacedaemonii frequenter ausi fuissent vsque ad Cephisum flumen Atticae pro- 986 gredi, quum Athenienses nunquam sustinuissent accedere ad Eurotam Spartae 987 fluuium. 988 [126] 26 Rogatus a quodam, quo pacto quis maxime placere possit homi- 989 nibus, ‘Si’ inquit ‘loquatur illis iucundissime, praestet autem vtilissima’. Admo- 990 nuit in colloquiis adhibendam sermonis comitatem, in officiis praestandis spec- 991 tandam vtilitatem. Reprehendendi sunt qui, quum re sint fideles, tamen officium 992 orationis asperitate corrumpunt; his peiores sunt qui sermone benigni re laedunt; 993 pessimi vero qui quum verbis molesti sunt tum factis noxii.

970 ANTALCIDAS Spartan statesman at the 161–164. time of king Agesilaus II, negotiator of the Modeste*. King’s Peace (386). [124] [123] 977–978 Quum … didicimus Plut. Mor. 217 D, 971–973 Antalcidas … dii Plut. Mor. 217 C, Apophth. Laconica, Antalcidas 2. Cf. Apophth. Laconica, Antalcidas 1. Cf. Lingua, Apophth. [331]. ASD IV, 1A, p. 74, ll. 548–554. Cf. Apophth. 978 Grauiter*. [298], [414]. [125] 971 Samothracia Island near the coast of Thrace, 982–984 Alteri … summouimus Plut. Mor. 217 famous for its sanctuary and mysteries. D, Apophth. Laconica, Antalcidas 3. Cf. 972 egregium Plut., loc. cit.: deinóteron. Nan- Apophth. [365]. nius, Miscellanea, pp. 259–260, refers to the 983 Cephiso The river Cephissus in Attica. Lingua, where deinóteron is translated as Salse*. “sceleratissimum”. This interpretation is in 984 Eurota The river Eurotas in Laconia. accordance with parallel versions (see above, [126] n.ll. 971–973). So the apophthegm is not 988–989 Rogatus … vtilissima Plut. Mor. 217 D, concerned with modesty. In the Lingua Er. Apophth. Laconica, Antalcidas 4. also mentions the motive underlying the 989 Sapienter*. priest’s question; cf. Apophth. [298], ll. APOPHTHEGMATVM LIBER I 89

994 [127] 27 Cum sophista quispiam appararet recitare librum et Antalcidae 995 percontanti quod esset argumentum respondisset ‘Herculis encomium’, ‘Quis’ 996 inquit ‘illum vituperat?’, superuacaneum existimans in eo laudando sumere ope- 997 ram, quem vno ore praedicarent omnes. Hercules autem apud Spartanos religio- 998 sissime colebatur. 999 [128] 28 Ad Agesilaum in pugna cum Thebanis vulneratum ‘Habes’ inquit 1000 ‘doctrinae tuae mercedem, qui eos pugnare docueris, quum ante pugnare nec scirent nec vellent’. Videbantur enim Thebani crebris Agesilai aduersus ipsos expe- 2 ditionibus euasisse bellaces. Significabat inutile semper cum iisdem bello confli- 3 gere, ne vsu colligant bellandi peritiam. 4 [129] 29 Idem muros Spartae dicebat iuuenes esse Spartanos, fines autem 5 Spartanae ditionis esse lancearum cuspides, sentiens ciuitatem non egere moeni- 6 bus, quae iuuentutem alat bellis idoneam, et eousque porrigi ditionem Lacedae- 7 moniorum, quousque pertingerent armis, significans virtute non dolis aut pecu- 8 nia propagandum imperium. 9 [130] 30 Cuidam roganti, quamobrem Lacones in bello breuibus pugioni- 10 bus vterentur, ‘Quoniam’ inquit ‘cominus cum hoste pugnamus’. Lepide torsit in 11 argumentum fortitudinis, quo ille volebat eos videri minus vtiles bello.

~~1 aduersus A–C LB: aduersos D BAS. 4 iuuenes esse B C: esse iuuenes A. 2 semper B C: frequenter A. 11 eos B C: illos A.~~

[127] tion of Plutarch; Legrand, Bibliographie Hel- 994–996 Cum … vituperat Plut. Mor. 217 D, lénique, vol. I, p. 87). The phrase êke⁄no tò Apophth. Laconica, Antalcidas 5. Cf. Lingua, brasídeion suggests that the anecdote was ASD IV, 1A, pp. 41–42, ll. 508–511. already well-known by then. 994–995 Cum … encomium Plutarch intro- 996 Salse*. duces the dictum as follows: SofistoÕ dé 997–998 Hercules … colebatur See Apophth. tinov méllontov ânaginÉskein êgkÉmion [258], n.l. 851. ¨Jrakléouv. Perhaps Er. was influenced by [128] another version of the anecdote (Plut. Mor. 999–2 Ad … bellaces Plut. Mor. 217 D–E, 219 C, Apophth. Laconica, Brasidas 3), not Apophth. Laconica, Antalcidas 6. Cf. included in Ald., but translated by Filelfo, f. Apophth. [69], [266]. x3ro: Parakaloúmenov dè üpó tinov âkoÕsai 999 Est superius pa. 31 [= pp. 71 sq.] ap. 69*. sofistoÕ, tòn parakaloÕnta ≠reto tí êpideík- [129] nusqai méllei. Kâke⁄nov e¤pen “¨Jrakléouv 4–5 Idem … cuspides Plut. Mor. 217 E, Apophth. êgkÉmion”· kaì ºv· “Tív gàr cégei tòn Qeòn Laconica, Antalcidas 7. Cf. Apophth. [30], toÕton;” The preliminary pages of the first [31], [283] (about the absence of walls), [29], volume of the Rhetores Graeci published by [149] (about the borders of Sparta). Aldus in November 1508 include a letter of 4 Et hoc ante pa. 17 [= p. 61] ap. 29 et 30 et Demetrius Ducas addressed to Marcus 31*. Musurus. Ducas says that it seems super- [130] fluous to him to praise and recommend Aris- 9–10 Cuidam … pugnamus Plut. Mor. 217 E, totle, “lest I too hear that saying of Brasidas, Apophth. Laconica, Antalcidas 8. Cf. ‘Who criticizes Hercules?’” (Geanakoplos, Apophth. [105], [491]. Greek scholars in Venice, p. 228, without men- 10 Lepide*. 90 APOPHTHEGMATVM LIBER I

ANTIOCHVS [131] 31 Antiochus ephorus quum audisset quod Philippus Messeniis dedisset agros, percontabatur num vires quoque dedisset, per quas aduersus pugnantes 15 pro agris tueri possent quod erat datum. 16 17 ARGEVS [132] 32 Argeus, quibusdam non suas sed aliorum quorundam vxores prae- 18 dicantibus, ‘Per deos,’ inquit, ‘de bonis et honestis mulieribus nihil temere 19 loquendum est, sed in totum quales sint oportet ignorari, praeterquam solis 20 maritis quibuscum viuunt’. Tam insignis erat apud priscos virginum et vxorum 21 pudicitia, vt eas ab aliis quam a parentibus aut suis maritis conspici gradus aliquis 22 ad impudicitiam haberetur; tantaque cautione consulebatur illarum famae, vt 23 parum pudica videretur, de qua rumor quamuis vanus oriri potuit; sed ea 24 demum summa matronalis pudicitiae laus habebatur, si mulier adeo domi 25 conclusa viueret, vt nullus esset qui de ea vel bene vel male loqui posset, prop- 26 terea quod hoc ipsum, matronam versari in fabulis trahique per ora hominum, 27 prostitutionis genus putaretur. Etenim qui laudat alienam vxorem, videtur habere 28 cognitam cuius laudes praedicat, quod ipsum aliquid detrahit pudori foemineo. 29 Quid igitur vir ille praeclarus sentiret de matronis, quae sine maritis interesse 30 gaudent iuuenum conuiuiis, quae cursitant ad alienarum ciuitatum dies festos et 31 emporia, quae ducunt choreas ex viris ac foeminis alterne mixtas, quae in balneis 32 corpus nudum ostendunt quorumlibet virorum oculis? 33 [133] 33 Quodam tempore faciens iter per Selinuntem, quum in monumento quodam hoc elegiacum carmen vidisset inscriptum: |

~~LB 111 Hosce tyrannida dum extinguunt Mars sustulit atrox; 36 Pone Selinuntis moenia conciderant,~~

~~24 habebatur Ac: haberetur A–C.~~

12 ANTIOCHVS Otherwise unknown. IV, 1A, p. 74, ll. 587–588, where the same [131] attitude is ascribed to the Lacedaemonians in 13–15 Antiochus … datum Plut. Mor. 217 E, general. Cf. Apophth. [177]. Apophth. Laconica, Antiochus. 17 Argeus Er. took this variant of the name 13 Philippus Philip II of Macedon. from Regio, p. 120 (cf. app. crit. Nachstädt). 14 agros After the battle of Chaeronea (338) the Pudicitia coniugum*. Spartan borders were revised; the region [133] Dentheliatis became Messenian. 33–38 Quodam … deflagraret Plut. Mor. 217 F, Argute*. Apophth. Laconica, Areus 2. 33–34 Quodam … inscriptum In Ald.Er., p. 190, 16 ARGEVS Areus (see below, n.l. 17), Spartan Er. added a reference I could not decipher in king of the Agiad house 309–265. the margin next to this passage (about six [132] letters followed by ºra). 17–20 Argeus … viuunt Plut. Mor. 217 F, 33 Selinuntem Plut., loc. cit.: SelinoÕntov … Apophth. Laconica, Areus 1. Cf. Lingua, ASD t±v Sikelíav, the city Selinus on Sicily. APOPHTHEGMATVM LIBER I 91

37 ‘Iure peristis,’ inquit, ‘qui tyrannidem ardentem conati sitis extinguere; contra 38 magis oportuit illam sinere, donec tota deflagraret’. Arripuit iocum ex occasione 39 verbi extinguere. Extinguitur enim quod opprimitur et extinguitur incendium.

~~40 ARISTO~~

41 [134] 34 Aristo cuidam laudibus vehenti dictum Cleomenis, qui rogatus 42 quid oporteret bonum regem facere respondit ‘Amicis benefacere, inimicis male’, 43 ‘At quanto praestantius est,’ inquit, ‘vir optime, amicis benefacere et ex inimicis 44 reddere amicos!’ Hanc sententiam citra controuersiam primus omnium Socrates 45 prodidit et ad illum autorem refertur. 46 [135] 35 Alii cuipiam roganti, quot essent numero Spartiatae, ‘Quot’ inquit 47 ‘ad arcendos malos sufficiunt’. 48 [136] 36 Cum Atheniensis quidam apud illum recitaret funebrem oratio- 49 nem conscriptam in laudem eorum, qui fuerant a Lacedaemoniis in bello caesi, 50 ‘Quales igitur’ inquit ‘nostros esse putas, qui istos vicerunt?’ Mos erat apud Athe- 51 nienses, vt qui in praelio cecidissent publicitus oratione laudarentur, quam illi 52 vocant epitaphium. In hac magno artificio amplificabantur et ciuitas Atheniensis 53 et populus, postremo peculiariter hi qui fortiter in bello mortem oppetissent. At 54 vir generosi animi non inuidit arte exaggeratis Atheniensium laudibus, sed eas in 55 suae gentis gloriam retorsit. Itaque recitator ille magis illustrabat virtutem Lace- 56 daemoniorum quam Atheniensium; quandoquidem hoc consilio Homerus mul- 57 tis modis attollit virtutem Hectoris, vt Achillis victoriam reddat illustriorem.

~~46 Idem Agis I* C: Et hoc antea habetur pag. 47 malos A–C: multos D–LB. 42 apoph. 90 [l. 91]* A, om. B.~~

40 ARISTO Spartan king of the Eurypontid 335 B sqq., Crito 49A sqq., Gorg. 469 A–B; house c. 550–515 (OCD, p. 1432). 475 B–D. [134] [135] 41–45 Aristo … refertur Plut. Mor. 218 A, 46–47 Alii … sufficiunt Plut. Mor. 218 A, Apophth. Laconica, Ariston 1. Apophth. Laconica, Ariston 2. Cf. Apophth. 41 Cleomenis Cleomenes I, see Apophth. [91]. [212]–[228]. Cf. Apophth. [213], ll. 578–579. 46 Idem Agis I*. 43 Humaniter*. [136] 44–45 Hanc … refertur Ald., p. 191: aÀtj 48–50 Cum … vicerunt Plut. Mor. 218 A–B, Swkrátouv ömologouménj prò (pròv v.l.) Apophth. Laconica, Ariston 3. pántwn xreía oŒsa, kaì eîv aûtòn ânaféretai 49 qui … caesi There is no evidence of a battle (Nachstädt: “ex mge. in textum irrepsit”; not between Spartans and Athenians during the translated by Fuhrmann). Babbitt: “This, reign of Ariston. which is universally (pròv pántwn) conceded 50 Argute*. to be one of Socrates’ maxims, is also re- 50–53 Mos … oppetissent Cf. Thuc. II, 34–46. ferred to Ariston”. Er. supposes that aûtòn 56–57 quandoquidem … illustriorem See e.g. refers to Socrates. Hom. Il. XXI, 279–280 (Hector praised by 44 Socrates Cf. Babbitt ad loc.: “But not quite Achilles himself). in these words”, who refers to Plat. Rep. I, 92 APOPHTHEGMATVM LIBER I

58 [137] 37 Archelaus regni socius Charilao solitus est de illo dicere: ‘Quo 59 pacto non sit vir bonus Charilaus, qui ne sceleratis quidem molestus est?’ Fertur 60 enim Charilaus mansuetissimi fuisse ingenii. Hoc mox in catalogo commemora- 61 tur in diuersam sententiam ac meo iudicio argutiorem. Et haud scio an in Vita 62 Lycurgi supersit syllaba oûk. Ad haec nescio an Charilaus et Charillus idem sint. 63 ARCHIDAMIDAS

64 [138] 38 Archidamidas cuidam in laudem Charilli praedicanti, quod pariter 65 erga cunctos fuisset mitis ac mansuetus, ‘Et qua fronte laudetur aliquis,’ inquit, 66 ‘qui erga sceleratos se mitem praebeat?’ Perspexit vir egregius mansuetudinem 67 cum iustitia coniunctam esse oportere. Alioqui principis in facinorosos lenitas 68 quid aliud est quam in bonos crudelitas? 69 [139] 39 Idem cuidam qui vitio vertebat Hecataeo rhetori, quod adhibitus 70 ad ipsorum conuiuium nihil dixisset, ‘Videris’ inquit ‘mihi nescire, quod is qui 71 dicendi nouit artem etiam dicendi norit opportunitatem’. In senatu, in foro, in 72 concionibus, in legationibus aliisque reipublicae negociis locus est oratori; in 73 conuiuiis temulentis maiore cum laude silet eruditus quam loquitur. Sic periti bellatoris est non minus scire fugiendi artem quam pugnandi. 74 75 ARCHIDAMVS

~~76 [140] 40 Archidamus Zeuxidami filius roganti, quinam essent Spartanae 77 ciuitatis praefecti, ‘Leges’ inquit ‘ac legitimi magistratus’. Grauiter censuit in~~

~~62 idem A–C: iidem D–LB. 69 Hecataeo A B BAS LB: Hecathaeo C D.~~

[137] 65 Iuste*. 58–60 Archelaus … ingenii Plut. Lyc. 5, 9. Er. [139] inserted Archelaus between Aristo and Archi- 69–71 Idem … opportunitatem Plut. Mor. 218 damidas following the alphabetical order. B, Apophth. Laconica, Archidamidas 2. Cf. 58 Archelaus Spartan king of the Agiad house Lingua, ASD IV, 1A, p. 54, ll. 928–931. 885–826 (RE II, 446, Archelaos 5). 69 Hecataeo rhetori ¨Ekata⁄on tòn sofistßn Charilao Charillus or Charilaus (see RE III, (identity uncertain). 2142), Spartan king of the Eurypontid house 70 Silere in tempore*. 874–811, see Apophth. [343]–[347]. 73–74 Sic … pugnandi Cf. the comment 59–60 Fertur … ingenii Plut. Lyc. 5, 8: fúsei added to the same apophthegm in Lingua, pr¢ov æn. ASD IV, 1A, p. 54, ll. 932–934: “Quemad- 60–61 Hoc … argutiorem See Apophth. [138]. modum Alcibiades in Platonis Conuiuio 62 syllaba oûk I.e. non in l. 59. The negation is [Symp. 220 E–221 C] non existimat in bello omitted indeed in other versions of the anec- minoris esse virtutis bene fugere quam dote. See Apophth. [138]; Plut. Mor. 55 E, De pugnare gnauiter”. adulatore 11 (transl. ASD IV, 2, p. 133, ll. 334–338); Mor. 537 D, De invidia et odio 5. 75 ARCHIDAMVS Archidamus II, Spartan Ad … sint See above, n.l. 258. king of the Eurypontid house 476–427, son of Zeuxidamus. 63 ARCHIDAMIDAS Otherwise unknown. [140] [138] 76–77 Archidamus … magistratus Plut. Mor. 64–66 Archidamidas … praebeat Plut. Mor. 218 218 C, Apophth. Laconica, Archidamus II 1. B, Apophth. Laconica, Archidamidas 1. 77 Legum autoritas*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 93

78 republica bene instituta supremam autoritatem esse legibus deferendam nec vlli 79 magistratui fas esse quicquam contra leges publicas tentare. 80 [141] 41 Apud hunc quum quidam praedicaret citharoedum eiusque in 81 canendo facultatem admiraretur, ‘Heus,’ inquit, ‘vir optime, quid honoris ac 82 praemii abs te ferent boni viri, quum tantopere praedices citharoedum?’ Recte 83 taxauit non vulgi modo verum et principum praepostera iudicia, qui plerunque 84 pluris faciunt mimum aut morionem quam sapientem fidique consilii virum. 85 Citharoedum vero, cuius ars non reipublicae sed voluptati seruit, adeo non iudi- 86 cauit praedicandum, vt nec inter bonos viros habendum duceret. 87 [142] 42 Ad eum qui ipsi cantorem commendare volens dixit ‘Hic est 88 bonus cantor’, ‘At apud nos’ inquit ‘hic est bonus condimentorum artifex’, per- 89 inde quasi nihil referret, vtrum quis musicorum instrumentorum sono an obso- 90 niis et condimentis voluptatem adferret. Apud Athenienses cantores erant in LB 112 summo pretio, quum coquis non haberetur idem | honos. Lacedaemoniis vero 92 nihil placebat artium, quod ciuium animos effoeminaret magis quam ad virtutem 93 accenderet. 94 [143] 43 Quodam illi pollicente vinum suaue ‘Quorsum’ inquit ‘opus? 95 Quandoquidem et plus absumetur et quae fortes decent viros, ea reddet inuti- 96 liora’. O vere masculinum animum et omnium deliciarum contemptorem! 97 [144] 44 Cum Corinthiorum vrbem obsideret, vidit e solo moenibus 98 proximo exilire lepores moxque versus ad commilitones ‘Habemus’ inquit 99 ‘hostes expugnatu faciles’, quod fortuitu acciderat velut in omen rapiens. Molles 100 enim ac parum viros Graeci leporis vocabulo notare solent; argumento est illud 101 e comoedia: 102 Tute lepus es et pulpamentum quaeris?

~~91 haberetur B C: habeatur A. D–LB. 95 decent A–C: decet D–LB; viros A–D: om. 99 velut B C: veluti A. BAS LB; ea B C: om. A; reddet A–C: reddent~~

[141] Apophth. [469]. 80–82 Apud … citharoedum Plut. Mor. 218 C, 94 Continenter*. Apophth. Laconica, Archidamus II 2. 95 quae … viros Translation of tà ândre⁄a, 81 Artes inutiles*. which is the early name of the common meal [142] in Sparta. Filelfo, f. x2vo: “quae ad fortitudi- 87–90 Ad … adferret Plut. Mor. 218 C, nem attinent”. Apophth. Laconica, Archidamus II 3. Cf. [144] Adag. 1435 (Bonus cantor bonus cupedia- 97–99 Cum … faciles Plut. Mor. 218 D, rius), ASD II, 3, p. 428. Cf. Apophth. [224]. Apophth. Laconica, Archidamus II 7. Cf. 88 Ars inutilis*. Apophth. [297]. condimentorum artifex Plut., loc. cit.: hwmo- 97 Cum … obsideret There is no evidence of poióv. In Apophth. [224] the same word is Archidamus II ever attacking Corinth. translated as iuris condiendi artifex. 98 Solerter*. [143] 102 Tute … quaeris Ter. Eun. 426; Adag. 507 94–96 Quodam … inutiliora Plut. Mor. 218 C, (Tute lepus es et pulpamentum quaeris), Apophth. Laconica, Archidamus II 6. Cf. ASD II, 2, p. 30–32. 94 APOPHTHEGMATVM LIBER I

103 [145] 45 A duobus inter se dissidentibus delectus arbiter, ambos duxit in 104 lucum Mineruae cognomento Chalcioecae sacrum; ibi exegit ab illis iusiuran- 105 dum, vt starent arbitri iudicio. Id vbi iurassent, ‘Pronuntio’ inquit ‘ne prius hunc 106 locum exeatis, quam quod inter vos est dissidii deponatur et inuicem reconcilie- 107 mini’. Reperit vir ingeniosus quo pacto fieret, vt nec ambos offenderet recusato 108 arbitrio nec alterum e duobus alienaret, si pro altero contra alterum tulisset sen- 109 tentiam. Apud Lacedaemonios autem nefas erat fallere quicquid in Mineruae 110 templo promissum esset. 111 [146] 46 Cum Dionysius Siciliae tyrannus filiabus Archidami vestes splen- 112 didas multique pretii dono misisset, recusauit accipere, dicens ‘Vereor ne hoc 113 amictu puellae mihi turpes videantur’. Intellexit vir prudens virgines nullo cultu 114 melius ornari quam simplici, porro sericis, gemmis et auro dehonestari magis 115 quam ornari, propterea quod vestium luxus arguit animum parum sobrium et 116 intuentium animos ad libidinem solicitat citius quam ad honestam opinionem. 117 Decet autem vt virgo tota et vndique virgo sit nec vlla ex parte det corruptae 118 mentis significationem. 119 [147] 47 Conspiciens filium suum cum Atheniensibus iuueniliter ac 120 temere congredientem, ‘Aut viribus’ inquit ‘adde, aut animis adime’, docens peri- 121 culosam esse audaciam, si vires non suppetant spiritibus. 122 123 ARCHIDAMVS ALTER [148] 48 Archidamus Agesilai filius post conflictum apud Cheroneam 124 habitum, quum a Philippo rege Macedonum literas accepisset acerbius scriptas, 125 hunc in modum rescripsit: ‘Si metieris vmbram tuam, haud quaquam reperies 126 illam factam maiorem quam erat ante victoriam’, grauiter admonens non esse 127 prudentis ob fortunae successum intumescere, quum ipse sit nihilo maior.

~~106 inter vos est A–D: estis inter vos BAS LB.~~

[145] 119 filium Agis II, see Apophth. [87]–[104]. 103–107 A duobus … reconciliemini Plut. Mor. 120 Audacia periculosa*. 218 D, Apophth. Laconica, Archidamus II 8. 104 Chalcioecae See Apophth. [10], ll. 103–104. 122 ARCHIDAMVS ALTER Archidamus III, 105 Solerter*. Spartan king of the Eurypontid house [146] 361/60–338, son of Agesilaus II. 111–113 Cum … videantur Plut. Mor. 218 D–E, [148] Apophth. Laconica, Archidamus II 9. Cf. 123–126 Archidamus … victoriam Plut. Mor. 218 Apophth. [288]. E, Apophth. Laconica, Archidamus III 1. 111 Dionysius Siciliae tyrannus Dionysius I was 123 Cheroneam Philip II of Macedon defeated born c. 430, so the ascription of the apo- the Athenians and Thebans on 2 August phthegm to Archidamus II is mistaken. 338 at the battle of Chaeronea. Archidamus 112 Seuere*. III died in Italy only a few days later, so [147] the ascription of the apophthegm to him 119–120 Conspiciens … adime Plut. Mor. 218 E, is probably mistaken (see Fuhrmann ad Apophth. Laconica, Archidamus II 10. Cf. loc.). Apophth. [349]. 125 Arrogantia*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 95

128 Aequum autem est, vt homo se suis ac propriis bonis metiatur potius quam exter- 129 nis, quae fortuna cum libet dat, quum visum est eripit. 130 [149] 49 Percontanti, quam spaciosam regionem obtinerent Spartiatae, 131 ‘Quantam’ inquit ‘hasta possunt assequi’. Allusum est autem ad mensores agro- 132 rum, qui decempedis aruorum spatia metiuntur. 133 [150] 50 Periandro, qui, quum esset arte medendi celebris et imprimis lau- 134 datus, carmina scriberet infelicia, ‘Quid’ inquit ‘tibi accidit, Periander, vt pro ele- 135 ganti medico malus poeta vocari concupiscas?’ Notauit hominum mores, qui res 136 honestas aggressi degenerant ad sordidiora, quum consultum sit vnumquenque in 137 ea se arte exercere, in qua valet plurimum. 138 [151] 51 In bello quod gerebatur cum Philippo, quibusdam suadentibus vt 139 procul a patria pugnaretur, ‘Haud istud spectandum est,’ inquit, ‘sed bene 140 pugnantes hostibus erimus superiores’, significans non perinde referre vbi confli- 141 gas cum hoste, vt quam strennue se gerat dux aut miles in bello. 142 [152] 52 Cum Arcadas bello superasset, ob id laudatus a quodam, ‘Prae- 143 stantius erat,’ inquit, ‘si illos prudentia quam viribus superassemus’. Intellexit dux 144 egregius nullam esse speciosiorem victoriam quam virtute vincere, quum viribus 145 superemur et a brutis animantibus. 146 [153] 53 Cum irrupisset in Arcadiam, audito quod hostibus Elei ferrent 147 auxilium, scripsit illis in hunc modum: ‘Archidamus Eleis. Quies bona’. Non 148 potuit breuius et suadere quod erat illis commodum et minari malum si quid perperam aggrederentur. Decet haec breuiloquentia et ducem et Laconem. |

~~141 bello B C: praelio A. 147 in hunc B C: hunc in A. 145 animantibus Ac B C: animantibus? A.~~

[149] menoi. Nannius, Miscellanea, p. 260, proposes 130–131 Percontanti … assequi Plut. Mor. 218 “oœ maxoúmenoi, hoc est, ºpou”. Leopardus, E–F, Apophth. Laconica, Archidamus III 2. Emend. et misc., IX, 7, prefers the reading on Cf. Apophth. [29], [129]. which Regio based his translation: eî maxoú- 130 Hoc ante dictum pa. 17 [= p. 61] apoph. 29*. menoi (“an pugnantes”, p. 123). Filelfo, f. x3ro, [150] too followed this reading (“an pugnando”). 133–135 Periandro … concupiscas Plut. Mor. 218 [152] F, Apophth. Laconica, Archidamus III 3. Cf. 142–143 Cum … superassemus Plut. Mor. 218 F, Adag. 2385 (Pro eleganti medico malus Apophth. Laconica, Archidamus III 5. poeta), ASD II, 5, pp. 282–283, based on 142 Cum … superasset After the battle of Leuc- Apostolius. A reference to Plutarch’s apo- tra (371) the Arcadians turned against the phthegm was added to the adage in 1526 (F) Spartans. Archidamus campaigned succes- (p. 283, ll. 977–978). fully against them in 368. 133 Periandro Otherwise unknown. 143 Victoria speciosa*. 134 Degeneratio*. [153] [151] 146–147 Cum … bona Plut. Mor. 219 A, 138–140 In … superiores Plut. Mor. 218 F, Apophth. Laconica, Archidamus III 6. Cf. Apophth. Laconica, Archidamus III 4. Lingua, ASD IV, 1A, p. 56, ll. 3–6. 138 In … Philippo Archidamus took no part in 146 Cum … Arcadiam See Apophth. [152], n.l. the battle of Chaeronea; see Apophth. [148], 142. n.l. 123. Elei Inhabitants of Elis, the northwest part of 139 Fortiter*. the Peloponnesus. 139–140 bene pugnantes Ald., p. 191: eûmaxoú- 147 Breuiter*. 96 APOPHTHEGMATVM LIBER I

LB 113 [154] 54 In bello Peloponnesiaco, sociis rogantibus quanta pecunia futura 151 esset satis ac postulantibus vt tributorum certum modum praescriberet, ‘Bellum’ 152 inquit ‘non quaerit definita’, significans eos qui bellum susceperunt oportere per 153 omnia seruire belli necessitatibus, quarum nullus est certus modus, quod variae 154 sint bellorum praeter expectationem occasiones. 155 [155] 55 Vbi vidisset iaculum catapulta mittendum, id temporis primum ex 156 Sicilia aduectum, exclamans inquit: ‘Hercules, periit viri virtus!’ Quoties enim 157 instrumentis bellum geritur, quae misso telo saxoue procul feriunt, minimum 158 interest inter fortem virum et ignauum; verum vbi cominus res geritur, tum 159 apparet qui viri sint, qui non. 160 [156] 56 Quum Graeci nollent rescindere pacta quae cum Antigono et 161 Cratero pepigerant et amplecti libertatem quam offerebat Archidamus, veriti ne 162 grauiores essent habituri Lacedaemonios quam Macedones, ‘Ouis’ inquit ‘semper 163 eandem aedit vocem. Caeterum homo multas ac varias emittit voces, donec quod 164 decreuit confecerit’, hoc dicto significans fallendam esse fidem, si qua magna 165 inuitet vtilitas. Nullum autem est animal, cui tam varia vox sit quam homo. Hoc 166 apophthegma videri possit indignum Lacone, nisi post integritas eius gentis bar- 167 barorum commercio degenerasset. Dicti potest honestus aliquis vsus esse, veluti 168 si quis admoneat pro tempore proque re nata variandum esse sermonis habitum. 169 Est vbi loquendum sit seuerius, est vbi blandius; est vbi magnificentius, est vbi 170 submissius; est vbi iucundius, est vbi durius. Id si fiat citra perfidiam, prudentia 171 est. Porro ouilli mores dicuntur hominum stupidorum, qui sese nesciunt rebus ac 172 personis accommodare. Graecorum igitur constantiam Archidamus stultitiae tribuit, qui proposita libertate nollent mutare vocem.

~~176–177 Lacedaemonii B C: o Lacedaemonii A.~~

[154] 156 Fortiter*. 150–152 In … definita Plut. Mor. 219 A, [156] Apophth. Laconica, Archidamus III 7. 160–164 Quum … confecerit Plut. Mor. 219 150 bello Peloponnesiaco Archidamus III was A–B, Apophth. Laconica, Archidamus III 9. born after the Peloponnesian war. The 160–161 pacta … pepigerant Probably the pacts apophthegm should be attributed to Archi- made after the Lamian War, which came to damus II; cf. Plut. Cleom. 27, 3, where the an end in 322, when Antipater (see n.l. 160) same dictum is ascribed to Ârxídamov ö defeated the rebellious Greeks at Crannon palaióv. with the aid of Craterus (see Fuhrmann ad 152 Belli incerta*. loc.). The attribution to Archidamus III is [155] obviously mistaken. 155–156 Vbi … virtus Plut. Mor. 219 A, 160 Antigono Ald., p. 191: Ântígonon (Ântípa- Apophth. Laconica, Archidamus III 8. tron emend.). Vbi … aduectum The apophthegm might be 162 Vafre*. situated in Italy, where Archidamus tried to 171 ouilli … stupidorum Cf. Adag. 2095 defend Tarentum against the Lucanians and (Ouium mores), ASD II, 5, p. 96–97. Messapians. APOPHTHEGMATVM LIBER I 97

~~174 ASTYCRATIDAS~~

175 [157] 57 Astycratidas, posteaquam Agis superatus est apud Megalopolin in 176 praelio aduersus Antigonum, cuidam dicenti ‘Quid nunc facturi estis, Lacedae- 177 monii? An Macedonibus seruituri?’, ‘Quid tandem?’ inquit, ‘Num Antigonus 178 vetare potest, quo minus in pugna pro patria mortem oppetamus?’ Generosa vox, 179 sentiens libertatem vrbis esse vita chariorem nec turpiter occumbere, qui pro 180 patria pugnans moritur. Quoniam moriendi potestatem nullus hostis potest eri- 181 pere, quisquis mortem contemnit habet quo quum vult semet in libertatem asse- 182 rat. Ea vox arguit egregie fortem animum, sed cuius exemplum nulli bono sit 183 imitandum. Fortius est diutinam seruitutem quamuis duram perferre quam 184 morte finire dolores. Multoque sanctius est quod docet Socrates, non esse fas ani- 185 mam de corporis praesidio decedere iniussu imperatoris. 186 187 BIAS LACEDAEMONIVS [158] 58 Bias Lacon insidiis circumseptus ab Iphicrate Atheniensium duce, 188 quum illius milites rogarent, quid in eo rerum statu esset faciendum, ‘Quid aliud’ 189 inquit ‘nisi vt vos seruemini, ego pugnando moriar?’ Talis erat animus Catonis 190 Vticensis, qui caeteris suasit vt suae saluti consulerent, ipse spontanea morte tur- 191 pem effugit seruitutem.

174 ASTYCRATIDAS Otherwise unknown. [157] 186 BIAS See below, n.l. 187. 175–178 Astycratidas … oppetamus Plut. Mor. [158] 219 B, Apophth. Laconica, Astycratidas. Cf. 187–189 Bias … moriar Plut. Mor. 219 C, Apophth. [398]. Apophth. Laconica, Anaxibius. 175 Megalopolin Agis III (see Apophth. [105]– 187 Bias Ald., p. 192: Bíav (Ânazíbiov emend.). [106]), who revolted against the Macedonians, Babbitt ad loc. notes that this anecdote is was defeated by Antipater near Megalopolis also told about Anaxibius in Xen. Hell. (in Arcadia) in 331. IV, 8, 32–39. Hence the emendation in 176 Antigonum Ald., p. 192: tòn Antígononˆ Plutarch’s text (from biav and bíov in MS (Ântípatron emend.). tradition, cf. app. crit. Teubner ed. Mor., 177 Generose*. vol. II, p. 145). For Anaxibius, cf. Kleine Antigonus Ald., p. 192: Ântípatrov (Antígo- Pauly I, s.v. Anaxibios. nov v.l., cf. Regio, p. 123: “Antigonus”). 189 Fortiter*. 181–182 quisquis … asserat Cf. Apophth. [104]. 189–190 Catonis Vticensis Cato committed sui- 184–185 quod … imperatoris Cf. Cic. Cato 73: cide at Utica (on the African coast) after “vetatque Pythagoras iniussu imperatoris, id Caesar defeated the Pompeians at Thapsus in est dei, de praesidio et statione vitae dece- 46. Before his death he arranged for the dere”, see comm. ad loc. in ed. J.G.F. Powell, embarkation of those who were in danger. Cambridge [etc.], 1988, pp. 247–248. In Plat. See Plut. Mor. 781 D, Ad principem inerudi- Phaed. 61 D–62 C Socrates expounds a simi- tum 4 (transl. ASD IV, 2, p. 220, ll. 91–94); lar view on suicide; in this context the Cato Min. 65. Pythagorean Philolaus is mentioned. 98 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~192 BRASIDAS~~

193 [159] 59 Brasidas quum murem in caricis comprehendisset, morsus ab eo 194 dimisit captum moxque ad eos qui aderant ‘Vt nullum’ inquit ‘est animal tam 195 minutum, quin seruari possit, modo ausit vlcisci inuadentes!’ Hoc dicto fortis et 196 animosus dux suis animum aduersus hostes addidit. 197 [160] 60 In praelio quodam per clypeum vulneratus, eduxit hastam e vul- 198 nere et eadem hostem interemit qui vulnerauerat. Pulcherrimum est inimicum 199 suis ipsius armis opprimere. Hoc apophthegma non est. 200 [161] 61 Cuidam percontanti quomodo vulnus accepisset, perquam festiui- 201 ter respondit: ‘Prodente me scuto’. Ita crebro malum per illos venit, quorum 202 praesidio credimus nos esse tutos. 203 [162] 62 Egressus ad bellum hunc in modum scripsit ephoris: ‘Quicquid 204 erit malorum in bello, aut profligabo aut moriar’, testatus animum fortissimo 205 duce dignum. Nam euentus homini non est in manu. Caeterum vbi cecidisset in 206 praelio, dum Graecos Thraciam incolentes liberat, et id nuntiaturi oratores Lace- 207 daemonem missi matrem eius Archileonidem adissent, illa nihil prius rogauit LB 114 quam an Brasidas honeste occubuisset. Thracibus illius virtutem collaudan|tibus 209 dicentibusque non esse apud Lacedaemonios alium illi parem, ‘Ignoratis,’ inquit, 210 ‘hospites, quales sint Lacedaemonii. Erat quidem vir bonus Brasidas, caeterum 211 Sparta multos habet illo praestantiores’. Vtrum in hac foemina magis admirari 212 conuenit, animine generositatem, quae de filii morte, quod obtigisset honesta, 213 gloriandum etiam putaret, tantum abest vt muliebriter defleuerit, an modestiam 214 et in patriam affectum, quae non passa sit ita filium praedicari, vt reliquorum 215 Spartanorum gloriae decederet aliquid?

~~203 hunc in A–D: in hunc BAS LB. Thrasiam C D; nuntiaturi A B: nuntiari C 206 Thraciam Cc Dc BAS LB: Asiam A B, D, nunciaturi BAS LB.~~

192 BRASIDAS Spartan commander, mortally Apophth. Laconica, Brasidas 4. wounded in 422 when he defeated the Athe- Quicquid … profligabo Ald., p. 192: ÊAssa nians at Amphipolis in Thrace. djl¬mai (dßlomai emend.) prázw pottòn [159] pólemon, cf. Filelfo, f. x3ro: “quaecunque sum 193–195 Brasidas … inuadentes Plut. Mor. 219 detrimenta ac perniciem illaturus belli C, Apophth. Laconica, Brasidas 1. Cf. geram”, Regio, p. 124: “Quaecunque belli Apophth. [11]. nocumenta aut repellam: aut …”. 194 Solerter*. 205–211 Caeterum … praestantiores Plut. Mor. [160] 219 D, Apophth. Laconica, Brasidas 5. Cf. 197–198 In … vulnerauerat Plut. Mor. 219 C, Adag. 2317 (Brasidas quidem vir bonus), Apophth. Laconica, Brasidas 2. Cf. Adag. 51 ASD II, 5, p. 248, based on Apostolius. A (Suo sibi hunc iugulo gladio, suo telo), ASD reference to Plutarch’s apophthegm was II, 1, p. 168, ll. 554–555. added to the adage in 1526 (F) (l. 186). Cf. [161] Apophth. [467]. In Ald.Er., p. 192, Er. noted 200–201 Cuidam … scuto Plut. Mor. 219 C, down Qr¢kev in the margin next to the first Apophth. Laconica, Brasidas 2. line of the apophthegm. 201 Lepide*. 206 dum … liberat See above, n.l. 192. [162] 209 Fortiter*. 203–204 Egressus … moriar Plut. Mor. 219 D, APOPHTHEGMATVM LIBER I 99

~~216 DAMONIDAS~~

217 [163] 63 Damonidas quum a chori magistro postremum in choro locum 218 accepisset, ‘Euge,’ inquit, ‘chorage, reperisti quo pacto et hic locus, quum per se 219 sit inhonoratus, fiat honorificus’. Generosus adolescentis animus, qui fiducia sui 220 non metuit ne locus abiectior esset dedecori, sed citius futurum arbitrabatur, vt 221 per ipsum locus fieret honoratior. Id enim saepenumero factum legimus, vt 222 hominis virtus magistratui per se contempto et humili dignitatem conciliarit. 223 DAMIS

224 [164] 64 Damis, quum Alexander Magnus per literas petisset, vt Lacedae- 225 moniorum decreto decernerentur ipsi diuini honores et in deorum numero refer- 226 retur, ‘Age,’ inquit, ‘concedamus Alexandro, si velit, appellari deus’. Vt despectim 227 risit stultam principis ambitionem, qui putarit ab iis posse creari deos, qui ipsi 228 nihil aliud essent quam homines, aut, si hoc non putauit, insigni stultitia falsi nominis vmbra gloriaretur! 229 230 DAMINDAS

231 [165] 65 Damindas, quum Philippus irrupisset in Peloponnesum et qui- 232 dam ita loqueretur: ‘Periculum est ne acerba patiantur Lacedaemonii, nisi Phi- 233 lippo reconcilientur’, ‘O semiuiri,’ inquit, ‘quid nobis poterit acerbe accidere, qui mortem contemnimus?’ 234 235 DERCILLIDAS

~~236 [166] 66 Dercillidas orator missus ad Pyrrhum, qui iam exercitum induxe- 237 rat in terram Spartanorum, vt cognosceret quid sibi vellet, quum Pyrrhus prae-~~

~~233 Mortis contemptus* A–D: Mortis tempus* BAS.~~

216 DAMONIDAS Otherwise unknown. 230 DAMINDAS Otherwise unknown. [163] [165] 217–219 Damonidas … honorificus Plut. Mor. 231–234 Damindas … contemnimus Plut. Mor. 219 E, Apophth. Laconica, Damonidas. Cf. 219 E, Apophth. Laconica, Damindas. Apophth. [8]. 231 Philippus Philip II of Macedon. After the 217 Habetur antea simile pa. 6 [= p. 52] apoph. battle of Chaeronea in 338 only Sparta main- 8*. tained resistance. 233 Mortis contemptus*. 223 DAMIS Otherwise unknown. [164] 235 DERCILLIDAS A member of the gerousía, 224–226 Damis … deus Plut. Mor. 219 E, according to the version of the anecdote in Apophth. Laconica, Damis. Stob. III, 7, 61; otherwise unknown. 224–226 quum … referretur In 324. [166] 226 Ambitio notata*. 236–241 Dercillidas … praestantior Plut. Mor. despectim ‘with contempt’ (Hoven). 219 F, Apophth. Laconica, Dercyllidas. 100 APOPHTHEGMATVM LIBER I

238 scriberet vt regem suum Cleonymum reciperent, alioqui futurum vt intelligerent 239 se nihilo caeteris esse fortiores, hunc in modum respondit: ‘Si deus est Cleony- 240 mus, non metuimus eum, quippe qui nihil sceleris commisimus; sin homo est, 241 nihilo est nobis praestantior’. Hoc dilemmate taxauit superbas regum minas. Dii, 242 qui quos velint possunt laedere nec a quoquam laedi vicissim, non nocent nisi 243 improbis; homines hominibus ex aequo metuendi sunt. Proinde qui superbe 244 minantur aliis, aut dii sibi videntur aut non cogitant id quod minantur aliis in 245 ipsos posse recidere. 246 247 DEMARATVS [167] 67 Demaratus, postquam cum ipso colloquium Orontes habuisset 248 asperius, cuidam dicenti ‘Asperius tecum egit Orontes, o Demarate’, ‘Nihil’ inquit 249 ‘in me peccauit. Siquidem qui ad gratiam colloquuntur, hi laedunt, non qui 250 durius cumque maleuolentia verba faciunt’. Intellexit vir prudens nihil esse 251 nocentius blandiloquio, quod, vt non fallat, reddit hominem insolentiorem. At 252 qui ex odio durius loquitur, adeo non laedit, vt interdum prosit etiam, ei prae- 253 sertim qui nouit ex inimico decerpere fructum aliquem. 254 [168] 68 Cuidam percontanti, quam ob causam apud Spartanos qui scu- 255 tum abiecissent notarentur ignominia et infami vocabulo rhipsaspides appella- 256 rentur, qui galeas aut thoraces non item, ‘Quoniam’ inquit ‘haec sua isporum 257 causa gerunt, scutum vero communis exercitus gratia’, significans vnicuique plu- 258 ris esse faciendam communem vtilitatem quam propriam. Qui galeam aut thora- 259 cem abiecit, seipsum prodit tantum et exarmat; qui scutum abiecit, prodit 260 vniuersam phalangem. Nam obtentu clypeorum tota acies tuta est aduersus hos- 261 tium iacula.

238 alioqui A–D: alioquin BAS LB. 252–253 praesertim B C: om. A. 239 Refertur … Lycurgi* C: Generose* A B. 256 thoraces B C: thoracas A. 241 est nobis B C: nobis est A. 257 exercitus B C: ordinis A. 244 alt. minantur B C: minentur A. 259 pr. abiecit B C: abiicit A; alt. abiecit B C: 247 postquam B C: posteaquam A. abiicit A. 252 ex odio A–D: non ex odio BAS LB.

238 Cleonymum Cleonymus, son of the Agiad 247 Orontes Otherwise unknown. king Cleomenes II, but not accepted as a 248 Blandiloquium*. successor to the throne, tried to become king 252–253 qui … aliquem Cf. Plutarch’s treatise of Sparta with the help of king Pyrrhus of De capienda ex inimicis vtilitate (Mor. 86 Epirus, who invaded the Peloponnesus in 273. B–92 F), transl. ASD IV, 2, pp. 173–188. 239 Refertur inter dicta Lycurgi*. Possibly [168] Apophth. [281] is meant. 254–257 Cuidam … gratia Plut. Mor. 220 A, Apophth. Laconica, Demaratus 2. 246 DEMARATVS or Damaratus, Spartan king of 255–256 et … appellarentur This remark is added the Eurypontid house c.515–491 (OCD, p.1432). by Er. On the term rhipsaspis see Adag. 881 [167] (Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396; Adag. 247–250 Demaratus … faciunt Plut. Mor. 219 1197 (Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3, F–220 A, Apophth. Laconica, Demaratus 1. pp. 208–210. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 580–583. 256 Publica vtilitas*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 101

262 [169] 69 Cum audiret cantorem quendam ostentantem artem suam, nihil 263 aliud laudis illi tribuit, tantum ait: ‘Mihi videtur non male nugari’. Tantus erat 264 contemptus artium, quae licet essent operosae, tamen solummodo delinirent 265 aures, nullam seriam vtilitatem adferrent reipublicae. LB 115 [170] 70 In consessu quodam rogatus, vtrum ob stulti|tiam an ob sermonis 267 inopiam sileret, ‘Atqui stultus’ inquit ‘ne possit quidem silere’. Quidam hoc prae- 268 clarum existimant, si nunquam sileant, quum id sit certissimum fatuitatis argu- 269 mentum; vt contra silentium, vbi loquendi tempus non est, prudentiae signum 270 est. 271 [171] 71 Cuidam percontanti, quur exularet Sparta quum esset rex, ‘Quon- 272 iam’ inquit ‘leges sunt in ea potentiores’, significans regem apud Lacedaemonios 273 esse principem ciuitatis, at non legum dominum, sed his non minus obnoxium 274 regem quam ciues. Hoc ipsum laudabat in suae gentis institutis, per quod coge- 275 batur exulare. Dedit interim insigne moderationis specimen, aequo animo ferens 276 exilium autoritate legum indictum, nec de patria male loquens nec de legum ini- 277 quitate querens. 278 [172] 72 Cum Persa quidam crebris muneribus puerum quem amabat 279 Demaratus tandem abduxisset atque id iactitans apud illum dixisset ‘O Lacon, 280 venatus sum amasium tuum’, ‘Per deos,’ inquit, ‘non tu sane venatus es, sed mer- 281 catus’, in iocum vertens contumeliam, ob quam alii solent coelum miscere terrae, 282 [B] simulque significans non esse speciosum pecunia vincere. [A] 283 [173] 73 Persa quidam a rege defecerat. Is suasu Demarati mutatus quum 284 reuertisset ad suos tentaretque eum rex interficere, ‘Turpe’ inquit ‘fuerit, o rex, si

~~272 in B C: om. A. 279 iactitans A–C: iactans D–LB. 277 querens A–D LB: quaerens BAS.~~

[169] potiores”. From B on Er.’ translation cor- 262–263 Cum … nugari Plut. Mor. 220 A, responds to the version of Regio, p. 131: Apophth. Laconica, Demaratus 3. Cf. Apophth. “quia leges inquit, sunt illic potentiores”. [386]. 275–277 Dedit … querens Cf. Ep. 2472, ll. 263 Ars inutilis*. 40–41: “Lacedaemonius rex praeter meri- [170] tum exul, ne queri quidem de patria 266–267 In … silere Plut. Mor. 220 A, Apophth. sustinuit”. Laconica, Demaratus 4. Cf. Lingua, ASD IV, [172] 1A, p. 54, ll. 911–913. 278–281 Cum … mercatus Plut. Mor. 220 B, 267 Silentium opportunum*. Apophth. Laconica, Demaratus 6. [171] 278 Persa After his dethronement (see Apophth. 271–272 Cuidam … potentiores Plut. Mor. 220 [171], n.l. 271) Demaratus lived in Persia. B, Apophth. Laconica, Demaratus 5. 280 Moderate*. 271 quur … rex Demaratus was dethroned in 281 coelum miscere terrae Cf. Adag. 281 (Mare 491 through the machinations of the Agiad coelo miscere), ASD II, 1, pp. 384–385; ASD king Cleomenes I. II, 4, p. 289, n.l. 202. 272 Moderate*. [173] in ea The dictum reads: ÊOti, ∂fj, kreísso- 283–286 Persa … occidere Plut. Mor. 220 B, nev aût±v oï nómoi eîsí. In A (see app. crit.) Apophth. Laconica, Demaratus 7. Er. followed the interpretation of Filelfo, f. 283 rege Darius I or Xerxes I. x3vo: “quoniam leges: inquit: sunt ea 284 Clementer*. 102 APOPHTHEGMATVM LIBER I

285 cum hostis fuerit non potueris ab eo defectionis poenas sumere, nunc amicum 286 factum velis occidere’. Hoc prudentissimo dicto et regis indignationem tempe- 287 rauit et eius, cui reditum persuaserat, incolumitati consuluit. Vtrique consultor 288 vtilis, alteri ne quid indignum regia mansuetudine committeret, alteri ne poeni- 289 teret ab errore reuocanti paruisse. 290 [174] 74 Ad eum vero, qui apud regem Persarum parasitum agebat ac 291 subinde in Demarati exilium dicteriis ludebat, ‘Non,’ inquit, ‘amice, tecum 292 pugnaturus sum, nam vitae aciem absumpsi’, ludens ex ambiguitate vocis; táziv 293 enim Graece tum ordinem sonat tum aciem. Nullus autem ad pugnam instruc- 294 tus est, cui nulla superest acies, et ordinem vitae absumpsit, qui ex rege factus est 295 exul. 296 297 EMEREPES [175] 75 Emerepes ephorus ex Phrynidis musici cithara nouem habente 298 chordas duas incidit, ‘Noli’ inquiens ‘deprauare musicam’. Prisci cantores non 299 nouerant nisi septem chordas, quibus aliquid addere ac musicam pro simplici 300 reddere operosiorem iudicabat artis esse corruptelam. Adeo Lacedaemoniis nulla 301 non in re placebat simplicitas ac frugalitas. 302 303 EPAENETVS [176] 76 Epaenetus dicere solitus est mendaces omnium scelerum et iniu- 304 riarum autores esse. Ea sententia non dissonat a literis Hebraeorum, quae narrant 305 serpentis mendacio primum fores apertas omni vitiorum generi. Mendacium 306 autem nomine continentur assentatores, calumniatores, infidi consiliarii, peruersi 307 educatores, qui fontes sunt fere malorum omnium, quibus sursum deorsum tur- 308 batur vita mortalium.

~~285 fuerit B C: esset A; potueris A–D: valens 291 ludebat B C: luderet A; amice tecum B C: BAS LB. tecum amice A.~~

[174] 297 Emerepes Ald., p. 193: ˆEmjrepßv 290–292 Ad … absumpsi Plut. Mor. 220 C, (ˆEkprépjv emend., cf. Plut. Agis 10, 7). Apophth. Laconica, Demaratus 8. Ecprepes, otherwise unknown, was appa- 290 regem Persarum See Apophth. [173], n.l. 283. rently an ephor of the 5th cent. 291 Moderate*. Phrynidis Phrynis of Mytilene was one of the innovators of music in the 5th cent. 296 EMEREPES See below, n.l. 1297. 298 Frugaliter*. [175] 297–298 Emerepes … musicam Plut. Mor. 220 302 EPAENETVS Otherwise unknown. C, Apophth. Laconica, Ecprepes. Cf. Lingua, [176] ASD IV, 1A, p. 52, ll. 881–883; Adag. 3214 303–304 Epaenetus … esse Plut. Mor. 220 C, (Ne vities musicam), ASD II, 7, p. 148, based Apophth. Laconica, Epaenetus. on Apostolius. A reference to Plutarch’s 303 Mendacium*. apophthegm was added to the adage in 1526 304 literis Hebraeorum Gn. 3. (F) (l. 148). Cf. Apophth. [444], ll. 576–585. APOPHTHEGMATVM LIBER I 103

~~EVBOIDAS~~

310 [177] 77 Euboidas audiens a quibusdam praedicari vxores alienas, non 311 approbauit id factum, dicens de moribus ingenioque vxorum apud exteros nul- 312 lam omnino faciendam esse mentionem. Qui non tulit laudari coniuges aliorum, 313 quid faceret vituperantibus? Prima laus pudicitiae matronalis est nulli notam esse praeterquam suo viro quicum cubat. 314 315 EVDAMIDAS

316 [178] 78 Eudamidas Archidami filius, Agidis frater, quum audisset Xeno- 317 cratem iam senem in academia cum amicis disputantem, percontatus est quis 318 esset ille senex. Vbi responderat aliquis illum esse virum sapientem et ex eorum 319 numero qui virtutem quaererent, ‘Et quando’ inquit ‘ea vsurus est, si adhuc quae- 320 rit?’ Visum est Laconi ineptum per omnem vitam de virtute disputare veluti de 321 re controuersa, quum oporteat a prima statim adolescentia habere certissima 322 decreta de honesto impressa animo et secundum virtutem exerceri, non quaerere 323 quemadmodum faciunt philosophi, qui magna contentione inter ipsos de 324 summo bono ac malo digladiantur, ne in hoc quidem satis consentientes quid sit 325 virtus aut beatitudo. 326 [179] 79 Idem audito philosopho, qui disseruerat solum sapientem esse LB 116 bonum belli ducem, ‘Sermo quidem’ | inquit ‘mirificus est, at qui eum dicit fide 328 caret, eo quod illum nunquam circumsonuit tuba’. Probauit sententiam, sed indi- 329 cauit neminem cum fide loqui de re quam nullo modo sit expertus. 330 [180] 80 Die quodam, quum Xenocrates argumentum quod tractabat dis- 331 serendo absoluisset iamque finem dicendi fecisset, superuenit Eudamidas; cui 332 quum comitum quispiam dixisset ‘Posteaquam nos adsumus, tum ille desiit 333 dicere’, ‘Recte,’ inquit, ‘siquidem ea dixit quae voluit’. Rursus quum alter diceret 334 ‘Bonum erat audire’, putans fore vt sua causa iuberet Xenocratem eadem de inte- 335 gro disserere, ‘Quid’, inquit Eudamidas, ‘si venissemus ad iam coenatum, num

~~335 ad iam A–D: iam ad BAS, iam LB.~~

309 EVBOIDAS Otherwise unknown. 316–320 Eudamidas … quaerit Plut. Mor. 220 [177] D, Apophth. Laconica, Eudamidas 1. Cf. 310–312 Euboidas … mentionem Plut. Mor. 220 Apophth. [311]. C–D, Apophth. Laconica, Euboidas. Cf. 316–317 Xenocratem Pupil of Plato, head of the Apophth. [132]. Academy 339–314. He was 82 years old when 310 Habetur pag. 54 [= p. 61] apoph. 32*. he died. 313–314 Prima … cubat Cf. Apophth. [132], ll. 319 Argute*. 19–20. The translation of guna⁄ka âllotrían [179] (sing.) as vxores alienas (l. 310) is probably 326–328 Idem … tuba Plut. Mor. 220 D–E, also inspired by the dictum of Areus. Apophth. Laconica, Eudamidas 2. 327 Experientia*. 315 EVDAMIDAS Spartan king of the Eury- [180] pontid house 331–?, son of Archidamus III, 330–336 Die … iterum Plut. Mor. 220 E, brother of Agis III. Apophth. Laconica, Eudamidas 3. [178] 335 Vrbane*. 104 APOPHTHEGMATVM LIBER I

336 postularemus vt coenaret iterum?’ Ciuilitas erat, quod philosophum ad iteran- 337 dam disputationem perpellere noluit, quod ea res non caruisset taedio dicentis; 338 Laconicae virtutis erat, quod magis admirabatur praeclara facinora designantes 339 quam de virtute disserentes. 340 [181] 81 Cuidam percontanti, quur ciuibus bellum aduersus Macedones 341 suscipere volentibus ipse autor esset quiescendi, ‘Quoniam’ inquit ‘nolo illos 342 mendacii arguere’, tecte significans Spartanos gloriose magis quam serio bellum 343 poscere. Eos prodidisset Eudamidas, si ipse quoque bellum approbasset. Tum 344 enim fore putabat, vt ciues bellum detrectarent. Nunc effecit, vt per ipsum ste- 345 tisse videretur quo minus bellum susceptum esset, ac ciuibus fortitudinis gloriam 346 reliquit integram, quasi promptos haberent ad bellandum animos. 347 [182] 82 Cum quidam commemorando laudem ac trophaea, quae Lacedae- 348 monii ex rebus cum Persis praeclare gestis retulissent, hortaretur ad bellum cum 349 Macedonibus suscipiendum, ‘Ignorare mihi videris’ inquit ‘istuc idem esse ac si 350 quis deuictis mille ouibus pugnaret cum quinquaginta lupis’, significans Persas vt 351 deliciis effoeminatos et ob id imbelles non fuisse difficile vincere, sed aliud esse 352 cum Macedonibus bellacissima gente rem habere. Proinde qui ob victorias a Per- 353 sis reportatas censeret cum Macedonibus bellum item suscipiendum, nihilo pro- 354 babilius diceret quam si quis ei qui vicisset mille oues diceret ‘Aude cum quin- 355 quaginta lupis congredi, qui tot oues deuiceris’. 356 [183] 83 Rogatus de cantore quodam, qui feliciter cecinerat, qualis ipsi 357 videretur, ‘Magnus’ inquit ‘in re parua delinitor’. Contempsit operosam artem, 358 cuius nullus erat fructus praeter inanem ac temporariam delectatiunculam 359 aurium. 360 [184] 84 Cum quispiam praedicaret laudes vrbis Athenarum, ‘Quis’ inquit 361 ‘eam ciuitatem merito laudet, quam nemo dilexit factus seipso melior?’ Non iudi- 362 cauit eam vrbem esse dignam vlla laude, quae sic esset corrupta deliciis ac vitiis, 363 vt nullus in ea libenter viuens euaderet melior, sed deteriores omnes, tacite prae- 364 ferens Spartam Athenis, in qua qui vixisset efficeretur melior.

~~336 Ciuilitas C: Ciuilitatis A B. 350 vt B C: et A. 346 quasi B C: qui A. 351 esse B C: est A.~~

[181] 349 Argute*. 340–342 Cuidam … arguere Plut. Mor. 220 E, [183] Apophth. Laconica, Eudamidas 4. 356–357 Rogatus … delinitor Plut. Mor. 220 F, 340–341 bellum … suscipere I.e., probably, to Apophth. Laconica, Eudamidas 6. Cf. Adag. take part in the Lamian War (see Apophth. 2382 (Magnus versator in re pusilla), ASD II, [156], n.ll. 160–161). 5, p. 281–282, based on Apostolius. A ref- 341 Ciuiliter*. erence to Plutarch’s apophthegm was added [182] to the adage in 1526 (F) (p. 282, ll. 942–944). 347–350 Cum … lupis Plut. Mor. 220 E–F, 357 Ars inutilis*. Apophth. Laconica, Eudamidas 5. In Ald.Er., [184] p. 193, an index is added in the margin next 360–361 Cum … melior Plut. Mor. 220 F, to this apophthegm. Apophth. Laconica, Eudamidas 7. 348–349 bellum … Macedonibus See Apophth. 360 Integre*. [181], n.ll. 340–341. APOPHTHEGMATVM LIBER I 105

365 [185] 85 Argiuo cuidam dicenti Lacedaemonios peregrinationibus reddi 366 deteriores, quod interim degenerent a maiorum legibus et institutis, ‘At vos’ 367 inquit ‘quum Spartam venitis non deteriores sed meliores euaditis’. Dictum retor- 368 sit in Argiuum; nam hoc dicens magis suam gentem vituperauit quam Lacedae- 369 moniorum. Simul indicauit, quantopere referat inter quos viuas. 370 [186] 86 Cum Alexander in Olympiis praeconio ius fecisset omnibus exu- 371 libus in suam cuique patriam redeundi praeterquam Thebanis, ‘Infortunatum 372 quidem’ inquit ‘praeconium, sed vobis, o Thebani, gloriosum. Solos enim vos 373 metuit Alexander’. Ad consolandos Thebanos sic interpretatus est vir animi soler- 374 tis. Etenim qui permittit exulibus reditum in suam patriam, non metuit ne 375 moliantur vindictam. A Thebanis igitur solis metuebat. 376 [187] 87 Rogatus a quodam, quam ob causam Lacedaemonii priusquam 377 irent in praelium Musis immolarent, quum Musis nihil videretur cum Marte esse 378 commercii, ‘Vt rebus’ inquit ‘fortiter gestis contingat honesta commemoratio’. 379 Bene gerendae rei laudem sibi tribuebant; vt autem egregia gesta splendidis ver- 380 bis celebrarentur, hoc a Musis eloquentiae praesidibus petendum iudicarunt, eo 381 quod ipsi negligerent eloquentiae studium. Simul admonebat non expetendam 382 honorificam memoriam nisi recte factis promeritam. 383 EVRYCRATIDAS

LB 117 [188] 88 Eurycratidas Anaxandridae filius | percontanti, quur ephori per 385 singulos dies de conuentis et contractibus ius dicerent, ‘Vt inter hostes etiam’ 386 inquit ‘mutuam fidem inueniamus’. Maiore reipublicae discrimine pacta violan- 387 tur in bellis, sed illic quoque violantur ab his, qui domi consueuerint fallere.

~~377 alt. Musis B C: illis A; cum Marte esse B 380 eo B C: om. A. C: esse cum Marte A. 387 consueuerint B C: consuerint A.~~

[185] Apophth. [444], ll. 574–576. 365–367 Argiuo … euaditis Plut. Mor. 220 378 Generose*. F–221 A, Apophth. Laconica, Eudamidas 8. 367 Argute*. 383 EVRYCRATIDAS Spartan king of the [186] Agiad house c. 615–590 (OCD, p. 1432), son 370–373 Cum … Alexander Plut. Mor. 221 A, of Anaxandrus (not Anaxandridas). Apophth. Laconica, Eudamidas 9. [188] 370–371 Cum … Thebanis Alexander proclai- 384–386 Eurycratidas … inueniamus Plut. Mor. med the return of exiles in 324. 221 A–B, Apophth. Laconica, Eurycratidas. 372 Argute*. 386 mutuam fidem I.e. trust which the Spartans [187] put in each other. The explanation in ll. 376–378 Rogatus … commemoratio Plut. Mor. 386–387 however suggests that mutuam refers 221 A, Apophth. Laconica, Eudamidas 10. Cf. to the Spartans and their enemies. 106 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~HERONDAS~~

389 [189] 89 Herondas quum esset Athenis audissetque quendam iudicum sen- 390 tentia damnatum de crimine ocii, qui moestus incederet et ab amicis moestis 391 deduceretur, iussit sibi commostrari eum qui in causa liberali reus perageretur. 392 Lacedaemonii quicquid erat sordidarum artium non per ciues sed per helotas 393 mancipia exerceri volebant; eoque mirabatur Herondas ob id quenquam vocari 394 in ius, quod seruilia non exerceret, ibique pro crimine haberi, quod Lacedaemone 395 iudicaretur honestum ac liberale. 396 397 THEARIDAS [190] 90 Thearidas quum gladium cote acueret, rogatus a quopiam num esset acutus, ‘Acutior’ inquit ‘calumnia’, grauiter innuens rem omnium rerum 398 nocentissimam esse calumniam. 399 400 THEMISTEAS

401 [191] 91 Themisteas quum esset vates, praedixit Leonidae regi futuram 402 apud Thermopylas internicionem tum ipsius tum commilitonum eius. Itaque 403 quum a Leonida Lacedaemonem mitteretur hoc quidem titulo vt renunciaret 404 euentura, sed re vera ne simul cum aliis periret, non sustinuit ire, dicens: ‘Vt 405 pugnarem huc missus sum, non vt ferrem nuncia’. Quis non admiretur in vate 406 tam praesentem animum? Praeuidit exitium nec euitare voluit, quum id liceret

~~403 renunciaret B C: nunciaret A.~~

388 HERONDAS Otherwise unknown. In Plu- 396 THEARIDAS Otherwise unknown. tarch’s collection Eurycratidas is followed by [190] Zeuxidamus, but Er. inserted the latter after 397–398 Thearidas … calumnia Plut. Mor. 221 Nicander. C, Apophth. Laconica, Thearidas. Cf. Lingua, [189] ASD IV, 1A, p. 109, ll. 743–746. 389–391 Herondas … perageretur Plut. Mor. 221 398 Calumnia*. C, Apophth. Laconica, Herondas. 390 ocii In Athens laws existed concerning 400 THEMISTEAS See below, n.l. 401. ârgía, against people unwilling to work. [191] 390–391 qui … deduceretur Er. inserted this 401–405 Themisteas … nuncia Plut. Mor. 221 detail into the apophthegm. Cf. the version C–D, Apophth. Laconica, Themisteas. Cf. of Plut. Lyc. 24, 3: puqómenóv tina díkjn Apophth. [256], ll. 821–822. ârgíav Öfljkóta badíhein âqumoÕnta kaì 401 Leonidae In 480, when Xerxes tried to propempómenon üpò t¬n fílwn, sunaxqo- conquer Greece, the Spartan king Leonidas I ménwn kaì baréwv feróntwn. and his men died heroically defending the 391 Generose*. Thermopylae pass. According to Hdt. VII, 392–393 Lacedaemonii … volebant Cf. the com- 219 Leonidas was accompanied by the seer ment in Plut. Lyc. 24, 3: oÀtw douloprepèv Megistias. ™goÕnto t®n perì tàv téxnav kaì tòn xrjma- 403 Humaniter*. tismòn âsxolían. Cf. Apophth. [70], ll. 404 Fortiter*. 597–599; [212], ll. 571–573. APOPHTHEGMATVM LIBER I 107

407 honesto titulo. Admirabilis etiam fuit Leonidae moderatio, qui vati tristia nun- 408 cianti non tantum non succensuit, vt principum vulgus solet, sed et vitae et famae illius consultum voluit. 409 410 THEOPOMPVS

411 [192] 92 Theopompus interroganti, quo pacto quis regnum tuto possit 412 tueri, ‘Si’ inquit ‘amicis concedat iustam libertatem, pro viribus interim aduigi- 413 lans, ne subditi afficiantur iniuria’. Multis principibus exitio fuit, quod amicis 414 nihil non permitterent, ciues iniuria affectos negligerent. Hic temperantia adhi- 415 benda est, vt princeps nec amicos alienet tyrannica saeuitia, nec patiatur illos 416 regia familiaritate abuti ad quiduis audendum praeter ius aduersus plebeios, qui 417 nimium iritati saepe reges suos excusserunt. 418 [193] 93 Hospiti cuidam iactanti, quod apud Theopompi ciues philolacon, 419 hoc est Laconum amans diceretur, ‘Praestaret’ inquit ‘si filopolítjv, id est ciuium 420 amans dicereris, potius quam Laconum’. Alter expectabat vt sibi pro studio erga 421 Lacones agerentur gratiae, at ille notauit hospitem, qui alienae ciuitatis studiosus 422 haberi mallet quam suae, quum prima charitas debeatur patriae. Porro quisquis 423 alienam rempublicam vehementer adamat, suam quodammodo vituperat. 424 [194] 94 Huic simile est illud. Quum legatus ab Helide missus diceret sibi 425 ob id a ciuibus legationem commissam, quod vnus Laconicam vitam admirare- 426 tur, rogauit hominem vtrum meliorem duceret vitam aliorum ciuium an suam 427 ipsius. Quum is respondisset suam ipsius, ‘Qui potest’ inquit ‘igitur ista ciuitas 428 seruari, in qua quum multi sint vnus tantum bonus est?’ Salse taxauit oratoris 429 imprudentiam, qui Lacedaemonios ac sese laudarit cum suorum ciuium vitupe- 430 ratione. Probabat Lacedaemoniorum mores, sed solus Helidensium; restabat igi- 431 tur, vt apud Helidenses non esset nisi vnus vir bonus cui placerent honesta. 432 [195] 95 Dicente quodam ideo seruari rempublicam Spartanam, quod reges 433 scirent imperare, ‘Imo potius’ inquit ‘quod ciues sciant parere’, insigni modestia 434 regum laudem in ciues transferens. Multum habet momenti principis integritas, 435 sed multo plus ciuium recta institutio.

~~425–426 admiraretur Ac B C: admiretur A. 430–431 igitur B C: om. A.~~

410 THEOPOMPVS Spartan king of the Eury- 419 Argute*. pontid house 785–738 or 770/69–after 724. [194] [192] 424–428 Quum … est Plut. Mor. 221 E, 411–413 Theopompus … iniuria Plut. Mor. 221 Apophth. Laconica, Theopompus 3. D, Apophth. Laconica, Theopompus 1. 424 Helide Elis, the northwest part of the Pelo- 412 Moderate*. ponnesus. [193] 427 Argute*. 418–420 Hospiti … Laconum Plut. Mor. 221 D, [195] Apophth. Laconica, Theopompus 2. 432–433 Dicente … parere Plut. Mor. 221 E, 418 apud Theopompi ciues Plut., loc. cit.: parà Apophth. Laconica, Theopompus 4. to⁄v aütoÕ polítaiv, i.e. amidst the fellow- 433 Grauiter*. citizens of the philolacon. 108 APOPHTHEGMATVM LIBER I

436 [196] 96 Cum Pylii decretum aedidissent quo Theopompo tribuebantur 437 summi honores, rescripsit: ‘Mediocres honores ipsum tempus auget, immodicos 438 abolet’. Hoc animo quid excellentius? Quod alii sibi aut vindicant arroganter aut 439 ambiunt inepte, hoc vltro delatum reiecit, simul et suam declarans modestiam et 440 amicos admonens in omni re modum esse optimum. Quin et illud acute per- LB 118 spexit, quae subito crescunt in altum, non esse diuturna, quod ge|nus sunt betae 442 et cucurbitae, caeterum quae paulatim augescunt, ea ferre aetatem, veluti quer- 443 cum et buxum. 444 [197] 97 Cuidam ostendenti ciuitatis suae moenia ac percontanti, num 445 valida et alta viderentur, ‘Minime,’ inquit, ‘siquidem sunt mulierum’, sentiens 446 ciuitatem satis munitam esse, si viros habeat, sin minus, nihil prodesse quamlibet 447 operosa munimenta. 448 [198] 98 Vxori obiurganti, quod regnum humilius ac minus esset filiis tra- 449 diturus quam accepisset, ‘Hactenus igitur’ inquit ‘maius, quod diuturnius’. Ita 450 Plutarchus in Vita Lycurgi. Quae moderata sunt, in longum tempus durant et 451 hoc ipso meliora sunt. 452 THECTAMENES

453 [199] 99 Thectamenes, posteaquam ephori capitis sententiam in ipsum 454 pronuntiassent, abiit ridens. Rogantibus qui aderant, an etiam contemneret 455 Spartanorum leges, ‘Nequaquam,’ inquit, ‘quin gaudeo potius quod haec mihi 456 mulcta soluenda est, quum eam nec indixerim cuipiam nec a quopiam mutuo

438 sibi B C: om. A. 452 THECTAMENES A B: TECTAMENES 444 Non est hic in Graeco, sed Philelphus ver- C. tit. Habetur bis alibi* C: Non est in Graeco, 453 Thectamenes A B: Tectamenes C. sed Philelphus vertit* A B.

[196] 452 THECTAMENES Otherwise unknown. 436–438 Cum … abolet Plut. Mor. 221 E, [199] Apophth. Laconica, Theopompus 5. 453–457 Thectamenes … acceperim Plut. Mor. 436 Pylii Inhabitants of Pylos on the Pelopon- 221 F, Apophth. Laconica, Thectamenes (fol- nesus (in Messenia, Triphylia or Elis). lowing Therycion). 437 Modeste*. 455–457 quod … acceperim Ald., p. 194: ºti [197] de⁄ me t®n hjmían êkt⁄sai taútjn, parˆ 444–445 Cuidam … mulierum Plut. Mor. 221 oûdenòv o∆te diaitßsantá me (ti aîtßsanta E, Apophth. Laconica, Theopompus 6. Cf. emend.) o∆te daneisámenon. The transla- Apophth. [54], [92], [310]. The apophthegm tions of Filelfo, f. x4vo: “quod haec mihi is not included in Ald. multa soluenda est: quam nec efflagitarim 444 Non est hic in Graeco, sed Philelphus [f. ab aliquo: nec acceperim mutuo”, and x4vo] vertit. Habetur bis alibi*. Regio, p. 153: “quia me oportet hanc [198] exoluere mulctam, quam neque a quopiam 448–449 Vxori … diuturnius Plut. Lyc. 7, 2; petii, nec mutuo accepi”, imply a similar Mor. 779 E, Ad principem ineruditum 1 emendation. See also Nannius, Miscellanea, (transl. ASD IV, 2, p. 217, ll. 10–14). Cf. Inst. p. 261. princ. christ., ASD IV, 1, p. 212, ll. 425–426. 455 Mors contempta*. 449 Sapienter*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 109

457 acceperim’. Vir innocens non accusauit patriae suae leges, sed hoc felicitatis esse 458 iudicabat, quod mori iuberetur, qui neminem ad mortem adegisset nec cuiquam 459 deberet vitam nisi sibi. Facete mortis poenam vocauit mulctam, rem atrocem 460 molliori vocabulo signans. Iure autem cogitur soluere pecuniam, qui eam vel 461 extorsit ab alio vel mutuo sumpsit. M. Tullius hoc apophthegma sic vertit Tus- 462 cul. quaest. lib. I: cum Lacedaemonius quidam, cuius ne nomen quidem proditum 463 est, mortem tantopere contempserit, vt, quum ad eam duceretur damnatus ab epho- 464 ris et esset vultu hilari atque laeto dixissetque ei quidam inimicus ‘Contemnisne leges 465 Lycurgi?’, responderit: ‘Ego vero illi maximam habeo gratiam, qui me ea poena 466 mulctauerit, quam sine mutuatione et sine versura possem dissoluere’. O virum 467 Sparta dignum! vt mihi quidem, qui tam magno animo fuerit, innocens damnatus 468 esse videatur. Pro diaitßsanta Cicero vertisse videtur versuram. Lusit autem 469 contemptu mortis Thectamenes, quasi mors leuior esset mulcta quam pecunia- 470 ria, quod illam quisque de suo posset soluere, ob hanc multi cogantur vsuram 471 aut versuram facere. 472 THERYCION

473 [200] 100 Therycion e Delphis rediens, quum videret in Isthmo angustias 474 a Philippi copiis occupatas, ‘Malos,’ inquit, ‘o Corinthii, portarum custodes vos 475 habet Peloponnesus’. Allusit eo, quod grauiter animaduerti solet in ciues quibus 476 vrbis portae commissae sunt, si eas indiligenter custodierint. Multo magis accu- 477 sari merebantur Corinthii, qui totius Peloponnesi portas Philippo prodidissent.

464 dixissetque ei BAS LB [cf. Cic. Tusc. I, C: possim A. 100]: dixisset eique A–D, eique dixisset Ac. 469 Thectamenes A B: Tectamenes C. 466 mutuatione A: mutatione B C; possem B 470 posset B C: possit A.

462–468 cum … videatur Cic. Tusc. I, 100: 473–475 Therycion … Peloponnesus Plut. Mor. “Sed quid ego Socratem aut Theramenem, 221 F, Apophth. Laconica, Therycion (fol- praestantis viros virtutis et sapientiae gloria, lowing Theopompus). Cf. Adag. 3152 (Malus commemoro, cum Lacedaemonius quidam ianitor), ASD II, 7, p. 122, based on Aposto- …” (465 habeo gratiam “gratiam habeo”). lius. A reference to Plutarch’s apophthegm 468 Pro … versuram See n.ll. 455–457. was added to the adage in 1526 (F) (ll. 513–514). 472 THERYCION Otherwise unknown. 473–474 quum … occupatas After the battle of [200] Chaeronea in 338. 110 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~478 HIPPODAMVS~~

479 [201] 1 Hippodamus, quo tempore Agis aduersus Archidamum aciem in- 480 structam habebat, simul cum Agide iussus est ire Spartam, curaturus illic ea qui- 481 bus erat opus. ‘An non’ inquit ‘honestius est vt pro Sparta fortem bonumque 482 virum praestans mortem oppetam?’ Ac post sumptis armis stansque regi ad dex- 483 tram pugnando interiit. Consultum volebant illius senectuti, quae viribus defecta 484 in bello non ita multum esset habitura momenti, in patria futura nonnulli vsui 485 (excesserat enim annum octogesimum), at ipse sibi non indulsit. 486 487 HIPPOCRATIDAS [202] 2 Hippocratidas acceptis literis a Cariae satrapa, in quibus contine- 488 batur Lacedaemonium quendam, quum fuisset conscius insidiarum quas qui- 489 dam ipsi struxerant, non indicasse rem sed silentio texisse, simulque rogabat 490 satrapas quid de illo facturus esset, respondit hunc in modum: ‘Si quo magno 491 beneficio illum affecisti, interfice; sin minus, eiice e regione vt ad virtutem for- 492 midolosum’. Ingratitudinem erga bene meritum censuit morte plectendam. 493 Caeterum quod esset non per malitiam sed per formidolositatem commissum, ei 494 satis supplicii iudicabat exilium. Non enim ipse struxerat insidias, sed sibi 495 metuens non prodidit. 496 [203] 3 Huic quum aliquando fuisset obuius adolescens quem amator 497 sequebatur, erubescenti adolescentulo ‘Cum his’ inquit ‘oportet ambulare, cum quibus conspectus non mutes colorem’. Docuit ex improbis conuictoribus nihil 498 capi fructus nisi probrum et ignominiam.

~~485 at B C: om. A. 496 Huic A–D LB: Hunc BAS.~~

478 HIPPODAMVS Spartan officer. Leuctra (cf. Apophth. [152]–[153]). [201] 481 Mors contempta*. 479–483 Hippodamus … interiit Plut. Mor. 222 485 excesserat … octogesimum Er. took this A, Apophth. Laconica, Hippodamus. See also detail from the apophthegm itself. In the n.l. 485. translated text it follows the dictum. 479–480 quo … habebat Plut., loc. cit.: ºte ÈAgiv Arxidámwçˆ paretásseto, i.e. 486 HIPPOCRATIDAS Otherwise unknown. “lorsqu’Agis guerroyait aux côtés d’Archida- [202] mos” (Fuhrmann). Er. followed the transla- 487–492 Hippocratidas … formidolosum Plut. tions of Filelfo, f. x5ro: “quo tempore Agis Mor. 222 A–B, Apophth. Laconica, Hippocra- aduersus Archidamum instruebatur acie”, tidas 1. and Regio, p. 134: “quando Agis contra 487 Cariae In Asia. Archidamum aciem instruebat”. 490 Moderate*. 479 Agis, Archidamum Agis III was the son of [203] Archidamus III (see Apophth. [105]–[106]; 496–498 Huic … colorem Plut. Mor. 222 B, [148]–[156]). The apophthegm refers to the Apophth. Laconica, Hippocratidas 2. war against the Arcadians after the battle of 497 Pudice*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 111

~~500 CALLICRATIDAS~~

501 [204] 4 Callicratidas classis praefectus, a Lysandri amicis solicitatus vt 502 vnum quendam ex inimicorum numero permitteret ipsis interimere et acciperet LB 119 talenta quinquagin|ta, tametsi vehementer opus haberet pecuniis ad soluendum 504 nautis stipendium, haud tamen concessit. At quum Cleander, qui erat illi a consi- 505 liis, dixisset ‘Accepissem, si fuissem Callicratidas’, ‘Et ego,’ inquit, ‘si fuissem 506 Cleander’. Mira ducis integritas, qui nulla pecunia licet necessaria vel ad hoc cor- 507 rumpi quiuerit, vt in vnum hominem pateretur aliquid iniquum fieri. Simulque 508 monuit in omni actione spectandum esse decorum personae. Quod forte decuis- 509 set Cleandrum, non decuisset Callicratidem. Quod deceret plebeium, non sem- 510 per decet principem. 511 [205] 5 Idem profectus Sardeis ad Cyrum iuniorem, quo tum Lacedaemo- 512 nii in bellicis socio vtebantur, petiturus pecunias rei nauali necessarias, primo sta- 513 tim die iussit renuntiari se cum Cyro velle colloqui. Quem vt audiit bibere, 514 ‘Expectabo,’ inquit, ‘donec biberit’. Ac tum quidem abiit, quoniam intellexit eo 515 die non posse dari conueniendi regis copiam, ne parum ciuilis haberetur. Postero 516 vero quum iterum audisset illum bibere nec se admitti ad colloquium, dixit ita 517 curam habendam pecuniarum, vt ne quid tamen committeretur Sparta indi- 518 gnum. Moxque inde recessit Ephesum, multa imprecatus mala iis, qui primi a 519 barbaris fuissent ludibrio habiti, eo quod sua patientia docuissent illos fiducia 520 diuitiarum aliis illudere. Iurauitque apud comites sese, vt primum Spartam redis- 521 set, nihil non facturum vt Graecos inter se conciliaret, quo barbaris fierent magis 522 formidabiles desinerentque illius regis viribus inter sese pugnantes egere. Quid 523 non et faciunt et patiuntur homines vbi pecuniarum vrget inopia? At generosa 524 Spartani mens maluit pecuniam negligere quam effoeminati regis tertio pati fas- 525 tidium, quum alii leuioribus de causis aequo animo ferant, si vel post totos sex

~~519 eo quod Ac: eosque A–C.~~

500 CALLICRATIDAS Spartan admiral during He supported the Spartans during the Pelo- the Peloponnesian War. ponnesian War. [204] 516–518 ita … indignum Ald., p. 194: oûx oÀtw 501–506 Callicratidas … Cleander Plut. Mor. spoudastéon xrßmata labe⁄n Üv mjdèn âná- 222 B–C, Apophth. Laconica, Callicratidas 1. zion t±v Spártjv poie⁄n (oÀtw refers to the Cf. Apophth. [974]. described manner, Üv introduces a final 501 Lysandri Spartan general, see Apophth. clause; Fuhrmann: … poie⁄n;). Er. followed [288]–[303]. Callicratidas was elected to be the interpretation of Regio, p. 125: “sic pecu- admiral in 406 by the adversaries of Lysan- niis accipiendis studendum esse dixit, ne der, whom he succeeded. quid indignum Sparta fiat”. 504 Cleander Spartan officer, in 400 harmost 518 Animose*. of Byzantium. Cf. Apophth. [209], n.l. 553. 525–526 post … menses Cf. Ter. Ad. 396–397: 505 Iuste*. “… Aut non sex totis mensibus / Prius [205] olfecissem quam ille quicquam coeperet?”, 511–522 Idem … egere Plut. Mor. 222 C–D, Eun. 277: “Sex ego te totos, Parmeno, hos Apophth. Laconica, Callicratidas 2. menses quietum reddam”. Cf. Apophth. 511 Cyrum iuniorem Cyrus the Younger, son of [1043], l. 687. The phrase seems to be Darius II, since 408 viceroy of Asia Minor. proverbial, but is not found in Adag. 112 APOPHTHEGMATVM LIBER I

526 menses admittantur ad regis colloquium. Deinde nihil imprecatus est ipsis bar- 527 baris aut regi, sed iis indignabatur, qui primi sua tolerantia docuissent eos ob 528 opulentiam tantas cristas sumere. Nam si fuissent omnes quales erant Spartani 529 opum ac voluptatum contemptores, nunquam ad tantam insolentiam venissent 530 barbari. Postremo singularis erat prudentiae, quod perspexit Graecos non alia 531 magis ratione posse barbaris reddi formidabiles, quam si positis intestinis simul- 532 tatibus mutuam inter se concordiam sancirent. 533 [206] 6 Interrogatus quod genus homines essent Iones, ‘Liberi’ inquit 534 ‘mali, sed serui boni’, significans illos nescire imperare ac libertate vti, sed serui- 535 tutem aequo animo ferre, videlicet referendos ad secundum hominum genus 536 iuxta distinctionem Hesiodi, qui per se quidem non sapiunt, sed parent recte 537 sapienti. 538 [207] 7 Quum Cyrus stipendium misisset militibus, Callicratidi seorsim 539 xenia amicitiae monumenta, stipendium quidem accepit, xenia vero remisit, 540 negans sibi cum ipso priuatam habendam amicitiam, sed quam haberet publicam 541 cum Lacedaemoniis omnibus, eandem illi secum quoque intercedere. Quid hoc 542 animo incorruptius, qui totus ad reipublicae commoda spectabat? 543 [208] 8 Apud Arginusas quum esset nauali pugna conflicturus atque Her- 544 mon nauclerus diceret bonum esse ab eo loco soluere, quod Atheniensium tri- 545 remes numero longe plures essent, ‘Quid’ inquit ‘tum postea? Atqui fugere igno- 546 miniosum est Spartae ac damnosum, contra manentem aut mori aut vincere 547 honestissimum’. Gloriam vitae anteposuit, sed publicam gentis, non priuatam 548 suam. 549 [209] 9 Ante conflictum peracto sacrificio, quum aruspex nuntiaret ex 550 incensis exercitui quidem portendi victoriam sed imperatori mortem, nihil 551 expauefactus ‘Haud penes vnum’ inquit ‘sunt res Spartae. Me siquidem mortuo 552 nihilo deterius habitura est patria, sed si cessero hostibus, aliquid decedet patriae’.

~~531 magis B C: om. A. 536 recte B C: recta A. 535 referendos B C: referendi A.~~

528 cristas sumere Cf. Adag. 769 (Tollere cris- 538 Simile ante habetur pag. 31 [= p. 71] apoph. tas), ASD II, 2, p. 294. 67*. 530 Prudenter*. Cyrus See Apophth. [205], n.l. 511. [206] [208] 533–534 Interrogatus … boni Plut. Mor. 222 543–547 Apud … honestissimum Plut. Mor. 222 D–E, Apophth. Laconica, Callicratidas 3. Cf. E, Apophth. Laconica, Callicratidas 5. Apophth. [62]. 543 Arginusas The Athenians defeated the Spar- 533 Iones Greek inhabitants of western Asia tan fleet in 406 near the Arginusae islands Minor. (between Lesbos and the mainland). 535–537 videlicet … sapienti Hes. Erg. 293– 545 Mors contempta*. 295. Cf. Apophth., LB IV, 344 F–345 A, [209] Zeno 34. 549–554 Ante … interiit Plut. Mor. 222 F, [207] Apophth. Laconica, Callicratidas 6. 538–541 Quum … intercedere Plut. Mor. 222 E, 549 conflictum The battle near the Arginusae Apophth. Laconica, Callicratidas 4. Cf. islands, see Apophth. [208], n.l. 543. Apophth. [67]. 551 Mors contempta*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 113

~~553 Itaque quum Cleandrum pro se ducem designasset, naualem pugnam aggressus est ac pugnando interiit. 554 555 CLEARCHVS~~

556 [210] 10 Clearchus militum auribus subinde solet inculcare militi magis 557 esse metuendum imperatorem quam hostem; quae vox mortem minabatur militi 558 qui parum gnauiter se gessisset in praelio. Honestius autem est cum laude vitam 559 impendere patriae quam cum dedecore poenae. Hoc dictum non quiuis milites 560 laturi sint, sed hi facile ferebant, quibus matres domi solent edicere, vt aut vic- tores cum armis redirent aut mortui in armis referrentur. | 562

LB 120 CLEOMBROTVS [211] 11 Cleombrotus Pausaniae filius, cum hospes quidam controuersiam 564 haberet cum patre de virtute, ‘Tantisper’ inquit ‘pater est te praestantior, quoad 565 tu quoque genueris’. Ciuiliter deterruit hominem a contentione, quod pater vel 566 hoc nomine superior esset, quod filium dedisset patriae, quum ille nondum pater 567 esset. 568 CLEOMENES

569 [212] 12 Cleomenes Anaxandridae filius dicere solet Homerum esse poetam 570 ciuium Lacedaemoniorum, Hesiodum vero helotum, hoc est seruorum, quod ille 571 docuisset quomodo gerendum sit bellum, hic quomodo colendi agri. Nam, vt 572 ante dictum est, Lacedaemonii tantum ad bellicas res instituebantur eoque humi- 573 liores operas et artes manuarias seruis committebant, quos illi vocant helotes.

553 Cleandrum See Apophth. [204], n.l. 504. [211] According to Diod. XIII, 98, 1 Callicratidas 563–565 Cleombrotus … genueris Plut. Mor. 223 appointed Clearchus as his successor. A, Apophth. Laconica, Cleombrotus I. 564 Vrbane*. 555 CLEARCHVS Spartan officer, c. 450–401. Clearchus does not occur in Plutarch’s 568 CLEOMENES Cleomenes I, Spartan king apophthegms. Perhaps Apophth. [209] in- of the Agiad house c. 525–488, son of duced Er. to insert him into the series of Anaxandridas. Spartans (see above, n.l. 553). [212] [210] 569–571 Cleomenes … agri Plut. Mor. 223 A, 556–561 Clearchus … referrentur Val. Max. II, 7 Apophth. Laconica, Cleomenes I 1. ext. 2. 569 Argute*. 570–571 quod … agri In the Iliad and the 562 CLEOMBROTVS Cleombrotus I, Spartan Works and days respectively. king of the Agiad house 380–371, son of Pau- 571–573 Nam … helotes Cf. Apophth. [70], ll. sanias. 596–597; [189], ll. 392–393. 114 APOPHTHEGMATVM LIBER I

574 [213] 13 Idem cum Argiuis septem dierum pactus inducias, quum ob- 575 seruans deprehendisset illos tertia nocte indulgere somno, fiducia videlicet inducia- 576 rum, adortus est eos et alios interfecit, alios abduxit captiuos. Caeterum quum illi 577 probro daretur violata iurisiurandi fides, ‘De diebus’ inquit ‘pactus sum; noctes 578 non additae sunt in iureiurando. Quanquam et alioqui quicquid mali quis fece- 579 rit hostibus, id et apud deos et apud homines habetur iustitia praestantius’. 580 Verum huic magnificae voci non respondit euentus. Nam et vrbe cuius gratia vio- 581 larat conuenta frustratus est, eo quod mulieres detractis e templis deorum armis 582 illum vltae sunt, perinde quasi diis ipsis quos contempserat poenas de ipso 583 sumentibus. Postremo versus in dementiam ipse sibi gladiolo quodam fodit et 584 incidit corpus a talis vsque ad loca vitalia, itaque vitam finiit ridens et ore 585 diducto. In hoc apophthegmate nihil habes imitatu dignum, vtile tamen exem- 586 plum ad vitandam iurisiurandi violationem. 587 [214] 14 Cum augur illum dehortaretur, ne exercitum educeret ad vrbem 588 Argiuorum, alioqui reditum illinc fore turpem, posteaquam admouisset ciuitati 589 copias ac portas videret clausas et mulieres in moenibus, ‘Hic’ inquit ‘reditus tibi 590 turpis videtur, in quo viris mortuis vxores occlusere portas?’ Fortis animus, si cum 591 aequo bonoque fuisset coniunctus. 592 [215] 15 Argiuis nonnullis illum conuicio lacessentibus vt periurum et 593 impium, ‘Vobis’ inquit ‘potestas est mihi maledicendi, at mihi potestas est vobis 594 faciendi male’. Admonet non esse tutum eos maledictis irritare, quibus in manu 595 est quum velint re ipsa laedere; ad haec non oportere potentes humiliorum dictis 596 admodum commoueri. Satis enim vindictae est, quod licet quum libet vlcisci, 597 quum illis nihil aliud reliquum sit quam male loqui.

~~577 iurisiurandi A–D LB: iusiurandi BAS.~~

[213] 582–583 perinde … sumentibus This comment 574–579 Idem … praestantius Plut. Mor. 223 is inserted into the paraphrased text by Er. A–B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 2–3. 583 sibi … fodit The translated text reads drá- 574 Argiuis The apophthegm refers to the zasqaí tinov maxairíou. defeat the Argives suffered at Sepeia near [214] Tiryns in 494 (RE XI, 696–697). 587-590 Cum … portas Plut. Mor. 223 C, septem dierum Ald., p. 195: êfjmérouv In- Apophth. Laconica, Cleomenes I 5. stead of Ald. êfjmérouv, Ald.Er. proposes 587–588 vrbem Argiuorum See Apophth. [213], the majority reading ëfqjmérouv, the ll. 580–583. reading adopted by all modern Plutarch 589 Animose*. editions. [215] 577 Vafre*. 592–594 Argiuis … male Plut. Mor. 223 C, 580–585 vrbe … diducto Plut. Mor. 223 B–C, Apophth. Laconica, Cleomenes I 6. Cf. Lin- Apophth. Laconica, Cleomenes I 4. gua, ASD IV, 1A, p. 62, ll. 192–194. 580 vrbe Plut. Mor. 223 B: toÕ … ‰Argouv. 592–593 periurum et impium See Apophth. After the battle of Sepeia Cleomenes tried to [213], ll. 574–579. capture the town of Argos. 593 Moderate*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 115

598 [216] 16 Venerunt ad Cleomenem Samiorum oratores hortaturi vt cum 599 Polycrate tyranno bellum susciperet. Id quum fecissent oratione plus aequo pro- 600 lixa, respondit in hunc modum: ‘Quae primo loco dixistis, non memini et ob id 601 ne media quidem intelligo; quae vero dixistis omnium postrema, non probo’. 602 Admonet multiloquium non solum molestum esse auditori, verum etiam ad per- 603 suadendum inutile, praesertim apud principes tum variis curis occupatos tum 604 auribus fastidiosis. 605 [217] 17 Pirata quidam populabundus discurrebat per agros Lacedaemo- 606 niorum. Is vt captus est, rogatus quur id ausus esset, ‘Quoniam’ inquit ‘deerat 607 mihi commeatus quem militibus praeberem, ad eos veni qui et habebant nec 608 sponte dabant, vi erepturus’. Ad id Cleomenes ‘Compendiosa’ inquit ‘malitia’. 609 Detestatus praedonis nefarium scelus probauit tamen orationis expeditam breui- 610 tatem. 611 [218] 18 Cum improbus quidam ipsum conuiciis incesseret, ‘Num ideo’ 612 inquit ‘tu maledicis omnibus, ne si velimus respondere ocium habeamus vicissim 613 de tua dicendi malitia?’ Vt e sublimi contempsit maledicum, nec vllo responso 614 nec alia poena dignum iudicauit hominem nullius rei, cui nihil esset praesidii 615 praeter maledicam linguam! 616 [219] 19 Cum e ciuibus quispiam apud eum diceret bonum regem omnino 617 erga omnes mitem et placidum esse oportere, ‘Sed hactenus,’ inquit, ‘ne sit 618 contemptui’, significans erga improbos mansuetudinem nimiam esse inutilem 619 ciuitati, notansque quorundam mores, qui principes vehementer bonos et cle- 620 mentes, quum impensius amare debuerint, discunt habere contemptui. Est qui- LB 121 dem praecipua virtus in principe comitas ac mansuetudo, verum ob ma|lorum 622 ingenium haec ita temperanda est, vt principi sua constet autoritas. 623 [220] 20 Cum diutino morbo vexatus expiatoribus ac diuinis auscultaret, 624 ante non solitus idem facere, quodam id admirante, ‘Quid miraris?’ inquit, ‘Non 625 enim idem sum nunc qui tunc eram. Cum autem non sim idem, nec probo

~~622 est B C: om. A. 624 idem B C: id A.~~

[216] added to the adage in 1526 (F) (ll. 218– 598–601 Venerunt … probo Plut. Mor. 223 D, 222). Apophth. Laconica, Cleomenes I 7. Cf. Lin- 606 Audacia*. gua, ASD IV, 1A, p. 40, ll. 480–483. Cf. [218] Apophth. [348]. 611–613 Cum … malitia Plut. Mor. 223 D–E, 599 Polycrate Tyrant of Samos c. 535–522; in 525 Apophth. Laconica, Cleomenes I 9. Cf. Lin- Sparta and Corinth, taking the side of the gua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 577–580. Samians who revolted against him, tried in 611 Moderate*. vain to overthrow the autocrat. [219] 600 Loquacitas*. 616–620 Cum … contemptui Plut. Mor. 223 E, [217] Apophth. Laconica, Cleomenes I 10. 605–608 Pirata … malitia Plut. Mor. 223 617 Vrbane*. D, Apophth. Laconica, Cleomenes I 8. Cf. [220] Adag. 2197 (Compendiaria res improbitas), 623–626 Cum … eadem Plut. Mor. 223 E, ASD II, 5, p. 156, based on Apostolius. A Apophth. Laconica, Cleomenes I 11. reference to Plutarch’s apophthegm was 623 Argute*. 116 APOPHTHEGMATVM LIBER I

626 eadem’. Elusit ille quidem inconstantiae reprehensionem; verum tamen est non 627 eadem placere seni, quae iuueni placuerant. 628 [221] 21 Sophista quodam de fortitudine multa disserente risit Cleomenes. 629 At sophistae dicenti ‘Quid rides, Cleomenes, audiens de fortitudine disseren- 630 tem, praesertim quum sis rex?’, ‘Quoniam,’ inquit, ‘o amice, si hirundo de for- 631 titudine loqueretur, idem facerem quod nunc facio; sin aquila, magno silentio 632 auscultarem’. Visum est ineptum quenquam de fortitudine magnificis vti verbis, 633 qui ipse nihil fortiter gessisset vnquam nec aliud posset quam in hirundinis 634 morem garrire. 635 [222] 22 Argiuis profitentibus se prioris conflictus fortunam, in qua victi 636 fuerant, iterato praelio sarcire velle, ‘Demiror,’ inquit, ‘si duarum syllabarum 637 accessione facti estis meliores quam eratis prius’. Huius apophthegmatis argutia 638 Latine reddi non potest. Nam Graecis máxesqai pugnare est, ânamáxesqai redin- 639 tegrare pugnam. Inter haec duo verba nihil interest, nisi quod posterius superat 640 prius duabus syllabis âna. 641 [223] 23 Quidam per conuicium illum dixerat delitiis deditum. ‘At hoc’ 642 inquit ‘satius est quam iniustum esse. At tu pecuniarum amore teneris, quum 643 quod satis est possideas’. Argute significauit neminem esse posse iustitiae tena- 644 cem, qui supra quam satis est congerendi studio tenetur; ad haec stultum esse, 645 qui alteri leuius exprobrat vitium, quum in ipsum ilico grauius crimen possit 646 retorqueri. 647 [224] 24 Quidam, vt Cleomeni cantorem quendam commendaret, quum 648 aliis multis nominibus praedicabat hominem, tum illud in primis affirmabat, 649 eum esse cantorem inter Graecos praestantissimum. Cleomenes ostenso quodam 650 ex his qui aderant ‘At, per deos, hic’ inquit ‘apud me iuris condiendi artifex’. 651 Contempsit artem ad solam delectationem vtilem.

~~626 ille quidem A–D: quidem ille BAS LB. hirundinis in A. 633 posset B C: possit A; in hirundinis B C: 649 Cleomenes Ac: At Cleomenes A–C.~~

[221] 636 Facete*. 628–632 Sophista … auscultarem Plut. Mor. 223 [223] E–F, Apophth. Laconica, Cleomenes I 12. 641–643 Quidam … possideas Plut. Mor. 223 F, 630 Decorum*. Apophth. Laconica, Cleomenes I 14. [222] 642 Belle retortum*. 635–637 Argiuis … prius Plut. Mor. 223 F, 642–643 quum … possideas Ald., p. 196: kaì Apophth. Laconica, Cleomenes I 13. Cf. Ep. perì kakà kektjménov (kaíper ïkanà kekt. 583, ll. 351–352: “tametsi nuper me âna- codd.), Ald.Er.: kaíper ïkanà kekt. maxe⁄sqai t®n protéran ¯ttan fáskonta [224] homo non imperitus admonuit” (Guillaume 647–650 Quidam … artifex Plut. Mor. 223 Budé to Cuthbert Tunstall). F–224 A, Apophth. Laconica, Cleomenes I 15. 635 prioris … fortunam Perhaps this refers to Cf. Apophth. [142]. the loss of the region Cynuria (also named 647 Habetur antea pag. 58 [= p. 64] apoph. 42*. Thyreatis) in c. 545 (cf. Apophth. [334], n.l. 650 Ars inutilis*. 379). APOPHTHEGMATVM LIBER I 117

652 [225] 25 Maeander Samiorum tyrannus ob incursionem Persarum profuge- 653 rat Spartam ostenditque quantam pecuniarum vim secum apportasset et, quan- 654 tum Cleomenes vellet, largiretur. At Cleomenes ipse quidem nihil accepit, sed 655 veritus ne quid aliis ciuibus donaret, adiit ephoros dixitque satius esse si hospitem 656 suum Samium e Peloponneso submouerent, ne cui Spartano persuadeat vt fiat 657 malus. Ephori vero Cleomenis consilio parentes eodem statim die promulgarunt 658 edictum, vt Maeander Peloponneso decederet. Quantus in hoc homine diuitia- 659 rum contemptus, a quibus non secus atque a praesentissimo veneno timuit ciui- 660 bus suis, quum plerique non aliter existiment beatas ciuitates quam si quam- 661 maxime abundent opibus! [C] Hunc Maeandrum Herodotus lib. 3 Maeandrium 662 appellat. [A] 663 [226] 26 Quodam interrogante, quur Argiuos cum Lacedaemoniis bellum 664 gerentes quum saepenumero vicissent non deleuerint, ‘Ne optauerimus quidem’ 665 inquit ‘illos deletos, vt habeamus qui iuuenes nostros exerceant’. Perspexerat egre- 666 gius dux corrumpi iuuentutem si permittatur ocio, luxus ac malorum omnium 667 magistro. 668 [227] 27 Percontanti cuidam, quam ob causam Spartiatae non dicarent diis 669 spolia ab hostibus detracta, ‘Quoniam’ inquit ‘a timidis venerunt. Porro quae 670 parta sunt ab his qui ob timiditatem capti sunt, nec decet intueri iuuenes nec diis 671 consecrata reponi’. Sensit in bello aut vincendum aut fortiter occumbendum 672 adeoque rem ignominiosam iudicabat metum mortis, vt alienae quoque timidita- 673 tis monumenta putaret ab iuuenum oculis submouenda. 674 [228] 28 Cleomenes, quum amicus quidam hospiti in phiditiis nihil appo- 675 suisset nisi vinum nigrum et panem igni duratum, succensuit homini dicens erga 676 peregrinos non oportere nimium lakwníhein. Seueritas est si quis a seipso exigat 677 victum duriorem, at inhumanitatis est hospitem eodem compellere.

~~654 largiretur A: largiri B C; At Cleomenes 658 decederet B C: discederet A. ipse quidem nihil B C: nihil quidem A. 673 putaret B C: putarit A.~~

[225] [227] 652–658 Maeander … decederet Plut. Mor. 224 668–671 Percontanti … reponi Plut. Mor. 224 A–B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 16. B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 18. 652 Maeander I.e. Maiandrios, successor to 669 Fortiter*. Polycrates (see Apophth. [216], n.l. 659). [228] 654 Integre*. 674–676 Cleomenes … lakwníhein Plut. Cleom. largiretur Cf. Ald., p. 196: Maiándrou … 13, 5: Kaì gàr êpetímjsé tini t¬n fílwn, êpideízantov ºsa êkekomíkei xrßmata xari- âkoúsav ºti zénouv ësti¬n hwmòn aûto⁄v homénou te ºsa boúletai. mélana kaì máhan (black broth and barley 661–662 Hunc … appellat Hdt. III, 148. bread), ¿sper ∂qov ¥n ên to⁄v fiditíoiv, paré- [226] qjken· oû gàr ∂fj de⁄n ên toútoiv oûdè pròv 663–665 Quodam … exerceant Plut. Mor. 224 toùv zénouv lían âkrib¬v lakwníhein. Perhaps B, Apophth. Laconica, Cleomenes I 17. Cf. Er. rendered the anecdote from memory. Apophth. [370], [371]. 675 panem … duratum For a different descrip- 664 Industrie*. tion of m¢ha see Apophth. [317], l. 284. 118 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~678 CLEOMENES ALTER~~

LB 122 [229] 29 Cleomenes Cleombroti filius, quum quis|piam illi donaret gallos 680 gallinaceos pugnaces ac munus suum ornans verbis diceret illos ob victoriam 681 pugnando interire, ‘Da igitur’ inquit ‘mihi aliquot ex his qui hos occidunt. Nam 682 illi his sunt praestantiores’. Vir militaris ad bellum torsit omnia. Quisquis laudat 683 victum, illustrat victoris gloriam.

LABOTVS 684 685 [230] 30 Labotus cuidam apud ipsum prolixiore vtenti sermone ‘Quid 686 mihi’ inquit ‘de re pusilla longa texis prooemia? Quanta res est, tantam oportet et 687 orationem esse qua vteris’. Est hoc omnibus Spartanis peculiare, offendi sermone 688 quam causa postulat longiore; adeo nusquam non placebat frugalitas. Nam ad 689 causam non magnam adhibere superuacuam verborum copiam luxuriae genus 690 est. [C] Hunc Labotum Herodotus Leobotan appellat, quod nobis sonat populi 691 pastorem. [A] 692 693 LEONTYCHIDAS PRIMVS [231] 31 Leontychidas huius nominis primus cuidam obiicienti quod facile 694 mutaretur, ‘Mutor,’ inquit, ‘sed pro temporum ratione, non, vt vos, proprio 695 morbo’. Prudentis est pro re nata nouare consilia, at sine causa subinde alium 696 fieri inconstantiae vitium est.

~~679 illi B C: ipsi A. 690 Leobotan Cc: Leobatan C. 681 his A C: om. B.~~

678 CLEOMENES ALTER Cleomenes II, below, n.l. 685). Spartan king of the Agiad house 370–309/08, 685 Labotus Ald., p. 196: Lábwtov (LabÉtav son of Cleombrotus I. emend., ö dˆ aûtòv, i.e. Cleomenes II, v.l., cf. [229] Regio, p. 130). 679–682 Cleomenes … praestantiores Plut. Mor. 686 Loquacitas*. 224 B–C, Apophth. Laconica, Cleomenes II. 690 Hunc … appellat Hdt. I, 65; VII, 204. 681 Lepide*. 682–683 Quisquis … gloriam Cf. Apophth. [136]. 692 LEONTYCHIDAS PRIMVS Leotychidas I, Spartan king of the Eurypontid house 684 LABOTVS Labotas or Leobotes, Spartan during the Second Messenian War (RE XII, king of the Agiad house 1025/24–989/88. 2063). [230] [231] 685–687 Labotus … vteris Plut. Mor. 224 C, 693–695 Leontychidas … morbo Plut. Mor. 224 Apophth. Laconica, Labotas. Cf. Lingua ASD C, Apophth. Laconica, Leotychidas I 1. IV, 1A, pp. 40–41, ll. 483–487; Adag. 2296 693 Non habetur in Graeco*. This observation (Quid de pusillis magna prooemia?), ASD II, is incorrect. The apophthegm is found in 5, p. 238. The adage is based on Apostolius; a Ald., p. 196. reference to Plutarch’s apophthegm was Leontychidas Ald., p. 196: Lewtuxídav, Ald.Er.: added in 1526 (F) (ll. 706–710). Both Lingua Lewntuxídav. Next to the first apophthegm and Adag. attribute the dictum to Cleo- of Leotychidas II on the same page, however, menes II, in accordance with Regio (see Er. noted down Lewtuxídav. APOPHTHEGMATVM LIBER I 119

697 [232] 32 Idem rogatus a quodam, quo pacto quis bona quae adsunt tueri 698 valeret, ‘Si non omnia’ inquit ‘fortunae crediderit’. In animi bona nullum ius 699 habet fortuna. Tum externa bona reddemus nobis stabiliora, si quaedam sepo- 700 suerimus nec fortunae volubili commiserimus. At sunt principes qui proferendae 701 ditionis studio semet in periculum coniiciunt, ne hoc ipsum quod habent impe- 702 rium amittant; multi item diuites augendae rei studio quicquid habent totum 703 committunt nauibus. 704 [233] 33 Interrogatus quid potissimum oporteret pueros ingenuos discere, 705 ‘Quae illis,’ inquit, ‘vbi ad virilem aetatem peruenerint, vsui sint futura’. 706 [234] 34 Percontanti cuidam, quamobrem Spartiatae parcissime biberent, 707 ‘Ne’ inquit ‘pro nobis alii, sed nos potius pro aliis consultemus’, salsissime notans 708 vinosos non esse ad consultandum idoneos; sed salubrium consiliorum parens est 709 sobrietas. 710 [235] 35 Leontychidas vnus e seniorum numero, quos ferunt Lacedaemo- 711 niis fuisse viginti octo, quum Corinthi coenaret apud hospitem, rogauit num illic 712 ligna quadrata nascerentur. Illo negante ‘Quid igitur,’ inquit, ‘si quadrata nasce- 713 rentur, faceretis rotunda?’ Ita Plutarchus in vita Lycurgi. Quanquam hoc alibi refertur alterius nomine, [C] videlicet Agesilai. [A] 714 715 LEONTYCHIDAS ALTER

~~716 [236] 36 Leontychidas Aristone natus cuidam ipsi dicenti, quod Demarati 717 amici male de eo loquerentur, ‘Per deos,’ inquit, ‘nihil miror, quandoquidem nul-~~

[232] ‘member of the gerousia’, a body of elders in 697–698 Idem … crediderit Plut. Mor. 224 Sparta which counted 28 members. C–D, Apophth. Laconica, Leotychidas I 2. 712–713 Illo … rotunda This passage does not 698 Prudenter*. occur in Plut. Lyc. Er. combined the anec- 702–703 multi … nauibus Cf. Apophth. [392]. dote about Leotychidas I with a similar one [233] about Agesilaus; see Apophth. [28]. 704–705 Interrogatus … futura Plut. Mor. 224 713–714 Quanquam … Agesilai See n.ll. D, Apophth. Laconica, Leotychidas I 3. Cf. 712–713. Apophth. [65], [693]. 704 Habetur ante pa. 30 [= p. 70] ap. 65*. 715 LEONTYCHIDAS ALTER Leotychidas [234] II, Spartan king of the Eurypontid house 706–707 Percontanti … consultemus Plut. Mor. 491–476/75, from then on he lived in 224 D, Apophth. Laconica, Leotychidas I 4. exile. 707 Sobrietas*. [236] [235] 716–718 Leontychidas … posset Plut. Mor. 224 710–712 Leontychidas … nascerentur This is an D, Apophth. Laconica, Leotychidas II 1. Cf. incomplete rendering of Plut. Lyc. 13, 7: fasì Lingua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 584–586. Cf. kaì Lewtuxídjn tòn presbúteron, ên Korínqwç Apophth. [595]. deipnoÕnta kaì qeasámenon t±v stégjv toÕ 716 Aristone natus Leotychidas was the son of o÷kou t®n kataskeu®n polutel± kaì fatnw- Menares. Ariston was the father of Demara- matikßn, êrwt±sai tòn zénon eî tetrágwna tus. parˆ aûto⁄v tà zúla fúetai. Cf. Apophth. Maledicentia*. [265], ll. 938–941. Demarati Leotychidas II succeeded Demara- 710–711 vnus … octo Plut., loc. cit.: tòn presbú- tus, who was dethroned in 491 (see Apophth. teron, i.e. ‘the elder’, ‘the first’. Er. takes it as [171], n.l. 271). 120 APOPHTHEGMATVM LIBER I

718 lus illorum de quoquam bene loqui posset’. Docuit contemnendam esse maledi- 719 centiam, quae non a iudicio sed ab animi morbo proficiscitur. Qui vero passim 720 maledicunt omnibus, eos palam est id naturae vitio facere, non ex eorum merito 721 quibus obtrectant. 722 [237] 37 Cum portae illi proximae clauem draco circumuolutus esset com- 723 plexus idque augures affirmarent esse portentum, ‘Mihi’ inquit ‘nequaquam vide- 724 tur, sed si clauis fuisset circumplexa draconem, portentum erat’. Lepide irrisit 725 hominum superstitionem, qui terrentur his quae casu nec praeter naturam acci- 726 dunt. Hunc mortalis ingenii morbum alunt augures, arioli, aruspices ac diuini. 727 Verum vbi quis praeter rectum et honestum instituit nefaria consilia, tum opor- 728 tebat horrere portentum et aliquid magni mali sequuturum expectare. 729 [238] 38 Philippus quidam erat profitens Orphei mysteria et his alios ini- 730 tiare solitus. Is quum esset extremae paupertatis, tamen apud Leontychidam dice- 731 ret eos, qui apud ipsum Orphei sacris initiati essent, post obitum fore beatos, 732 ‘Quin igitur,’ inquit, ‘o demens, quam ocyssime vitam abrumpis, vt desinas infe- 733 licitatem tuam ac inopiam deplorare?’ O animum ab omni superstitione liberum! 734 Post hanc vitam felices erunt, qui hic pie iusteque vixerint, non qui fictis cere- 735 moniis fuerit initiatus. Hoc persuasum erat Lacedaemoniis, qui hic pie vixissent, 736 eos ab obitu fieri diuos. 737 LEON

LB 123 [239] 39 Leon Eurycratidis filius interrogatus, in | qua tandem vrbe aliquis 739 possit tuto vitam agere, ‘In ea,’ inquit, ‘quam qui incolunt neque plus possident 740 neque minus, et vbi iustitia viget, iniustitia imbecillis est’. Grauiter admonuit 741 aequalitatem esse pacis et tranquillitatis altricem, inaequalitatem seditionis esse 742 seminarium, nec ibi locum esse iustitiae, vbi vt quisque potentior est, ita licentius 743 opprimit imbecilliorem.

~~739 incolunt B C: incolant A. 740 viget B C: vigeat A; imbecillis est B C: sit imbecillis A.~~

[237] 737 LEON Spartan king of the Agiad house c. 722–724 Cum … erat Plut. Mor. 224 E, 590–560 (OCD, p. 1432), son of Eurycrati- Apophth. Laconica, Leotychidas II 2. das. 723 Lepide*. [239] [238] 738–740 Leon … est Plut. Mor. 224 F, Apophth. 729–733 Philippus … deplorare Plut. Mor. 224 Laconica, Leon 1. E, Apophth. Laconica, Leotychidas II 3. Cf. 738 Eurycratidis Er. did not take -dis from Ald., Apophth., LB IV, 325 D, Antisthenes 8. p. 196 (-dav), Regio, p. 135 (“-des”), or 729 Philippus Otherwise unknown. Filelfo, f. x6vo, who translated the correct 733 Superstitio nulla*. reading -da (“-dae”). 735–736 Hoc … diuos Cf. Apophth. [510], ll. 739 Aequalitas*. 974–975. APOPHTHEGMATVM LIBER I 121

744 [240] 40 Idem quum videret in Olympiis cursores solicitos de emissione, 745 vt aliquid lucri haberent ad occupandam victoriam, ‘Quanto maior est’ inquit 746 ‘cura cursoribus de celeritate quam de iustitia!’ Vir integrae mentis etiam in ludis 747 volebat haberi rationem iustitiae, nec tantum agendum vt prior quis ad metam 748 pertingeret, sed vt iuste vinceret. 749 [241] 41 Cuidam de rebus haudquaquam inutilibus intempestiue loquenti 750 ‘O hospes,’ inquit, ‘re opportuna non opportune vteris’. Nihil oratione melius, si 751 parce promas linguae thesaurum. 752 LEONIDAS

753 [242] 42 Leonidas Anaxandridae filius, frater Cleomenis, cuidam ad ipsum 754 ita loquenti: ‘Excepto regno nulla re nobis praestas’, ‘At’ inquit ‘ni vobis fuissem 755 melior, non essem rex’. Moderatissimo dicto et refellit conuicium et suam digni- 756 tatem sibi defendit. Etenim vbi reges non nascuntur sed ciuium suffragiis eligun- 757 tur, hoc ipso publicis calculis princeps iudicatus est caeteris melior, quod ad 758 regnum ascitus est. 759 [243] 43 Cum ad Thermopylas proficisceretur cum Persis conflictaturus, 760 vxori Gorgoni roganti si quid ipsi mandaret, ‘Vt bonis’ inquit ‘nubas bonosque 761 liberos parias’. Haec vox testabatur illum animo praesagisse interitum, nec hac 762 praesensione deterritus est ab expeditione, pulcherrimum esse ducens pro patria 763 pugnantem occumbere. 764 [244] 44 Ephoris dicentibus, quod ad Thermopylas proficiscens paucos 765 secum educeret, ‘Nimirum ad hoc’ inquit ‘negocium ad quod proficiscimur’,

~~765 Nimirum C: om. A B; proficiscimur C: proficiscimur? A B.~~

[240] 753–755 Leonidas … rex Plut. Mor. 224 F–225 744–746 Idem … iustitia Plut. Mor. 224 F, A, Apophth. Laconica, Leonidas 1. Apophth. Laconica, Leon 2. 754 Moderate*. 745 Iuste*. 756–757 Etenim … eliguntur In Sparta the [241] monarchy was hereditary. 749–750 Cuidam … vteris Plut. Mor. 224 F, [243] Apophth. Laconica, Leon 3. Cf. Apophth. 759–761 Cum … parias Plut. Mor. 225 A, [115]. Apophth. Laconica, Leonidas 2. 749 Habetur ante simile pa. 49 [= p. 55] apoph. 759 Thermopylas In 480, when the Persian king 15*. Xerxes tried to conquer Greece, Leonidas 750–751 Nihil … thesaurum Hes. Erg. 719–720, and three hundred Spartans died heroically Gell. I, 15, 14: GlÉssjv toi qjsauròv ên defending the Thermopylae pass. ânqrÉpoisin ãristov / Feidwl±v, pleístj dè 760 Grauiter*. xáriv katà métron îoúsjv. Cf. Apophth. Gorgoni Daughter of Cleomenes I. [462], ll. 696–698. [244] 764–765 Ephoris … proficiscimur Plut. Mor. 225 752 LEONIDAS Leonidas I, Spartan king of A, Apophth. Laconica, Leonidas 3. Cf. the Agiad house 488–480, son of Anaxandri- Apophth. [250]. das, half-brother of Cleomenes I. 764 Thermopylas See Apophth. [243], n.l. 759. [242] 765 Argute*. 122 APOPHTHEGMATVM LIBER I

766 indicans satis multos educi ad moriendum in bello. [C] Satius enim perire pau- 767 cos quam multos. [A] 768 [245] 45 Rursus quum ephori percontarentur, si quid praeterea rei facere 769 statuisset, ‘Nihil aliud’ inquit ‘quam verbo tenus impediturus barbarorum transi- 770 tum, sed re vera pro Graecis moriturus’. Egregium imperterriti pectoris docu- 771 mentum in causa honesta piaque nec certam mortem horrescere. 772 [246] 46 Vbi peruenerat Thermopylas, sic commilitones affatus est: ‘Aiunt 773 barbarum in propinquo esse, nos autem tempus terimus. Nunc enim peruenimus 774 ad barbaros, quos aut vincamus oportet aut victi moriamur’. 775 [247] 47 Quodam ita dicente: ‘Prae iaculis barbarorum nec solem videre 776 licebit’, ‘An non’ inquit ‘lepidum fuerit, si cum illis sub vmbra pugnaturi sumus?’ 777 Quid hoc animo fortius? Ad mortem eunti etiam iocari libuit, sed ludens interim 778 metum exemit suorum animis. Hoc apophthegma refert M. Tul. Tuscul. quaest. 779 lib. 1 velut de ignoto: e quibus inquit vnus, quum Perses hostis in colloquio dixisset 780 glorians ‘Solem prae iaculorum multitudine et sagittarum vmbra non videbitis’, ‘In 781 vmbra igitur’ inquit ‘pugnabimus’. 782 [248] 48 Cum alius quidam militum de hostibus dixisset ‘Sunt prope nos’, 783 ‘Et nos’ inquit ‘prope illos’, significans ob id non minus imminere discriminis 784 hosti quam ipsis. 785 [249] 49 Cuidam dicenti ‘Siccine cum paucis aduersus multos belli fortu- 786 nam experturus huc venisti?’ Leonidas ‘Si putatis’ inquit ‘me multitudine fretum 787 huc venisse, ne Graecia quidem omnis satis sit, siquidem ea ad barbarorum mul- 788 titudinem collata exigua portio est; sin virtute, et hic numerus suffecerit’. In bello 789 iudicauit plus habere momenti quales ducas milites quam quam multos.

~~773 Fortiter* C: om. A B. 779 velut B C: veluti A.~~

[245] with Økamev (so Ald., p. 197) or Økamen in 768–770 Rursus … moriturus Plut. Mor. 225 A, the MSS. A modern suggestion is to read Æ Apophth. Laconica, Leonidas 4. ktámev instead of Økamev. Filelfo, f. x7ro: “Iam si … transitum Plut., loc. cit., ed. Fuhrmann: enim aut uinci a nobis Barbaros aut nos mori “Mß ti ∏terón diégnwkav poie⁄n Æ tàv paró- libet”. Perhaps Er. joined together Ald., p. 197: douv t¬n barbárwn kwlúein;”, “T¬ç lógwç, ≠dj gàr Økamev Æ ktámen toùv barbárouv, ¯ ∂fj, t¬ç dˆ ∂rgwç …”. Ald., p. 196, omits the (Æ codd.) aûtoì teqnánai méllomev. conjunction Æ (cf. app. crit. Nachstädt). Cf. [247] Filelfo, f. x6vo: “nunquid aliud facere 775–776 Quodam … sumus Plut. Mor. 225 B, decreuisti? Quid nam: inquit: aliud quam Apophth. Laconica, Leonidas 6. Barbarorum transitus uerbo impediturus: re 776 Lepide*. uero …”; Regio, p. 136: “nunquid aliud 778–781 Hoc … pugnabimus Cic. Tusc. I, 101 facere decreuisti? Transitum inquit barbaro- (780 vmbra om. Cic.). rum uerbo quidem impedire, sed re ipsa …”. [248] 769 Mors contempta*. 782–783 Cum … illos Plut. Mor. 225 B, [246] Apophth. Laconica, Leonidas 7. Cf. Apophth. 772–774 Vbi … moriamur Plut. Mor. 225 B, [380]; LB IV, 253 E–F, Pelopidas 3. Apophth. Laconica, Leonidas 5. 783 Animose*. 772 Thermopylas See Apophth. [243], n.l. 759. [249] 773 Fortiter*. 785–788 Cuidam … suffecerit Plut. Mor. 225 773–774 Nunc … moriamur Erasmus thus tried B–C, Apophth. Laconica, Leonidas 8. to make something of the corrupt Greek text 786 Fortiter*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 123

790 [250] 50 Alteri cuidam dicenti, quod cum paucis aduersus multos conflic- 791 turus iret, ‘Imo multos’ inquit ‘duco vt morituros’. Hoc conuenit cum eo, quod 792 ante respondit ephoris. 793 [251] 51 Xerxes Leonidae scripserat ‘Si desinas qeomaxe⁄n, id est cum diis 794 bellare, sed meis te copiis adiunxeris, potes Graeciae fieri monarcha’. Huic ita 795 respondit: ‘Si nouisses quae sint in vita honesta, abstinuisses a concupiscendis 796 alienis. Mihi vero potius est pro Graecia mori quam in populares meos gerere LB 124 monarchiam’. Quid tam impium est, quod mortalium vul|gus non admittat 798 ampli principatus gratia? At hic prius duxit honestam mortem pro amicis libe- 799 randis oppetere quam monarcha factus eos seruitute premere, a quibus venerat 800 depulsurus seruitutem barbarorum. 801 [252] 52 Rursus quum Xerxes scripsisset ‘Mitte arma’, rescripsit ‘Veni et 802 cape’. Maluit armis mori quam traditis armis turpiter de vita cum hoste pacisci. 803 [253] 53 Caeterum vbi iam adornaret cum hoste confligere, belli duces 804 admonuerunt expectaret reliquos socios. ‘Non adsunt,’ inquit, ‘qui pugnaturi 805 sunt? An nescitis eos solos cum hostibus pugnare, qui reges verentur ac metuunt?’ 806 Non putauit eos expectandos, qui ad praescriptum ab imperatore tempus non 807 adessent; reliquos etiam si adsint non pugnare. 808 [254] 54 Milites sic adhortatus est: ‘Ita prandete, commilitones mei, tan- 809 quam apud inferos coenaturi’. Haec vox ignauis ademisset animum, at viris for- 810 tibus addidit, admonens ne cibo vinoque graues venirent ad praelium, aut certe 811 pro patria fortiter occumberent. 812 [255] 55 Idem percontanti, quam ob causam fortes viri gloriosam mortem 813 ingloriae vitae anteponant, ‘Quoniam’ inquit ‘alterum naturae proprium, alterum 814 peculiariter suum esse ducunt’. Nam naturae beneficio viuunt et ignauissimi, at 815 honeste mori non contingit nisi virtute praeditis.

~~802 armis B C: in armis A.~~

[250] 804 Grauiter*. 790–791 Alteri … morituros Plut. Mor. 225 C, [254] Apophth. Laconica, Leonidas 9. Cf. Apophth. 808–809 Milites … coenaturi Plut. Mor. 225 D, [244]. Apophth. Laconica, Leonidas 13. Cf. Lingua, [251] ASD IV, 1A, p. 58, ll. 30–32. 793–797 Xerxes … monarchiam Plut. Mor. 225 Ita … coenaturi Cf. Val. Max. III, 2 ext. 3: C, Apophth. Laconica, Leonidas 10. “sic prandete, commilitones, tamquam apud 795 Iuste*. inferos cenaturi”, Sen. Epist. 82, 21. Plutarch’s [252] version reads: To⁄v dè stratiÉtaiv parßggei- 801–802 Rursus … cape Plut. Mor. 225 C, len âristopoie⁄sqai Üv ên ÊAidou deipnopoij- Apophth. Laconica, Leonidas 11. soménouv. 801 Animose*. [255] [253] 812–814 Idem … ducunt Plut. Mor. 225 D, 803–805 Caeterum … metuunt Plut. Mor. 225 Apophth. Laconica, Leonidas 14. D, Apophth. Laconica, Leonidas 12. Cf. 813 Sapienter*. Apophth., LB IV, 246 B–C, Myronides 14. 124 APOPHTHEGMATVM LIBER I

816 [256] 56 Cum cuperet iuuenes coelibes, quo forent incolumes, abesse a 817 belli periculo sciretque illos id minime laturos, singulis illorum tradidit scytalas, 818 id est epistolarum Laconicarum genus, cumque his misit illos ad ephoros. Cum 819 vero treis etiam ex his qui grandiores iam duxerant vxores optaret saluos ac simili 820 praetextu ablegare conaretur in patriam, intellecto dolo non sustinuerunt acci- 821 pere scytalas. Quorum vnus ita se excusauit: ‘Non praeco sed pugnator te sequu- 822 tus sum’. Alter vero ‘Hic’ inquit ‘manens ero melior’. Tertius porro ‘Non postre- 823 mus’ inquit ‘horum sed primus inibo pugnam’. Vtrum hic potius admirari 824 conuenit, ducisne animum, qui de se nihil solicitus eorum incolumitati pro- 825 spexit, quos adhuc viuere referebat patriae, an in aetate florenti tantum vitae 826 contemptum? 827 LOCHADVS

828 [257] 57 Lochadus Polyaenidae filius, Sironis pater, nuntianti quod e filiis 829 ipsius alter interisset, ‘Olim sciebam’ inquit ‘illi moriendum esse’. Nihil illi visum 830 est nouae rei si mortalis natus moreretur, nec magni referre paulo serius an citius 831 vita decederet, cui omnino breui foret decedendum. 832 LYCVRGVS

833 [258] 58 Lycurgus is qui Lacedaemoniis leges condidit, quum conaretur 834 ciues suos a moribus praesentibus ad temperantiorem viuendi rationem traducere 835 eosque virtutis et honesti studiosos reddere (nam erant corrupti deliciis), duos 836 educauit catulos eodem patre eademque matre progenitos, quorum alterum pas-

~~816 quo forent B C: vt essent A. 830 an citius B C: citiusue A. 821 ita se A–D: se ita BAS LB.~~

[256] 828 Lochadus … pater Plut., loc. cit.: Lóxagov 816–823 Cum … pugnam Plut. Mor. 225 D–E, (Lóxadov v.l.) ö Poluainídou kaì Seírwnov Apophth. Laconica, Leonidas 15. Cf. Apophth. patßr, i.e. ‘Lochagus, the father of Polyae- [191]. nides and Siron’. Cf. Regio, p. 138: “Locha- 816 Humaniter*. dus Polyaenidae filius et Sironis pater”. All 817 illos … laturos Plut. Mor. 225 D: ãntikruv three persons are unidentified. oûk ânezoménouv; “qu’ils ne l’admettraient pas Fortiter*. s’il le leur proposait en face” (Fuhrmann). scytalas See Adag. 1101 (Tristis scytale), ASD 832 LYCVRGVS Legendary founder of Spartan II, 3, pp. 127–128. Leonidas provided the law. young men with coded messages, which the [258] ephors would decipher. 833–853 Lycurgus … exerceamus Plut. Mor. 225 821 Animose*. E–226 B, Apophth. Laconica, Lycurgus 1. Cf. Adag. 44 (Annus producit, non ager), ASD II, 827 LOCHADVS See below, n.l. 829. 1, p. 163, ll. 448–452; Moria, ASD IV, 3, p. [257] 100, ll. 536–539; Lingua, ASD IV, 1A, p. 56, ll. 828–829 Lochadus … esse Plut. Mor. 225 E, 985–990; De pueris, ASD I, 2, p. 29, ll. 10–13 Apophth. Laconica, Lochagus. Cf. Apophth., (see Ter Meer, A True Mirror, pp. 70–72). LB IV, 331 B, Anaxagoras 3. 835 Educatio*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 125

837 sus est domi lautioribus vesci cibis, alterum eductum venatibus exercuit. Dein 838 quum ambos produxisset in forum apud multitudinem, posuit illic spinas simul 839 et escas aliquas delicatiores, mox emisit leporem. Quum vterque raperetur ad 840 assueta, alter ad escas, alter leporem inuaderet, ‘An non videtis,’ inquit, ‘ciues, 841 duos catulos, quum eiusdem sint generis, tamen ob diuersam educationem 842 admodum dissimiles inter sese euasisse plusque ad honestatem momenti habere 843 exercitationem quam naturam?’ 844 Sunt qui dicant ab illo productos catulos, non quidem ex iisdem parentibus 845 natos, sed quorum alter esset ex ignobili canum genere, qui aluntur ad aedium 846 custodiam, alter ex his qui aluntur ad venandum. Deinde qui erat ex ignobiliore 847 genere exercuit ad venatum, alterum qui erat ex praestantiore genere tantum deli- 848 tiis exercuit. Deinde quum vterque ferretur ad ea quibus assueuerat atque hoc 849 pacto palam omnibus fecisset Lycurgus, quantum institutio valeret tum ad 850 meliora tum ad deteriora, dixit: ‘Proinde ne nobis quidem, o ciues, nobilitas 851 quam miratur hominum vulgus ductumque ab Hercule genus profuerit, nisi ea 852 gesserimus, per quae ille mortalium omnium clarissimus ac generosissimus exti- 853 tit, ac per omnem vitam quae honesta sunt et discamus et exerceamus’. 854 Reperit vir ingeniosus viam, qua multitudini philosophicis rationibus non satis 855 idoneae virtutis imaginem ob oculos poneret; magis enim mouent ac penetrant 856 in animos quae cernuntur quam quae audiuntur. Quod autem ille fecit in ciui- LB 125 tate, hoc cuique patrifamilias in sua domo, cuique moderatori in suo | grege 858 faciendum est. Res quidem efficax est natura, sed potentior est institutio, quae 859 malam naturam corrigit et vertit in bonam. Quales nascantur liberi, nulli in 860 manu est; at vt recta institutione euadant boni, nostrae potestatis est. 861 [259] 59 Quoniam intelligebat aequalitatem et ad frugalitatem et ad 862 concordiam in primis conducere, fecerat nouam agrorum partitionem et in sin- 863 gulos ciues aequam portionem distribuerat. Fertur itaque, quum dein ex peregri- 864 natione rediens iter faceret per agrum recens demessum conspiceretque manipu- 865 lorum aceruos ordine positos et aequales, delectatus eo spectaculo cum risu

839 Quum A–D: quumque BAS LB. 855 ob A B: ab C. 844–845 quidem … natos B C: qui … essent 856 in A–D: om. BAS LB. nati A. 861 pr. et A–D: om. BAS LB. 846 Deinde C: Dein A B. 865 et A–D: om. BAS LB.

838–839 spinas … delicatiores Plut. Mor. 225 F: legitimated as the return of the Heraclidae. âkánqav kaì lixneíav tináv, but âkánqav is 855–856 magis … audiuntur Cf. Hor. Ars probably corrupt according to Nachstädt 180–182: “Segnius irritant animos demissa and others, see text and app. crit. Nachstädt per aurem / Quam quae sunt oculis subiecta ad loc. fidelibus et quae / Ipse sibi tradit spectator”. 840 alter ad … inuaderet Plutarch just says that 858 Res … institutio Cf. De pueris, ASD I, 2, p. the hare was caught: kaì qatérou tòn lagÑ 29, l. 13: “Efficax res est natura, sed hanc vin- xeirwsaménou. cit efficacior institutio”. 851 ductumque … genus Both the royal houses [259] of Sparta, the Agiad and the Eurypontid, 862–867 fecerat … haereditatem Plut. Mor. 226 traced their descent back to Heracles. The B, Apophth. Laconica, Lycurgus 2. Dorian invasion of the Peloponnesus was 863 Aequalitas*. 126 APOPHTHEGMATVM LIBER I

866 dixisse comitibus: ‘Vt tota Lacedaemon videtur multorum esse fratrum, qui 867 nuper inter se diuiserint haereditatem!’ Bono principi nihil iucundius est ciuium 868 concordia, rursum tyranno nihil formidabilius. 869 [260] 60 Idem quum inductis nouis tabulis debitores aeris alieni liberasset, 870 iam et ea quae quisque priuatim in aedibus habebat ex aequo partiri tentauit, quo 871 funditus e ciuitate tolleret discrimen opum et inaequalitatem; sed quum cerneret 872 eos aegre laturos manifestam rerum ablationem, idem occultiore via facere aggres- 873 sus est. Monetam auream simul et argenteam abrogauit instituitque vt ciues fer- 874 reo duntaxat numo vterentur, et [C] quatenus postulabat vsus [A] ad huius per- 875 mutationem totius substantiae modum praescripsit. Hoc facto omnis iniustitia 876 exulabat ab Lacedaemone. Neque enim iam furari neque largitionibus corrum- 877 pere corrumpiue neque fraudare dolo neque rapere per vim quisquam poterat, 878 quod nec celari valeret nec parare magnificum esset nec vti periculo vacaret nec 879 importare aut exportare tutum foret. Hac arte vir solertis ingenii, quibus diuitia- 880 rum contemptum persuadere non potuit, diuitiarum vsum subtraxit ac repo- 881 nendi studium negociandique materiam ademit. 882 [261] 61 Ad haec quicquid erat rerum superuacanearum e ciuitate eiicien- 883 dum curauit, adeo vt nec negotiator nec sophista nec vates nec circulator nec lau- 884 titiarum artifex Spartam ingrederetur. Neque enim passus est illic esse pecuniam 885 talibus vtilem; tantum ferream monetam cudit, quae pondere Aeginetico aequa- 886 bat minam, valore aereos quatuor. His remediis expugnauit auaritiam. 887 [262] 62 Caeterum quum statuisset inuadere delitias luxumque et in his 888 quoque tollere diuitiarum admirationem, instituit syssitia, hoc est conuiuia 889 publica. Percontanti vero cur ea constituisset sic vt in singulis conuiuiis pauci 890 cum armis discumberent, ‘Vt’ inquit ‘expediti sint ad parendum imperatis et, si 891 quid tumultus inciderit, penes paucos sit delictum, sitque inter omnes potus ac 892 cibi aequa portio, denique non solum in esculentis ac poculentis verum ne in 893 stratu quidem aut vasis aut alia re quacunque plus haberet diues quam pauper’. 894 His rationibus quum diuitiis detraxisset admirationem, posteaquam nemo erat 895 qui vel vti posset illis vel ostentare, dicebat amicis: ‘Quam praeclarum est, o 896 amici, ipsa re declarasse cuiusmodi sint diuitiae, si quando caecae sunt carentque 897 spectatoribus et admiratoribus’. [260] reads: dià tí taÕta sunestßsato kaì meqˆ 869–879 Idem … foret Plut. Mor. 226 B–C, ºplwn katˆ ôlígouv toùv polítav dißÇrjken. The Apophth. Laconica, Lycurgus 3. first part (dià … sunestßsato) is a separate 873 Diuitiarum contemptus*. question, as also appears from the answer. [261] 890 Communitas*. 882–886 Ad … quatuor Plut. Mor. 226 C–D, 894–896 quum … sunt Plut. Mor. 226 E, Apophth. Laconica, Lycurgus 3. Apophth. Laconica, Lycurgus 5. Cf. Adag. 684 882 Artes superuacuae*. (Occultae musices nullus respectus), ASD II, 885 pondere Aeginetico According to the Aegi- 2, p. 212, ll. 822–828; Adag. 2206 (‰Ahjlov netic standard a mina was c. 624 g. ploÕtov), ASD II, 5, pp. 193–194, ll. 727–744. [262] 896 Tuflòv ö ploÕtov*. 887–893 Caeterum … pauper Plut. Mor. 226 si … sunt Plut. Mor. 226 F; Ald., p. 198: D–E, Apophth. Laconica, Lycurgus 4. ºti tuflóv, Ald.Er.: ºte fo… (the final three 889–890 cur … discumberent The Greek text letters I could not decipher). APOPHTHEGMATVM LIBER I 127

898 Interim obseruabat, ne quis prius domi sumpta coena veniret ad publica 899 conuiuia, expletus aliis cibis alioue potu. Quod si quis cum caeteris non biberet 900 ederetue, eum vituperabant, vt qui aliis eduliis delinitus abhorreret a victu com- 901 muni. Porro qui palam conuictus esset id fecisse, ei mulcta dicebatur. Vnde Agis, 902 qui multo post Lycurgum tempore rex fuit, debellatis Atheniensibus domum 903 reuersus, quum vellet vnum diem coenam capere cum vxore, missus a syssitiis 904 poscenti praefecti militiae non miserunt. Ea res quum postero die innotuisset 905 ephoris, mulctam illi dixerunt. In eodem facto geminum exemplum nobis est 906 proditum, primum frugalitatis, deinde seueritatis, quum in causa non graui leges 907 nec regi pepercerint. 908 [263] 63 Sed Lycurgo euenit, quod fere solet his qui cum corruptis populi 909 moribus bellum suscipiunt. Diuites hoc genus institutionis indigne ferebant 910 coortique sunt in illum, et non solum conuiciis insectabantur, verum etiam saxa 911 in illum iaculabantur conantes eum lapidare. At quum vrgerent persequentes, 912 dilapsus est per forum ac reliquos quidem fugiens anteuertit. Alcander autem 913 pertinacius insequens fuste respicienti in tergum extudit oculum. Hunc Alcan- 914 drum quum noxae deditum publico decreto accepisset puniendum, nec vllo affe- LB 126 cit incommodo nec | incusauit, sed quum illum sui instituti socium haberet, effe- 916 cit vt et ipsum Lycurgum et vitae rationem quam cum eo egerat praedicaret, nec 917 victum modo sed vniuersam ciuium educationem amaret, quam Lycurgus 918 induxerat. Porro mali quod acciderat monumentum locauit dicatum in templo 919 Mineruae, cui ab aereo delubro nomen Chalcioeco, deaeque cognomentum addi- 920 dit vt Optiletis diceretur; nam Dores Lacedaemonem incolentes oculos optilos 921 vocant, ab opto, quod Graecis sonat video. Et hic habemus geminum exemplum: 922 alterum admonens non absque discrimine mores ciuitatis corruptae viciis ad 923 meliorem frugem reuocari; alterum insignis tolerantiae, quae ex hoste capitali 924 reddidit amicum ac propugnatorem; quem etiamsi necasset, vt ipsi licuit, nihilo 925 tamen minus ipse fuisset luscus et vno legum suarum defensore minus habuisset.

~~899 expletus A–D: et expletus BAS LB. 911 At B C: Verum A. 903 a B C: e A. 915 illum B C: om. A. 909 institutionis B C: constitutionis A. 919 Chalcioeco B C: Chalcioece A.~~

898–905 obseruabat … dixerunt Plut. Mor. 226 Apophth. Laconica, Lycurgus 7. E–227 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 6. 909 Diuites Ald., p. 198: ∂foroi (e∆poroi v.l.), 901 Agis Agis II, see Apophth. [87]–[104]. Ald.Er.: e∆poroi. 902 qui … fuit The Greek text reads: ‰Agidov 912 fugiens In the apophthegm Plutarch men- goÕn metà polùn xrónon toÕ basiléwv êp- tions the exact place in which Lycurgus tried anelqóntov âpò strateíav (“C’est ainsi que le to take refuge: eîv tò ïeròn t±v xalkioíkou roi Agis, au retour, après fort longtemps, ˆAqjn¢v katafugÉn. In Lyc. 11, 2 he only says d’une expédition …” (Fuhrmann). Er. fol- it was a sanctuary: eîv ïeròn katafugÉn. lowed the translation of Regio, p. 140: Alcander This personage originates from “Vnde Agis qui multo post tempore fuit rex, legend and is not historical. ab exercitu reuersus (Nam Athenienses 914 Moderate*. debellauerat) cum uellet …”. 918 dicatum Dedicated to Athena; see Plut. [263] Mor. 227 B: üpómnjma ïdrúsato ên t¬ç t±v 909–921 Diuites … vocant Plut. Mor. 227 A–B, Xalkioíkou teménei ïeròn Aqjn¢vˆ . 128 APOPHTHEGMATVM LIBER I

926 [264] 64 Percontanti quam ob causam non vteretur legibus scriptis, ‘Quon- 927 iam’ inquit ‘eruditi qui sunt recteque educati, probant quid pro ratione tempo- 928 ris expediat’, significans scripturam non mutari, quum pro varietate occasionum 929 vir probus et sapiens saepenumero cogatur mutare consilium. Ea res nominatim 930 praescribi non potest. Satis est ciues honeste fuisse institutos. Hi sua sponte vide- 931 bunt quid pro tempore facto sit opus. 932 [265] 65 Rursum aliis percontantibus quam ob rem statuisset, vt ad 933 aedium culmen imponendum fabri securi vterentur, ad fores vero addendas sola 934 serra nec vllo alio instrumento, ‘Vt’ inquit ‘ciues mediocritatem seruent in omni- 935 bus quae in aedes inferunt, neque quicquam habeant earum rerum, quae apud 936 alios sunt admirationi’. Videbatur enim indecorum, si per ostium rude ac vile 937 supellex inferretur exotica, precio chara, arte operosa. Id ne fieret ipsae quodam- 938 modo fores admonebant. Hinc aiunt accidisse quod Leontychidas primus apud 939 Lacones rex, quum coenaret apud quendam cerneretque tectum domus sump- 940 tuoso apparatu factum ac lacunaribus ornatum, rogabat hospitem num ligna 941 apud eos quadrata nascerentur. Adeo luxum esse putabat naturam artificio cor- 942 rumpere. 943 [266] 66 Rogatus aliquando Lycurgus, quam ob rem vetuisset frequenter 944 aduersus eosdem expeditiones agere, ‘Ne,’ inquit, ‘dum crebro sese defendunt, 945 bellandi peritiam vsu colligant’. Vnde et Agesilaus grauiter accusatus est, quod 946 crebris in Boeotiam expeditionibus ac bellis Thebanos Lacedaemoniorum hostes 947 ad repugnandum induxisset. Nam cum Antalcidas vidisset illum saucium, expro- 948 brauit quod Thebanos praeliandi artem docuisset, quum ante nec scirent bellare 949 nec vellent. ‘Praeclaram’ inquit ‘doctrinae tuae mercedem habes, qui Thebanos, 950 nec animatos ad bellandum nec exercitatos, vel inuitos consuefeceris docuerisque 951 bellum gerere’. Hoc strategema latius etiam patet, videlicet ne saepius cum iisdem 952 litigemus aut contendamus, ne tandem assueti vel contemnant nos vel superent.

~~932 Rursum A–D: Rursus BAS LB. 947 induxisset B C: instruxisset A. 938 Leontychidas Ac C: Leotychidas A B. 951 strategema C: stratagema A B.~~

[264] 938–941 Hinc … nascerentur Plut. Mor. 227 C, 926–928 Percontanti … expediat Plut. Mor. 227 Apophth. Laconica, Lycurgus 10. Cf. Apophth. B, Apophth. Laconica, Lycurgus 8. [28], [235]. 927 Prudenter*. 938 Habetur ante pa. 17 [= p. 60] ap. 28*. [265] 938–939 Leontychidas primus … rex I.e., the first 932–936 Rursum … admirationi Plut. Mor. 227 king of that name. For this Leotychidas see B–C, Apophth. Laconica, Lycurgus 9. Apophth. [231]–[235]. The Greek text has Lew- 934 Frugaliter*. tuxídjn tòn pr¬ton basiléa. Filelfo (f. x8ro): 936–938 Videbatur … admonebant Lycurgus pre- “Leotychiden … qui primus Spartae regnauit”. scribes houses of simple construction, which [266] will lead to simplicity of furniture too. Cf. 943–951 Rogatus … gerere Plut. Mor. 227 C–D, Plut. Mor. 189 E, Reg. et imp. apophth., Lycur- Apophth. Laconica, Lycurgus 11. Cf. Apophth. gus 3: ˆEkéleue dè tàv oîkíav poie⁄n âpò príonov [69], [128]. kaì pelékewv mónon· aîsxune⁄sqai gàr eîv oîkíav 944 Habetur ante pa. 31 [= pp. 71 sq.] ap. 69*. litàv êkpÉmata kaì strÉmata kaì trapéhav 947–951 exprobrauit … gerere Er. followed the polutele⁄v eîsférontav. Er.’ comment focuses version of Regio, p. 142 (cf. app. crit. Fuhr- on the door only, as a pars pro toto. mann). APOPHTHEGMATVM LIBER I 129

953 [267] 67 Alio quopiam percontante, quam ob rem virginum corpora cur- 954 sibus, luctis, discorum ac telorum iactibus fatigaret, ‘Vt’ inquit ‘foetuum prose- 955 minatio ab ipsa statim radice, validum in validis corporibus initium sumens, 956 recte germinet; simul vt ipsae in perferendis partubus facile simul et generose cer- 957 tent aduersus pariendi nixus doloresque; postremo, si qua incidat necessitas, pos- 958 sint et pro se et pro liberis et pro patria pugnare’. Intellexit vir prudens quanta 959 rerum publicarum pestis sit ocium atque ignauia; contra moderatos labores etiam 960 corpora reddere tum firmiora tum salubriora. Vnde nec virginibus permisit in 961 ocio viuere, sed has quoque masculinis exercitiis quodammodo vertit in mascu- 962 los, quum in plerisque ciuitatibus per delitias ac luxum masculi transformarentur 963 in foeminas. 964 [268] 68 Caeterum quum essent qui vitio darent, quod virgines in pompis 965 ac ludis solennibus nudas exhiberet oculis omnium, causamque quur id instituis- 966 set requirerent, ‘Vt iisdem’ inquit ‘cum masculis rationibus institutae nihilo sint 967 illis inferiores vel robore vel salubritate corporum vel animorum virtute ac gene- 968 rositate studioque verae laudis, vulgarem autem gloriam contemnant’. Vnde tale 969 quiddam fertur de Gorgone Leonidae vxore. Cum quaedam, vt probabile est, 970 extera mulier illi dixisset ‘Solae Lacenae viris imperatis’, respondit: ‘Nimirum 971 solae viros parimus’. Hoc exemplum nec in masculis nec in puellis imitandum LB 127 censuerim; hactenus tamen conducit, vt stupidum pudorem qui | frequenter ob- 973 stat honestis actionibus ab aetate tenera excutiamus statimque discant nihil esse 974 vere pudendum praeter turpitudinem. Innumeras vero reperias, quae nudatae 975 vehementer erubescant, si quid praeter honestum dixerint fecerintue, non mutent 976 colorem. Sunt item innumerae, quibus amictus vilior cultusque simplicior genas 977 rubore tingat, contra gloriosum esse ducant, si splendido vestitu prodeant in 978 publicum, negligentes earum rerum quae verum probrum veramque laudem 979 adferunt. 980 [269] 69 Ciues qui a nuptiis abhorrerent coelibesque viuere mallent, a 981 spectaculis quibus nudi pueri incedebant arcebat Lycurgus aliasque addebat igno- 982 minias, hac arte prouidens diligenter, vt ciues creandis liberis operam darent. 983 Quum enim mos esset apud Lacedaemonios, vt iuniores senioribus multum 984 honorem cultumque praestarent, hoc honoris ademit iis, qui coniugibus ductis

~~966 nihilo A–C: nihil D–LB. 984 iis B C: om. A.~~

[267] (Solae Lacaenae viros pariunt), ASD II, 7, p. 953–958 Alio … pugnare Plut. Mor. 227 D, 148, based on Apostolius. A paraphrase of Apophth. Laconica, Lycurgus 12. the apophthegm with a reference to Plut. 957 Foeminae masculae*. Lyc. (14, 8) was added to the adage in 1526 [268] (F) (ll. 163–167). 964–971 Caeterum … parimus Plut. Mor. 227 973 discant Subj. virgines? E, Apophth. Laconica, Lycurgus 13. 974 Pudor praeposterus*. 969 Additum ex alio loco per studiosum [269] quempiam*. 980–988 Ciues … genuisti Plut. Mor. 227 E–F, Gorgone See Apophth. [243], n.l. 2760. Apophth. Laconica, Lycurgus 14. 970–971 Nimirum … parimus Cf. Adag. 3217 130 APOPHTHEGMATVM LIBER I

985 nollent augere ciuium numerum. Vnde nec illud in Dercyllidam dictum repre- 986 hendit quisquam, quum tamen belli dux esset probatissimus. Quum enim adue- 987 nienti iuuenis quidam non assurgeret atque ille diceret ‘Non mihi assurgens ces- 988 sisti’, ‘Nec tu’ inquit ‘mihi cessurum genuisti’. Tam procax iuuenis dictum in 989 seniorem eumque bellica laude celebrem nunquam tulisset populus Spartanus, 990 nisi pro pessimis ciuibus habuisset eos, qui sponte steriles esse statuissent nec 991 agnoscerent quid patriae deberent. Nam rem propius intuentibus non ita 992 magnum discrimen est inter eum qui ciuem occidit et qui ciuem reipublicae 993 dare, quum possit, recusat. 994 [270] 70 Cuidam percontanti, quam ob causam lege cauisset, vt sine dote 995 virgines elocarentur, ‘Vt’ inquit ‘neque propter inopiam vllae relinquerentur 996 innuptae neque ob diuitias expeterentur, sed vt iuuenum quisque ad puellae 997 mores respiciens ex virtute faceret electionem’. Eadem de causa fucos et orna- 998 menta, quibus aliae formam vel fingere vel commendare solent, ex vrbe sub- 999 mouit. Vt vbique vir egregius studuit aequalitati! 1000 [271] 71 Idem quum certum tempus praescripsisset quo puellae nubere, 1 iuuenes ducere deberent, interrogatus quur id statuendum putarit, ‘Vt’ inquit 2 ‘soboles ex adultis perfectaeque aetatis parentibus nata valida sit et vegeta’. Ex 3 coitu praepropero non solum laeduntur corpora gignentium, verum etiam proles 4 nascitur imbecilla. Tum qui ante tempus dant operam liberis, carent apud illos 5 autoritate quam aetas conciliat; rursus qui vergente iam aetate, nec fruuntur libe- 6 ris suis nec eos possunt ad perfectam institutionem perducere morte senioque 7 praeuenti. 8 [272] 72 Altero quodam admirante, quam ob rem vetuisset sponsum cum 9 sponsa simul dormire, sed statuisset vt vterque cum suis aequalibus maximam 10 diei partem versaretur cumque his totas noctes quiesceret, cum sponsa vero fur- 11 tim ac verecunde congrederetur, ‘Primum’ inquit ‘vt corporibus essent validi, si 12 non vterentur congressu ad satietatem; dein vt illis amor mutuus semper mane- 13 ret recens ac vigens; denique vt foetus aederent robustiores’. Hoc, hoc demum est 14 patriae patrem agere, nusquam non aduigilare ad reipublicae vtilitatem 15 ciuiumque tum animis tum corporibus vndiquaque consulere. At multi sunt qui 16 sibi legitimi magistratus videntur, si quamplurimum tributorum ac vectigalium e

~~987 alt. Non A–D: num BAS LB. 5 rursus B C: om. A. 990 eos B C: om. A.~~

985 Coelibatus damnatus*. 995 elocarentur ‘were given in marriage’ Dercyllidam Harmost of Abydos (on the (Hoven). Hellespont); commander of the Spartan [271] troops in Asia Minor from 399 until 1000–2 Idem … vegeta Plut. Mor. 228 A, 396, when he was succeeded by king Apophth. Laconica, Lycurgus 16. Agesilaus II. [272] [270] 8–13 Altero … robustiores Plut. Mor. 228 A–B, 994–999 Cuidam … submouit Plut. Mor. 227 Apophth. Laconica, Lycurgus 17. F–228 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 15. 12 Coitus moderatus*. 994 Vxor eligenda*. 15 vndiquaque ‘in all respects’ (Hoven). APOPHTHEGMATVM LIBER I 131

17 ciuibus extorqueant et interdum puniant immania scelera, quum alioqui scele- 18 rum iritamenta praebeant suis. 19 [273] 73 Quin et vnguenta eiecit e republica tanquam olei corruptelam ac 20 perniciem. Nam oleum odoribus vitiatum nullum habet vsum nec ad esum nec 21 ad membrorum vnctionem atque dum rem necessariam ad delicias corrumpunt, 22 fit vt minor sit copia. 23 [274] 74 Submouit et tingendi artificium, veluti sensus adulationem. Ete- 24 nim dum color blanditur oculis, natura rei corrumpitur. In summa, cunctis 25 ornandorum lenocinio corporum artificibus Spartana vrbe interdixit, vt qui malis 26 artibus bonas arteis corrumperent, propterea quod huiusmodi delitiis ciues a 27 salubribus ac seriis exercitamentis auocarentur. 28 [275] 75 Tanta porro erat illis temporibus vxorum pudicitia tantumque 29 aberant ab ea facilitate quae post inuasit, vt prius esset incredibile adulterii cri- 30 men apud Spartanas inueniri; ferturque dictum cuiusdam vetustissimi Spartani 31 Geradae, qui rogatus ab hospite quodam, quid poenarum darent apud Spartanos LB 128 adulteri, neque enim videre se | quicquam super hac re sancitum a Lycurgo, ‘Nul- 33 lus,’ inquit, ‘o amice, apud nos adulter est’. Quum ille subiecisset ‘Quid igitur si 34 existat?’, ‘Dabit’ inquit ‘bouem tantum, vt porrecto vltra Taygetum montem 35 collo bibat ex Eurota’. Cumque ille ridens dixisset ‘Fieri non potest vt tantus bos 36 inueniatur’, ‘Et quo pacto’ inquit Geradas ‘Spartae existat adulter, in qua diuitiae, 37 delitiae et corporis ascititius cultus probro habentur, contra verecundia, modestia 38 ac obedientiae magistratibus debitae obseruatio decori laudique dantur?’ Pruden- 39 ter intellexit Geradas ibi non posse nasci vitia, vbi non admittuntur vitiorum 40 seminaria eaque vbique iacere, quibus pro honore tribuitur ignominia. Atque 41 haec est clementissima ratio medendi prauis moribus excitandique virtutis stu- 42 dium.

17–18 interdum … suis Cf. Inst. princ. christ., 28 Additum*. This might refer to ll. 34–36 (see ASD IV, 1, p.145, l. 288: “Qui conuenit eun- note below). dem irritare vicia, qui punit admissa?” 31 Geradae Otherwise unknown. According to [273] the apophthegm the name of the Spartan 19–20 Quin … perniciem Plut. Mor. 228 B, was Geradatas. Er. took the name Geradas Apophth. Laconica, Lycurgus 18. from Plut. Lyc. 15, 17, Apost. 15, 90, or 19 Delitiae*. Filelfo, f. x8vo–y1ro. [274] 33 Adulterium*. 23 Submouit … adulationem Plut. Mor. 228 B, 34–36 Dabit … inueniatur The apophthegm Apophth. Laconica, Lycurgus 18. omits this part of the story. Er. added the Vnguenta*. This rather refers to the pre- missing part basing himself on Plut. Lyc. 15, ceding apophthegm. 17–18. 24–26 cunctis … corrumperent Plut. Mor. 228 34 Taygetum montem Mountain range in Laconia. B, Apophth. Laconica, Lycurgus 19. 35 Eurota River in Laconia. [275] ridens The version of Adag. 3159 (see above, 28–38 Tanta … dantur Plut. Mor. 228 B–C, n.ll. 28–38) also connects this participle with Apophth. Laconica, Lycurgus 20. Cf. Adag. the hospes (ASD II, 7, p. 124, ll. 559–560). In 3159 (Bos porrecto vltra Taygeton capite), Plut. Lyc. 15, 18 it is Geradatas who laughs, ASD II, 7, p. 124, based on Apostolius. A not the visitor. reference to Plut. Lyc. (15, 16–18) was added 37 ascititius ‘acquired’ (Hoven), as opposed to to the adage in 1526 (F) (l. 561). natural. 132 APOPHTHEGMATVM LIBER I

43 [276] 76 Cuidam postulanti vt in ciuitate pro aristocratia, [B] id est opti- 44 matum gubernatione, [A] constitueret democratiam, hoc est popularem guberna- 45 tionem, ‘Tu fac’ inquit ‘prius domi tuae democratiam instituas’. Compendio 46 docuit eam reipublicae speciem non esse vtilem ciuitati, quam nemo vellet esse in 47 sua familia. Ciuitas autem nihil aliud quam magna domus. 48 [277] 77 Percontanti cur instituisset vt minutis ac vilibus rebus sacrificare- 49 tur, ‘Ne vnquam’ inquit Lycurgus ‘deficiat nos quo numen honoremus’. Quis non 50 diceret in solenni deorum cultu magnificentiam ac splendorem adhibendum? At 51 vir prudens intellexit numen magis delectari frugalitate quam opimis victimis, ne 52 sub religionis obtentu luxus irreperet aut certe rerum penuria. Deus enim non 53 eget nostris impendiis; amat autem homines, quorum necessitati poterat illis 54 impendiis succurri. 55 [278] 78 E certaminibus ea sola concesserat exercere, in quibus manus non 56 extenderetur in altum. Eius constitutionis causam percontanti ‘Ne quis’ inquit 57 ‘illorum laborando consuescat defatigari’. Siquidem exercitia ad confirmandum 58 corporis robur adhibentur, non ad exhauriendas vires. Qui vero subinde delas- 59 santur in exercitamentis, quoniam imbecilliores veniunt ad labores necessarios, 60 facilius deficiunt. 61 [279] 79 Cuidam percontanti, quam ob rem crebro mutari castra iuberet, 62 ‘Vt magis’ inquit ‘laedamus hostem’. Lacedeaemonii quoniam erant expediti, non 63 magno negotio transferebant exercitum; verum idem facere non perinde com- 64 modum erat hostibus magnam sarcinarum et impedimentorum vim secum tra- 65 hentibus, praesertim qui castra fere fossis, aggeribus ac vallis solent communire. 66 [280] 80 Roganti qua de causa vetuisset oppugnari turres, ‘Ne’ inquit ‘a 67 foemina pueroue, aut ab alio quopiam homine puero ac foeminae non dissimili,

~~47 aliud C: aliud est A B. 66 Strategema* C: Stratagema* A B. 61 Strategema* C: Stratagema* A B.~~

[276] does not render the meaning of the apo- 43–45 Cuidam … instituas Plut. Mor. 228 C, phthegm properly. The point is that Spartans Apophth. Laconica, Lycurgus 21. were not allowed to raise their hands as a 45 Argute*. sign of surrender. See Sen. Benef. V, 3, 1: 47 Ciuitas … domus Cf. Inst. princ. christ., “Lacedaemonii vetant suos pancratio aut ASD IV, 1, p. 160, l. 739: “Quid enim aliud caestu decernere, ubi inferiorem ostendit est regnum quam magna familia?” victi confessio. … Cum invictos esse Lace- [277] daemonii cives suos magno aestimarent, ab 48–49 Percontanti … honoremus Plut. Mor. 228 iis certaminibus removerunt, in quibus victo- C–D, Apophth. Laconica, Lycurgus 22. rem facit non iudex nec per se ipse exitus, 48 Sacrificia frugalia*. sed vox cedentis et tradere iubentis”. [278] [279] 55–57 E certaminibus … defatigari Plut. Mor. 61–62 Cuidam … hostem Plut. Mor. 228 D, 228 D, Apophth. Laconica, Lycurgus 23. Apophth. Laconica, Lycurgus 24. 55 Exercitatio*. 61 Strategema*. 57 illorum This refers to the pol⁄tai mentioned [280] in Plutarch’s apophthegm, but omitted, 66–68 Roganti … occidantur Plut. Mor. 228 D, maybe accidentally, by Er. Apophth. Laconica, Lycurgus 25. 57–60 Siquidem … deficiunt This comment 66 Strategema*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 133

68 viri praestantiores occidantur’. Non probauit praelii genus in quo virtuti locus 69 non esset. E turribus vero puer aut mulier deiectu saxorum potest virum quantum- 70 uis fortem interimere. Quis igitur locus virtuti in bellis nostris, in quibus prae- 71 cipuas partes agunt bombardae? 72 [281] 81 Cum Thebani consulerent Lycurgum de sacrificio luctuque quem 73 illi Leucotheae solent facere, ‘Si’ inquit ‘deam esse creditis, ne lugeatis; sin homi- 74 nem, ne vt deae rem diuinam faciatis’. Mire taxauit Thebanorum ritus secum 75 pugnantes. Non enim conuenit simul lugere et sacrificare, hoc est ab ea petere 76 opem, quae ipsa sit in calamitate ac lugenda. 77 [282] 82 Ciuibus quibusdam interrogantibus, quomodo liceret hostium 78 insultum effugere, ‘Si’ inquit ‘pauperes fueritis nec alius alio plus requirat’. Ad 79 opulentos et onustos praedae spes inuitat hostem nec facile potest elabi, qui sar- 80 cinis et impedimentis retardatur. Ad haec tutiores sunt ab hostium incursu, inter 81 quos est aequalitas et ex aequalitate concordia. 82 [283] 83 Iisdem percontantibus, cur prohibuisset vrbem cingi muris, 83 ‘Quoniam’ inquit ‘non caret moenibus ciuitas, quae non lateribus sed viris 84 cincta est’. Indicauit id genus munimenta magis arguere ciuium ignauiam quam 85 fortitudinem. 86 [284] 84 Spartanis studio est alere comam et super ea quoque re narrant 87 Lycurgum reddidisse rationem: ‘Quoniam’ inquit ‘coma formosis addit decorem, 88 deformes vero reddit hostibus terribiliores’. Vt enim decet coma speciosos, ita 89 minus felici specie praeditis horrorem ac ferinum quiddam conciliat. Capillitium LB 129 naturalis est ornatus mi|nimoque constans; hoc genus non damnauit Lycurgus, vt 91 quod nec operosis artibus constaret nec pro frugalitate luxum induceret. Adsciti- 92 tium cultum magnoque paranda lenocinia non probauit. Quo magis detestanda 93 est quorundam praepostera cura, qui corporis eas partes vellunt raduntque, qui- 94 bus natura pilos dedit, non tantum ad decorem aut verecundiam verum etiam ad

~~84 est Ac B C: esset A.~~

[281] rat”), and to read m® me⁄hon †terov ëtérou 72–74 Cum … faciatis Plut. Mor. 228 D–E, êreeínjÇ. Modern editions deem the Greek of Apophth. Laconica, Lycurgus 26. this passage corrupt and emend it, a.o. by 73 Argute*. making use of Plut. Lyc. 19, 11, but these Leucotheae The name of Ino, the wife of emendations do not alter the overall mean- Athamas, stepmother of Phrixus and Helle, ing. after her apotheosis. [283] [282] 82–84 Iisdem … est Plut. Mor. 228 E, Apophth. 77–78 Ciuibus … requirat Plut. Mor. 228 E, Laconica, Lycurgus 28. Cf. Apophth. [30], Apophth. Laconica, Lycurgus 27. [31], [129]. 78 Paupertas expedita*. 83 Fortiter*. insultum ‘assault, attack’ (Hoven). [284] plus requirat Cf. Ald., p. 200: me⁄hon … 86–88 Spartanis … terribiliores Plut. Mor. 228 êreeínei. Er. appears to combine two variants E, Apophth. Laconica, Lycurgus 29. from separate MS traditions, me⁄hon and 87 Coma*. êreeínj (i.e., êreeínjÇ; cf. Regio, p. 244: “quae- 91–92 Adscititium See Apophth. [275], n.l. 37. 134 APOPHTHEGMATVM LIBER I

95 tuendam valetudinem; contra illic eliciunt syluam artificio, vbi natura voluit esse 96 glabriciem. 97 [285] 85 Praecipere solet, vt posteaquam in bello hostem vertissent in 98 fugam ac superassent, tam diu fugientes insequerentur donec certa esset victoria 99 moxque retrocederent. Neque enim Graecorum conuenire moribus eos trucidare, 100 qui cessissent, idque non solum honestius verum etiam vtilius esse dicebat. Siqui- 101 dem hostes, quibuscum res est, vbi cognorint Lacedaemonios parcere cedentibus, 102 occidere vero qui loco non cedunt, sibi conducibilius existimabunt fugere quam 103 persistere. Frequenter enim desperatio magnum robur addit animo, non minus 104 quam spes victoriae. Decet autem Graecos legibus ac disciplinis imbutos etiam in 105 bellis meminisse clementiae. Barbaricae feritatis est saeuire in prostratos. Sed rur- 106 sus ita temperanda est clementia, ne nobis sit exitio. Fit enim non raro, vt hostis 107 fugam simulet, vt redintegratis viribus acrior insurgat in victorem. 108 [286] 86 Percontanti quam ob rem hostium caesorum cadauera spoliare 109 vetuisset, ‘Ne’ inquit ‘dum spoliis incumbunt pugnam negligant, sed paupertatem 110 vna cum ordine seruent’. Vt vir ille sapiens vbique ciuibus suis metuit a diuitiis 111 tanquam a fonte plurimorum malorum, quum apud hominum vulgus nihil expe- 112 tatur auidius, quasi in his sint praecipua felicitatis humanae praesidia! [C] [287] 87 Dicere solet rempublicam duabus rebus contineri, praemio et 113 poena. Refert Marcus Tullius libro Epistolarum ad Brutum. [A] 114 115 LYSANDER

~~116 [288] 88 Lysander preciosas vestes, quas Dionysius ad filias ipsius miserat, 117 non accepit, dicens ‘Vereor ne his amictae turpes videantur’.~~

~~97 bello B C: bellis A. 113 duabus A–D LB: duobus BAS. 107 vt C: aut A B. 116 Hoc ante habetur …* C: Hoc ante habe- 108 Strategema* C: Stratagema* A B. tur, nec est in Graeco, …* A B.~~

[285] 115 LYSANDER Spartan general and politi- 97–103 Praecipere … persistere Plut. Mor. 228 F, cian, who died in 395 at the battle of Apophth. Laconica, Lycurgus 30. Haliartus at the beginning of the Corinthian 97 Moderatio victoriae*. War. 100 idque … honestius Not found in MS tradi- [288] tion of Plut. Mor. 228F. Er. adds this from 116–117 Lysander … videantur Plut. Mor. 229 Plut. Lyc. 22, 10, as do modern editions. A, Apophth. Laconica, Lysander 1. Cf. [286] Apophth. [146]. As indicated by the mar- 108–110 Percontanti … seruent Plut. Mor. 228 ginal note in A B (see app. crit.), the F–229 A, Apophth. Laconica, Lycurgus 31. apophthegm is not found in Ald., but it 108 Strategema*. was translated by Filelfo, f. y1ro, and Regio, [287] p. 145. 113–114 Dicere … poena Cic. Ad Brut. 23, 3: “is 116 Hoc ante habetur pag. 59 [= p. 65] apoph. rem publicam contineri duabus rebus dixit, 46*. praemio et poena”. The letter however Dionysius Dionysius I, tyrant of Syracuse (c. ascribes the dictum to Solon. 430–367). APOPHTHEGMATVM LIBER I 135

118 [289] 89 Idem, quum aliquanto post idem Dionysius ipsi misisset stolas 119 duas, iubens vt vtram elegisset eam mitteret filiae, ‘Ipsa’ inquit ‘rectius eliget’. 120 Itaque accepit ambas et abiit. In hoc exemplo nihil est imitandum nec viro Lace- 121 daemonio dignum; nec aliud ab hoc duce expectandum fere praeter malitiosam 122 ingenii vafriciem. 123 [290] 90 Is quum egregius simulandi artifex euasisset ac pleraque quae 124 crudeliter et auare gerebat callidis fucis ornaret, iustum non alia re quam vtilitate 125 et honestum commodo metiens, fatebatur quidem veritatem mendacio praestan- 126 tiorem esse, sed vtriusque dignitatem ac precium vtilitate aestimandam. Inuertit 127 vir improbus philosophorum dogma, qui quod honestum est, idem volunt vtile 128 esse: hic quicquid esset vtile, idem ducebat honestum. 129 [291] 91 Ad eos vero qui ipsi probro dabant, quod pleraque dolo ac fraude 130 gereret, non palam virtute conficeret, hac parte Hercule generis autore indignus, 131 ridens dixit vbi quod vellet non assequeretur leonis exuuium, ibi vulpinum appli- 132 candum esse, sentiens quod honestis rationibus non posset effici, id fraude 133 dolisque perficiendum. 134 [292] 92 Rursus aliis illi vitio vertentibus, quod foedera quae cum iureiu- 135 rando fecisset in Mileto violasset, ait pueros talis esse fallendos, viros iureiurando, 136 quasi hoc ipsum esset viro dignum, periurio fallere. 137 [293] 93 Cum Athenienses non virtute sed insidiis vicisset iuxta flumen cui 138 nomen Aegis eisque fame pressis vrbem in fidem suam accepisset, scripsit epho-

~~126 aestimandam B C: aestimandum A. esset … esset D. 128 esse … esset A B BAS LB: esset … esse C, 137–138 cui nomen B C: om. A.~~

[289] 130 Hercule … autore Lysander traced his descent 118–120 Idem … abiit Plut. Mor. 229 A, back to the Heraclidae, but did not belong to Apophth. Laconica, Lysander 1. the Spartan royal houses (see Plut. Lys. 2, 1). 118–119 Idem … duas Cf. the version of Regio, 131 Vafre*. p. 145: “Sed haud multo post cum Dyonisius leonis exuuium Allusion to the skin of the [sic] ipse [l. ipsi?] duas misisset stolas, horta- Nemean lion, one of Heracles’ attributes. tusque foret …”; cf. app. crit. Fuhrmann. [292] 118 Dionysius See Apophth. [288], n.l. 116. 134–135 Rursus … iureiurando Plut. Mor. 229 B, 119 Vafre*. Apophth. Laconica, Lysander 4. Cf. Adag. 121–122 nec … vafriciem See the following 2243 (Viri iureiurando, pueri talis fallendi), apophthegms. ASD II, 5, p. 211. A reference to Plutarch was [290] added to the adage in 1526 (F) (l. 122). 123–126 Is … aestimandam Plut. Mor. 229 A–B, 135 Perfidiose*. Apophth. Laconica, Lysander 2. Mileto In 405 the Spartans established an oli- 124 Vtilitas virtute potior*. garchical government in Miletus. 127–128 philosophorum … esse See Cic. Off. III, [293] 11: “cui [sc. Socrati] quidem ita sunt Stoici 137–139 Cum … Athenae Plut. Mor. 229 B, assensi, ut et, quicquid honestum esset, id Apophth. Laconica, Lysander 5. utile esse censerent, nec utile quicquam, 137–138 Cum … accepisset Misled by Lysander quod non honestum.” the Athenians were defeated near the Thra- [291] cian river and village Aegospotami (on the 129–132 Ad … esse Plut. Mor. 229 B, Apophth. Chersonesus) in 405. Athens surrendered Laconica, Lysander 3. Cf. Adag. 2481 (Si leo- after a blockade by the Spartan fleet in 404, nina pellis non satis est, vulpina addenda), whereafter an oligarchical government was ASD II, 5, p. 337. established (the Thirty Tyrants). 136 APOPHTHEGMATVM LIBER I

139 ris ‘Captae sunt Athenae’, perinde quasi vi rem gessisset, gloriam aucupans men- 140 dacio. 141 [294] 94 Cum Argiui de ditionis finibus ambigerent cum Lacedaemoniis 142 asseuerarentque se iustiorem habere causam, Lysander stricto ense ‘Qui hoc’ 143 inquit ‘superior est, is optime de finibus disputat’. Ab aequo et bono vir insolens 144 ad vim prouocauit. 145 [295] 95 Ad Boeotos ancipites, nec huic nec illi parti addictos, quum per 146 illorum confinia faceret iter, legatos misit qui percontarentur vtrum rectis an 147 inflexis hastis per illorum agros proficisci deberet, significans siue amici essent LB 130 Boeotii siue inimici nihilo minus se coepto itinere perre|cturum, nisi quod per 149 hostium agros iturus esset erectis hastis, ad propulsandum si quis obsisteret, per 150 amicorum inuersis, veluti nemini nociturus. Hoc dictum nonnihil resipit indolis 151 Laconicae, qui nec inimicis supplex esse vellet nec amicis grauis. 152 [296] 96 Megarensi cuidam in publico conuentu liberius aduersus ipsum 153 loquenti ‘Tua verba,’ inquit, ‘amice, opus habent ciuitate’, significans in ciuili 154 consessu cuique liberum esse quae videntur dicere, in bello non esse eandem 155 libertatem. 156 [297] 97 Cum ad Corinthiorum qui defecerant muros peruenisset, videns 157 Lacedaemonios contantes aggredi, ac forte accidisset vt lepus conspiceretur exci- 158 tatus transilire fossam, ‘Non pudet,’ inquit, ‘o Spartani, huiusmodi formidare 159 hostes, quorum moenibus ob ipsorum ignauiam lepores indormiunt?’ Casum 160 fortuitum solertia ducis torsit ad animum addendum militibus.

~~145 Animose* A B, om. C. 157 contantes A–C: conantes D–LB. 148 Boeotii B C: Boeoti A.~~

139 Gloriose*. [296] [294] 152–153 Megarensi … ciuitate Plut. Mor. 229 C, 141–143 Cum … disputat Plut. Mor. 229 C, Apophth. Laconica, Lysander 8. Cf. Apophth. Apophth. Laconica, Lysander 6. [55], [99], [349]. 142 Violente*. 152 Libertas in dicendo*. 143–144 Ab … prouocauit Er. valued similar Megarensi For the reputation of Megara see sayings by others positively, see Apophth. Apophth. [86], ll. 751–753. [29], with the marginal note “Fortiter”, 153–155 significans … libertatem This comment [129]. does not match the apophthegm. [295] [297] 145–147 Ad … deberet Plut. Mor. 229 C, 156–159 Cum … indormiunt Plut. Mor. 229 Apophth. Laconica, Lysander 7. 153–159, Apophth. Laconica, Lysander 9. Cf. 145 Boeotos Lysander invaded Boeotia in 395. Apophth. [144]. 150–151 Hoc … grauis When Agesilaus behaves 156 Habetur ante simile pa. 58 [= p. 93] apoph. in a similar manner, Er. characterizes his atti- 44*. tude as “Intrepide” (see Apophth. [42]). In A Corinthiorum … defecerant Probably shortly B the apophthegm of Lysander was provided before the Corinthian War (395–386). with the marginal note “Animose”. The dis- qui defecerant Ald., p. 200: êfestÉtwn (âf- crepancy between comment and note was v.l.), Ald.Er.: âf-. removed in C. 158 Solerter*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 137

161 [298] 98 Eidem in Samothrace oraculum consulenti sacerdos iussit, vt 162 quod in vita maxime sceleratum commisisset diceret. Ille sacerdotem rogauit: 163 ‘Vtrum hoc tuo an deorum iussu facere oportet?’ Quum sacerdos respondisset 164 ‘Deorum iussu’, ‘Tu igitur hinc discede ac diis dicam si percontentur’. Hic cuique 165 liberum est, vtrum malit laudare animum ab omni superstitione liberum, an pru- 166 dentiam, qui senserit sacrifici fucum hoc agentis, vt ex conscientia criminis habe- 167 ret illum obnoxium. Mos erat Lacedaemoniis nihil aggredi nouae rei nisi consul- 168 tis oraculis. At Lysander, quum nulla religione teneretur, nihilo secius hinc 169 quoque solitus est suis vitiis honesti speciem petere, tametsi parum successit. 170 [299] 99 Interroganti Persae, quam rempublicam maxime probaret, ‘Eam’ 171 inquit ‘in qua fortibus viris ac meticulosis congrua vtrisque redduntur’. Sensit 172 virtutem inuitari praemiis, ignauos excitari ignominia. Nimirum hoc est quod 173 apud Homerum stomachatur Achilles, idem honoris haberi ignauis ac fortibus. 174 Ea sententia non solum habet locum in republica, verum etiam in priuatis fami- 175 liis. Sunt enim haec duo praecipua ad conseruandam ciuislibet gregis discipli- 176 nam. Honos enim non solum alit artes, vt habet prouerbium, verum etiam vir- 177 tutem. Nec tam refert monarchia sit an aristocratia an democratia an aliqua 178 reipublicae forma ex his temperata, quam vt in quacunque gubernatione discri- 179 men habeatur publicum inter viros vtiles reipublicae et suo viuentes abdomini. 180 [300] 100 Cuidam apud Lysandrum iactanti, quod ipsum et laudibus 181 veheret et aduersus obtrectantes tueretur, ‘Duo’ inquit ‘mihi sunt boues ruri; 182 tacentibus ambobus tamen certo noui vter sit ignauus, vter ad laborem stren- 183 nuus’. Sensit veram virtutem non egere laudibus humanis, quum ipsa secum 184 ducat suam laudem ac decus. Caeterum qui nihil gerunt praeclari, his opus est 185 praeconibus.

~~168 nihilo secius B C: om. A. 184 laudem B C: lucem A.~~

[298] 176–177 Honos … virtutem See Adag. 792 161–164 Eidem … percontentur Plut. Mor. 229 (Honos alit artes), ASD II, 2, p. 314, which D, Apophth. Laconica, Lysander 10. Cf. Lin- also brings up the theme of this apo- gua, ASD IV, 1A, p. 74, ll. 554–559. Cf. phthegm: “Et Aristoteles scribit honorem Apophth. [123], [414]. esse praemium virtutis. Ac priscorum leges 163 Simile dictum est pa. 52 [= p. 88] apoph. non solum comminabantur poenam malefi- 23*. cis, sed et praemiis et honoribus inuitabant 167–168 Mos … oraculis Cf. Apophth. [12], n.l. ad recte agendum” (ll. 582–584). 119. [300] 168 quum … teneretur Cf. Apophth. [289], ll. 180–183 Cuidam … strennuus Plut. Mor. 229 E, 121–122. Apophth. Laconica, Lysander 12. [299] 180 Laus ab hominibus*. 170–171 Interroganti … redduntur Plut. Mor. 181 aduersus … tueretur The generally accepted 229 D–E, Apophth. Laconica, Lysander 11. reading for Plutarch’s text is üperaspáhoito, 171 Praemia virtutis*. whereas üperaspíhoito (probably: ‘defend’, 172–173 Nimirum … fortibus See Hom. Il. IX, so also interpreted by Er.) is a variant reading 319: ˆEn dè î±Ç tim±Ç ©mèn kakòv ©dè kaì (cf. app. crit. Nachstädt) that is also found êsqlóv. Cf. Apophth., LB IV, 326 B, Anti- Ald., p. 201. sthenes 18, where the opening words of this 183–184 quum … decus Cf. Apophth. [27], ll. line are quoted in a similar context. 296–297. 138 APOPHTHEGMATVM LIBER I

186 [301] 1 Ad quendam a quo conuiciis impetebatur ‘Dic’ inquit ‘assidue, o 187 amicule, dic, dic, nihil omittas, si qua tuum animum malis, quibus videris ple- 188 nus, valeas exonerare’. Ingentis animi argumentum ne ira quidem dignum arbi- 189 trari maledicum, quum in promptu esset vltio. 190 [302] 2 Aliquanto post defuncto iam Lysandro, quum de societate belli 191 nata esset controuersia, Agesilaus adiit Lysandri domum inquisiturus super hac re 192 literas quas Lysander apud se detinuerat. Reperit autem praeterea librum Lysan- 193 dro conscriptum de nouando reipublicae statu, quod oportet regnum ab Eury- 194 tiontidis et Agide ablatum (nam ex his tantum familiis fas erat creare reges) in 195 commune ponere ac regem eligi ex optimis; quo videlicet hoc honoris decernere- 196 tur non his qui genus duxissent ab Hercule, sed iis qui tales essent virtute qualis 197 fuisset Hercules, quandoquidem virtute, non generis commendatione et ille ad 198 diuinos honores subuectus est. Hanc orationem Agesilaus nitebatur apud ciues 199 euulgare, cupiens per eam ostendere qualis ciuis clanculum fuisset Lysander, non 200 sine calumnia eorum qui Lysandro fauerant. Sed ferunt Cratidem, qui tum inter 201 ephoros primas tenebat, veritum ne lecta oratio persuaderet, reuocasse ab eo 202 consilio Agesilaum ac dixisse non solum non esse refodiendum Lysandrum, sed 203 ipsam potius orationem cum illo defodiendam, quod callide et ad persuadendum 204 accommodate composita videretur. Hoc factum declarat Lysandri peruersam LB 131 ambitio|nem, qui nihil intentatum reliquerit ad regnum adipiscendum; sed idem 206 arguit Agesilai moderationem, qui priuatam simultatem posthabuit vtilitati rei- 207 publicae. 208 [303] 3 Caeterum qui filiarum illius nuptias prius ambierant, mox post 209 obitum eius, quod repertus esset pauper, eas recusabant, iis ephori dixere mulc- 210 tam, eo quod quem diuitem esse credentes coluerant, eundem iustum ac probum 211 ex paupertate agnitum contemnerent. Hoc vt apophthegma non est, ita salubre 212 est exemplum seueritatis, quod admoneat in conciliandis matrimoniis magis 213 spectandam virtutem quam censum eosque perfidos et inconstantes esse amicos, 214 qui amicitiam commodo metiuntur, cuius spe adempta protinus recedunt ab 215 amicitia. Quin et illud nos admonet, honestius esse fama quam pecunia ditescere.

~~203 defodiendam B C: defodiendum A.~~

[301] Eurytiontidis For this reading Er. may have 186–188 Ad … exonerare Plut. Mor. 229 E, been inspired by the MS reading eûru- Apophth. Laconica, Lysander 13. Cf. Lingua, tiontídwn in Plut. Lys. 30, 4 (where it was later ASD IV, 1A, p. 164, ll. 589–592. emended by Schaefer to Eûrupontid¬n). Here 186 Moderate*. in Plut. Mor. 229E Wyttenbach emended the [302] MS traditions eûruprwtídwn and eûruprw- 190–204 Aliquanto … videretur Plut. Mor. 229 tid¬n also to Eûrupontid¬n. See app. crit. ad E–230 A, Apophth. Laconica, Lysander 14. Cf. locc. in Teubner edition of Plutarch. Apophth. [51]. 196 qui … Hercule See Apophth. [258], n.l. 851. 190 Hoc ante habetur in Agesilao licet aliter 200 Cratidem Otherwise unknown. narratum pa. 24 [= p. 66] ap. 51*. [303] belli The Corinthian War. 208–211 Caeterum … contemnerent Plut. Mor. 193–194 Eurytiontidis et Agide The royal houses 230 A, Apophth. Laconica, Lysander 15. of Sparta were the Eurypontid and the Agiad. 209 Seuere*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 139

~~216 NAMERTES~~

217 [304] 4 Namertes quum legatione fungens a quodam eius gentis ad quam 218 erat missus beatus praedicaretur, eo quod multos haberet amicos, interrogauit 219 quomodo qui multos haberet amicos, periculum faceret an amicum haberet syn- 220 cerum ac probum. Id quum alter fassus se nescire cuperet discere, ‘Per aduersam’ 221 inquit ‘fortunam’. 222 NICANDER

223 [305] 5 Nicander cuidam dicenti, quod Argiui male de ipso loquerentur, 224 ‘Num igitur’ inquit ‘dant poenas qui de bonis loquuntur male?’, significans rem- 225 publicam male moratam, vbi liceret impune maledicere nihil mali commeritis. 226 [306] 6 Idem percontanti quare Lacedaemonii comam ac barbam alerent, 227 ‘Quoniam’ inquit ‘hic ornatus, quum sit homini omnium pulcherrimus ac pro- 228 prius, nullo constat impendio’. 229 [307] 7 Cum Atheniensis quidam dixisset ‘Nimium, o Nicander, amplecti- 230 mini ocium’, ‘Verum’ inquit ‘praedicas, sed non quemadmodum vos quocunque 231 modo nobis parare studemus’. Sensit ocium honestis rationibus partum non esse 232 reprehendendum, sed eos vituperio dignos, qui per fas nefasque sectarentur 233 ocium. Ocium autem Atheniensis dixit non exercere sordidas artes.

~~224 male? Ac: male A–C.~~

216 NAMERTES Otherwise unknown. [305] [304] 223–224 Nicander … male Plut. Mor. 230 B, 217–221 Namertes … fortunam Plut. Mor. 230 Apophth. Laconica, Nicander 1. A–B, Apophth. Laconica, Namertes. 223 Argiui Nicander waged war against the 217 Videtur adiectum*. It is unclear what Er. Argives. supposed to have been added. Perhaps the 224 Num … male The Greek text reads: note refers to Id … fortunam (ll. 220–221), OûkoÕn … díkjn tínousi toùv âgaqoùv which Filelfo, ed. 1471, translated as a sepa- kak¬v légontev, “Eh bien, ils sont en train rate apophthegm. de payer pour oser mal parler des gens de 218 Amici exploratio*. bien” (Fuhrmann). Both Er. and Filelfo (f. 218–220 interrogauit … probum The Greek text y2ro: “Num ergo inquit: dant poenam: reads: ©rÉtjsen eî dokímion ∂xei tíni trópwç qui de bonis loquuntur male?”) interpret peiráhetai ö polúfilov, i.e. Namertes “posa this sentence in Plutarch as a question, la question, s’il avait une pierre de touche whereas, e.g., modern editions of Plutarch pour reconnaître qu’un homme eût beau- do not. coup d’amis” (Fuhrmann). [306] 220–221 aduersam … fortunam Ald., p. 201, 226–228 Idem … impendio Plut. Mor. 230 B, has eûtuxíaç (v.l. âtuxíaç), a reading also Apophth. Laconica, Nicander 2. Cf. Apophth. found in some Plut. MSS, cf. app. crit. [284]. Fuhrmann (not in Nachstädt), which Er. 226 Simile pa. 109 [= p. 134] apoph. 84*. obviously does not follow here. Ald.Er.: dus-. [307] 229–231 Cum … studemus Plur. Mor. 230 B, 222 NICANDER Spartan king of the Eurypon- Apophth. Laconica, Nicander 3. tid house 810–772. 140 APOPHTHEGMATVM LIBER I

~~234 ZEVXIDAMVS~~

235 [308] 8 Zeuxidamus cuidam percontanti, quam ob causam Lacedaemonii 236 leges de fortitudine citra scriptum seruarent ac non potius descriptas traderent 237 iuuenibus legendas, ‘Quoniam’ inquit ‘assuefaciendi sunt, vt praeclaris gestis 238 potius quam scriptis intendant’. Inertiae genus est de fortitudine philosophorum 239 more disputare, sed protinus factis exercenda virtus, quae paucis dogmatibus 240 tradi potest. 241 [309] 9 Aetolo quodam dicente, quod qui studerent probitatem cum forti- 242 tudine coniungere, iis bellum esset potius pace, ‘Non per deos,’ inquit, ‘sed his 243 mors vita potior esse debet’. Correxit Lacon dictum Aetoli. Non enim optandum 244 bellum, sed nec in bello nec in pace libertatem tueri licet, nisi mortis terrorem 245 abieceris. 246 247 PANTHOIDAS [310] 10 Panthoidas legatus missus in Asiam ostendentibus ipsi murum 248 probe munitum ‘Per deos,’ inquit, ‘o hospes, bellum conclaue mulierum’. 249 [311] 11 Idem quum in Academia philosophos audisset multa de virtute dis- 250 serentes, interrogatus cuiusmodi viderentur eiusmodi sermones, ‘Quid aliud’ 251 inquit ‘quam probi, sed prorsus inutiles vobis, qui illis non vtimini’. Salse tetigit 252 mores Atheniensium, qui virtutem haberent in labris, non in factis. 253

~~247 Ante pa. 42 a. 29 [l. 92] ac p. 76 ap. 97* C: Habetur ante simile pa. 77 apoph. 98 [l. 97]* A, Habetur ante simile pa. 36 apoph. 97* B.~~

234 ZEUXIDAMVS Perhaps the son of Leoty- 246 PANTHOIDAS Spartan commander, sent chidas II and father of Archidamus II. to Byzantium in 403/02; see RE XVIII, 3, Zeuxidamus died before his father was exiled 776–777. in 476. Plutarch’s collection places Zeuxida- [310] mus between Eurycratidas and Herondas. 247–248 Panthoidas … mulierum Plut. Mor. [308] 230 C, Apophth. Laconica, Panthoidas 1. Cf. 235–238 Zeuxidamus … intendant Plut. Mor. Apophth. [54], [92], [197]. 221 B, Apophth. Laconica, Zeuxidamus 1. 247 Ante pa. 42 [= p. 79] a. 29 [l. 92] ac p. 76 [309] [= p. 136] ap. 97*. 241–243 Aetolo … debet Plut. Mor. 221 B–C, 248 hospes Plut., loc.cit.: zénoi. Apophth. Laconica, Zeuxidamus 2. [311] 241 Aetolo Inhabitant of Aetolia (region in cen- 249–251 Idem … vtimini Plut. Mor. 230 C, tral Greece). Apophth. Laconica, Panthoidas 2. Cf. Lingua, 241–242 probitatem … coniungere Thus Er. ren- ASD IV, 1A, p. 82, ll. 869–872. Cf. Apophth. ders ândragaqe⁄n. [178]. 244–245 sed … abieceris Cf. Apophth. [104]. 250 Salse*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 141

254 PAVSANIAS [312] 12 Pausanias Cleombroti filius, quum Delii de insula cum Athenien- 255 sibus haberent controuersiam atque inter caetera dicerent, quod ex more regionis 256 neque mulieres in insula parerent neque mortui sepelirentur, ‘Quomodo igitur’ 257 inquit ‘haec insula erit vobis patria, in qua neque fuit quisquam vestrum nec 258 futurus est?’ Argute notauit ineptam Deliorum consuetudinem, qui suos in patria 259 neque nasci sinerent viuos nec humari mortuos, quum vt mulier ita nec regio 260 mater sit, nisi gignat. Alienum autem sit a materna pietate nolle sepeliri quos 261 genuit. 262 [313] 13 Quum Atheniensium exules hortarentur illum vt aduersus Athe- 263 nienses moueret exercitum dicerentque quod quum in Olympiis praeconis voce 264 pronuntiaretur victor, soli Athenienses ipsum exibilassent, ‘Quum hoc’ inquit LB 132 ‘fecerint in bene meritum, quid facturos creditis si illis | male fecero?’ Insigne 266 moderationis exemplum nihil tam atroci commoueri contumelia; at idem ingenii 267 mire solertis argumentum, quod adferebatur velut instigaturum Pausaniae ani- 268 mum ad suscipiendum bellum, id in partem diuersam retorquere. 269 [314] 14 Percontanti quur Tyrtaeum poetam Spartae ciuem fecissent, ‘Ne 270 quis’ inquit ‘externus nobis dux fuisse videatur’. Poetae apud Lacedaemonios non 271 erant in precio nec hoc nomine Tyrtaeus meruit apud illos honorem; sed quon- 272 iam strennuum ducem in bello praestiterat, putarunt eam laudem patriae vin- 273 dicandam. 274 [315] 15 Ad quendam imbecilli corpore, tamen hortantem vt cum hostibus 275 terra marique experiretur, ‘Vis’ inquit ‘igitur positis vestibus teipsum ostendere, 276 qualis sis qui nobis bellandi es autor?’ Salse risit ad id hortantem alios, in quo 277 ipse nihil opis adferre posset.

253 PAVSANIAS Son of Cleombrotus, who was Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 2. Cf. a brother of the Agiad king Leonidas. In 480 Apophth. [953]. Pausanias succeeded his father as regent for 262 Atheniensium exules Plut., loc. cit.: T¬n dè Pleistarchus, son of Leonidas. fugádwn. Perhaps the Delians are meant; cf. [312] Apophth. [312], n.ll. 255–256. This implies 254–258 Pausanias … est Plut. Mor. 230 C–D, that in this case too the ascription to Pausa- Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 1. nias might be erroneous. 255–256 quod … sepelirentur In 426/25 the 264 Moderate*. Athenians, as they did before in the 6th cent., [314] purified Delos because of its sanctuary. Birth 269–270 Percontanti … videatur Plut. Mor. 230 and burial had to take place on the isle of D, Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 3. Rheneia. The Delians were charged with 269 Tyrtaeum Spartan elegiac poet of the 7th impurity by the Athenians in 422 and ex- cent., who was said to be of Athenian descent. pelled. The ascription of the dictum to 270 Argute*. Pausanias is incorrect († 468). [315] 256 Argute*. 274–276 Ad … autor Plut. Mor. 230 D–E, [313] Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 4. 262–265 Quum … fecero Plut. Mor. 230 D, 275 Salse*. 142 APOPHTHEGMATVM LIBER I

278 [316] 16 Quibusdam in spoliis barbarorum demirantibus preciosas vestes 279 ‘Praestiterat’ inquit ‘ipsos esse multi precii quam possidere preciosa’. Correxit 280 suorum admirationem eosque ad verorum bonorum admirationem reuocauit. 281 [317] 17 Post victoriam a Medis apud Plateas reportatam praecepit suis vt 282 apponerent coenam Persicam, quam sibi barbari prius apparauerant. Ea quum 283 esset opipera ac sumptuosa, ‘Lurco’ inquit ‘eras, o Persa, qui quum tantas haberes 284 delicias, ad nostram veneris mazam’ (id erat panis genus contemptum ac vulgare). 285 Admonuit stultissimum esse locupletes pugnare cum his, quibus non multum est 286 quod eripiatur. Etenim si feliciter cadat Martis alea, exile lucrum est; sin secus, 287 ingens est damnum. Dicti vero argutia in hoc est, quod fastidiose delicatus vide- 288 tur, qui inter varias delitias appetit cibum vilem ac plebeium. Nam id solent 289 interdum diuites, quibus assidua copia lauticiarum parit nauseam.

~~290 PAVSANIAS ALTER~~

291 [318] 18 Pausanias Plistonactis filius cuidam roganti, quam ob rem apud 292 Spartanos nefas esset vllam priscarum nouare legum, ‘Quoniam’ inquit ‘legibus 293 conuenit autoritas in homines, non hominibus in leges’. 294 [319] 19 E patria profugus quum Tegeae laudaret Lacedaemonios, cuidam 295 dicenti ‘Quin igitur mansisti Spartae, sed fugere maluisti?’, ‘Quoniam’ inquit ‘nec 296 medici apud sanos, sed apud aegrotos versari solent’. Salsissime conuicium exilii 297 retorsit in Tegeaten, quod eius gentis corrupti mores egerent Spartana disciplina. 298 [320] 20 Alteri percontanti, quo pacto possent debellari Thraces, ‘Si’ 299 inquit ‘qui vir optimus est, eum belli ducem delegerimus’, admonens plurimum 300 ad victoriam momenti esse in imperatore. Quemadmodum in omni negocio 301 magni refert, quales sint quibus gerendae rei creditur autoritas.

~~286 cadat A–D: cadit BAS LB.~~

[316] 292 Legum autoritas*. 278–279 Quibusdam … preciosa Plut. Mor. 230 [319] E, Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 5. 294–296 E patria … solent Plut. Mor. 230 F, 278 spoliis barbarorum See Apophth. [317], n.l. Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 2. 281. 294 Tegeae Sentenced to death after the battle 279 Sapienter*. of Haliartus in 395, Pausanias fled to Tegea [317] in Arcadia. 281–284 Post … mazam Plut. Mor. 230 E, 295 Salse*. Apophth. Laconica, Pausanias Cleombr. 6. 297 quod … disciplina A similar characteriza- 281 Post … reportatam In 479 Pausanias de- tion of the Arcadian mores is found in feated the Persians at Plataeae in Boeotia. Apophth. [461], ll. 692–693. 283 Lepide*. [320] 298–299 Alteri … delegerimus Plut. Mor. 230 F, 290 PAVSANIAS ALTER Spartan king of the Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 3. Agiad house 408/07–395, son of Pleistoanax. 298 Dux bonus*. [318] Thraces The circumstances to which the 291–293 Pausanias … leges Plut. Mor. 230 F, apophthegm refers are unknown. Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 1. APOPHTHEGMATVM LIBER I 143

302 [321] 21 Medicus qui inuisebat Pausaniam dicebat ‘Nihil habes mali’. ‘Non 303 enim’ inquit ‘te medico vtor’. Hoc ipsum quod nihil habebat mali, adeo non 304 acceptum ferebat medicis, vt eos solos iudicaret prospera esse valetudine, qui 305 medicis non vterentur. Id vt perpetuo verum non sit, tamen extra controuersiam 306 est maximam malorum partem a medicis proficisci, vel quia sint imperiti vel quia 307 negligentes vel quia ambitione quaestuue corrupti. 308 [322] 22 Cum ab amico argueretur, quod de medico quodam male loque- 309 retur, a quo nec vlla re laesus esset nec cuius fecisset periculum, ‘Si fecissem’ 310 inquit ‘periculum, nequaquam viuerem’. 311 [323] 23 Medico cuidam dicenti Pausaniae ‘Ad senectutem peruenisti’, ‘Ob 312 id’ inquit ‘quod te medico non sum vsus’. Medicus existimabat arti suae deberi, 313 si cui contigisset senecta; at ille credebat vix vnquam ad senectutem pertingere, 314 qui medicis vtuntur. 315 [324] 24 Eum vero medicum censebat optimum, qui non sineret aegrotos 316 extabescere, sed quamprimum sepeliret. Inhumanior quidem videtur haec sen- 317 tentia, sed tamen a Socratis opinione non multum abhorrens, qui vult admodum 318 valetudinarios nec vlla iam ex parte vtiles reipublicae aequo animo debere e vita 319 decedere, sic tamen vt nemo sibi vim adferat, sed honestis actionibus immoriatur. 320 Certe non apparet, quid magni faciant quum quatuordecim medici multo tem- 321 pore immodicis impendiis adnituntur, vt anui iam praemortuae vitam in vnum LB 133 alterumue mensem | proferant. Quid enim aliud agunt, nisi quod arte sua mor- 323 tem reddunt longiorem, quasi hoc cuiquam sano sit optabile, diu mori? At viri 324 sapientes mortem inopinatam ac breuem iudicarunt optimam.

~~325 PAEDARETVS~~

~~326 [325] 25 Paedaretus cuidam dicenti magnum esse numerum hostium 327 ‘Tanto’ inquit ‘plus gloriae referemus, quoniam plures interficiemus’. Quod alter~~

~~305 Id B C: Hoc A. 306 sint B C: sunt A.~~

[321] Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 7. 302–303 Medicus … vtor Plut. Mor. 231 A, 316 Medicus optimus quis*. Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 4. Cf. 316–319 Inhumanior … immoriatur Plat. Rep. Apophth. [323]. III, 406 C–D, 407 D. 303 Medicina contempta*. 322–323 quod … longiorem Plat. Rep. III, 406 B. [322] 308–310 Cum … viuerem Plut. Mor. 231 A, 325 PAEDARETVS Pedaritus (see below, n.l. Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 5. 326), brother of Antalcidas, was sent as har- 309 Medicorum osor*. most to Chios in 412, where he was killed [323] during an attack on the Athenians. 311–312 Medico … vsus Plut. Mor. 231 A, [325] Apophth. Laconica, Pausanias Pleist. 6. Cf. 326–327 Paedaretus … interficiemus Plut. Mor. Apophth. [321]. 231 A–B, Apophth. Laconica, Pedaritus 1. 311 Medicorum osor*. 326 Paedaretus Ald., p. 202: Paidárjtov [324] (Pedáritov emend.). 315–316 Eum … sepeliret Plut. Mor. 231 A, 327 Fortiter*. 144 APOPHTHEGMATVM LIBER I

328 adferebat ad persuadendam ignauiam, ille vertit in calcar fortius agendi. Eodem 329 telo repelli possunt quicunque difficultatis causatione dehortantur ab honesto. 330 [326] Idem conspecto quodam qui natura mollis, tamen ob humanitatem 331 laudabatur a ciuibus, dixit nec viros qui mulierum similes sint oportere laudare, 332 nec mulieres quae virorum sint similes, nisi si qua mulierem vrgeat necessitas. 333 Sensit aliud decere bonum virum, aliud bonam mulierem; ac pro muliere in 334 virum transfigurata accipit necessitatis excusationem, in viro degenerante in 335 mulierem nullam recipit excusationem. Ita non eadem laus decora principi est 336 quae plebeio, non eadem magistratui quae priuato. 337 [327] 27 Quum in trecentorum virorum ordinem non esset adscriptus, qui 338 honos apud Spartanos primam dignitatem obtinebat, repulsus discessit hilaris ac 339 ridens. Reuocantibus autem ephoris quidque rideret percontantibus, ‘Gratulor’ 340 inquit ‘huic reipublicae, quae trecentos habeat ciues multo me meliores’. Quid 341 hoc pectore magis philosophicum? Nec moleste tulit repulsam, nec questus est de 342 ephororum iudicio, sed plus voluptatis capiebat ex publico reipublicae bono 343 quam sensurus erat ex honore impetrato.

PLISTARCHVS 344 345 [328] 28 Plistarchus Leonidae filius cuidam interroganti, quam ob causam 346 reges Lacedaemoniorum non a priscis regibus cognomen sortirentur, ‘Quoniam’ 347 inquit ‘illi ducere quam regnare maluerunt, posteriores illis nequaquam’. Primus 348 omnium regum Lacedaemoniorum Agis dictus est et hoc nomen in aliquot pos- 349 teriores demanauit. Agis autem dictum est a ducendo, quoniam clementer impe- 350 rabant, et regum est imperare potius quam persuadere. Plistarchus autem sonat 351 plurimis imperantem.

~~340 multo B C: om. A.~~

[326] 231 C, Apophth. Laconica, Pleistarchus 1. 330–332 Idem … necessitas Plut. Mor. 231 B, 346 priscis regibus The prisci reges are the foun- Apophth. Laconica, Pedaritus 2. ders of Sparta, Eurysthenes and Procles. The 331 Decorum*. royal houses of Sparta derived their names [327] not from them, but from their sons Agis and 337–340 Quum … meliores Plut. Mor. 231 B, Eurypon, because they were the first to rule Apophth. Laconica, Pedaritus 3. Cf. Ep. 2517, with observance of the law (Strab. VIII, 5, 5; ll. 11–15. cf. Plut. Lyc. 2, 4, with Soos as the father of 337 trecentorum … ordinem The ïppe⁄v (RE Eurypon). See Fuhrmann ad loc. VIII, 1697). 347 Moderate*. 340 Candor*. ducere quam regnare Ald., p. 202: ãgein Æ basileúein (ãgan basileúein emend.). If we 344 PLISTARCHVS Pleistarchus, Spartan king read the text with the emendation (vid. of the Agiad house 480–458, son of Leoni- sup.), the explanation Er. gives here would das. not make much sense. [328] 349 ducendo ãgein. 345–347 Plistarchus … nequaquam Plut. Mor. APOPHTHEGMATVM LIBER I 145

352 [329] 29 Quum patronus quidam ridicula loqueretur in causa, Plistarchus 353 interpellans illum dixit: ‘Non tu cauebis, amice, perpetuo risu digna dicere, ne 354 quemadmodum qui assiduo palaestricam exercent palaestritae fiunt, ita tu fias 355 ridiculus?’ Sensit vir egregius raris lapsibus dandam esse veniam; caeterum quum 356 error transit in habitum et consuetudinem, fit malum immedicabile. Expedit 357 autem hac Plistarchi interpellatione amicos crebrius peccantes reuocare, ne pec- 358 candi colligant vsum et vitium transeat in naturam. 359 [330] 30 Cuidam referenti ipsum a maledico quodam laudari ‘Demiror,’ 360 inquit, ‘si quis illi dixit me mortuum esse. Nam ille de viuo bene loqui possit 361 nemine’. Non delectatus est vir generosus laude quae a viro illaudato proficisce- 362 batur.

PLISTONAX 363 364 [331] 31 Plistonax Pausaniae filius, quum rhetor quidam Atticus Lacedae- 365 monios dixisset indoctos, ‘Nos enim’ inquit ‘Graecorum soli nihil a vobis didici- 366 mus mali’. Lacedaemonii malum existimabant quicquid non faceret ad efficien- 367 dam ciuitatem meliorem.

~~354 assiduo B C: assidue A. immedicabilis BAS LB. 356 malum A B: om. C.; immedicabile A–D: 364 Habetur et …* C: Habetur …* A B.~~

[329] cernant patrem, mihi nondum liquet”. This 352–355 Quum … ridiculus Plut. Mor. 231 C, question is irrelevant, as Pausanias is also the Apophth. Laconica, Pleistarchus 2. name of Pleistonax’ father. 353 Stultiloquium*. [331] 355 lapsibus The advocate does not make mis- 364–366 Plistonax … mali Plut. Mor. 231 D, takes, but sprinkles his speech with jests. Apophth. Laconica, Pleistonax. Cf. Apophth. [330] [124]. In the Errata of C Er. notes: “Quan- 359–361 Cuidam … nemine Plut. Mor. 231 C, quam hoc apophthegma e Plutarchi Graecis Apophth. Laconica, Pleistarchus 4. Cf. Lin- collectaneis [Ald., p. 202] adieci, quum non gua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 594–597. habeatur nec in versione Philelphi nec in versione Raphaelis. Et suspicor in Plutarchi 363 PLISTONAX Pleisto(a)nax, Spartan king codice temere additum, praesertim quum of the Agiad house 458–408/07, son of the idem dictum paulo superius tribuatur Antal- elder Pausanias (see Apophth. [312]–[317]) cidae. Aldus excudebat Moralia Plutarchi ex and father of king Pausanias (see Apophth. exemplari parum emendato, eoque Ioannes [318]–[324]). In the Errata of C Er. raises the Lascaris autor erat, vt aeditio proferretur in question whether Pausaníou can refer to the aliud tempus, donec obtigisset exemplar son of Pleistoanax: “Plistonax dicitur Pausa- emendatius, sed auditus non est” (cf. ‘Intro- niae filius, quum paulo superius duo Pausa- duction’, p. 12). The apophthegm is, how- niae commemorentur, vnus Cleombroti, ever, translated by Filelfo (f. y3r). It is also alter Plistonactis filius. Apud Plutarchum ita found as an addition at the end of Regio’s refertur: PleistÉnaz ö Pausaníou. Hoc translation (p. 177). modo Graeci patris nomine discernunt 364 Habetur et p. 52 [= p. 88] apo. 24*. filium. An eodem modo per filii nomen dis- 146 APOPHTHEGMATVM LIBER I

368 POLYDORVS 369 [332] 32 Polydorus Alcamenis filius in eum qui non cessabat minitari hos- 370 tibus, ‘Non intelligis’ inquit ‘te maximam vindictae partem frustra consumere?’ 371 Qui statuit inimicum vlcisci, minis nihil aliud efficit nisi vt praemonito inimico 372 sibi minuat laedendi facultatem. Fortium autem virorum est male facere iis qui 373 malo digni sunt, non maledicere. 374 [333] 33 Cum in Messenensium regionem eduxisset copias, roganti cui- 375 piam, num aduersus fratres essent pugnaturi, ‘Non,’ inquit, ‘sed in eam agrorum 376 partem proficiscimur, quae nondum sortito diuisa est’. Elusit percontatorem dis- 377 simulans consilium suum. Sit hoc quoque exemplum caelandi propositum, si 378 quem cupias laedere. 379 [334] 34 Cum Argiui post illam trecentorum pugnam rursus essent praelio 380 superati, socii Polydorum adhortabantur ne eam opportunitatem praeteriret, sed 381 aggressus hostium muros ciuitatem illorum caperet. Id enim factu fore facilli- 382 mum, quum interfectis viris solae mulieres essent reliquae. His in hunc respondit LB 134 modum: ‘Mihi pari Martis | alea rebellantes deuincere honestum est. Caeterum 384 quum pro agris pugnarim, vrbem velle capere non arbitror esse iustum. Siquidem 385 huc veni agros recepturus, non vrbem occupaturus’. Vir excellentis animi ne cum 386 hostibus quidem putauit agendum secus quam postulabat aequitas, quum homi- 387 num vulgus sibi in hostem putet licere omnia, in tantum vt si de frigido oppi- 388 dulo fuerit concertatio, victor existimet sibi ius esse regnum vniuersum victi 389 occupare. Ille etiam turpe sibi iudicabat bellare cum his, quibus deerant paria ad 390 bellum praesidia. Talis enim victoria nullam habet virtutis laudem, sed crudelita- 391 tis crimen.

~~369 minitari A–C: minitare D–LB. 377 Sit A B D–LB: Sic C. 373 Dissimulanter* B C: om. A.~~

368 POLYDORVS Spartan king of the Agiad sons of Aristodemos (Procles and Eury- house, probably 2nd half of the 8th cent. (RE sthenes) Lacedaemon and Cresphontes Mes- XXI, 2, 1611), son of Alcamenes. senia. The outcome was manipulated, [332] because Cresphontes practised fraud in order 369–370 Polydorus … consumere Plut. Mor. 231 to get Messenia, the region he preferred. See D, Apophth. Laconica, Polydorus 1. RE VIII, 343; XI, 1717. 370 Generose*. [334] [333] 379–385 Cum … occupaturus Plut. Mor. 231 E, 374–376 Cum … est Plut. Mor. 231 D, Apophth. Apophth. Laconica, Polydorus 3. Laconica, Polydorus 2. 379 illam trecentorum pugnam The battle be- 374 Messenensium regionem The apophthegm tween three hundred Argives and as many refers to the first Messenian War, between Spartans at Parparos, as a result of which the Sparta and the adjacent region Messenia. region Cynuria became Spartan, took place 375 Dissimulanter*. c. 545. So for obvious chronological reasons 376 quae … est An allusion to the myth about this Polydorus (VIII BCE) cannot have said the division of the Peloponnesus between the this after this battle (cf. Fuhrmann, n. ad Heraclidae, the descendants of Heracles. loc.). Drawing lots Temenos acquired Argos, the 383 Moderate*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 147

392 [335] 35 Percontanti quid esset in causa, quod Spartani in bello fortiter sese 393 periculis obiicerent, ‘Quoniam’ inquit ‘duces reuereri didicerunt potius quam 394 timere’. Reuerentia cum amore coniuncta est, metuimus autem illos maxime 395 quos odimus. Rectius autem suo fungitur officio, qui ex animo facit quam qui 396 metu mali. 397 398 POLYCRATIDAS [336] 36 Polycratidas vnus cum caeteris missus orator ad duces regios, 399 quum ab his interrogaretur, vtrum priuatim venissent an publice missi, ‘Si impe- 400 tramus,’ inquit, ‘publice; sin minus, priuatim’. Vox pii candoris in patriam index. 401 Si cessisset ex sententia legatio, gloriam volebat reipublicae cedere; sin minus, 402 ignominiam repulsae ad patriam non pertinere. 403 SOEBIDAS

404 [337] 37 Soebidas, cum essent Lacedaemonii in pugna Leuctrica Martis 405 aleam experturi, cuidam dicenti ‘Hic dies declarabit virum bonum’, ‘Praeclarus’ 406 inquit ‘dies, qui possit declarare virum bonum incolumem’, praesagiens in eo 407 praelio plurimos egregios viros fortiter occubituros, quos ipse patriae maluisset 408 incolumes. 409 [338] 38 Idem quum esset loco iniquo praeterea nullam habente aquam 410 obsessus ab hostibus, dicitur ita pactus cum hostibus, vt eis terram bello partam 411 cederent, si milites vna cum ipso e vicino fonte bibissent. Nam eum fontem

~~410 ita C: om. A B; eis C: ipsis A B. 411 fontem C: om. A B.~~

[335] 404 Soebidas Ald., p. 203: Soibídav (unknown, 392–394 Percontanti … timere Plut. Mor. 231 Foibídav, a Spartan general, who died, E–F, Apophth. Laconica, Polydorus 4. Cf. however, before Leuctra, v.l.). Apophth. [118]. pugna Leuctrica See Apophth. [71], n.l. 603. 393 Sapienter*. 406 Argute*. 394–396 Reuerentia … mali This comment incolumen Ald., p. 203: s¬on (Sóon, taken as does not correspond with the dictum, which the opening of the next apophthegm, means that a Spartan stands in awe of his emend.); see Apophth. [338], n.l. 409. superiors, but is not afraid to die in battle. [338] 409–411 Idem … bibisset Plut. Mor. 232 A, 397 POLYCRATIDAS Otherwise unknown. Apophth. Laconica, Soos. [336] 409 Idem Plut. Lyc. 2, 2–3 ascribes this strata- 398–400 Polycratidas … priuatim Plut. Mor. gem to Soos, the father of Eurypon (cf. 231 F, Apophth. Laconica, Polycratidas. Apophth. [328], n.l. 346). This led to the 400 Patriae studium*. emendation mentioned above, Apophth. 403 SOEBIDAS See below, n.l. 1404. [337], n.l. 406. [337] 410 ab hostibus Plut. Mor. 232 A: üpò Klei- 404–406 Soebidas … incolumen Plut. Mor. 231 toríwn. Kleitor is a city in N. Arcadia. F, Apophth. Laconica, Phoebidas. 411 Callide*. 148 APOPHTHEGMATVM LIBER I

412 hostes obsederant. Icto foedere congregatis ad se suis omnibus pollicitus est se 413 daturum eius regionis imperium ei qui non bibisset. Porro quum nemo sibi tem- 414 peraret, sed bibissent omnes, ipse post omnes descendit in fontem et aqua 415 conspersus hostibus etiam num praesentibus abiit, ac regionem occupauit, vt qui 416 solus non bibisset. Eodem strategemate et exercitum a sitis periculo liberauit et 417 hostem elusit et regnum sibi vindicauit tolerantia. Non erat obstrictus inimicis ex 418 foedere, quia non omnes cum ipso biberant; nec milites fefellit, quia nemo prae- 419 ter ipsum a potu abstinuit. Quod si hostes voluissent ad arma currere, iam nac- 420 tus locum pugnae commodiorem ac fonte potitus facile poterat illis esse par. 421 422 TELECRVS [339] 39 Telecrus ipsi nuntianti patrem de eo male loqui ‘Nisi’ inquit ‘illi 423 dicendum esset, haudquaquam diceret’. Maluit in se transferre culpam quam 424 committere vt pater quicquam temere loqui videretur. Habes et pietatis simul et 425 modestiae exemplum. 426 [340] 40 Iam fratri suo querenti, quod ciues erga se non perinde afficeren- 427 tur atque erga illum, sed inhumanius tractarent, quod nondum ab illis esset crea- 428 tus ephorus, ‘Tu’ inquit ‘iniuriam ferre nescis, ego scio’, significans ei qui velit vti 429 fauentibus ciuibus ad multas iniurias esse conniuendum. 430 [341] 41 Percontanti quare mos esset apud Spartanos, vt iuuenes assurgant 431 senioribus, ‘Vt’ inquit ‘assueti honorem habere nulla propinquitate iunctis magis 432 honorent parentes’. Optima ratio consuefaciendi ad debitum officium, si vltra 433 quam debetur doceamus praestandum. Veluti si quis assuescat cum vxore vere- 434 cunde casteque conuiuere, multo minus improbus erit apud alienas.

412 hostes A C: homines B; suis C: om. A B. 427 quod nondum ab illis esset B C: nondum 416 solus C: om. A B; strategemate C: stratage- ab illis A. mate A B. 433 assuescat A BAS LB: asuescat B–D. 422 Pie …* A–D: Pietas …* BAS.

415 abiit Ald., p. 203: êpelqe⁄n (âpelqe⁄n patrem The father of Teleclus was king emend., cf. Plut. Lyc. 2, 3). Apparently Er. Archelaus, see Apophth. [137], n.l. 158. chose to adopt âpelqe⁄n from the passage in Pie in patrem*. the Life of Lycurgus mentioned above for the [340] MS reading êpelqe⁄n, in order to emend the 426–428 Iam … scio Plut. Mor. 232 B, Apophth. text here. This emendation is ascribed to Laconica, Teleclus 2. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, Turnebus, but it was in fact Er. who made p. 167, ll. 675–677. Cf. Apophth. [508]. this correction first. 426 fratri suo Otherwise unknown. 427–428 quod … ephorus This detail is not 421 TELECRVS Teleclus (see below, n.l. 1422), mentioned by Plutarch. Er. took it from Spartan king of the Agiad house 853–814. Diog. Laert. I, 68, see Apophth. [508], ll. [339] 964–965. 422–423 Telecrus … diceret Plut. Mor. 232 A–B, 428 Comiter*. Apophth. Laconica, Teleclus 1. Cf. Lingua, [341] ASD IV, 1A, p. 167, ll. 673–675. 430–432 Percontanti … parentes Plut. Mor. 232 422 Telecrus Ald., p. 203: Tßlekrov (Tßleklov B, Apophth. Laconica, Teleclus 3. emend.). 431 Grauiter*. APOPHTHEGMATVM LIBER I 149

~~435 [342] 42 Percontanti quantum possideret facultatum ‘Non plus’ inquit 436 ‘quam sat est’. Diuitias non cupiditate sed vsu metiebatur. 437 CHARILLVS SIVE CHARILAVS~~

438 [343] 43 Charillus interroganti, quam ob causam Lycurgus tam paucas 439 leges tulisset Lacedaemoniis, ‘Quoniam’ inquit ‘pauca loquentibus paucis etiam 440 legibus est opus’. Sensit nimirum pleraque mala ex multiloquio nasci. Laconibus 441 autem peculiaris erat breuiloquentia. LB 135 [344] 44 Alteri percontanti, quam ob rem Lacedae|monii virgines nudas 443 producerent in publicum, vxores vero tectas, ‘Quoniam’ inquit ‘virginibus mariti 444 sunt inueniendi, vxores vero seruandae iis qui eas nacti sunt’. Huc spectabat ea 445 consuetudo, vt nec puellis deessent mariti nec contaminarentur matrimonia, 446 praeter aliarum gentium consuetudinem, vbi virgines videri nefas est, vxores ocu- 447 lis hominum exponuntur. 448 [345] 45 Seruo cuidam audacius agenti cum ipso ‘Ni iratus essem,’ inquit, 449 ‘occiderem te’. Adeo putabat nihil recte dici fieriue ab irato, vt ne in seruum qui- 450 dem animaduertere voluerit commotior. 451 [346] 46 Interroganti quam arbitraretur optimam rempublicam ‘In qua’ 452 inquit ‘plurimi ciues de virtute inter sese decertant citra seditionem’. In plerisque 453 ciuitatibus certamen est de opibus et honoribus, de virtute qui certent pene nulli. LB 136 Quanquam hoc quoque certamen de honesto debet | hactenus feruere, ne pro- 455 rumpat in seditionem. Iam enim non est concertatio virtutis sed ambitionis. Qui 456 vera virtute praeditus est, nihil spectat nisi vt prosit reipublicae. At seditio prae- 457 sens venenum est ciuitatis. 458 [347] 47 Percontanti cuidam, quam ob rem omnium deorum statuae apud 459 Lacedaemonios ponerentur armatae, ‘Ne’ inquit ‘probra quae ob ignauiam 460 iaciuntur in homines ad deos referamus neue iuuenes nisi armati deos compre- 461 centur’. Eo commento ciuium animis hanc opinionem infigere studebant, diis

~~440 Laconibus Ac B C: Laconis A. 452 sese A–D: se BAS LB.~~

[342] [345] 435–436 Percontanti … est Plut. Mor. 232 B, 448–449 Seruo … te Plut. Mor. 232 C, Apophth. Apophth. Laconica, Teleclus 4. Laconica, Charillus 3. Cf. Apophth., LB IV, 333 F, Plato 7; 358 F, Architas 32. 437 CHARILLVS … CHARILAVS Spartan 448 Moderate*. king of the Eurypontid house 874–811. Cf. [346] Apophth. [137], n.l. 258. 451–452 Interroganti … seditionem Plut. Mor. [343] 232 C, Apophth. Laconica, Charillus 4. 438–440 Charillus … opus Plut. Mor. 232 B, 451 Sapienter*. Apophth. Laconica, Charillus 1. [347] 439 Loquacitas*. 458–461 Percontanti … comprecentur Plut. Mor. [344] 232 C, Apophth. Laconica, Charillus 5. Cf. 442–444 Alteri … nacti sunt Plut. Mor. 232 C, Apophth. [452]. Apophth. Laconica, Charillus 2. 459 Ocium*. 150 APOPHTHEGMATVM LIBER I

462 gratam esse fortitudinem, inuisam ignauiam; simulque iuuentutem armis feren- 463 dis debere assuescere, quo simul et minus indulgerent delitiis et vtiliores bello 464 euaderent, si ne religionis quidem causa fas esset arma ponere, cuius obtentu fere 465 solet ocium et luxus in ciuitates irrepere. LB 135 [A] LIBER SECVNDVS Laconum aliquot ânwnúmwn apophthegmata 2 3 [348] 1 Samiorum legatis prolixiore vtentibus oratione dixerunt Spartani: 4 ‘Prima sumus obliti, postrema non intelleximus, quia prima non meminimus’. 5 [349] 2 Ad Thebanos item, qui de quibusdam pertinacius contradicebant, 6 ‘Oportet’ inquiunt ‘aut minus habere spirituum aut plus virium’. 7 [350] 3 Lacon quidam senex interrogatus, cur barbam gestaret syluosam ac 8 promissam, ‘Vt’ inquit ‘intuens canos pilos nihil committam illis indignum’. Vir 9 bonus vndecunque venatur stimulos ad virtutem. 10 [351] 4 Alius cuidam laudibus immodicis efferenti bellatores optimos 11 ‘Apud Troiam’ inquit, significans tales olim fuisse, sed hoc genus hominum iam 12 olim desisse inueniri. 13 [352] 5 Alius quidam Lacon quum audisset quosdam a coena cogi ad 14 bibendum, ‘Num’ inquit ‘coguntur etiam ad edendum?’ Notauit Graecorum 15 morem in conuiuiis compellentium ad certum cyathorum modum, quum id re 16 vera nihilo absurdius sit quam hominem qui non esuriat ad certum escarum 17 modum compellere, nisi quod alterius absurditatem eleuat consuetudo. [348] 5 Habetur pag. 43 [= p. 81] apo. 99*. 3–4 Samiorum … meminimus Plut. Mor. 232 [350] D, Apophth. Laconica, anon. 1. Cf. Apophth. 7–8 Lacon … indignum Plut. Mor. 232 E, [216]. Apophth. Laconica, anon. 4. 3 Habetur pag. 84 [= p. 115] apo. 16*. 7 Canicies*. [349] [351] 5–6 Ad … virium Plut. Mor. 232 D, Apophth. 10–11 Alius … Troiam Plut. Mor. 232 E, Laconica, anon. 3. Cf. Adag. 3190 (Aut minus Apophth. Laconica, anon. 6. animi aut plus potentiae), ASD II, 7, p. 136, 11 Argute*. based on Apostolius: ÂJ frone⁄n ∂lasson Æ [352] dúnasqai de⁄ me⁄hon, cf. Plut., loc. cit.: ÂJ 13–14 Alius … edendum Plut. Mor. 232 E, frone⁄n … de⁄ ∂lasson Æ dúnasqai me⁄hon. In Apophth. Laconica, anon. 7. a note added to the adage in 1526 (F) (ll. 13 Bibositas*. 800–803) Er. erroneously refers to Plut. Mor. 14–15 Graecorum … modum Cf. Apophth. [3], 218 E, Apophth. Laconica, Archidamus II 10, ll. 44–45. see Apophth. [147]. For similar sayings see 16 nihilo absurdius One expects a phrase which also Apophth. [55], [99], [296]. means ‘by no degree less absurd’. 152 APOPHTHEGMATVM LIBER II

18 [353] 6 Recitato quod scripsit Pindarus, Graeciae fulcimentum esse Athe- 19 nas, Lacon dixit ruituram Graeciam si tali fultura niteretur. Taxauit Athenien- 20 sium mollitiem, quae poetae elogio non responderet, aut certe poetae vanitatem, 21 qui tali praeconio celebrasset indignos. 22 [354] 7 Quidam conspecta tabula, quae picturam habebat quomodo Lace- 23 daemonii trucidarentur ab Atheniensibus, dixit: ‘Fortes Athenienses’. Id Lacon 24 audiens subiecit ‘In tabula’, significans ridiculum esse de pictura gloriari, quod ea 25 non minus mentiri soleat quam poetae. 26 [355] 8 Ad eum, qui maledicta in alios per calumniam iactata solet facile 27 admittere, Lacon ‘Desine’ inquit ‘aduersum me praebere aures’. Sensit non solum 28 eos vituperio dignos qui calumniarentur alios, verum etiam qui calumniantibus 29 accommodarent aures. Et iniuriae genus est aduersus nihil male meritum audire 30 maledicam linguam. Non enim essent maledici, si nullum inuenirent auscultato- 31 rem. Proinde Lacon expostulauit etiam cum illo, qui praebuerat aures de ipso 32 male loquenti. 33 [356] 9 Quidam seruo, qui dum puniretur dicebat ‘Non volens erraui’, 34 ‘Non volens igitur’ inquit ‘poenas dato’. Vulgaris quidem sed frigida excusatio est 35 ‘Insciens feci’: vigilandum erat, ne quid committeret imprudens. 36 [357] 10 Alius quum in peregrinatione vidisset homines in sellis curulibus 37 sedentes, ‘Absit’ inquit ‘vt in talibus sedeam sellis, vnde non liceat assurgere 38 seniori’. In his enim sedebant delicati porrectis cruribus ac coelum imminens 39 capiti prohibebat exurgere. Apud Lacedaemonios vero scelus erat iuuenem non 40 assurrexisse seni. LB 136 [358] 11 Chii quondam Spartae peregrinantes a coena vo|muerant in epho- 42 rorum curia, dein etiam in sedes, in quibus sedere solent ephori, ventris onus

~~20 certe A B: certae C. 39 prohibebat A B: prohibeat C.~~

[353] 33–34 Quidam … dato Plut. Mor. 232 F, 18–19 Recitato … niteretur Plut. Mor. 232 E, Apophth. Laconica, anon. 11. Apophth. Laconica, anon. 8. 34 Argute*. Graeciae … Athenas Pind. fr. 76 (ed. H. [357] Maehler, pars 2, Leipzig, 1989, p. 85). 36–38 Alius … seniori Plut. Mor. 232 F, 19 Libere*. Apophth. Laconica, anon. 12. [354] 36–37 in peregrinatione … sedentes Ald., p. 22–24 Quidam … tabula Plut. Mor. 232 E, 203: ên âpoxwrßsei qakéontav (qakeúontav Apophth. Laconica, anon. 9. emend., cf. Plut. Lyc. 20, 15) êpì dífrwn 24 Salse*. ânqrÉpouv. Fuhrmann (transl. based on the 24–25 quod … poetae Hor. Ars 9–10: “pictori- emended text): “des gens qui allaient à la bus atque poetis / quidlibet audendi semper selle en s’asseyant sur des sièges”. fuit aequa potestas”. 37 Seuere*. [355] 38 coelum Here ‘canopy’, ‘roof’ (of the litter, 26–27 Ad … aures Plut. Mor. 232 F, Apophth. carriage). Laconica, anon. 10. [358] 26 Maledici*. 41–45 Chii … intemperantius Plut. Mor. 232 [356] F–233 A, Apophth. Laconica, anon. 13. APOPHTHEGMATVM LIBER II 153

43 deiecerant. Ac primum quidem acris inquisitio facta est, quinam hoc designas- 44 sent, ne forte ciues essent. Vt vero compertum est fuisse Chios, edixerunt se 45 Chiis permittere vt agant intemperantius. Excellentium virorum est negligere 46 contumeliam, quae a palam improbis proficiscitur, a quibus etiam laudari turpe 47 est. 48 [359] 12 Alius quidam Lacon quum duas amygdalas duras duplo vendi 49 conspiceret, ‘Suntne hic’ inquit ‘rari lapides?’ Quasi nihil interesset inter silicem 50 et duram amygdalam. Adeo Lacon delitiarum erat rudis, vt nesciret sub gemino 51 cortice latere nucleum. Et apparet hoc genus arboris non quibuslibet regionibus 52 fuisse notum, quando Plinius dubitat an aetate Catonis fuerit in Italia. 53 [360] 13 Alius quum in luscinia plumis reuulsis minimum reperisset car- 54 nium, ‘Vox’ inquit ‘tu es, praeterea nihil’. In eos dici potest, qui praeter garrulam 55 linguam ac magnifica verba nihil habent. 56 [361] 14 Alius quidam quum videret Diogenem cognomento canem in 57 vehementi frigore statuam aeream amplectentem, rogauit num algeret. Illo 58 negante ‘Quid igitur’ inquit Lacon ‘magni facis?’ Philosophus gloriae mancipium 59 hoc ipsum existimabat magnificum, quod sic haberet corpus ad omnes iniurias 60 duratum, vt in rigore frigidae statuae complexum ferre posset absque dolore. Id 61 Laconi nihilo pulchrius videbatur, quam si quis in aestate simile quippiam 62 amplecteretur nullo suo incommodo. 63 [362] 15 Quidam Metapontinus Laconi obiicienti ignauiam ‘Atqui’ inquit 64 ‘non parum alienae regionis possidemus’. ‘Ergo’ inquit Lacon ‘non solum ignaui 65 estis, verum etiam iniusti’, significans non posse fieri, vt quis meticulosus et 66 imbellis multum teneat alienae ditionis nisi fraude partum.

~~54 Vox B C: Vox quidem A.~~

44 Licentia*. [360] [359] 53–54 Alius … nihil Plut. Mor. 233 A, Apophth. 48–49 Alius … lapides Plut. Mor. 233 A, Laconica, anon. 15. Apophth. Laconica, anon. 14. 54 Loquacitas*. 48 duas … duplo Ald., p. 204: êpeì dé tiv tàv [361] âmugdal¢v t¬n skljr¬n ëÉra diplasíw 56–58 Alius … facis Plut. Mor. 233 A, Apophth. pwlouménav. Fuhrmann considers t¬n Laconica, anon. 16. skljr¬n a locus desperatus. Er.’ translation 56 Diogenem … canem Diogenes the Cynic, see comes close to Regio, p. 155: “Lacon duras Apophth. [704]–[928]. amygdalas cum duplo uendi uideret”, except 58 Argute*. for duas, which is not found in Filelfo’s [362] translation either (f. y4ro). Possibly Er. (erro- 63–65 Quidam … iniusti Plut. Mor. 233 A–B, neously) added ‘duas’ on the basis of one MS Apophth. Laconica, anon. 17. tradition (and the Ald. text) diplasíw. 63 Metapontinus Perhaps the dictum is con- 49 Lepide*. nected with the capture of Metapontum (on 51–52 Et … Italia Plin. Nat. XV, 90: “haec the Gulf of Tarentum) by the Spartan com- arbor an fuerit in Italia Catonis aetate dubi- mander Cleonymus in 302/01. tatur, quoniam Graecas nominat”. 64 Argute*. 154 APOPHTHEGMATVM LIBER II

67 [363] 16 Hospes quidam apud Lacedaemonios quum ipsi stanti interim 68 altero pede crepida in alterum indueretur, dixit cuidam: ‘Non arbitror te, Lacon, 69 tantum temporis vni pedi posse insistere quantum ego possum’. Lacedaemonius 70 excipiens ‘Fateor,’ inquit, ‘attamen nullus est anserum qui istuc non possit’. Iure 71 derisit hominem, qui longo vsu didicisset artem quae nihil vtilitatis adfert reipu- 72 blicae. Huiusmodi sunt artes praestigiatorum, funambulorum et similium. 73 [364] 17 Cuidam iactanti se de arte rhetorica ‘At per geminos,’ inquit 74 Lacon, ‘ars, nisi verum attigerit, nec est nec vnquam erit’. Notauit rhetores, qui 75 se profitentur veri similia dicere licet vera non sint. 76 [365] 18 Argiuo quodam dicente ‘Multa Spartanorum sepulchra apud nos 77 sunt’, Lacon excipiens: ‘Atqui Argiuorum apud nos nullum est sepulchrum’, 78 innuens quod Spartani semper inuasissent Argos, Argiui vero Spartanos nun- 79 quam. Solerter Lacon quod ille dixerat in gentis suae laudem retorsit in ignomi- 80 niam. 81 [366] 19 Lacon in bello captus cum sub hasta veniret ac praeco diceret 82 ‘Laconem vendo’, obturauit illi os. ‘Captiuum’ inquit ‘praedica te vendere’. Suam 83 conditionem aequo animo tulit, patriae ignominiam ferre non potuit in auctione 84 traducendae. 85 [367] 20 Ex his militibus qui sub Lysimacho stipendium faciebant quidam, LB 137 quum ab eo rogaretur, num esset quis|piam ex helotum, id est seruorum Laconi- 87 corum numero, ‘Tune’ inquit ‘existimas Laconem ad te venturum, vt abs te ferat 88 quatuor obolos?’ Maluit se fateri seruum quam hoc probri admittere in nomen 89 Lacedaemonicum. 90 [368] 21 Quum Thebani deuictis apud Leuctra Lacedaemoniis ad ipsum 91 venissent Eurotam et quidam gloriabundus dixisset ‘Vbi nunc Lacones?’, Sparta-

~~71 adfert B C: adferret A BAS LB, adferet D. Argiuorum A. 73 se A: om. B C. 78 semper B C: frequenter A; Argiui A–D: 77 Argiuorum apud nos B C: apud nos Argi BAS LB.~~

[363] 76–79 Argiuo … nunquam Plut. Mor. 233 B–C, 67–70 Hospes … possit Plut. Mor. 233 B, Apophth. Laconica, anon. 20. Cf. Apophth. Apophth. Laconica, anon. 18. [125]. 67–68 quum … indueretur Plut., loc. cit.: krj- 77 Argute*. pidoúmenov ôrqòv êpì qatérou skélouv, i.e. [366] “qui restait debout, appuyé sur une jambe” 81–82 Lacon … vendere Plut. Mor. 233 C, (Fuhrmann; cf. Liddell-Scott s.v. krjpidów Apophth. Laconica, anon. 21. Cf. Apophth. 2). Er. followed the translation of Filelfo, f. [384]. y4ro: “cum … rectus in alterum crus induere- [367] tur calceis” (cf. Liddell-Scott s.v. krjpidów 1). 85–88 Ex … obolos Plut. Mor. 233 C, Apophth. 70 Ridicule*. Laconica, anon. 22. [364] 85 Lysimacho Lysimachus (361–281) was one of 73–74 Cuidam … erit Plut. Mor. 233 B, the Diadochi. Apophth. Laconica, anon. 19. [368] 73 Grauiter*. 90–92 Quum … venissetis Plut. Mor. 233 C–D, per geminos Translation of n® tÑ siÉ, Doric Apophth. Laconica, anon. 23. for n® tÑ qeÉ (see Apophth. [9], n.l. 98). 90 Leuctra See Apophth. [71], n.l. 603, [72]. [365] 91 Eurotam The river Eurotas in Laconia. APOPHTHEGMATVM LIBER II 155

92 nus quidam ab illis captus ‘Non adsunt,’ inquit, ‘alioqui vos huc non venissetis’. 93 Ne victus quidem et captiuus potuit obliuisci indolis Laconicae nec tulit victoris 94 iactantiam. 95 [369] 22 Atheniensibus, quum tradita ciuitate postularent vt Samum tan- 96 tum ipsis relinquerent, ita responderunt Lacones: ‘Hoc tempore quo vestri non 97 estis, alios habere postulatis’. Vnde natum est prouerbium: 98 Qui semetipsum non habet, Samum petit.

99 [370] 23 Quum Lacones ciuitatem quandam armis cepissent, ephori dixe- 100 runt: ‘Periit iuuentutis luctamen. Non enim posthac habebunt aduersarios’. Gau- 101 debant quidem de victoria, sed iuuenibus exercendae virtutis materiam ereptam 102 dolebant. 103 [371] 24 Quum Lacedaemoniorum rex polliceretur se funditus euersurum 104 alteram quandam ciuitatem, quae saepenumero Lacedaemoniis exhibuerat nego- 105 cium, non permiserunt ephori, dicentes: ‘Nequaquam abolebis neque subuertes 106 iuuenum cotem’. Vrbem infestam appellabant cotem iuuentutis, quod per eam 107 iuuentus acueretur ad bellandi peritiam. 108 [372] 25 Lacedaemonii non praeficiebant paedotribas, qui pueros ad luc- 109 tam exercerent, vt virtutis esset certamen non artis. Vnde et Lysander interroga- 110 tus, quo pacto a Charonte victus esset, respondit: ‘Vario artificio’. Non existima- 111 bat ea gens in quauis re speciosam esse victoriam, quae callidis consiliis 112 contigisset potius quam animi corporisque robore. Ars autem omnis, vt a natu- 113 rali simplicitate recedit, ita dolo affinis est. 114 [373] 26 Philippo, quum peruenisset in agros Lacedaemoniorum scripsis- 115 setque vtrum vellent ipsum venire hostem an amicum, responderunt: ‘Neutrum’. 116 Vnico verbo absoluerunt sententiam, quod erat Laconum, ac simpliciter negantes 117 regi transitum, quod erat virorum fortium.

92 Generose*. 105 Generose*. [369] [372] 95–98 Atheniensibus … petit Plut. Mor. 233 D, 108–110 Lacedaemonii … artificio Plut. Mor. Apophth. Laconica, anon. 24. Cf. Adag. 683 233 E, Apophth. Laconica, anon. 27. (Qui sese non habet, Samum habere postu- 109–110 Lysander … esset “Lysander seems not lat), ASD II, 2, p. 210. It is used twice as an to have come into contact with Charon” example in the ‘Prolegomena’ to the Adagia (Babbitt). The dictum may be ascribed to (see ‘Introduction, pp. 23–24). either Lysandridas or Lysanoridas. Wytten- 95 tradita ciuitate In 404; see Apophth. [293], bach emended the name ‘Lysander’ to ‘Lysa- n.ll. 137–138. noridas’ here. If one accepts that emenda- 96 Argute*. tion, the apophthegm refers to the liberation [370] of Thebes in 379, after the city had been cap- 99–100 Quum … aduersarios Plut. Mor. 233 D, tured by the Spartans in 382 (see RE XIII, 2, Apophth. Laconica, anon. 25. Cf. Apophth. 2503, Lysandridas 1; RE III, 2179, Charon 4). [226], [371]. [373] 100 Habetur ante pa. 87 [= p. 117] ap. 26*. 114–115 Philippo … Neutrum Plut. Mor. 233 E, [371] Apophth. Laconica, anon. 28. 103–106 Quum … cotem Plut. Mor. 233 D, 114 Philippo Philip II of Macedon; see Apophth. Apophth. Laconica, anon. 26. Cf. Apophth. [165]. [226], [370]. 115 Libere*. 156 APOPHTHEGMATVM LIBER II

118 [374] 27 Lacones legatum quem ad Antigonum Demetrii filium miserant, 119 quoniam acceperant quod Antigonum appellasset regem, mulctarunt, quamuis in 120 annonae penuria medimnum frumenti in singulos ab ipso reportaret. Tantus erat 121 apud illos legum rigor, vt nec tanto beneficio subleuata inopia ab illis veniam 122 impetraret, vt vnius voculae gratiam facerent prospere legatione perfuncto. 123 [375] 28 Cum improbus quidam sententiam dixisset optimam, ipsam qui- 124 dem sententiam approbarunt, sed eo qui dixerat amoto alteri cuidam inculpatis 125 moribus eandem sententiam tribuerunt. Adeo in republica nihil honoris haben- 126 dum putarunt his qui flagitiose viuerent. Autorem mutarunt, ne esset dedecori 127 reipublicae; consilium non reiecerunt, ne ob priuatam ignominiam publicam vti- 128 litatem neglexisse viderentur. Meminit huius et A. Gellius. 129 [376] 29 Cum duo fratres inter se dissidium haberent, Lacedaemonii mulc- 130 tam dixere patri, quod filiorum discordiam dissimulasset. Iuuenibus ignoscen- 131 dum putarunt, sed quicquid illi per calorem aetatis peccassent, parenti imputa- 132 bant, cuius autoritas prouidere debuerat ne quid inter filios oriretur simultatis. 133 [377] 30 Cantori apud Spartanos peregrinanti dixere mulctam, quod citha- 134 ram digitis pulsaret, non ebore. Adeo non patiebantur innouari publico vsu 135 recepta. Hoc studio cuidam alteri ex nouem chordis duas incidit Lacedaemonius 136 ille. 137 [378] 31 Duo pueri inter se pugnabant, quorum vnus alteri letale vulnus 138 inflixit. Puerorum autem sodales, quum saucius ille moriturus esset, polliciti sunt 139 illi vindictam seque vulneris autorem interfecturos. At ille ‘Nequaquam,’ inquit, 140 ‘per deos; non enim aequum est, quandoquidem et ipse hoc facturus eram, si 141 anteuertissem sique strennuus fuissem’. Indolem vere Laconicam, qui victus ac 142 moriens iusto tamen victori fauebat, quod virtute non dolo superasset aduersa- LB 138 rium. Quid talibus ingeniis felicius, si a teneris ad veram | virtutem fuissent in- 144 stituta potius quam ad militarem duriciem?

~~129 se B C: sese A. 135 incidit A–C LB: indicit D BAS.~~

[374] Er.’ followed Filelfo, f. y4vo: “illo amoto”. 118–120 Lacones … reportaret Plut. Mor. 233 E, 128 Meminit … Gellius Gell. XVIII, 3. Apophth. Laconica, anon. 29. [376] 118 Factum*. 129–130 Cum … dissimulasset Plut. Mor. 233 F, Antigonum Antigonus II Gonatas, king of Apophth. Laconica, anon. 32. Macedon 276–239, son of Demetrius Polior- 129 Factum. Pater pro filio punitus*. cetes. [377] [375] 133–134 Cantori … pulsaret Plut. Mor. 233 F, 123–125 Cum … tribuerunt Plut. Mor. 233 F, Apophth. Laconica, anon. 33. Apophth. Laconica, anon. 31. 133 Factum. Severe*. 123 Factum*. 135–136 Hoc … ille See Apophth. [175]. 124 eo … amoto Plut., loc. cit.: perielómenoi dè [378] toútou, i.e. “ils … en enlevèrent le mérite à son 137–141 Duo … fuissem Plut. Mor. 233 F–234 A, auteur” (Fuhrmann, cf. Regio, p. 157: “sed illi Apophth. Laconica, anon. 34. ablatam alii, qui bene uixerat, ascripserunt”). 139 Generose*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 157

145 [379] 32 Alter quidam puer eo tempore quo mos erat apud Spartanos, vt 146 pueris ingenuis phas esset quod quisque possit suffurari, sed hactenus vt depre- 147 hendi turpe esset, quum viuam vulpeculam, quam sodales erant furati, sibi ab eis 148 traditam seruaret venissentque qui eam perdiderant inquirendi gratia, vulpeculam 149 sub veste abditam tenebat. Caeterum quum efferata bestia latus pueri vsque ad 150 intestina eroderet, dissimulauit tacitus, ne proderet furtum. Mox vero quum 151 digressis illis pueri vidissent quod acciderat, obiurgabant illum dicentes ‘Praesti- 152 terat aperire vulpeculam quam ad mortem vsque caelare’. ‘Nequaquam,’ inquit. 153 ‘Imo praestat doloribus immori quam hac nota traduci, vt ob molliciem dicar 154 lucrifecisse vitam ignominiosam’. Quid absolutius si tam feliciter natis ingeniis 155 accessisset philosophia? 156 [380] 33 Quum quidam forte obuii Laconibus dixissent ‘Fortunati estis, o 157 Lacones, nam modo hinc abiere latrones’, ‘Non nos,’ inquiunt, ‘per Enyalium 158 (sic enim illi Martem vocant), sed illi potius fortunati sunt, qui in nos non inci- 159 derint’. Adeo gens ea gerebat animos ad omnia impauidos quae vulgus hominum 160 formidat. 161 [381] 34 Lacon quidam interrogatus quid artis sciret, ‘Liber’ inquit ‘esse’. 162 Ea gens nec disciplinis philosophorum nec opificiis exercebatur. Tantum inuictis 163 animis libertatem tuebatur, nec hominibus nec viciis seruire docilis. 164 [382] 35 Puer Spartanus captus ab Antigono rege ac sub hasta venditus, in 165 caeteris omnibus, quaecunque putabat ab ingenuo decenter fieri posse, obsequens 166 erat ei qui ipsum fuerat mercatus. Caeterum iussus adferre matulam haud susti- 167 nuit, dicens ‘Non seruiam’. At quum instaret herus, puer conscenso tecto dixit: 168 ‘Senties cuiusmodi mercatum feceris’, moxque sese e sublimi praecipitem dedit 169 ac periit. Captiuus esse poterat, seruilia facere non poterat, ac semet in libertatem 170 morte asseruit.

147 viuam vulpeculam, quam sodales erant 151 acciderat A–D LB: acciderant BAS. B C: illius sodales viuam vulpeculam essent 153 quam B C: quam vitam A. A. 157 abiere A–C: abiuere D–LB. 150 proderet furtum C: proderetur furtim A, 158–159 inciderint B C: inciderunt A. proderetur furtum B. 168 sese A–D: se BAS LB.

[379] [248]; LB IV, 253 E–F, Pelopidas 3. 145–154 Alter … ignominiosam Plut. Mor. 234 157 Animose*. A–B, Apophth. Laconica, anon. 35. Cf. Lin- [381] gua, ASD IV, 1A, p. 74, ll. 569–575. 161 Lacon … esse Plut. Mor. 234 B, Apophth. 146 suffurari Ald., p. 204: kléptjn (kléptein Laconica, anon. 37. Cf. Apophth. [503]. codd.), Ald.Er.: kléptein. Generose*. Fortiter*. [382] 153–154 quam … ignominiosam The paraphrased 164–168 Puer … feceris Plut. Mor. 234 B–C, text reads: Æ perífwron genómenon dià Apophth. Laconica, anon. 38. Cf. Apophth. malakían tò h±n aîsxr¬v peripoißsasqai, i.e. [503]. “que de se laisser surprendre par faiblesse pour 164 Antigono See Apophth. [374], n.l. 118. Anti- conserver honteusement la vie” (Fuhrmann). gonus defeated the Spartans near Corinth in [380] 265 during the Chremonidean War. 156–159 Quum … inciderint Plut. Mor. 234 B, 166 Generose*. Apophth. Laconica, anon. 36. Cf. Apophth. 167 Fortiter*. 158 APOPHTHEGMATVM LIBER II

171 [383] 36 Alter quum venderetur, rogatus a licitatore ‘Erisne frugi si fuero 172 mercatus?’, ‘Etiam si non fueris mercatus’ inquit. Ne fortuna quidem seruilis 173 docere potuit illum seruilia loqui. Qui enim natura probus est, vbique et apud 174 omnes probus est. 175 [384] 37 Alter quidam captiuus quum venderetur ac praeco diceret se man- 176 cipium vendere, ‘Sceleste,’ inquit, ‘non tu dices captiuum?’ Non puduit durae 177 conditionis, sed puduit tituli seruilis. Tantus erat libertatis amor. 178 [385] 38 Lacon quidam in clypeo pro insigni gerens muscam eamque non 179 maiorem vera, quibusdam irridentibus dicentibusque quod id studio fecisset quo 180 lateret, ‘Imo’ inquit ‘vt sim conspicuus. Tam enim prope accedo ad hostes, vt ab 181 ipsis insigne cuiusmodi sit videri possit’. Salsissime conuicium ignauiae vertit in 182 argumentum fortitudinis. 183 [386] 39 Lacedaemonius alter, quum super conuiuium esset illata lyra, 184 ‘Non est’ inquit ‘Laconicum nugari’, longe dissentiens a caeteris Graecis, quibus 185 nullum conuiuium suaue videbatur absque musica. Id Laconi nugale videbatur, 186 qui lautius existimabat honestis ac festiuis fabulis condire compotationem quam 187 inani lyrae strepitu. 188 [387] 40 Spartanus interrogatus, num tutum esset ad Spartam iter, ‘Refert’ 189 inquit ‘qualis eo descendas. Nam leones illuc euntes plorant, lepores autem in 190 vmbraculis venamur’. Significauit nec ferocibus ac violentis esse tutum proficisci 191 Spartam, nec mollibus et effoeminatis, quod hostili animo illuc proficiscentes 192 male acciperentur a fortioribus, delicatos homines illic non sinerent lasciuire in 193 tenebris.

~~172 inquit Ac: om. A–C. 190 ac B C: nec A. Vid. et comm. ad loc. 185 videbatur Ac B C: videtur A.~~

[383] 188–190 Spartanus … venamur Plut. Mor. 234 171–192 Alter … fueris mercatus Plut. Mor. 234 D, Apophth. Laconica, anon. 43. C, Apophth. Laconica, anon. 39. Cf. Apophth. 189 Argute*. [502]. euntes plorant Ald., p. 205: badíhontev âpo- [384] klaíonti (badíhonti ºpa kà léwnti emend). 175–176 Alter … captiuum Plut. Mor. 234 C, Erasmus tries to explain the MS reading Apophth. Laconica, anon. 40. Cf. Apophth. âpoklaíonti (Doric, 3d person pl. ind.) by [366]. explaining why lions weep when they come 175 Simile ante p. 134 [= p. 154] ap. 19*. to Sparta. Modern editions regard the Greek [385] corrupt, and follow Bernardakis’ emendation 178–181 Lacon … possit Plut. Mor. 234 C–D, ºpaç ka léwnti, Doric for ºpjÇ ken (or ån) Apophth. Laconica, anon. 41. l¬si, see LSJ s.v. l¬); “in what(ever) way 180 Salse*. they may wish”. [386] in vmbraculis Plut., loc. cit.: êpì t¢ç skjn¢ç. 183–184 Lacedaemonius … nugari Plut. Mor. Fuhrmann explains: “‘Sous la tente’ signifie 234 D, Apophth. Laconica, anon. 42. Cf. ‘en campagne, à la guerre’.” Er. followed Apophth. [169]. Regio, p. 159: “Lepores autem in umbraculis 184 Seuere*. uenamur”. [387] 190 ac Ac erroneously repeats the reading of A. APOPHTHEGMATVM LIBER II 159

194 [388] 41 In luctandi genere quod illi chirapsiam appellant, quum is qui col- 195 lum alterius vrgebat frustra praeterque legem palaestrae pulsaret vndique et in 196 terram detraheret, posteaquam corporis viribus destitueretur qui inhaerenti 197 cedere cogebatur, brachium vrgentis momordit; cumque alter diceret ‘Mordes, o 198 Lacon, foeminarum more’, ‘Non,’ inquit, ‘sed more leonum’. Vt solerter obiec- 199 tam ignauiam detorsit in laudem fortitudinis! Nullum enim probrum apud illos 200 detestabilius quam muliebris imbecillitatis. Iure autem se morsu liberauit, qui 201 praeter ius certaminis vrgebatur a victo. LB 139 [389] 42 Claudus ad bellum proficiscens quum ab aliis | rideretur, ‘Non 203 opus est fugientibus,’ inquit, ‘sed qui subsistant locumque in acie tueantur’. 204 [390] 43 Alius sagitta percussus cum animam ageret, dicebat: ‘Non me 205 mouet quod morior, sed partim quod ab imbelli sagittario ac mulierculae simili, 206 partim quod nullo facinore aedito morior’. Victis solet esse solatio virtute prae- 207 stantis viri dextra cadere. Lacedaemonii vero, quoniam ensibus pugnare solent 208 cominus, non putabant esse virtutis procul missa sagitta quempiam interficere, 209 quod idem possunt et foeminae. Tum aequiore animo decedunt e vita, qui recte 210 factorum post se relinquunt memoriam. 211 [391] 44 Quidam ingressus diuersorium cauponi dedit obsonium vt appa- 212 raret. Quum ille posceret caseum et oleum, ‘Quid?’ inquit Lacon, ‘Si caseum 213 haberem, iam non egerem obsonio’. Caupo caseum et oleum petebat ad condien- 214 dum piscem. At Lacon, cui sufficiebat victus simplicitas, superuacuum existima- 215 bat cibum cibo miscere, quum alter per se satis esse posset. Quantum absunt ab 216 huius Laconis animo qui centum rerum species in vnum miscent discum!

~~214 Lacon A B: Lacon id videns C. 215 alter B C: alterum A.~~

[388] 204–206 Alius …morior Plut. Mor. 234 E, 194–198 In … leonum Plut. Mor. 234 D–E, Apophth. Laconica, anon. 46. Apophth. Laconica, anon. 44. 204 Generose*. 194 chirapsiam See Liddell-Scott s.v. xeiracía: [391] “as a term of wrestling, clasping of one’s 211–213 Quidam … obsonio Plut. Mor. 234 E, antagonist so as to throw him”. Apophth. Laconica, anon. 47. Cf. Adag. 198 Argute*. 2389 (Si caseum haberem, non desiderarem 201 a victo It is unclear why Er. in his com- opsonium), ASD II, 5, p. 284, based on ment refers to the wrestler qui collum alterius Apostolius. A reference to Plutarch’s vrgebat (ll. 194–195) as ‘victus’. apophthegm was added to the adage in [389] 1526 (F) (ll. 4–7). 202–203 Claudus … tueantur Plut. Mor. 234 E, 212 Frugaliter*. Apophth. Laconica, anon. 45. Cf. Apophth. 213 iam … obsonio Er. possibluy combined the [35], [122]. versions of Apost. 6, 76 (oûk ån êdeómjn ∫cou, 202 Simile ante p. 51 [= p. 58] a. 22*. quoted in the adage, see above, n.ll. 211–213), [390] and Plutarch (∂ti ån êdeómjn ∫cou;). 160 APOPHTHEGMATVM LIBER II

217 [392] 45 Cuidam Lampen Aeginetam efferenti ac felicem praedicanti, quod 218 praediues videbatur, multorum nauigiorum dominus, Lacon ‘Nihil’ inquit 219 ‘moror felicitatem de funibus pendentem’. Quum omnes diuitiae sunt in manu 220 fortunae, tum eae praecipue quas negociatores commisere nauibus; ruptis funi- 221 bus sequitur naufragium et hinc mercium omnium interitus. Vnde philosophus 222 quidam interrogatus, vtrum putaret maiorem esse numerum viuorum an mor- 223 tuorum, vicissim rogauit vtro loco haberet nauigantes, quod hi versantes in 224 summo vitae discrimine vix essent habendi pro viuis. 225 [393] 46 Quidam Laconi dixit: ‘Mentiris’. Ille contra ‘Nimirum’ inquit 226 ‘liberi sumus; alii vero nisi vera dixerint vapulant’. Nihil commotus est Lacedae- 227 monius, sed atrox conuicium elusit ioco, obiter taxans maledicum quod ipse non 228 esset Lacedaemonius atque ob id nec liber. Porro serui si quid fallant mendacio, 229 loris emendantur. 230 [394] 47 Alius quum vellet cadauer statuere rectum nec id posset efficere, 231 quum nihil non fecisset, ‘Per Iouem,’ inquit, ‘aliquid intus sit oportet’. Suspica- 232 tus est Lacon aut animam aut genium malum latere in cadauere. Solent enim 233 cadauera in rogo erecta poni. 234 [395] 48 Tynnichus Thrasybuli filii mortem perquam forti animo tulit. In 235 hunc hoc factum est epigramma:

236 Exanimis Pitanen clypeo, Thrasybule, redisti 237 Septem ex Argiuis vulnera saeua gerens; 238 Aduersa ostendis tamen omnia. Sanguinolenta 239 Membra rogo imponens Tynnichus haec senior: 240 ‘Plorentur timidi, mi infletus humabere fili, 241 Qui et patre hoc vere dignus es et patria’.

~~232 pr. aut A–D: om. BAS LB; enim B C: olim A.~~

[392] 225–226 Quidam … vapulant Plut. Mor. 234 F, 217–219 Cuidam … pendentem Plut. Mor. 234 Apophth. Laconica, anon. 49. E–F, Apophth. Laconica, anon. 48. Cf. Adag. 225 Argute*. 872 (De pilo pendet. De filo pendet), ASD [394] II, 2, p. 390, ll. 363–368 (references to the 230–231 Alius … oportet Plut. Mor. 234 F, anecdote are also found in Adag. 3166; 3306); Apophth. Laconica, anon. 50. Ep. 2432, l. 290. [395] 217 Lampen A shipowner from the island of 234–241 Tynnichus … patria Plut. Mor. 234 Aegina; see RE XII, 580, Lampis 2. The F–235 A, Apophth. Laconica, anon. 51. accusative ending with -en is also found in 234 Tynnichus Thrasybuli Otherwise unknown. the adage (see above, n.ll. 217–219). Cf. 236–241 Exanimis … patria Cf. Anth. Pal. VII, Regio, p. 160: “Lampen”. 229. 218 Argute*. 236 Pitanen Quarter of the city of Sparta. 221–223 Vnde … nauigantes Diog. Laert. I, 104, 237 Fortiter*. see Apophth., LB IV, 330 C, Anacharsis 15. 240–241 Plorentur … patria Cf. Apophth. [475], [393] ll. 821–822. APOPHTHEGMATVM LIBER II 161

242 [396] 49 Quum Alcibiadi Atheniensi balneator plurimum administraret 243 aquae, Lacon id videns ‘Quid hoc rei est?’ inquit, ‘Plus aquae infundit quasi non 244 puro sed vehementer sordido’. Hoc scommate notauit Alcibiadis vitam multa 245 infamia contaminatam. 246 [397] 50 Philippo regi Macedonum quaedam per literas imperanti rescrip- 247 serunt Lacedaemonii: ‘De quibus nobis scripsisti, non’. Ad prolixam regis episto- 248 lam vnica syllaba responderunt oûk, quam grandibus literis pinxerant, vt expleret 249 iustum epistolae spatium, simul et gentilis breuiloquentiae memores et solitae 250 fortitudinis. 251 [398] 51 Rursum quum Philippus in agros Lacedaemoniorum duxisset 252 exercitum resque in eo esset statu, vt probabile esset eos ad vnum omnes inter- 253 ituros, rex dixit cuidam Spartiatae: ‘Quid nunc facietis, Lacedaemonii?’ At ille 254 ‘Quid’ inquit ‘aliud, nisi quod fortiter moriemur, quando nos soli Graecorum 255 liberi esse, non aliis parere didicimus’. Nemo seruire cogitur qui mori paratus est. 256 Quam dulce bonum est libertas quae morte emitur, quam misera res seruitus cui 257 mors anteponitur! Quid igitur mentis dicemus his esse, qui se sponte dedunt in 258 eam seruitutem, vnde nec dato peculio possunt redimi nec gratuita manumis- 259 sione liberari? 260 [399] 52 Post Agin bello superatum Antipatro postulanti obsides pueros 261 quinquaginta Eteocles, qui tum ephorum agebat, respondit se pueros non datu-

~~251 Rursum A–D: Rursus BAS LB; agros A–C: 261–262 daturum B C: daturos A. agro D–LB.~~

[396] literis OUK, id est NON”. 242–244 Quum … sordido Plut. Mor. 235 A, 249 gentilis breuiloquentiae The anecdote is used Apophth. Laconica, anon. 52. as an example of laconism in Adag. 1949 242 Alcibiadi Athenian general and politician (c. (Laconismus), ASD II, 4, p. 306, ll. 578–579. 450–404), who fled to Sparta in 415, accused [398] of religious misconduct. 251–255 Rursum … didicimus Plut. Mor. 235 243 Salse*. A–B, Apophth. Laconica, anon. 53. Cf. 244–245 Hoc … contaminatam On the charac- Apophth. [157]. ter of Alcibiades see e.g. Nep. Alc. 1. Philippus See Apophth. [397], n.l. 246. [397] 254 Fortiter*. 246–247 Philippo … non Plut. Mor. 235 A, 258–259 eam … liberari Probably monastic life Apophth. Laconica, anon. 53. is meant; see Ep. 447, ll. 32–34: “qua non 246 Non est in Graeco nostro, sed in Philelpho alia seruitutis speties miserior, nam manci- [f. y5vo]*. pium de lapide emptum ita potest demerere Philippo Philip II of Macedon (382–336); see dominum suum vt ex seruo fiat libertus”. Apophth. [165], n.l. 231. [399] 248–249 quam … spatium This detail, which 260–265 Post … moriemur Plut. Mor. 235 B, does not occur in the apophthegm, is taken Apophth. Laconica, anon. 54. from Plut. Mor. 513 A, De garrulitate 21: Üv 260 Agin Agis III, Spartan king of the Eury- êke⁄noi, Filíppou grácantov eî déxontai t±Ç pontid house (see Apophth. [105]–[106]), was pólei aûtón, eîv xártjn “oû” méga grácantev killed at the battle of Megalopolis in 331, âpésteilan. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 56–57, when the Spartans were defeated by the ll. 6–9: “quum Philippus a Lacedaemonibus forces of the Macedonian statesman Antipa- petisset, vtrum vellent ipsum in ciuitatem ter (c. 400–319). recipere an non, illi nihil aliud rescripserunt 261 Hoc non est âdéspoton*. in charta quam vnicam syllabam grandioribus Eteocles Otherwise unknown. 162 APOPHTHEGMATVM LIBER II

262 rum, ne si licenter vixissent, fierent indociles patriae disciplinae itaque ne ciues LB 140 qui|dem essent; caeterum senes ac mulieres se duplo numero daturum. Verum 264 Antipatro, dira minitanti ni acciperet postulata, populus vna voce respondit: ‘Si 265 imperas acerbiora morte, facilius moriemur’. Hunc animum in vno alteroue 266 ciuium reperire fortasse non ita magni miraculi esse videatur; in vniuerso populo 267 tantum esse consensum prodigiosum est. Hoc exemplo simul admonemur, 268 quanta solicitudo debeatur aetati tenerae ad probitatem educandae, quando 269 licenter educatos iuuenes illi non putarunt habendos pro ciuibus, perinde quasi 270 mater abdicet filium ex se natum, nisi probitate morum maioribus suis respon- 271 deat. 272 [400] 53 Senex in Olympiis cupidus erat spectandi certaminis quod ageba- 273 tur, sed quum nulla vacaret sedes, ad varia loca sese conferens ludibrio erat ac 274 scommatis petebatur, quod nullus eum exciperet. Vt vero peruenit ad Lacedae- 275 monios, non solum pueri omnes assurrexerunt, verum etiam viri multi cesserunt 276 illi locum. Id factum quum caeteri Graeci quotquot aderant plausu comprobas- 277 sent patriumque morem supra modum collaudassent, senex Concutiens canasque genas et tempora cana 278 279 ac fusis lachrymis ‘Heu miseriam!’ inquit, ‘Vt omnes Graeci norunt quid sit 280 honestum, sed eo soli vtuntur Lacedaemonii’. 281 [401] 54 Sunt qui narrent hoc idem accidisse Athenis. Quum enim ageren- 282 tur Panathenaea, Attici senem ludibrio habuerunt, inuitantes tanquam admissuri, 283 caeterum vbi venisset non admittentes. Verum iam perambulatis fere omnibus 284 tandem ad Lacedaemonios spectatores quum venisset, omnes e sedilibus assur- 285 gentes locum illi cesserunt. Eo facto delectatus populus plausu multaque gestuum 286 significatione comprobauit. Inter haec e Spartanis quidam dixit: ‘Per geminos, 287 norunt Athenienses quae sint honesta, at non ea faciunt’. Apud Athenienses 288 maxime florebat philosophia, quae docet quid turpe, quid honestum; Spartani 289 non recipiebant eiusmodi disciplinas, sed ex institutione maiorum virtutem fac- 290 tis ac moribus praestabant. Ita factum est, vt apud Athenienses essent verba phi- 291 losophiae, apud Lacones ipsa res. Admonet apophthegma turpissimum esse scire 292 quid deceat et tamen diuersa sequi.

~~284 sedilibus A–C: sedibus D–LB.~~

264 Libere*. 516: polión te kárj polión te géneion. [400] 279 Salse*. 272–280 Senex … Lacedaemonii Plut. Mor. 235 [401] C, Apophth. Laconica, anon. 55. Cf. Adag. 281–287 Sunt … faciunt Plut. Mor. 235 D, 3168 (In sola Sparta expedit senescere), ASD Apophth. Laconica, anon. 55. II, 7, p. 128, ll. 627–632, based on Val. Max. 286 Per geminos Translation of n® tÑ siÉ (see IV, 5, ext. 2. Apophth. [9], n.l. 98). 278 canasque … cana Hom. Il. XXII, 74; XXIV, APOPHTHEGMATVM LIBER II 163

293 [402] 55 Mendicus quidam petiit aliquid a Lacone. At ille ‘Si quid’ inquit 294 ‘dedero, magis es futurus mendicus. Verum istius probrosae vitae tuae fuit autor, 295 qui tibi primus dedit teque fecit inertem’. Apud Lacedaemonios probro dabatur 296 mendicitas, quod et ocium odissent et minimo essent contenti. Benignitas autem 297 in mendicos speciem habet magnae virtutis, sed ea piorum hominum bonitas alit 298 plurimorum malorum luxuriosam ignauiam. 299 [403] 56 Lacedaemonius videns quendam diis corrogantem ‘Nihil’ inquit 300 ‘moror deos qui me sint pauperiores’. Hinc liquet vetus esse sub obtentu religio- 301 nis exercere mendicitatem, quum plerunque tali collecta titulo non impendantur 302 diuis, qui nullius rei sunt egeni, sed improborum luxui ac libidini. 303 [404] 57 Alius quidam quum adulterum apud deformem vxorem depre- 304 hendisset, ‘Miser,’ inquit, ‘quae tibi fuit necessitas?’ Primum hic aeditum est 305 nobis moderationis exemplum. Quis sibi temperet in adulterum deprehensum? 306 Hic potius videtur misertus hominis, qui graui quapiam necessitate videretur huc 307 compulsus, vt cum deformi rem haberet. Neque enim verisimile erat adulterum 308 voluptatis gratia sese in hoc discrimen coniecisse. 309 [405] 58 Alius quum audiret rhetorem magnos sermonis circuitus connec- 310 tentem, ‘Per geminos,’ inquit, ‘fortis sane homo, qui quum nullum habeat argu- 311 mentum, tamen egregie voluit linguam’. Lacedaemoniis nulla placebat oratio nisi 312 breuis et vera et ad rem seriam pertinens. Proinde ridiculum existimabat, quod 313 orator in ficto themate tantam verborum copiam profunderet. 314 [406] 59 Quidam profectus in Lacedaemonem quum vidisset honorem 315 quem iuniores praestant senioribus, ‘In sola’ inquit ‘Sparta expedit senescere’. 316 Paupertas onus est et miserum et graue, vt ait comicus; sed in hac molestiarum 317 maxima pars est, quod homines facit etiam ridiculos, vt ait satyricus. Sic inter 318 incommoda quae fert aetas ingrauescens non minima pars est, quod senes fere 319 contemptui sunt ac ludibrio. Proinde Sparta visa est multis honestissimum virtu- 320 tis domicilium.

~~301 impendantur Ac B C: impenduntur A. 319–320 virtutis B C: senectutis A.~~

[402] Per geminos See Apophth. [401], n.l. 286. 293–295 Mendicus … inertem Plut. Mor. 235 [406] D–E, Apophth. Laconica, anon. 56. 314–315 Quidam … senescere Plut. Mor. 235 E, 293 Argute*. Apophth. Laconica, anon. 60. Cf. Adag. 3168 [403] (In sola Sparta expedit senescere), ASD II, 7, 299–300 Lacedaemonius … pauperiores Plut. p. 128, based on Apostolius. A reference to Mor. 235 E, Apophth. Laconica, anon. 57. Plutarch’s apophthegm was added to the [404] adage in 1526 (F) (ll. 621–623). 303–304 Alius … necessitas Plut. Mor. 235 E, 315 Senectus honorata*. Apophth. Laconica, anon. 58. Cf. Apophth., 316 Paupertas … comicus Ter. Phorm. 94: “Pau- LB IV, 293 F–294 A, 88. pertas mihi onu’ visumst et miserum et 304 Moderate*. grave”. [405] 316–217 sed … satyricus Iuv. 3, 152–153: “Nil 309–311 Alius … linguam Plut. Mor. 235 E, habet infelix paupertas durius in se / Quam Apophth. Laconica, anon. 59. quod ridiculos homines facit”. 310 Loquacitas*. 164 APOPHTHEGMATVM LIBER II

LB 141 [407] 60 Lacedaemonius percontanti quid ipsi videretur | Tyrteus poeta, 322 ‘Bonus’ inquit ‘ad deprauandos iuuenum animos’. Quemadmodum Plato iudica- 323 bat Homeri poesim inutilem esse reipublicae qualem institui volebat, ita Lace- 324 daemonii non recipiebant poetas, qui blanda scriberent potius quam salubria. 325 [408] 61 Cuidam qui laborans ab oculis exierat in bellum quum nonnulli 326 dicerent ‘Quo vadis ad istum affectus modum, aut quid facturus?’, ‘Vt nihil’ 327 inquit ‘aliud, certe hostis gladium hebetabo’. Hoc dictum salsiusne sit an fortius, 328 nondum statui. 329 [409] 62 Buris et Spartis Lacedaemonii sponte profecti sunt ad Xerxem 330 regem Persarum, daturi poenas quas Lacedaemonii iuxta oraculum pendere debe- 331 bant, eo quod oratores a Persa missos occidissent. Hi quum venissent ad Xerxen, 332 iusserunt vt ipsos quocunque modo videretur interficeret pro Lacedaemoniis. 333 Cumque rex admiratus et pietatem in patriam et animorum fortitudinem libe- 334 rasset illos a poena peteretque vt apud se manerent, ‘Qui possumus’ inquiunt ‘hic 335 viuere relicta patria patriisque legibus ac viris, quorum gratia tantum iter susce- 336 perimus morituri?’ Caeterum quum Indarnus exercitus regii dux rogans instaret 337 diceretque fore vt in pari honore haberentur cum his qui inter regis amicos pri- 338 mas tenebant, hunc in modum responderunt: ‘Videre nobis ignorare quam 339 ingens bonum sit libertas, quam nemo sanus vel cum Persarum regno commuta- 340 ret’. In eodem facto nobis propositum est exemplum pietatis erga patriam et 341 constanter adamatae libertatis et animi mortis terrore vacui. [C] Caeterum Hero- 342 dotus libro septimo hos duos appellat Sperqíjn kaì BoÕlin, id est Sperthien et 343 Bulin. [A]

322–323 iudicabat A–D: indicabat BAS LB. 336 Alias Hydarnes* C D: om. A B BAS; Indar- 327 hebetabo scr.: ebetabo A B: hebetato C, nus A–D: Hydarnes BAS LB. hebetaro D–LB. 342 Sperqíjn BAS LB: Sperqijn C D. 329 Xerxem BC: Xerxen A.

[407] II, 377 C–III, 392 C; X, 605 C–608 B. 321–322 Lacedaemonius … animos Plut. Mor. [408] 235 E–F, Apophth. Laconica, anon. 61. 325–327 Cuidam … hebetabo Plut. Mor. 235 F, 321 Tyrteus See Apophth. [314], n.l. 269. Apophth. Laconica, anon. 62. 322 Ars inutilis*. 326 Fortiter*. deprauandos Probably Er. preferred the MS [409] variant kakúnein against the problematical 329–340 Buris … commutaret Plut. Mor. 235 reading kakane⁄n of the Aldine edition, cf. F–236 A, Apophth. Laconica, anon. 63. Ald., p. 206: kakane⁄n (meaning uncertain, 329 Buris et Spartis In Hdt. VII, 134–137 they kakkan±n emend., cf. Plut. Cleom. 2, 4). are named Bulis and Sperthias. Regio, p. 162: “bonus inquit ad excitandos Xerxem King of Persia 486–465. iuuenum animos” (cf. Liddell-Scott s.v. 333 Pietas in patriam*. kakkan±n: “perh. stir up, incite”). Filelfo’s 336 Indarnus Alias Hydarnes*. See Hdt. VII, translation reads: “bonus: inquit: qui iuuen- 135–136. Hydarnes took part in Xerxes’ expe- tutis animos et contumelia imbuat et stulti- dition against Greece in 480. Plut., loc. cit.: tia” (f. y6ro). ˆIndárnou (gen.), i.e. Indarnes. 322–323 Quemadmodum … volebat Plat. Rep. 341–343 Caeterum … Bulin See above, n.l. 329. APOPHTHEGMATVM LIBER II 165

344 [410] 63 Laconem hospes quem pridie declinauerat postridie stragulis 345 commodato sumptis splendide excepit. At ille stragulis conculcatis dixit: ‘Propter 346 has heri ne storiis quidem indormire licuit’. Lepide risit illorum morem, qui 347 quum sint tenues, tamen affectant videri diuites corrogata aut conducta supellec- 348 tile, quod maxime solent in excipiendis hospitibus, in nuptiis aut alioqui solen- 349 nibus epulis. Porro quum ineptum sit ostentare tuas diuitias, quanto magis ridi- 350 culum est ostentare supellectilem alienam, interdum ab vsurariis sumptam! At 351 Lacedaemonii non solum oratores regum verum ipsos etiam reges ad sua phiditia 352 inuitabant, eam frugalitatem sibi magno etiam honori futuram existimantes. 353 [411] 64 Alius quidam quum venisset Athenas vidissetque illic praecones 354 qui muriam promitterent, qui obsonium, qui publicanos et lenones aliasque 355 parum honestas functiones profiterentur neque quicquam sibi turpe ducerent, 356 vbi reuersus est in patriam, ciuibus percontantibus quomodo se res haberent 357 Athenis, ‘Omnia’ inquit ‘honesta’, per ironiam innuens Athenis omnia haberi 358 honesta, turpe nihil. Argutia dicti est in ambiguo sermonis. 359 [412] 65 Alter interrogatus de re quapiam respondit: ‘Non’. Verum vbi per- 360 contator dixisset illum mentiri, ‘Non vides igitur’ inquit Lacon ‘te stultum esse, 361 qui scisciteris de his quae noueras?’ Salse taxauit in illo vitium garrulitatis, qui de 362 nihilo quaesierit fabulandi materiam. 363 [413] 66 Venerunt aliquando Lacedaemonii ad Lygdamin tyrannum lega- 364 tione fungentes. Sed quum ille variis causationibus frequenter distulisset collo- 365 quendi copiam, tandem post omnes excusationes dictum est illum parum firma 366 esse valetudine, sed languere nonnihil. Legati responderunt: ‘Per Iouem, non 367 venimus huc cum illo luctaturi sed colloquuturi’. Belle taxarunt barbari regis fas- 368 tum ac delitias, qui quamuis friuola de causa res serias omitteret. 369 [414] 67 Quidam sacris initiaturus Laconem rogauit, quid sibi consciret 370 maxime impie factum per omnem vitam. At ille ‘Hoc’ inquit ‘dii sciunt’. Quum 371 initiator magis vrgeret diceretque ‘Omnino proferas necesse est’, Lacon vicissim 372 rogauit ‘Vtrum’ inquiens ‘oportet me tibi dicere an deo?’ Quum ille respondisset 373 ‘Deo’, ‘Tu ergo’ inquit ‘hinc secede, vt illi dicam’.

~~361 noveras Ac: noveris A–C.~~

[410] 359–361 Alter … noueras Plut. Mor. 236 C, 344–346 Laconem … licuit Plut. Mor. 236 B, Apophth. Laconica, anon. 66. Cf. Lingua, Apophth. Laconica, anon. 64. ASD IV, 1A, p. 140, ll. 752–756. 344 Lepide*. [413] 350 vsurariis ‘usurers’ (cf. Hoven). 363–367 Venerunt … colloquuturi Plut. Mor. [411] 236 C, Apophth. Laconica, anon. 67. 353–358 Alius … nihil Plut. Mor. 236 B–C, 363 Lygdamin Tyrant of Naxos, overthrown by Apophth. Laconica, anon. 65. the Spartans in c. 524. 354 promitterent The Greek passage reads ör¬n [414] toùv Aqjnaíouvˆ tò tárixov âpokjrúttontav 369–373 Quidam … dicam Plut. Mor. 236 D, kaì tò ∫con. Apophth. Laconica, anon. 68. Cf. Apophth. 357 Licentia*. [123], [298]. [412] 369 Habetur antea pag. 113 [= p. 137] apoph. 98*. 166 APOPHTHEGMATVM LIBER II

374 [415] 68 Alius Lacon quidam noctu praeteriens monumentum quum sibi 375 visus esset videre spectrum, accurrit lancea traiecturus et in hoc nitens ‘Quo me 376 fugis,’ inquit, ‘anima bis moritura?’ O mentem vere liberam omni formidine, quae nec laruarum ac lemurum occursu terreri potuerit! | LB 142 [416] 69 Lacon alius quum voto se obstrinxisset quod se de Leucate prae- 379 cipitem daret, conscendit montem et conspecta altitudine sese auertit. Id quum 380 illi probri gratia obiiceretur, ‘Non putaram’ inquit ‘illi voto maiore voto opus 381 esse’. Ioco elusit inconstantiae formidinisque crimen. Etenim qui facinus arduum 382 concipit animo, prius a diis optare debet animum facinori parem. 383 [417] 70 Quidam in acie quum strictum iam ensem in hostem esset infixu- 384 rus, quoniam interim signum datum est receptui canens, non infixit. Roganti 385 vero cuidam, quur hostem quem in potestate habebat non occidisset, ‘Quoniam’ 386 inquit ‘melius est parere imperatori quam hostem occidere’. Exemplum discipli- 387 nae militaris, a qua immane quantum recesserunt, qui sub belli titulo mera exer- 388 cent latrocinia. Olim non licebat ferire hostem nisi tuba dedisset signum. Eadem 389 simulatque cecinerat receptui, homicidii crimen erat hostem interemisse. 390 [418] 71 Quidam Laconi in Olympico certamine superato dixit: ‘Aduersa- 391 rius tuus, o Lacon, te fuit potentior’. ‘Imo’ inquit ‘ad deiiciendum accommoda- 392 tior’. Quoniam certamen artis erat magis quam virtutis, Lacedaemonius non 393 putabat se ob id deteriorem quod victus esset. Dicti argutia sita est in ancipiti 394 voce; nam kreísswn et meliorem significat et potentiorem siue superiorem aut 395 praestantiorem. Is vere inferior est, qui honesto vincitur. 396 [419] 72 Aetoli quondam ingressi regionem Laconicam abduxerunt quin- 397 quaginta seruorum millia. Vnde Lacon quispiam senior festiuiter dixisse fertur: 398 ‘Magno bono fuerunt hostes Laconicae, quam tanta turba leuarunt’. 399 [420] 73 Mos erat apud Lacedaemonios, vt rex hostes aggrederetur praece- 400 dente quopiam gestante coronam, qui in certamine victor aliquando tulisset 401 coronam. Quum igitur Lacon quidam in Olympiis magnam pecuniae vim 402 respuisset, sed multo cum sudore deiecto aduersario coronam tulisset, cuidam

~~377 ac A–D: nec BAS LB. 386 hostem B C: om. A.~~

[415] Apophth. Laconica, anon. 71. 374–376 Alius … moritura Plut. Mor. 236 D, 386 Belli disciplina*. Apophth. Laconica, anon. 69. [418] 375 in hoc nitens Plut., loc. cit.: ênapereídwn. 390–392 Quidam … accomodatior Plut. Mor. Filelfo, ed. 1471: “infigens” (Orationes, f. y6vo: 236 E, Apophth. Laconica, anon. 72. “infingens”), Regio, p. 163: “inhaerens”. 391 Argute*. 376 Superstitio nulla*. [419] [416] 396–398 Aetoli … leuarunt Plut. Cleom. 18, 3. 378–381 Lacon … esse Plut. Mor. 236 D, 396–397 Aetoli … millia In c. 240. Apophth. Laconica, anon. 70. [420] 378 Leucate Cape Leucatas, a promontory of 399–404 Mos … hostibus Plut. Lyc. 22, 7–8. the island of Leucas in the Ionian Sea. 400, 404 gestante coronam, coronatus The para- 380 Lepide*. phrased text does not say that the winner of [417] this type of âgÉn wore a wreath when he 383–386 Quidam … occidere Plut. Mor. 236 E, went into battle in front of the king. APOPHTHEGMATVM LIBER II 167

403 dicenti ‘Quid emolumenti tibi adfert victoria, o Lacon?’ ille ridens et alacer 404 respondit: ‘Ante regem’ inquit ‘coronatus incedens pugnabo cum hostibus’. 405 Generosae mentis est laudis honore teneri potius quam pecuniae. 406 [421] 74 Miles quidam Lacedaemonius, quum prostrato hostis insideret 407 tergo occisurus, rogauit vt se verteret et in pectus potius stringeret ensem. Roga- 408 tus quid ita, ‘Ne amasius’ inquit ‘meus erubescat, si viderit auersis confossum vul- 409 neribus’. 410 [422] 75 Lacon quidam ad Rhodium Diagoram, qui in Olympiis et filios 411 et ex filio filiaque nepotes vidisset coronari, ‘Morere,’ inquit, ‘Diagora; non in 412 Olympum ascendes’, sentiens tum optimum exire de vita, quum res sunt pros- 413 perrimae. Ita Plutarchus in Vitis. Meminit et Cicero in Tusculanis quaestionibus, 414 libro primo. [C] Lepos est in ambiguo; nam Olympus mons est, in quo singulis 415 lustris peragebantur Olympica certamina, et pro coelo accipitur. [A] 416 [423] 76 Lacon quidam paedagogus pueri cura suscepta quum interrogare- 417 tur, quid esset illum docturus, ‘Efficiam’ inquit ‘vt honestis delectetur, turpibus 418 offendatur’. Nihil efficacius ad veram felicitatem quam amare virtutem propter 419 se, odisse vitium propter se. 420 [424] 77 Spartanus quidam interrogatus, quid conferrent vtilitatis pueris 421 adhibiti paedagogi, ‘Efficiunt’ inquit ‘vt quae sunt honesta, eadem pueris fiant 422 etiam iucunda’. 423 [425] 78 Agesilaus dicebat sibi iucundum esse laudari ab his, qui non vere- 424 rentur et vituperare si quid displicuisset. Tales enim si quid laudant, iudicio lau- 425 dant, non metu aut adulatione.

403 adfert C: adferet A B. tides Lacedaemoniorum dux in bello Pelo- 404 Generose* C: om. A B. ponnesiaco suadentibus classem ab Argenusis 405 honore C: amore A B. remouendam nec cum Atheniensibus dimi- 412 ascendes BAS: ascendes? A B, ascendens? C candum restitit, dicens Lacedaemonios classe D, adscendes LB. illa amissa aliam parare posse, sed fugere sine 423–425 Agesilaus … adulatione B C: Callicra- summo dedecore non posse A.

404 Generose*. 413–414 Meminit … primo Cic. Tusc. I, 46, 111: [421] 415 lustris See OLD s.v. lustrum2 3, b. 406–409 Miles … vulneribus Plut. Pel. 18, 4: [423] … Üv êke⁄nov ö toÕ polemíou keímenon aûtòn 416–418 Lacon … offendatur Plut. Mor. 452 D, êpisfáttein méllontov deómenov kaì ânti- De virtute morali 12. Cf. Inst. princ. christ., bol¬n dià toÕ stérnou die⁄nai tò zífov, ASD IV, 1, p. 144, ll. 226–228. “ÊOpwv” ∂fj “mß me nekròn ö êrÉmenov ör¬n [424] katà nÉtou tetrwménon aîsxunq±Ç”. 420–422 Spartanus … iucunda Plut. Mor. 439 406 Lacedaemonius It does not appear from F, An virtus doceri possit 2. the translated text that the soldier was a [425] Spartan. 423–424 Agesilaus … displicuisset Plut. Mor. 55 [422] D, De adulatore 11 (transl. ASD IV, 2, p. 133, 410–412 Lacon … ascendes Plut. Pel. 34, 6. ll. 332–333). The app. crit. shows that Er. 410 Diagoram Successful Rhodian athlete, win- substituted this apophthegm for a dictum of ner at the Olympic Games in 464 (cf. Pind. Callicratidas, based on Cic. Off. I, 84; cf. Olymp. 7). Apophth. [208]–[209]. 168 APOPHTHEGMATVM LIBER II

426 [426] 79 Demonides amissis furto crepidis precatus est, vt eius qui sustule- 427 rat pedibus conuenirent. Visus est bene precari, quum illi magnum precaretur 428 malum, videlicet pedes distortos, quales habebat Demonides. [B] 429 [427] 80 Lacedaemonii cum Smyrnaeis egentibus commeatum misissent 430 atque illi beneficium verbis attollerent, Lacedaemonii sermonem interrumpentes 431 ‘Nil magni est,’ inquiunt. ‘Haec enim collegimus vnius diei prandio nobis et 432 iumentis detracto’. Gratius est beneficium quod extenuatur ab eo qui confert. 433 Nam qui quod largiuntur exaggerant (qui plerisque mos est), bonam gratiae par- 434 tem amittunt. [A] 435 [428] 81 Lacydes Arcesilai familiaris Cephisicrati crimen laesae maiestatis LB 143 deprecanti vna cum reliquis ami|cis aderat. At quum accusator annulum exhiberi 437 flagitaret, per quem coargui poterat, isque clam in terram demisisset, Lacydes 438 sentiens pede imposito texit. Inficiatus est igitur Cephisicrates et absolutus. Mox 439 reo iudicibus, vt mos est, agenti gratias quidam e iudicum numero, qui viderat, 440 iussit vt Lacydi quoque gratias ageret. 441 [429] 82 Arcesilaus quum arderet podagrae doloribus eumque Carneades 442 inuisisset atque exiret tristis, ‘Mane,’ inquit, ‘Carneade, nihil enim illinc huc peruenit’, ostensis pedibus et pectore, sentiens pedes quidem dolere, sed animum 443 dolore vacuum esse. 444 445 PRISCA LACEDAEMONIORVM INSTITVTA

~~446 [430] 1 Ad publica conuiuia ingredientibus qui natu erat maximus singu- 447 lis ostendebat fores, dicens: ‘Per has nullus egreditur sermo’, admonens nihil~~

~~441 eumque A–C: cumque D–LB.~~

[426] 439 vt … est Perhaps a translation of Üv ∂oiken, 426–427 Demonides … conuenirent Plut. Mor. taken from the clause that follows: toÕ 18 D, De audiendis poetis 3. Kjfisokrátouv deziouménou toùv dikastàv 426 Demonides Otherwise unknown. Plutarch eﬁv tiv Üv ∂oiken ëwrakÑv tò genómenon êké- calls him a cripple: aï Damwnída (Djmwnídou leuse … v.l.) toÕ xwloÕ krjp⁄dev. [429] [427] 441–443 Arcesilaus … pectore Cic. Fin. V, 94. 429–432 Lacedaemonii … detracto Plut. Mor. 441 Arcesilaus or Arcesilas, head of the Acad- 64 B, De adulatore 22 (transl. ASD IV, 2, p. emy from between 268 and 265 until his 146, ll. 730–733). death in 241/40. 429 Smyrnaeis Inhabitants of Smyrna in Asia 441, 442 Carneades, Carneade The name of this Minor. philosopher occurs as a variant of Charmides [428] in the passage from Cic. Fin. rendered in this 435–440 Lacydes … ageret Plut. Mor. 63 E, De apophthegm. Carneades (214/13–129/28) was adulatore 22 (transl. ASD IV, 2, p. 145, ll. not a contemporary of Arcesilaus. 710–715). [430] 435 Lacydes … familiaris Lacydes succeeded 446–447 Ad … sermo Plut. Mor. 236 F, Arcesilaus as head of the Academy in 241/40. Apophth. Laconica, inst. 1. Cf. Adag. 601 Cephisicrati Cephisicrates or, according to (Odi memorem compotorem), ASD II, 2, p. Plutarch and Er.’ former translation, Cephi- 128, ll. 30–32; Lingua, ASD IV, 1A, p. 74, ll. socrates, is otherwise unknown. 576–579. 438 Inficiatus est See ASD IV, 2, p. 145, n.l. 713. 447 Silentium*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 169

448 effutiendum si quid liberius dictum esset in conuiuio. Hunc morem instituit 449 Lycurgus. 450 [431] 2 Quoniam apud Lacedaemonios in summo precio erat ius, quod illi 451 nigrum appellant, adeo vt seniores hoc contenti non desiderarent carnes, sed eas 452 iuuenibus cederent, Dionysius Siciliae tyrannus dicitur huius gratia coquum 453 emisse Laconicum eique mandasse vt sibi hoc ius appararet, nullis parcens 454 impendiis. Quod vbi rex gustasset ac displicuisset, expuit. Tum coquus ‘Hoc’ 455 inquit ‘ius, o rex, sumendum est posteaquam te Laconum more exercueris et in 456 Eurota laueris’. Festiuius hoc narratur a M. Tul. Tusc. quaest. lib. 5, in hoc 457 varians a Plutarcho, quod scribit illum Spartae in phiditiis coenauisse et a coena 458 negasse sibi nigrum illud ius, quod coenae caput erat, placuisse; tum qui illud 459 coxerat respondisse minime mirum si displicuisset, condimenta enim deesse; ac 460 Dionysio rogante quae tandem illa, ‘Labor’ inquit ‘in venatu, sudor, cursus ab 461 Eurota, fames, sitis’; his enim rebus Lacedaemoniorum epulas condiri. 462 [432] 3 Lacedaemonii posteaquam moderate biberunt in conuiuiis publi- 463 cis, discedunt absque teda; non enim fas est illis ad lumen incedere nec hac via 464 nec illa, quo consuescant in tenebris noctuque confidenter et intrepide ire. Id 465 interdum in bellis vsu venit, vt necesse sit. 466 [433] 4 Iidem literas quidem discebant ad vsum, caeteras vero disciplinas 467 exoticas eiiciebant, nec minus homines harum professores quam ipsos libros. 468 Haec autem erat illorum eruditio, bene parere magistratibus, patientem esse labo- 469 rum et in praelio aut vincere aut mori. Hoc animo fuerunt olim et Romanorum 470 quidam, qui philosophos Graecos vrbe pepulere, quod curiosis disciplinis auerte- 471 rent iuuentutem ad ocium et ignauiam redderentque ad disserendum quidem 472 instructos, ad gerenda vero reipublicae munia inutiles. Quid illi dixissent, si 473 sophistarum gryphos, si Nominalium et Realium frigidissimas argutias audissent?

~~455 in B C: om. A.~~

448–449 Hunc … Lycurgus Plut. Lyc. 12, 8. also refers to Plutarch’s apophthegm (ll. [431] 707–709). 450–456 Quoniam … laueris Plut. Mor. 236 [432] F–237 A, Apophth. Laconica, inst. 2. 462–464 Lacedaemonii … ire Plut. Mor. 237 A, 452 Dionysius … tyrannus There are two ver- Apophth. Laconica, inst. 3. sions: in Plut. Mor. 236F Dionysius is tyrant 463 Tenebris assuescere*. of Sicily, in Plut. Lyc. 12 he is “one of the [433] kings of Pontus”, i.e., probably, Dionysius of 466–469 Iidem … mori Plut. Mor. 237 A, Heraclaea Pontica, cf. Fuhrmann, nn. ad Apophth. Laconica, inst. 4. Plut. Mor. 236F. 468 Philosophia rusticana*. 455 Exercitatio pro condimento*. 469–472 Hoc … inutiles See the passage pre- 456 Eurota The river Eurotas in Sparta. ceding Apophth. [1], n.ll. 13–14. 456–461 Festiuius … condiri Cic. Tusc. V, 98 473 gryphos I.e. griphos (‘riddles’). (461 “epulae condiuntur”), quoted in Nominalium et Realium The Nominalists Adag. 1751 (Tanquam in phiditiis), ASD II, and Realists, adherents of divergent philo- 4, pp. 181–182, ll. 701–707. This adage sophical schools in the Middle Ages. 170 APOPHTHEGMATVM LIBER II

474 [434] 5 Perseuerabant absque tunicis vestem vnicam accipientes, corpori- 475 bus squalidi, quippe a balneis et vnguentis fere in totum abstinentes. Nemo tales 476 facile inuadit tum inopes tum duros; nec malis artibus cogebantur rem quaerere, 477 qui tam paruo contenti sunt. Haec Lacedaemonii, qui nec philosophorum dog- 478 mata nec Christum nouerant; et non pudet nos delitiarum nostrarum? Anacho- 479 ritas vocamus, qui quatuor vestibus contenti sunt. 480 [435] 6 Iuuenes vero gregatim ac turmatim dormiebant supra stibadas, her- 481 bae genus, quas ipsi sibi congerebant ex arundine apud Eurotam nascente, cuius 482 summa non ferro sed manibus defringebant. Per hyemem vero substernebant sibi 483 quos vocant lycophones ac stibadiis commiscebant, quod ea materia caloris quid- 484 dam habere videretur. Vbi sunt nunc qui toto corpore plumis anserinis indor- 485 mientes queruntur ob duriciem sibi dolere latera? 486 [436] 7 Amare puerorum indolem, qui probo ingenio videbantur, permis- 487 sum illis erat; caeterum abuti illis turpissimum habebatur, quasi corpus adamare- 488 tur potius quam animus. Quod si quis accusatus esset, quod parum honestam 489 cum illis habuisset consuetudinem, is per omnem vitam infamis erat et a publicis 490 honoribus submouebatur. Hoc non solum in pueris, quorum aetati consulens lex 491 permisit grandioribus amare sed citra turpitudinem, locum habet, verum etiam 492 in coniugibus; non enim recte amat vxorem, qui corpus amat potius quam ani- 493 mum. LB 144 [437] 8 Mos erat vt adolescentes quopiam abituri a se|nioribus interroga- 495 rentur quo irent et ad quid; obiurgabatur autem, qui vel non responderet per- 496 contanti aut friuolas causas recitaret. Senior qui non obiurgarat adolescentem 497 ipso praesente delinquentem, eidem poenae erat obnoxius quam daturus erat si 498 peccasset ipse. Caeterum qui obiurgationem moleste ferebat, in magno erat pro- 499 bro. Merito puerorum errata imputantur iis, quorum partes erant ea vel arcere vel 500 corrigere. Simul autem magna necessitas habebat seniores, ne quid testibus ad- 501 olescentibus praeter decorum committerent. Nam qua fronte obiurgarent iuniores, 502 si ipsi senes essent obiurgandi?

~~480 supra B C: super A. 492–493 animum Ac B C: animam A D–LB. 483 lycophones A–C: lycophanes D–LB.~~

[434] 483 lycophones A plant; see Liddell-Scott s.v. 474–475 Perseuerabant … abstinentes Plut. Mor. lukófwn. Lycophanes in D–LB (see app. crit.) 237 B, Apophth. Laconica, inst. 5. corresponds with v.l. lukofánav. 474 Frugaliter*. stibadiis Cf. stibádion, dim. of stibáv. [435] [436] 480–484 Iuuenes … videretur Plut. Mor. 237 B, 486–490 Amare … submouebatur Plut. Mor. Apophth. Laconica, inst. 6. 237 B–C, Apophth. Laconica, inst. 7. 480 Frugaliter*. 486 Amor animi*. stibadas Liddell-Scott s.v. stibáv: “bed of [437] straw, rushes, or leaves, whether strewn loose 494–499 Mos … probro Plut. Mor. 237 C, …, or stuffed into a mattress”. Perhaps her- Apophth. Laconica, inst. 8. bae genus (not found in Plutarch’s text) 496 Sapienter*. would fit better with lycophones. APOPHTHEGMATVM LIBER II 171

503 [438] 9 Si quis in peccato deprehensus fuisset, is cogebatur aram quandam 504 quae erat in vrbe circumire ac vituperationem interim in ipsum compositam 505 canere, quod nihil aliud erat quam seipsum sua voce obiurgare. Ingenui pudore 506 et laudis amore melius ducuntur ad honesta; virgis aut flagris caedi seruile est. 507 [439] 10 Quin et ille mos erat, vt iuuenes non solum suos quisque parentes 508 reuererentur hisque dicto audientes essent, verum etiam vt omnes seniores vere- 509 rentur, tum de via cedentes tum e sedibus assurgentes ac praetereuntibus illis 510 taciti quietique. Qua re factum est vt quisque non, quemadmodum fit in aliis 511 ciuitatibus, in proprios modo liberos, seruos ac possessiones autoritatem haberet, 512 verum etiam in amicorum ac vicinorum liberos ac possessiones perinde ius habe- 513 ret atque in sua propria; vt omnia quam maxime inter se communiter haberent 514 ac aliena quisque non aliter quam sua curaret. Intellexerunt illi quantam vtilita- 515 tem haberet communitas non adacta, sed ex mutua beneuolentia proficiscens. 516 Quod enim a Pythagora proditum est, amicorum communia esse omnia, id illi 517 volebant in republica sua quam latissime patere. Omnes enim ciues inter se amici 518 sunt, multo magis omnes eandem professi religionem. Postremo inter omnes 519 homines, ob hoc ipsum quod homines sunt, intercedere deberet mutua beneuo- 520 lentia. 521 [440] 11 Caeterum puer abs quopiam castigatus si querelam ad patrem 522 detulisset, turpe erat patri, si hoc audito non iterum filium emendasset. Siquidem 523 ex institutione maiorum habebant hanc de se mutuo fiduciam, vt crederent 524 neminem esse qui cuiusquam liberis, quos quisque pro suis habebat, quicquam 525 imperaret inhonestum. Prima aetas quoniam nondum sentit quid turpe, quid 526 honestum, verberibus eget. Solent autem pueri a praeceptoribus caesi apud 527 parentes queri de crudelitate eorum a quibus castigati sunt. Ea res quoniam 528 minuebat aliorum seniorum autoritatem, hanc fenestram occluserunt liberis suis, 529 vt omnium seniorum eadem esset in pueros autoritas quae patribus. 530 [441] 12 Furantur illic pueri etiam ex esculentis quicquid possunt, dis- 531 centes dextre imponere vel dormientibus vel indiligentius sua seruantibus. Depre- 532 henso poena erat vapulare et esurire. Datur enim illis coena perquam tenuis, quo

~~529 quae patribus A–D: om. BAS LB. 530 illic A–C: illi D–LB.~~

[438] [440] 503–505 Si … obiurgare Plut. Mor. 237 C, 521–525 Caeterum … inhonestum Plut. Mor. 237 Apophth. Laconica, inst. 9. D, Apophth. Laconica, inst. 11. 503 Castigatio*. 521 Disciplina puerorum*. 505–506 Ingenui … est Cf. Apophth. [2], ll. 524 quos … habebat Explanation added to the 33–34. paraphrased text by Er.; cf. Apophth. [439], ll. [439] 510–514. 507–514 Quin … curaret Plut. Mor. 237 C–D, [441] Apophth. Laconica, inst. 10. 530–544 Furantur … obsistit Plut. Mor. 237 510 Communitas*. D–F, Apophth. Laconica, inst. 12–13. 516 Quod … omnia See Adag. 1 (Amicorum 532 Furandi ars*. communia omnia), ASD II, 1, pp. 84–86. 172 APOPHTHEGMATVM LIBER II

533 dum suopte ingenio depellunt inopiam cogantur audaces esse et callidi. Hoc erat 534 quur cibi inopia premerentur; quin ob id etiam dabatur illis victus exiguus, vti 535 consuescerent nunquam expleri ad satietatem vsque, sed famem tolerare possent. 536 Siquidem hac ratione existimabant illos et ad bellum vtiliores euasuros, si valerent 537 et post toleratam inediam perdurare in laboribus; quin et temperantiores vili- 538 busque contentos fore, si longo tempore minimis impendiis degerent. Insuper, si 539 citra obsonium assuescerent viuere et quemuis cibum appositum boni consulere, 540 existimabant corpora fore tum salubriora tum maiora, quod subtracta cibi copia 541 conferret ad proceritatem, dum non depressa corpora tolluntur in altum potius 542 quam in latum; reddunturque etiam pulchriora. Tenuis enim et gracilis corpo- 543 rum habitudo obsequitur artuum momento; obesitas vero ex cibi copia collecta 544 propter grauitatem obsistit. Vt ea gens nihil dabat voluptati delitiisue, sed in 545 omnibus spectabat reipublicae commoda, longe lateque dissentiens a plurimo- 546 rum sententia, qui sibi persuadent nihil esse vtilius quam pueros immodico cibo 547 potuque saginare, quum ea res non modo pigros reddat et laboribus inutiles, 548 verum etiam tum corpora reddat deformiora tum ingenia crassiora! 549 [442] 13 Nec minor illis cura fuit de genere musices, modulorum et can- 550 tionum, quam de victu, cultu et caeteris quae commemorauimus. Haec autem LB 145 talis erat, vt animi | vim ac spiritus excitaret et impetum diuino afflatui similem 552 adque res gerendas accommodum induceret, quum reliquis Graeciae ciuitatibus 553 magis placeret musica demulcens et ad voluptatem mollitiemque effoeminans 554 animos. Nam Plato magni referre putat, quo genere musices vtatur ciuitas. 555 [443] 14 Quin et orationis genus simplex et inaffectatum, nihil habens 556 molle ac delicatum, nec in aliis versabatur argumentis quam vel in laudibus 557 eorum qui fortiter ac generose vitam exegissent quique pro Sparta occubuissent 558 et ob id ab omnibus vt beati celebrabantur, vel in vituperandis his qui metu pe- 559 riculorum nihil egregii gessissent et qui ob ignauiam a morte cruciabilem infeli- 560 cemque vitam viuerent, vel in pollicitatione per gloriae studium accendente ani-

~~533 dum suopte ingenio depellunt A–D: suopte 543 momento B C: augmento A. ingenio depellentes BAS LB; audaces B C: et 555 genus B C: genus erat A. audaces A. 559 et B C: vt A.~~

539 Non est stilus Plutarchi. Sententia est apud [442] Xenophontem [Lac. pol. 2, 5–6]*. In Ald.Er., 549–552 Nec … induceret Plut. Mor. 237 F–238 p. 208, Er. noted down po⁄a frásiv in the A, Apophth. Laconica, inst. 14. margin next to the same passage. 550 Musica virilis*. citra obsonium (…) viuere Ald., p. 208: 552–554 quum … animos Cf. Plat. Rep. III, 398 E. ânocían âpoférein (üpoférein v.l.). Er. fol- 554 Nam … ciuitas Plat. Rep. III, 398 C–403 C. lowed Filelfo, f. y7vo: “sine obsonio degere”, [443] and Regio, p. 166: “absque opsonio degendo”. 555–561 Quin … accommodate Plur. Mor. 238 543 obesitas … collecta Ald., p. 208: ∏zeiv … A, Apophth. Laconica, inst. 14. polutrópouv (polutrófouv emend.), Ald.Er.: 560–561 vel … accommodate Plut., loc. cit.: polutrófouv. Fuhrmann ascribes the emen- êpaggelía te kaì megalauxía pròv âret®n dation to Turnebus, whereas Nachstädt gives prépousa ta⁄v ™likíaiv, i.e.: “suivant l’âge it to Xylander. From Ald.Er. it is clear that des chanteurs, l’engagement de se montrer Erasmus had thought of this correction in vertueux ou l’affirmation orgueilleuse de Plutarch’s text before them. l’être” (Fuhrmann). APOPHTHEGMATVM LIBER II 173

561 mos ad virtutem, ad cuiusque aetatem accommodate. Itaque tres erant apud illos 562 chori iuxta triplex aetatum discrimen, quibus in festis simul constitutis senum 563 chorus incipiens canebat: Nos fuimus olim strennui iuuenculi. 564 565 Secundus, in quo erant viri robustae aetatis, ita respondebat: 566 At nos sumus; si vis, facito periculum. 567 568 Porro tertius, qui erat puerorum, ita canebat: Praestantiores nos futuri olim sumus.

569 [444] 15 Quin insuper apud illos erant numeri, ad quos temperarent inces- 570 sum, concitandis animis ad fortitudinem, audaciam mortisque contemptum 571 accommodi, quibus vtebantur tum in choris tum ad tibiam tendentes in hostem. 572 Siquidem Lycurgus rei bellicae studium cum musices studio copulauit, quo nimi- 573 rum nimius bellandi ardor modulatione temperatus consonantiam aptumque 574 concentum haberet. Vnde mos erat, vt in bellis rex priusquam iniret praelium 575 Musis sacrificaret, quo pugnantes facinora aederent digna quae scriptis hones- 576 taque memoria celebrarentur. Nec permittebant vt quisquam aliquid de veteri 577 musica mutaret, adeo vt Terpandrum, quum esset antiquissimus et omnium eius 578 aeui citharoedorum praestantissimus egregiusque gestorum heroicorum celebra- 579 tor, tamen ephori mulctauerint eiusque citharam arreptam paxillo affixerint, 580 quod vnam tantum chordam in ea praeter necessitatem intendisset ob vocis varie- 581 tatem. Non enim probabant modos nisi simplicissimos. Ac Timotheum certan- 582 tem in Carneis (id festum erat in honorem Carni cuiusdam vatis institutum; 583 Pausanias autem indicat apud illos Apollinem dici Carnion) ex ephoris quidam 584 arrepto ense interrogaret, ex vtra citharae parte incidi vellet chordas quae accesse- 585 rant vltra septem. Vt vbique gens illa frugalitatem colebat, luxum horrebat, 586 metuens a maiorum institutis recedere, quod ex his fontibus nasci soleat omnis 587 rerum publicarum pernicies!

~~581 probabant A–C: probant D–LB.~~

561 Chori tres*. 572–574 Siquidem … haberet Cf. Apophth. [37], 561–568 Itaque … sumus Plur. Mor. 238 A–B, ll. 365–368. Apophth. Laconica, inst. 15. Cf. Adag. 850 574–576 Vnde … celebrarentur Cf. Apophth. (Fuimus Troes), ASD II, 2, p. 372, ll. 8–23. For [187]. The underlying idea is that unreason- other versions of the translated apophthegm ing pugnacity will not result in deeds which see Walther Ludwig, Der dreiteilige Chor der deserve commemoration. Lakedämonier bei Plutarch und Petrus Crini- 576–585 Nec … septem Plut. Mor. 238 C, tus, Philologus 145 (2001), pp. 150–157. Apophth. Laconica, inst. 17. Cf. Apophth. [175]. [444] 577 Terpandrum Musician from Lesbos (early 569–576 Quin … celebrarentur Plut. Mor. 238 7th cent.), who worked in Sparta. B–C, Apophth. Laconica, inst. 16. 581 Timotheum Musician from Miletus (c. 570–571 concitandis … accommodi Cf. Apophth. 450–360). [37], ll. 343–345. 582 Carneis A Dorian festival. 572 Musicae genus*. 582–583 id … Carnion See Paus. III, 13, 4. 174 APOPHTHEGMATVM LIBER II

588 [445] 16 Quin et sepulchrorum vniuersam superstitionem sustulit Lycur- 589 gus, permittens vt non solum intra ciuitatem humarentur cadauera, verum etiam 590 vt monumenta templis vicina haberentur. Submouit et funebres expiationes nec 591 concessit vt quicquam vna cum cadauere sepeliretur; nam aliae nationes, si quid 592 fuisset viuo charissimum, id mortuo addebant in sepulchro damnosa simul ac 593 ridicula superstitione, quasi mortui sentiant aliquid; sed in puniceo amictu et 594 oleae foliis ex aequo positos omnes sepeliri iussit. Vetuit etiam titulos et inscrip- 595 tiones addi monumentis, praeterquam eorum qui in bello cecidissent. Sustulit 596 autem et luctus et funebres naenias, quas reliquorum hominum vulgus incredibili 597 sumptu et apparatu etiam per conductos ploratores celebrare consueuit magna 598 specie dementiae, quasi manium sit vllus sensus, aut si quid sentiunt, iisdem 599 rebus delectentur, quas in vita non iudicio sed animi vitio dilexerunt. 600 [446] 17 Peregrinari illis concessum non erat, ne morum peregrinorum 601 vitaeque incompositae contagium attraherent. Quin et peregrinos vrbe exigebant, 602 ne paulatim inundantes mali cuiuspiam ciuibus existerent magistri. Quisquis 603 autem ciuium non tulisset liberorum suorum iuxta patrios ritus institutionem, 604 iure ciuium priuabatur. Rursus narrant quidam, quicunque peregrinus Spartanae 605 ciuitatis institutis sustineret exerceri, eum ex Lycurgi sententia admitti in eam 606 ciuilitatis portionem quae fuerat a priscis ordinata. Caeterum vendere ius ciuita- LB 146 tis nulli phas erat. | Perspexerat vir ille prudentissimus commerciis exterorum ac 608 negociatorum ciuitates quamuis bene institutas corrumpi, quod ad nequitiam 609 omnes sunt magis dociles quam ad virtutem. Sed nulla mixtura perniciosior 610 quam quae per imperii translationem prolationemue inuehitur. Sic influxu Grae- 611 carum nationum effoeminata est Roma; sic barbarorum commercio tandem et 612 Sparta ex sanctissima facta est corruptissima; sic aliarum nationum admixtu 613 effoeminata est Gallia, nonnihil etiam Germania. 614 [447] 18 Vicinorum famulis perinde vt suis vti mos erat, si quando quis 615 opus haberet; itidem et canibus et equis, nisi forsitan his tum opus esset hero. 616 Quin et ruri si qua re quis egeret, apertis foribus et ablatis ab eo qui habebat ad 617 vsum praesentem accommodis obsignabat locum vnde abstulerat atque abibat. 618 Inter huiusmodi mores vbi locum inueniret insatiabilis auaritia? Vbi rapacitas

~~609 sunt B C: sint A.~~

[445] [446] 588–596 Quin … naenias Plut. Mor. 238 D, 600–607 Peregrinari … erat Plut. Mor. 238 Apophth. Laconica, inst. 18. In Ald.Er., p. 209, D–E, Apophth. Laconica, inst. 19–22. Er. noted down tà poluándria pljsíon in the 600 Peregrini mores*. margin next to the opening lines of the 605–607 eum … erat Fuhrmann supposes a apophthegm. lacuna between t±v politeíav katà tò boú- 591 Superstitio funerum*. ljma toÕ Lukoúrgou mete⁄xe and tàv ârx±qen 591–593 nam … aliquid Added to the para- diatetagménav moírav· pwle⁄n dˆ oûk êz±n. phrased text by Er. [447] 597 conductos ploratores Cf. Hor. Ars 431–432: 614–617 Vicinorum … abibat Plut. Mor. 238 E, “Ut qui conducti plorant in funere dicunt / Apophth. Laconica, inst. 23. Et faciunt prope plura dolentibus ex animo”. 614 Communitas*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 175

619 aliena pro suis vindicantium? Vbi supercilium e diuitiis sumptum? Vbi latronum 620 immanitas ob aliquantulum nummorum viatorem ignotum et innocuum iugu- 621 lantium? Diceres hos germane Christianos, si pro Lycurgo Christum nacti fuis- 622 sent legum latorem. 623 [448] 19 In bellis vtebantur puniceis tunicis, siue quod hic color videbatur 624 illis aliquid habere virile, siue quod sanguineus coloris rubor plus terroris incute- 625 ret bellorum imperitis, siue ne protinus conspicuum esset hostibus si quis vulnus 626 accepisset, sed vtiliter lateret ob vestem sanguini concolorem. 627 [449] 20 Si quando strategemate, hoc est callido consilio superassent hos- 628 tem, Marti bouem immolabant; sin aperto praelio, gallum; hoc pacto consuefa- 629 cientes belli duces, vt non solum fortes essent ad praelium, verum etiam callidis 630 consiliis aduersus hostem instructi. Praeclarius enim existimabant hostem ingenio 631 citra sanguinem deiicere quam pugna plerunque vtrinque cruenta. 632 [450] 21 Cum deos comprecantur hoc votis addunt, vt possint iniuriam 633 pati, quod neminem iudicarent ad gerendum imperium aut alioqui magnas res 634 obeundas idoneum, qui quauis iniuria commoueretur. 635 [451] 22 Summa comprecationis haec erat, vt dii bonis adderent honesta, 636 praeterea nihil. Non aliud petebant virtutis praemium quam honestam famam, 637 quum multo alia sint aliarum gentium vota, non solum multiloqua verum etiam 638 inutilia, nonnunquam et turpia a diis postulantium. 639 [452] 23 Venerem, quam illi vocant MorfÉ, armatam colunt; quin omnes 640 etiam deos deasque hac figura fingunt vt lanceam teneant, hac imagine signifi- 641 cantes omnes esse bellica virtute praeditos. Quoniam nihil ducebant turpius 642 ignauia, nihil bellica virtute pulchrius, tali specie proponebant deos suos, quales 643 cupiebant esse ciues. At caeterorum Graecorum theologia faciebat deos ociosos et 644 quietos eoque fingebant illos gestu recumbentium. Porro quum archetypum 645 omnis honesti petendum sit a numine, periculosum est reipublicae tales facere 646 deos, quales si quis imitetur, inutilis aut perniciosus sit reipublicae futurus.

~~625 siue B C: vel A. lantur D–LB. 637 multo B C: multa A. 644 recumbentium B C: procumbentium A. 638 postulantium A: postulantum B C, postu-~~

[448] p. 209, has the meaningless âxa⁄v. 623–626 In … concolorem Plut. Mor. 238 F, [451] Apophth. Laconica, inst. 24. 635–636 Summa … nihil Plut. Mor. 239 A, 623 Callide*. Apophth. Laconica, inst. 27. [449] 635 Vota*. 627–630 Si … instructi Plut. Mor. 238 F, [452] Apophth. Laconica, inst. 25. 639–641 Venerem … praeditos Plut. Mor. 239 A, 627 Consilium in bellis*. Apophth. Laconica, inst. 28. Cf. Adag. 1181 [450] (Manum admouenti fortuna est implo- 632–633 Cum … pati Plut. Mor. 239 A, randa), ASD II, 3, p. 194, ll. 451–453. Cf. Apophth. Laconica, inst. 26. Cf. Apophth. Apophth. [347]. [340], [508]. 639 Armati dii*. 632 Tolerantia*. 639 quam … MorfÉ This detail is added to the votis Ald.Er. (and codd.) eûxa⁄v, where Ald., paraphrased text by Er.; cf. Paus. III, 15, 11. 176 APOPHTHEGMATVM LIBER II

647 [453] 24 Iam et prouerbio celebratum est apud illos admota manu fortu- 648 nam esse inuocandam; quo significabant sic esse inuocandos deos, vt simul et 649 manum apponamus et nostram addamus operam, alioqui frustra inuocari. Verum 650 est numini acceptum ferri oportere, si quid in actionibus hominum prospere 651 cedit, sed non fauet numen ociosis ac pigris. Vult sua munera ad nos per nostram 652 venire industriam, ne stultum videatur, si faueat ipsius dona contemnentibus. 653 [454] 25 Pueris ostendebant seruos qui vino essent temulenti, quo magis 654 abominarentur ebrietatem, videntes quam deforme spectaculum sit homo immo- 655 dico madens vino quamque dementi similis. Imo cogebant helotes quampluri- 656 mum bibere, deinde saltationes ineptas saltare et carmina quaedam ridicula 657 canere. Ita quod alii prolixo sermone vix persuadent, sobrietatem esse rem hones- 658 tissimam, ebrietate nihil esse homine indignius, illi compendio ponebant ob ocu- 659 los, sed in mancipiis, ad quorum mores degenerare ingenuis turpissimum est. 660 [455] 26 Mos erat apud illos non pulsare fores atriorum, sed voce foras euocare si quid vellent. Adeo nihil clam geri volebant, sed propalam omnia. | LB 147 [456] 27 Strigilibus quibus sudor abstergetur non ferreis sed arundineis 663 vtebantur in balneis, vt minus operosis paruoque parabilibus, nusquam non 664 memores frugalitatis ac parsimoniae. 665 [457] 28 Comoedias et tragoedias non audiebant, vt nec serio nec ioco 666 quicquam audirent repugnans legibus. Leges enim prohibent stupra, incestum et 667 adulteria, prohibent dolos, iniurias, furta caeteraque flagitia, at in fabulis talia 668 poetae diis affingunt. Nec placuit illis quorundam excusatio fabulas ad volupta- 669 tem fingi, non ad fidem veri. Voluptas ea corrumpit imbecillium animos. Hanc 670 ob causam Archilochum poetam, quum venisset in Lacedaemonem, eadem hora 671 expulerunt, quod intellexerant ab illo scriptum satius esse abiicere arma quam 672 mori. Carmen sic habet:

~~653 ostendebant A B: ostendebat C. 662 abstergetur B C: abstergeretur A. 655 helotes B C: illos A.~~

[453] 662–663 Strigilibus … vtebantur Plut. Mor. 239 647–649 Iam … inuocari Plut. Mor. 239 A, B, Apophth. Laconica, inst. 32. Apophth. Laconica, inst. 29. Cf. Adag. 1181 662 Parsimonia*. (Manum admouenti fortuna est implo- [457] randa), ASD II, 3, pp. 194–196. 665–666 Comoedias … legibus Plut. Mor. 239 647 Industria*. B, Apophth. Laconica, inst. 33. [454] 666–668 Leges … affingunt Cf. Plat. Rep. II, 653–654 Pueris … ebrietatem Plut. Mor. 239 A, 377 C–383 C; Cic. Nat. I, 42; see also Apophth. Laconica, inst. 30. Apophth. [12], ll. 131–133. 653 Temulentia*. 670–676 Archilochum … obueniet Plut. Mor. 655–657 Imo … canere Plut. Lyc. 28, 8–9; cf. 239 B, Apophth. Laconica, inst. 34. Cf. Adag. Adag. 3835 (Spartae serui maxime serui), 1197 (Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3, ASD II, 8, p. 195, ll. 375–377. pp. 209–210, ll. 762–770; Moria, ASD IV, 3, [455] p. 96, ll. 471–473. 660–661 Mos … euocare Plut. Mor. 239 A, 670 Archilochum Poet from Paros (c. Apophth. Laconica, inst. 31. 680–640), who lived as a soldier. [456] APOPHTHEGMATVM LIBER II 177

673 Scuto aliquis gaudet Saiorum, quod bene pulchrum 674 Deserui nolens inter opaca rubi. 675 Ille quidem clypeus valeat, quoniam mihi posthac Illo haud deterior forsitan obueniet. 676 677 [458] 29 Virginibus ac pueris sacra erant communia, quo vel sic puellae ad 678 masculinum robur proficerent. 679 [459] 30 Sciraphidam mulctarunt ephori, quod a multis erat iniuria affec- 680 tus. Interpretabantur enim illius ignauiam esse in causa, quod complures aude- 681 rent eundem laedere. Nam qui veterem impune fert iniuriam, inuitat nouam. Si 682 qui primus laeserat delatus dedisset poenas legibus, caeteri temperassent ab iniu- 683 ria. 684 [460] 31 Scutiferum militem interemere, quod scuto nonnihil purpurei 685 panni intertexuisset. In tantum horrebant exemplum peregrinae luxuriae, non 686 ignari ex minimis initiis immedicabilem vitiorum colluuiem inundare eoque 687 tutissimum esse iudicantes principiis obstare. Ob id in primos autores seuerissime 688 animaduertebant. Plurimum nocuit reipublicae quisquis fenestram vitiis aperuit. 689 [461] 32 Adolescentulum ex eorum numero qui exercebantur increpue- 690 runt, quod viam nosset quae ducit in Pyleam. Adeo studebant suos a peregrina-

~~679 erat B C: esset A.~~

673–676 Scuto … obueniet This is a Latin ren- 679 Lenitas praua*. dering of Archil. fr. 6 Diehl (= fr. 5 West2), Sciraphidam Perhaps a contemporary of but without the first half of the second Lysander; see Plut. Lys. 17, 3. hexameter, which is missing in Plutarch’s [460] text. It is supplemented (between ‘< >’) 684–685 Scutiferum … intertexuisset Plut. Mor. from Sextus Empiricus by Nachstädt; for 239 C, Apophth. Laconica, inst. 37. The text more information cf. app. ad Archil. fr. 5 in Plut. is obscure (see Nachstädt and West2. Cf. n.ll. 670–676. It is remarkable Fuhrmann ad loc.): Sakkofóron âne⁄lon, that Er. rendered the incomplete verses in dióti paruf®n eîv tòn sákkon ênébale. Er. such a way that there are now two complete apparently substituted sákov (neutr., shield) elegiac distichs in the Latin. He says for sák(k)ov (masc., coarse cloth), following nothing about the incomplete state of the Filelfo, f. y8vo: “Scutatum militem intere- poem in Plutarch. mere: quoniam taelam quandam in scutum 673 Saiorum A Thracian tribe. Archilochus imposuisset”. spent part of his life on the island of Thasos, 684 Seueritas*. a Parian colony, near the coast of Thrace. [461] 673–674 quod … rubi Ald., p. 209: ˆAspídi … 689–690 Adolescentulum … Pyleam Plut. Mor. ∞n perì qámnwç / ∂ntov (emend.; ∂ntov – 239 C, Apophth. Laconica, inst. 38. neutr., ‘armour’, ‘gear’) âmÉmjton kállipon 689 Peregrini mores*. oûk êqélwn. 690 viam (…) quae … Pyleam The meaning of [458] t®n eîv Pulaían ödòn is unclear (see 677 Virginibus … communia Plut. Mor. 239 C, Nachstädt and Fuhrmann ad loc.). Cf. Lid- Apophth. Laconica, inst. 35. dell-Scott s.v. Pulaía III, referring to this 677–678 quo … proficerent Plut. Lyc. 14, 4 apophthegm: “a place (perh. in Arcadia, cf. mentions the avoidance of effeminacy as a St[eph]. Byz.) considered undesirable for reason for this usage. Cf. Apophth. [268]. Spartan youths”. The same toponym occurs [459] in Adag. 1657 (Nouit haec Pylaea et Tytty- 679–680 Sciraphidam … affectus Plut. Mor. 239 gias), ASD II, 4, p. 123, l. 816: “in Pylaea (is C, Apophth. Laconica, inst. 36. est Arcadiae locus)”. 178 APOPHTHEGMATVM LIBER II

691 tionibus ac rerum exoticarum cognitione seruare alienos, ne per occasionem a 692 patriis institutis degenerarent, praesertim cum Arcadia, cuius est Pylea, luxu deli- 693 tiisque barbaricis esset corrupta. 694 [462] 33 Ctesiphontem eiecerunt, qui se profitebatur de re quauis totum 695 diem posse dicere, dicentes boni oratoris esse sermonem habere rebus parem. 696 Nulla in re iustius putarunt adhibendam frugalitatem quam in oratione, quam 697 Hesiodus non aliter quam preciosum thesaurum parcissime censet esse depro- 698 mendam ad vsum, non ad ostentationem. 699 [463] 34 Pueri apud illos in ara Dianae, cui ab indeiicibili virtute cogno- 700 men Orthia, flagellis ex more totum diem caeduntur. Itaque frequenter durant ad 701 mortem vsque hilares ac laeti, concertantes inter sese de victoria, quis ipsorum 702 diutissime fortissimeque toleret verbera; victor cum primis celebris habetur. Hoc 703 certaminis genus appellant diamastígwsin. Renouatur autem quotannis. Huius 704 consuetudinis originem indicat Plutarchus in vita Aristidis. Quum Pausanias 705 paulisper semotus a statione militum rem diuinam faceret, Lydi aliquot incur- 706 sione facta sacrificiorum apparatum diripuerunt; quos ipse cum comitibus suis 707 comprehensos, quoniam inermes erant, loris cecidit. In huius facti memoriam 708 fieri coeptum est Spartae quod retulimus. Pausanias in Laconicis diuersam adfert 709 huius consuetudinis causam. Quum Limnates, Cynosurenses, Mesoani et Pita- 710 nenses Dianae sacrificarent, in dissidium venerunt, ex dissidio ad pugnam, adeo 711 vt multis cadaueribus ara compleretur. Reliquos pestilentia consumpsit. Hinc 712 proditum est oraculum aram Dianae humano sanguine expiandam esse. Quum 713 igitur immolarent cuicunque sors obuenisset, Lycurgus eam mactationem vertit 714 in flagellationem adolescentulorum. Ita factum est, vt citra necem hominum ara 715 sanguine humano expiaretur. Hoc exemplum vt imitari sit ineptum, ita nobis 716 exprobrat immodicam indulgentiam erga pueros, qui sic in delitiis eos educamus, 717 vt ad studiorum quoque laborem sint inutiles et omnis increpationis quamuis 718 blandae impatientes.

~~694 profitebatur A B: profitebantur C.~~

692–693 praesertim … corrupta A similar char- [241], n.ll. 750–751. acterization of the Arcadian mores is found in [463] Apophth. [319], l. 297. 699–703 Pueri … quotannis Plut. Mor. 239 [462] C–D, Apophth. Laconica, inst. 40. 694–695 Ctesiphontem … parem Plut. Mor. 239 699 Pueritia dura*. C, Apophth. Laconica, inst. 39. Cf. Lingua, 704–708 Quum … retulimus Plut. Arist. 17, 10. ASD IV, 1A, p. 40, ll. 470–473. 704 Pausanias Commander of the Greeks at 694 Loquacitas*. Plataeae in 479, see Apophth. [312]–[317]. Ctesiphontem Athenian politician of the 4th 708–715 Pausanias … expiaretur Paus. III, 16, cent. Er. took his name from Regio, p. 170: 9–10. Book III of Pausanias’ Graeciae descrip- “Ctesiphontem”. Plutarch mentions Cephi- tio deals with Laconia. sophon (identity uncertain). 709–710 Limnates … Pitanenses Inhabitants of 697 Hesiodus Hes. Erg. 719–720; see Apophth. different quarters of Sparta. APOPHTHEGMATVM LIBER II 179

719 [464] 35 Haec vtcunque aestimentur, vnum tamen quiddam ad honesta- 720 tem ac beatitudinem conducens ciuibus suis praestitisse videtur Lycurgus. Quid LB 148 hoc? Affa|tim ocii, propterea quod sedentarias artes in totum attingere phas non 722 erat. Neque prorsus opus erat vllo opificio negocioso operosoque ad quaestum, 723 posteaquam diuitiis in totum tum admirationem tum honorem ademerat. Sed 724 helotes, hoc est mancipia, colebant illis agros fructumque reddebant a maioribus 725 praefinitum. Sunt et hodie qui hoc exemplum imitentur, per seruos aut conduc- 726 titias operas aut per eos quos ex liberis seruos faciunt pleraque facientes, non vt 727 ipsis interim vacet meditari meliora, sed vt ocium habeant bibendi aut ludendi 728 aleam. 729 [465] 36 Erat autem detestabile, si quis alicui pluris locasset agrum quam 730 erat praescriptum, quo simul et mancipia lucri gratia libentius inseruirent nec 731 ciues plus solito quaererent. Quanto consilio ea gens omnium vitiorum materiam 732 in mancipia reiiciebat, ab ingenuis arcebat, contra quam reliquae faciebant 733 nationes, quae liberis luxus, libidinis, auaritiae temulentiaeque seminaria vindi- 734 cant, seruos ad paupertatem et frugalitatem adigunt! 735 [466] 37 Interdictum erat illis nauticam exercere ac naualibus vti pugnis; 736 tametsi post naualibus praeliis mare potiti rursus abstinuerunt, quum perspice- 737 rent ciuium mores corrumpi. Sed denuo ab hac sententia mutati sunt, quemad- 738 modum in caeteris omnibus. Vbi pecuniae sunt in Lacedaemoniorum regionem 739 conuectae, qui eas importarant morte damnati sunt. Siquidem Alcameni ac 740 Theopompo regibus hoc oraculum erat redditum: Pecuniarum amor Spartam 741 perdet. Nihilo secius tamen Lysander deuictis Atheniensibus magnam auri argen- 742 tique vim inuexit, nec solum pecunias receperunt, verum etiam ipsi viro honos 743 est habitus. 744 Proinde Sparta donec Lycurgi legibus vteretur nec a iureiurando recederet, sex- 745 centis annis in Graecia primas tenuit et legum aequitate et gloria. Caeterum 722 negocioso operosoque A–C: negocio ope- 731 omnium B C: omnem A. rosoque D, negocioque operoso BAS LB. [464] (Pecuniarum cupiditas Spartam capiet, prae- 719–725 Haec … praefinitum Plut. Mor. 239 terea nihil), ASD II, 4, p. 142. D–E, Apophth. Laconica, inst. 41. 741 Lysander Spartan general and politician 719 Ocium liberale*. (?–395), see Apophth. [288]–[303]. 719–721 Haec … ocii Plutarch says: ÁEn dé ti t¬n deuictis Atheniensibus In 404. kal¬n kaì makaríwn êdókei pareskeuakénai 744–745 sexcentis annis Plutarch mentions a per- to⁄v polítaiv ö LukoÕrgov âfqonían sxol±v. iod of five hundred years (xrónon êt¬n penta- [465] kosíwn, Plut. Mor. 239F). Perhaps Er.’ render- 729–731 Erat … quaererent Plut. Mor. 239 E, ing is due to inclusive reckoning (cf. Apophth. Apophth. Laconica, inst. 41. [96], n.l. 842). This may also account for the [466] use of the ablative (cf. Kühner-Stegmann II, 1, 735–761 Interdictum … imperio Plut. Mor. 239 p. 360-361, Anmerk. 12: “Aus dem Ablativ auf E–240 B, Apophth. Laconica, inst. 42. die Frage: innerhalb welcher Zeit? entwickelt 738 Pecunia pestifera res*. sich mit leicht begreiflichem Übergange der 739–740 Alcameni … regibus Spartan kings of Ablativ der Zeitdauer auf die Frage: wie the 8th cent., see Apophth. [111]–[113] and lange?”). According to the apophthegm (ll. [192]–[198]. 741–743) Sparta’s disregard of the Lycurgian 740–741 Pecuniarum … perdet Cf. Adag. 1694 laws dates from c. 400 (cf. Plut. Lyc. 30, 1). 180 APOPHTHEGMATVM LIBER II

746 quum ab his paulatim defluerent inundaretque obiter diuitiarum amor et auari- 747 tiae malum, non solum ob haec decreuit illorum potentia, verum etiam quibus 748 antea sociis et amicis in bello fuerant vsi, eos inimicos habere coeperunt. Porro 749 quum ita se gererent, tamen post Philippi Macedonis in Cheronea victoriam, 750 quanquam Graeci caeteri omnes illum imperatorem terra pariter ac mari decla- 751 rassent ac post hunc Alexandrum filium euersis Thebanis, soli Lacedaemonii, 752 tametsi ciuitatem haberent nullis cinctam muris essentque non modo perpauci 753 propter assidua bella, sed multo quam antea imbecilliores captu faciles essent 754 facti, quoniam adhuc seruabant admodum exiguas quasdam Lycurgicarum legum 755 scintillas, non se praebuerunt belli socios neque caeteris Graecis neque post 756 Macedonicis regibus, neque in commune cum illis concilium venerunt neque tri- 757 butum pendere coacti sunt; donec per omnia contemptis Lycurgi legibus a pro- 758 priis ciuibus tyrannide oppressi sunt, ita vt nihil iam reliquum esset patriae insti- 759 tutionis; sed reliquorum similes effecti et gloria et libertate quam prius 760 obtinuerant exuti sunt et in seruitutem traducti, ac nunc quemadmodum caeteri 761 sub Romanorum viuunt imperio. Graue documentum vniuersis imperia virtute 762 parari, auaritia, luxu delitiisque vel perire vel verti in tyrannidem. 763 APOPHTHEGMATA LACAENARVM

764 [467] 1 Archileonis Brasidae mater post obitum filii, quum Amphipolitae 765 quidam venissent Spartam eamque inuiserent, percontata est num honeste et vt 766 Spartano dignum erat occubuisset. Illis iuuenis virtutem amplificantibus ac 767 dicentibus eum in bellicis negociis Lacedaemoniorum omnium esse praestantissi- 768 mum respondit: ‘O hospes, honestus quidem ac strennuus erat filius meus, sed 769 multos illo praestantiores habet Lacedaemon’. 770 [468] 2 Gorgo Cleomenis regis filia, quum Aristagoras Milesius Cleome- 771 nem ad bellum pro Ionibus aduersus regem Persarum suscipiendum hortaretur 772 magnam pecuniarum vim pollicens, quantoque magis ille recusabat, tanto plus

~~748 Porro B C: Attamen A.~~

749 Philippi … victoriam In 338. 764–769 Archileonis … Lacedaemon Plut. Mor. 751 euersis Thebanis In 335 Alexander the Great 240 C, Apophth. Laconica, Archileonis. Cf. destroyed the city of the revolting Thebans. Apophth. [162], ll. 205–211. 754 Degeneratio*. 764 Habetur pag. 64 [= p. 98] ap. 62*. 755–756 neque caeteris … regibus The translated Brasidae See Apophth. [159]–[162]. text reads: o∆te toútoiv (sc. Philip and [468] Alexander) o∆te to⁄v metazù Makedoniko⁄v 770–774 Gorgo … extruseris Plut. Mor. 240 D, basileÕsin (Mor.) 240 A–B). Apophth. Laconica, Gorgo 1. 756 concilium Meeting (sunédrion) of the 770 Gorgo … filia Gorgo, daughter of Cleo- League of Corinth, established after Chaero- menes I, married Leonidas, who was a half- nea. brother of her father (cf. Apophth. [243]). 757–758 propriis ciuibus Machanidas, tyrant of Aristagoras Tyrant of Miletus c. 505–496. Sparta 211–207, and his successor Nabis 771 bellum … Persarum The Ionian Revolt, (207–192). directed against Darius I. [467] APOPHTHEGMATVM LIBER II 181

773 adderet promissae summae, ‘Pater,’ inquit, ‘corrumpet te hic peregrinulus, ni 774 ocyus eum aedibus extruseris’. Vbi nunc sunt qui dicunt auarum mulierum 775 genus, quum Gorgo pro hortatrice patri fuerit dehortatrix? 776 [469] 3 Eidem quum pater aliquando mandasset vt cuidam mercedis 777 nomine daret frumentum, et elogium addidisset ‘Docuit enim me vinum reddere LB 149 suauius’, ‘Ergo,’ inquit, ‘o pater, et vini plus bibetur et qui bibent delicatio|res 779 deterioresque reddentur’. Quis satis praedicet hanc puellam et sene et viro seue- 780 riorem? Atqui solet hic sexus maxime capi rebus suauibus. 781 [470] 4 Eadem quum videret Aristagoram a quopiam e famulis calceari, 782 ‘Quid,’ inquit, ‘pater? Hospes iste manus non habet?’ Existimabat non ferendas 783 viri delitias, qui in eo abutebatur famuli opera, quod ipse suis manibus facere sibi 784 poterat. Et non pudet quosdam, quibus vestiendis comendisque vix decem 785 famuli sufficiunt? Opus est famulo qui ventrem exoneraturo soluat ligulas, qui 786 foenum aut lanam porrigat extersuro, ac minimo minus, qui abstergat. 787 [471] 5 Quum hospes quispiam molliter et aegre vestem praelongam attra- 788 heret, protrusit hominem, dicens: ‘Non tu hinc abis, qui nec ea possis quae sunt 789 foeminarum?’ Mulierum est laciniosis et in humum defluentibus vti vestibus, 790 quin et caudas admodum longas interdum trahunt nec tamen grauantur onere 791 aut succingunt. 792 [472] 6 Gyrtias, quum Acrotatus, qui illi erat ex filia nepos, e quadam pue- 793 rorum pugna multis acceptis plagis domum pro exanimi relatus esset, plorantibus

~~783 qui B C: si A. 787 et aegre C: om. A B. 786 abstergat B C: abstergeat A. 787–788 attraheret C: duceret A B.~~

773 Pecunia contempta*. 787–789 Quum … foeminarum Plut. Mor. 240 [469] E, Apophth. Laconica, Gorgo 4. 776–779 Eidem … reddentur Plut. Mor. 240 D, 787–788 Quum … attraheret Ald., p. 210 (Mor. Apophth. Laconica, Gorgo 2. Cf. Apophth. 240 E): zénou dé tinov malak¬v sxol±Ç pros- [143]. agagóntov. Er. noted down stol®n in the 778 Simile habetur antea pa. 58 [= p. 93] ap. margin next to this passage in Ald.Er.. Cf. 43*. Regio, p. 173: “cum peregrinus quidam ues- [470] tem molliter traheret”. This emendation – 781–782 Eadem … habet Plut. Mor. 240 D–E, sxol±Ç is the reading of all mss. – recurs in Apophth. Laconica, Gorgo 3. Cf. Apophth. the 1572 edition of Stephanus (see app. crit. [779]. Nachstädt). Babbitt (Loeb), and Fuhrmann 781 Aristagoram See Apophth. [468], n.l. 2770. (Budé) take prosagagóntov intransitively 782 Seuere*. (for which use see LSJ s.v. proságw II). 785 soluat ligulas See Dict. of Medieval Latin 788 Seuere*. from British sources s.v. ligula 2: “point (of 789–791 Mulierum … succingunt Er. criticizes hose)”. It appears from Apophth. [779] that trains in Moria, ASD IV, 3, p. 170, ll. 734–735. Er. knew someone who gave his servant this [472] task. 792–795 Gyrtias … sanandos Plut. Mor. 240 E, 786 abstergat A form of the subjunctive beside Apophth. Laconica, Gyrtias 1. the more usual ‘abstergeat’. Also found Apoc. 792 Gyrtias Otherwise unknown. 21, 4. Acrotatus Perhaps the Agiad king Acrotatus [471] (265–262) is meant. 182 APOPHTHEGMATVM LIBER II

794 caeteris familiaribus ac notis, ‘Non tacebitis?’ inquit, ‘Declarauit cuius esset san- 795 guinis’. Addidit fortes non esse complorandos sed sanandos. 796 [473] 7 Cum illi e Creta nuncius esset allatus de morte Acrotati, ‘Quum ad 797 hostes’ inquit ‘proficisceretur, nonne futurum erat vt aut ipse moreretur aut illos 798 occideret?’ Iucundius autem est audire quod mortuus est vt et ipso et ciuitate et 799 progenitoribus dignum erat, quam si iners et imbellis per omne aeuum viueret. 800 Solent auiae tenerius et impotentius amare nepotes suos quam ipsae matres. Et 801 vbi nunc sunt quae in morte liberorum confugiunt ad laqueum, quum Gyrtias 802 nepotem et seminecem lugeri vetuerit nec eundem flendum putarit, quod forti- 803 ter pugnans interisset? 804 [474] 8 Damatria quum accepisset filium ita se gerere in bello, vt tali 805 matre videretur indignus, domum redeuntem interemit. Qua de re hoc fertur 806 epigramma: 807 Transgressum leges mater Damatria natum 808 Ipsa Lacaena necat non Lacedaemonium.

809 Hoc facinus propius accedit ad barbaricam immanitatem quam ad fortitudinem. 810 Vtile tamen exemplum est ad exprobrandam vulgo matrum nimiam in liberos 811 indulgentiam, quae ob hoc ipsum saepe impotentius amant eos, quod sint nequi- 812 tia corruptissimi. 813 [475] 9 Altera quaedam Lacaena filium, qui deserto in acie loco fugerat, vt 814 patria indignum interemit, dicens: ‘Haud meum est hoc germen’. In quam hoc 815 extat epigramma:

~~803 interisset B C: interierit A. 814 patria A B: patri C.~~

794 Fortiter*. Teubner ed. of Plut. Mor., vol. II). All other 795 Addidit … sanandos Plut., loc. cit.: kaì oûk MSS have ëaut±v. It is also possible that ∂fj de⁄n toùv âgaqoùv bo¢n âllˆ îatreúesqai. he implicitly emended ëaut±v on his own Cf. Filelfo, ed. 1471: “Nec inquit fortes [Ora- initiative. The form ëaut±v, however, is not tiones, f. z1vo: foras] uociferandi sunt: sed impossible in Plut.’s text. curandi”, and Regio, p. 173: “Ac non inquit 802 seminecem … vetuerit See Apophth. [472]. fortes sunt cum clamore plorandi, sed [474] curandi”. 804–808 Damatria … Lacedaemonium Plut. [473] Mor. 240 F, Apophth. Laconica, Damatria. 796–799 Cum … viueret Plut. Mor. 240 F, 804 Damatria Otherwise unknown. Apophth. Laconica, Gyrtias 2. 807 Fortiter*. 796 Creta Acrotatus (see Apophth. [472], n.l. 807–808 Transgressum … Lacedaemonium Cf. 792) died in battle near Megalopolis. Perhaps Anth. Pal. VII, 433, 1–2. Platarch’s text reads: the fact that his father Areus waged war in Tòn parabánta nómouv Damátrion ∂ktane Crete led to confusion. mátjr, / ¨A Lakedaimonía tòn Lakedaimónion, 797 Fortiter*. without a negation in the pentameter corres- 798 Prudenter*. ponding with non in l. 808 (non Lacedaemo- ipso Plut., loc. cit.: ëaut±v (ëautoÕ v.l.) … nium). âzíwv. This variant reading -toÕ, however, is [475] not found in Ald., p. 211, Filelfo, f. z1vo, or 813–819 Altera … peperi Plut. Mor. 241 A, Regio, p. 173. Erasmus appears to follow Apophth. Laconica, anon. 1. a reading ëautoÕ here, which is only found 814 Fortiter*. in one MS (s. XV, cf. consp. sigl. of the APOPHTHEGMATVM LIBER II 183

816 Germen iners, abeas ad Tartara teque perosus Eurotas ceruis nec det aquam timidis. 817 Ignauus catulus, mala sors, hinc vade sub Orcum, 818 I, Sparta indignus, quem nec ego peperi. 819 820 Alia quaedam quum filium audisset fortiter in acie cecidisse, ait: 821 Plorentur timidi, mi infletus humabere nate; Et matre hac vere dignus es et patria. 822 823 Hoc ante tributum est Tynnicho, quod tamen Philelphus separatim commemo- 824 rat. 825 [476] 10 Alia quaedam vt audierat filium incolumem sed fugisse ab hosti- 826 bus, scripsit illi: ‘Malus rumor de te sparsus est; aut hunc dilue aut ne sis’. Prae- 827 stabilius iudicauit mori quam cum ignominia viuere. 828 [477] 11 Alia rursus, quum filii qui e prelio fugerant ad ipsam venirent, 829 ‘Quo’ inquit ‘itis, ignaua et fugitiua mancipia?’, et ostenso ventre ‘Num huc’ 830 inquit ‘denuo subituri vnde emersistis?’ [B] Hoc apophthegma Cynica dignum 831 est. [A] 832 [478] 12 Quaedam filium ad se venientem conspicata percontata est quid 833 ageret patria. Is quum respondisset ‘Periere omnes’, laterem coniecit in illum 834 occiditque, dicens: ‘Te igitur nobis misere mali nuncium?’ Vita putauit indi- 835 gnum, qui cum suis perire non sustinuisset. 836 [479] 13 Cuidam qui matri narrasset quam generose frater occubuisset, 837 ‘Proinde an non turpe est’ inquit ‘tibi non contigisse illi esse comitem?’ 838 [480] 14 Quaedam filios quos habebat quinque posteaquam in bellum 839 emiserat, ante suburbium stabat expectans quis esset belli exitus. Vt accessit quis- 840 piam nuncians filios illius omnes occubuisse, ‘Non istuc percontabar,’ inquit,

~~822 vere A–C: vera D–LB. 828 venirent B C: venissent A. 823 p. 142 ap. 48* C: Habetur …* A B. 836 qui B C: vbi A.~~

816–819 Germen … peperi Cf. Anth. Pal. VII, Laconica, anon. 3. Cf. Apophth. [483]. 433, 5–8 (ed. H. Stadtmüller, vol. II, 1, Lipsiae, 826 Animose*. 1899, p. 303; ll. 5–6 are taken from Plutarch). [477] 817 Eurotas River in Laconia. 828–830 Alia … emersistis Plut. Mor. 241 B, 818 mala sors Ald., p. 211: katà merìv (kakà Apophth. Laconica, anon. 4. merív, kån ∂riv codd.). In Ald.Er. Er. noted 830 Rustice*. down an index and kakà in the margin next [478] to this line. 832–834 Quaedam … nuncium Plut. Mor. 241 820–822 Alia … patria Plut. Mor. 241 A, B, Apophth. Laconica, anon. 5. Apophth. Laconica, anon. 2. Cf. Apophth. [395], 834 Fortiter*. ll. 240–241. The apophthegm is not included [479] in Ald., but translated by Filelfo, f. z2ro, and 836–837 Cuidam … comitem Plut. Mor. 241 B, Regio, p. 174 (cf. app. crit. Fuhrmann). Apophth. Laconica, anon. 6. Cf. Apophth. [495]. 823 p. 142 [= p. 160] ap. 48*. 837 Animose*. 823–824 Hoc … commemorat See above, n.ll. [480] 820–822. 838–842 Quaedam … interitum Plut. Mor. 241 [476] B–C, Apophth. Laconica, anon. 7. 825–826 Alia … sis Plut. Mor. 241 A, Apophth. 840 Fortiter*. 184 APOPHTHEGMATVM LIBER II

LB 150 ‘ignauum mancipium, sed quid ageret patria’. Is quum | respondisset a patria ste- 842 tisse victoriam, ‘Libenter igitur’ inquit ‘accipio filiorum interitum’. Egregia 843 mulier priuatum in liberos affectum publicae in patriam pietati posthabuit. 844 [481] 15 Quaedam sepeliebat filium. Ad eam quum vilis anicula quaedam 845 accessisset, dicens ‘Heu fortunam, o mulier’, illa subiecit: ‘Per geminos,’ inquit, 846 ‘bonam equidem arbitror. Siquidem cuius gratia filium peperi, videlicet vt pro 847 Sparta moreretur, id mihi contigit’. Fortissima mulier aniculae deplorationem 848 vertit in gratulationem. Huius meminit M. Tullius Tusc. quaest. lib. primo. 849 [482] 16 Quum mulier quaedam Ionica de texto quodam suo vt precioso 850 gloriaretur, Lacaena ostensis quatuor filiis quos habebat moribus compositissimis 851 ‘Huiusmodi’ inquit ‘decet esse honestae probaeque mulieris opera deque his tol- 852 lere animos et gloriari’. Iones operosis texturis vacant, quae varia picturarum 853 habent argumenta. At Spartana docuit nullum opus esse praeclarius quam si filios 854 honestis moribus instituat. His enim melius ornari patriam quam aulaeis aut ves- 855 tibus Ionicis. 856 [483] 17 Alia quum accepisset quod filius peregre agens inhoneste se gere- 857 ret, scripsit illi: ‘Malus rumor de te sparsus est; hunc tollito aut ne esto’. 858 [484] 18 Similiter quum Chii exules venissent Spartam, multis nominibus 859 incusabant Paedaretum. Eos mater Teleutia ad se accersiit; ex his vbi cognouisset 860 quae filio obiicerent videreturque filius in culpa esse, scripsit illi in hunc modum: 861 ‘Mater Paedareto. Vt aut melius viueret aut illic maneret desperans se Spartae esse 862 incolumem’. Virago mortem minata est filio, ni mores corrigeret suos. 863 [485] 19 Altera filio iniuriarum postulato ‘Aut crimine,’ inquit, ‘fili, aut vita 864 teipsum libera’. Mater in filium seuerior quam iudex, quae extinctum malebat 865 quam cum ignominia viuum. 866 [486] 20 Alia filium claudum in aciem proficiscentem deducens ‘Fili,’ 867 inquit, ‘singulo quoque gradu fac virtutis memineris’. Aliis claudicationis vitium

856 Simile superiori ap. 10* C: Simile habetur 861 esse B C: posse esse A. pag. 127 [l. 172] apoph. 10* A, om. B. 862 corrigeret A–D LB: corriget BAS. 859 accersiit A B: accersit C. 866 Claudus* B C: om. A.

[481] D–E, Apophth. Laconica, anon. 11. 844–847 Quaedam … contigit Plut. Mor. 241 859, 861 Paedaretum, Paedareto Ald., p. 211: C, Apophth. Laconica, anon. 8. Paidarít-, Filelfo, f. z2ro: “Praedaret-”, Regio, 845 Fortiter*. p. 175: “Paedaret-”. See Apophth. [325]–[327]. Per geminos See Apophth. [401], n.l. 286. 859 Teleutia Otherwise unknown. The father 848 Huius … primo Cic. Tusc. I, 102. of Pedaritus was Leon. [482] 860 Seuere*. 849–852 Quum … gloriari Plut. Mor. 241 C–D, [485] Apophth. Laconica, anon. 9. 863–864 Altera … libera Plut. Mor. 241 E, 850 Grauiter*. Apophth. Laconica, anon. 12. [483] 863 Seuere*. 856–857 Alia … esto Plut. Mor. 241 D, Apophth. [486] Laconica, anon. 10. Cf. Apophth. [476]. 866–867 Alia … memineris Plut. Mor. 241 E, 856 Simile superiori ap. 10*. Apophth. Laconica, anon. 13. Cf. Apophth.[488], [484] [1022]. 858–862 Similiter … incolumem Plut. Mor. 241 866 Claudus*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 185

868 solet formidinem incutere; at haec monuit vt ex ipso vitio sumeret animos ad 869 rem fortiter gerendam, ita cogitans: nihil est in fuga praesidii claudo, aut vincen- 870 dum est aut moriendum. 871 [487] 21 Alia, quum illi filius redisset ex acie atque ex vulnere pedis vehe- 872 menter doleret, ‘Si virtutis’ inquit ‘memineris, o fili, non solum non dolebis, 873 verum etiam bono futurus es animo’. At vulgus matrum solet filiorum dolorem 874 suis querimoniis et lachrymis exasperare; haec animauit ad doloris tolerantiam. 875 [488] 22 Lacedaemonius quidam sic in bello vulneratus, vt ingredi non 876 posset sed quadrupedum more ambularet, quum ob id derisus erubesceret, a 877 matre reprehensus est his verbis: ‘Quanto praestabat, fili, de fortitudine gaudere 878 quam de stulto risu pudescere!’ Simile narrat Cicero de matre Sp. Claudii, verba 879 mulieris sumens ex apophthegmate quod paulo ante praecessit. 880 [489] 23 Alia clypeum imponens filio sic illum adhortata est: ‘Fili, aut 881 hunc aut super hunc’, Laconica breuitate sentiens sic rem gerendam in bello, vt 882 aut victor clypeum referret aut mortuus in eo domum reportaretur. 883 [490] 24 Alia rursus filio ad bellum proficiscenti clypeum imponens 884 ‘Hunc’ inquit ‘tibi pater semper seruauit; proinde tu fac serues eundem aut ne 885 sis’. 886 [491] 25 Alia filio dicenti quod breuem haberet gladium, ‘Tu’ inquit ‘adde 887 gradum’, significans nihil obfuturam gladii breuitatem, si propius ad hostem 888 accederet. 889 [492] 26 Alia quum audisset quod filius fortiter in praelio se gerens occu- 890 buisset, ‘Nimirum,’ inquit, ‘meus erat’. Non deplorauit mortem filii, sed de vir- 891 tute sibi gratulata est. Contra quum de altero audisset quod ob timiditatem prae- 892 lium detrectans saluus esset, ‘Nimirum,’ inquit, ‘non erat meus’, sentiens non 893 esse habendos pro liberis qui a parentum institutione degenerassent.

871 pedis A–C: pedibus D–LB. 889 in praelio se gerens B C: se gerens in prae- 878 Claudii C: Caluidii A B. lio A. 881–882 vt aut A: aut vt B C. [487] ASD II, 5, pp. 300–301, ll. 318–321. The 871–873 Alia … animo Plut. Mor. 241 E, apophthegm is used as an example of laco- Apophth. Laconica, anon. 14. nism in Adag. 1949 (Laconismus), ASD II, 4, 872 Fortiter*. p. 306, l. 579. [488] 880 Fortiter*. 875–878 Lacedaemonius … pudescere Plut. Mor. [490] 241 E–F, Apophth. Laconica, anon. 15. 883–885 Alia … sis Plut. Mor. 241 F, Apophth. 877 Fortiter*. Laconica, anon. 17. 878–879 Simile … praecessit Cic. De or. II, 249; 884 Fortiter*. the son is called Sp. Carvilius, whose identity [491] is uncertain. The mother admonishes her 886–887 Alia … gradum Plut. Mor. 241 F, son thus: “quotienscumque gradum facies, Apophth. Laconica, anon. 18. Cf. Apophth. totiens tibi tuarum virtutum veniat in men- [105], [130]. tem”; cf. Apophth. [486]. 886 Argute*. [489] [492] 880–881 Alia … hunc Plut. Mor. 241 F, 889–892 Alia … meus Plut. Mor. 242 A, Apophth. Laconica, anon. 16. Cf. Adag. 2410 Apophth. Laconica, anon. 19. (Aut manenti vincendum aut moriendum), 890 Fortiter*. 186 APOPHTHEGMATVM LIBER II

894 [493] 27 Alia quum audisset filium in praelio caesum, ‘Deponite illum’ 895 inquit ‘vt erat in ordine locatus eiusque locum expleat frater’. Tale robur animi 896 quam in paucis reperias viris! Non metuit orbitatem, modo vita patriae impen- 897 deretur. 898 [494] 28 Alia quum in publica solennique pompa audisset filium in prae- LB 151 lio quidem tulisse victoriam, sed ex | vulnerum multitudine mori, coronam non 900 deposuit, sed glorians comitibus dixit: ‘Quanto pulchrius est, amicae, in acie vic- 901 torem occumbere quam in Olympiis parta victoria viuere!’ Quantum haec virago 902 dissensit a caeteris mortalibus, quibus persuasum erat diis proximum esse in 903 Olympiis ferre palmam, quum ibi non ageretur certamen virtutis, sed artis et 904 impendiorum; tum nihil esse terribilius morte neque quicquam esse tanti, quod 905 vitae iactura sit emendum! Haec nullam existimauit victoriam speciosiorem 906 quam quae patriae quaereretur, nec vllam mortem optabiliorem quam quae cum 907 hac laude contigisset. 908 [495] 29 Quum quidam sorori suae narraret, quam fortiter ipsius filius in 909 praelio occubuisset, ‘Quantum’ inquit illa ‘de filio cepi voluptatis, tantum tuam 910 doleo vicem, qui a tam honesta societate defeceris’. 911 [496] 30 Quidam Lacaenam misso nuncio solicitauit, num assentiretur vt 912 ipsi sui faceret copiam. Cui illa respondit: ‘Quum essem puella, parenti obedire 913 didici idque feci; mulier autem facta, viro. Itaque si me inuitat ad honesta, viro 914 meo primum rem aperiat’. 915 [497] 31 Virgo quaedam paupercula roganti quam sponso dotem esset alla- 916 tura, ‘Pudicitiam’ inquit ‘a maioribus traditam’. Generose professa est eam esse 917 pulchre dotatam, quae mores incorruptos adferret ad nuptias. 918 [498] 32 Lacaena rogata num ad virum accessisset, ‘Non,’ inquit, ‘sed ille ad 919 me’, significans sese non libidinis causa commercium habere cum viro, sed paren- 920 tibus ac legibus obtemperantem; turpissimum enim esse foeminae, si virum ad 921 coitum solicitet.

~~909 cepi A: coepi B C. 917 adferret B C: adfert A.~~

[493] [495] 894–895 Alia … frater Plut. Mor. 242 A, 908–910 Quum … defeceris Plut. Mor. 242 B, Apophth. Laconica, anon. 20. Apophth. Laconica, anon. 22. Cf. Apophth. [479]. 894 Fortiter*. 908 Simile antea pa. 173 [= p. 183] ap. 13*. 895 vt … locatus ¨Etéra âkoúsasa teqnjkénai [496] tòn uïòn ên máxjÇ kaqáper êtétakto “Kátqetˆ 911–914 Quidam … aperiat Plut. Mor. 242 B, aûtón” ∂fj … Modern editors take kaqáper Apophth. Laconica, anon. 23. êtétakto with the preceding clause, whereas 912 Pudice*. Er. connects it to what follows. So also the [497] translation of Filelfo, f. z2vo: “Altera cum 915–916 Virgo … traditam Plut. Mor. 242 B, audisset filium in pugna mortuum esse: ait: Apophth. Laconica, anon. 24. Quemadmodum locatus fuerat: eum ponite”. 916 Pudice*. [494] [498] 898–901 Alia … viuere Plut. Mor. 242 A–B, 918–919 Lacaena … me Plut. Mor. 242 C, Apophth. Laconica, anon. 21. Apophth. Laconica, anon. 25. 900 Fortiter*. 918 Pudice*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 187

922 [499] 33 Virgo quaedam clanculum corrupta foetum extinxit, tam interim 923 patiens dolorum vt nullam aederet vocem, adeo vt parturiens et patrem et alios 924 qui aderant falleret. Nam magnitudinem cruciatus turpitudo cum honestate 925 coniuncta superauit. Generosi animi erat quod ignominiam pati non posset; fac- 926 tum ipsum habebat turpitudinem, quam vt effugeret nixus, in quibus aliae 927 mulieres solent miseras voces aedere, silentio perpessa est. 928 [500] 34 Alia quum venderetur, interrogata quid sciret, ‘Fidelis’ inquit 929 ‘esse’. Existimabat fidem in famula quouis opificio esse melius. 930 [501] 35 Alia similiter captiua quum interrogaretur quid sciret, ‘Probe’ 931 inquit ‘regere domum’. Et haec non vulgaris ars est in muliere. 932 [502] 36 Quaedam a licitatore interrogata, num esset futura proba si ipsam 933 emeret, ‘Etiam’ inquit ‘si me non emeris’. 934 [503] 37 Alia, quum in auctione praeco rogaret illam quid sciret, ‘Libera’ 935 inquit ‘esse’, significans sese captiuam quidem esse, caeterum ad illiberalia iussa 936 non parituram. Itaque quum emptor imperasset quaedam non conuenientia libe- 937 rae, ‘Plorabis,’ inquit, ‘qui tibiipsi talem inuideris possessionem’, moxque sibi 938 necem consciuit. 939 [504] 38 Agesistrata quum Agidem filium exanimem iacentem videret, 940 exosculata faciem dixit: ‘Nimia tua, o fili, bonitas, nimia mansuetudo et huma- 941 nitas te simul et nos perdidit’. Moliebatur enim Agis facinus sane praeclarum sed 942 inuidiosum, nimirum vt degenerantes Lacedaemoniorum mores ad priscam illam 943 seueritatem reuocaret. Interim dum studet offendere neminem et gratificari 944 omnibus, semet ipsum in exitium coniecit. 945 [505] 39 Eadem laqueo guttur inserens ‘In hoc tantum’ inquit ‘Spartae vti- 946 lis fui’. Doluit generosae foeminae, quod filio non licuit de patria quemadmo- 947 dum voluit bene mereri.

~~932 Habetur ante de viro …* A B: ante …* C. 944 exitium B C: exitum A.~~

[499] 934 Simile habetur de viro pa. 138 [= p. 157] a. 34*. 922–925 Virgo … superauit Plut. Mor. 242 C, [504] Apophth. Laconica, anon. 26. 939–941 Agesistrata … perdidit Plut. Agis 20, 4–5. 924 Fortiter*. 939 Agidem Agis IV, Spartan king of the Eury- [500] pontid house 244–241, son of king Eudamidas 928–929 Alia … inquit esse Plut. Mor. 242 C, II and Agesistrata; see Apophth. [107]–[110] Apophth. Laconica, anon. 27. 941–943 Moliebatur … reuocaret See Apophth. 928 Generose*. [107], n.l. 859. [501] 943–944 Interim … coniecit Cf. Plut. Agis 21, 5: 930–931 Alia … domum Plut. Mor. 242 C, memfqeìv dˆ üpò t¬n fílwn dikaióteron Æ t¬n Apophth. Laconica, anon. 28. êxqr¬n, ºti kaì Lewnídan [the Agiad king [502] and adversary of Agis] periéswse kaì to⁄v 932–933 Quaedam … emeris Plut. Mor. 242 C, ãlloiv êpísteusen, ™merÉtatov kaì praçóta- Apophth. Laconica, anon. 29. Cf. Apophth. [383]. tov genómenov. 932 Habetur ante de viro pag. 138 [= p. 158] apo. [505] 36*. 945–946 Eadem … fui Plut. Agis 20, 7: Kaì ™ [503] ˆAgjsistráta pròv tòn bróxon ânistaménj 934–938 Alia … consciuit Plut. Mor. 242 D, “Mónon” ∂fj “sunenégkai (sunénegke v.l.) Apophth. Laconica, anon. 30. Cf. Apophth. taÕta t±Ç SpártjÇ”. [381]–[382]. 945 Pietas in patriam*. 188 APOPHTHEGMATVM LIBER II

948 [506] 40 Cum Thebani irrupissent in Laconicam et inter captiuos cap- 949 tiuasque multos etiam abduxissent helotas, iusserunt illos Terpandri, Alcmanis ac 950 Spendontis Laconica carmina canere. Illi recusarunt, dicentes id nolle filias 951 heriles. Adeo plus apud illos valuit concaptiuarum puellarum autoritas quam 952 iussa victoris. Hinc probarunt quidam esse verum quod vulgo diceretur, liberum 953 Spartae maxime liberum esse, contra seruum maxime seruum. Ita Plutarchus in 954 vita Lycurgi. 955 [507] 41 Theano vestem induens casu brachium nudauit. Cuidam autem 956 dicenti ‘O pulchrum brachium’, ‘At non publicum’ inquit, admonens vni pul- LB 152 chrum esse, non cuiuis, | et laudatoris illius intemperantiam notans, qui alieni 958 corporis nimium curiosus spectator esset. 959 CHILONIS LACONIS APOPHTHEGMATA

960 [508] 1 Non dubium est quin Chilo Lacedaemonius, qui fertur vnus de 961 numero septem Graeciae sapientum, in apophthegmatis Laconicam indolem 962 retulerit, quanquam scriptorum, vt opinor, vitio non habent eandem gratiam 963 quae illi tribuuntur. Diogenes Laertius haec illi asscribit: 964 Fratri querenti quod ephorus ipse non crearetur, quum ille esset, ‘Ego’ inquit 965 ‘iniuriam ferre noui, tu non’, significans neminem esse idoneum magistratui, qui 966 non possit dissimulare multa praeter aequum et bonum facta, iuxta illud ‰Arxwn 967 ãkouson kaì dikaíwv kâdíkwv, id est Princeps aequa et iniqua pariter audias.

949 helotas B C: helotes A. 964 querenti A–D LB: quaerenti BAS. 950 Spendontis A: Spendonis B C. 966 possit B C: posset A. 959 CHILONIS LACONIS APOPHTHEG- 967 kâdíkwv A–C: kâçdíkwv D–LB; aequa B C: MATA C: APOPHTHEGMATA CHILO- et aequa A. NIS LACONIS A B.

[506] inserted into the paraphrased text by Er. 948–953 Cum … seruum Plut. Lyc. 28, 10–11. [507] Cf. Adag. 3835 (Spartae serui maxime serui), 955–956 Theano … inquit Plut. Mor. 142 C, ASD II, 8, pp. 194–195. Coniugalia praecepta 31. 948 Thebani After the battle of Leuctra (371) 955 Theano Theano was said to be the wife of the Thebans under Epaminondas invaded Pythagoras. the Peloponnesus several times. 949 Seruorum turba*. 959 CHILONIS Spartan ephor 556/55; one of Terpandri See Apophth. [444], n.l. 577. the Seven Sages. Alcmanis Lyric poet (2nd half 7th cent.), who [508] worked in Sparta. 964–965 Fratri … non Diog. Laert. I, 68. 950 Spendontis Plut. Lyc. 28, 10: Spéndontov 964 Idem tribuitur alteri*. See Apophth. [340]. toÕ Lákwnov, otherwise unknown (see RE 966 Moderate*. 2III, 2, 1610, Spendon). 966–967 ‰Arxwn … kâdíkwv Cf. Adag. 1689 950–951 filias heriles Plut., loc. cit.: toùv (tàv (Magistratum gerens audi et iuste et iniuste), v.l.) desposúnouv, cf. ASD II, 8, p. 195, n.l. ASD II, 4, p. 140, l. 231 (ãkoue), ascribed to 382. Solon. 951–952 Adeo … victoris This comment is APOPHTHEGMATVM LIBER II 189

968 [509] 2 Ab Aesopo interrogatus quid ageret Iupiter, respondit: ‘Excelsa 969 deprimit, depressa extollit’, indicans arbitrio numinis res hominum sursum deor- 970 sum volui reuoluique. 971 [510] 3 Interrogatus qua re docti praecellerent indoctos, ‘Bona’ inquit ‘spe’. 972 Doctos autem appellabat honestis legibus ac moribus institutos et iuxta rectam 973 institutionem vitam agentes. Hi caeteris rebus pares hoc vno superant improbos, 974 quod post hanc vitam sperant recte factorum praemia. Nam Lacones existima- 975 bant egregios viros post obitum in vitam beatam translatos fieri diuos. 976 [511] 4 Dicere solet, quod Lydius lapis est auro, id aurum esse homini. 977 Lapis enim index affrictu prodit quale sit aurum; ipsum autem aurum arguit 978 quale hominis ingenium, iuxta illud magistratus virum arguit. 979 [512] 5 Iam grandaeuus dicebat se sibi nullius facti conscium esse cuius 980 poeniteret, vno excepto, quod quum esset ascitus arbiter vt inter duos amicos 981 finiret controuersiam, nec quicquam vellet aduersus leges facere, persuasit alteri 982 amico, vt ad alios deferret arbitrium. Hoc pacto et legem seruauit et amicum. 983 Hic scrupulus nonnihil mouebat senis animum, quod perfectae virtutis fuisset 984 nullo metu a regula legum deflectere nec illius amicitiam magni facere, qui ob 985 sententiam secundum leges, non secundum ipsum datam desineret amicus esse. 986 Quid illa sanctius anima, qui per omnem vitam, quae illi longa contigit, hoc tan- 987 tum criminis admisit? 988 [513] 6 Quidam, quorum est A. Gellius, huic tribuunt et illud: ‘Sic ama 989 tanquam osurus, sic oderis tanquam amaturus’. Hoc dicto admonuit nec simul- 990 tates tam acriter exercendas, vt praecludatur omnis in gratiam reditus, nec amicis 991 adeo fidendum, vt illis committas, quo si fiant inimici possint te perdere.

~~978 quale C: quale sit A B.~~

[509] 979–982 Iam … amicum Diog. Laert. I, 71. The 968–969 Ab … extollit Diog. Laert. I, 69: Fasì text of this passage in ed. Marcovich contains dˆ aûtòn kaì AîsÉpou (aûtoÕ kaì A÷swpon several emendations based on the version of emend.) puqésqai … tòn dè fánai … The Gell. I, 3, 2–7. Er. probably made use of Tra- translation of Traversari, ed. Curio, p. 25, is versari’s translation, ed. Curio, p. 26: “Aiunt ambiguous: “Ferunt eum et Aesopum inter- illum cum iam esset uetulus dixisse sibi non rogasse … illumque respondisse …”. esse conscium in tota uita ingratitudinis, una 968 Aesopo The legendary author of Greek fables. tamen re se modice moueri quod cum semel 969 Vicissitudo rerum*. inter amicos illi iudicandum esset, neque [510] contra ius agere aliquid uellet, persuaserit 971 Interrogatus … spe Diog. Laert. I, 69. amico iudicium a se prouocaret, ut sic nimi- Virtutis praemia*. rum utrunque, legem et amicum seruaret”. 974–975 Nam … diuos Cf. Apophth. [238], ll. 979 Conscientiae puritas*. 735–736. 986 quae … contigit See Diog. Laert. I, 72. [511] [513] 976 Dicere … homini Diog. Laert. I, 71. Cf. 988–989 Sic … amaturus Gell. I, 3, 30; XVII, Adag. 1351 (Quod index auro, id aurum 14, 4 (Publil. Syr.). Cf. Adag. 1072 (Ama tan- homini), ASD II, 3, p. 364. quam osurus, oderis tanquam amaturus), Aurum index*. ASD II, 3, pp. 92–94 (ascribed to Bias); Lin- 978 magistratus … arguit Cf. Adag. 976 (Magi- gua, ASD IV, 1A, p. 65, ll. 279–280; stratus virum indicat), ASD II, 2, p. 476. Apophth., LB IV, 361 A–B, 54. [512] 988 Moderate*. 190 APOPHTHEGMATVM LIBER II

992 [514] 7 Docebat neminem conuiciis lacessendum, ne si dixerimus quae 993 lubet, audiamus vicissim quae dolent. Habet enim et maledicendi morbus suam 994 voluptatem, sed quae plerunque male audiendi summo dolore pensatur. Huc 995 allusit M. Tullius, Salustio comminans fore vt si quam voluptatem male dicendo 996 cepisset, eam male audiendo perderet. 997 [515] 8 Dicebat non committendum vt lingua praecurreret animum, 998 admonens prius cogitandum quid loquaris quam lingua prorumpat in verba. Ne- 999 scit enim vox missa reuerti. Cogitatio prior potest corrigi posteriore meliore, vt 1000 habet prouerbium, vox non item. [516] 9 Damnum aiebat turpi lucro praeferendum. Nam illud semel 2 dolere, hoc semper. Iactura rei facile sarciri potest, fama contaminata vix vnquam 3 diluitur. Res amissa exiguo tempore dolet, sceleris conscientia semper cruciat ani- 4 mum. Itaque lucrum scelere partum damnum est, non lucrum. 5 [517] 10 Non esse tentanda quae fieri non possunt. Quaedam honesta sunt 6 ac magnifica, sed magno reipublicae malo tentantur si nequeas perficere. Atque 7 haec est praecipua pars boni consultoris, dispicere non solum quid per se opti- 8 mum sit, sed quid pro temporum ratione possit obtineri. 9 [518] 11 Rogatus quid esset difficile, ‘Arcanum’ inquit ‘reticere’. Tanta est 10 linguae omnium maxime volubilis incontinentia, quum alioqui nihil videatur 11 facilius quam silere. 12 [519] 12 Idem praecipiebat linguam quum alias semper tum praecipue in 13 conuiuio continendam, quod illic cibus et potus inuitet ad intemperantiam. Porro vbi plus est periculi, ibi maior est adhibenda cautio. | LB 153 [520] 13 Nulli minandum esse, non solum quod id mulierum videatur esse 16 potius quam virorum, verum etiam quod minitari ei cui velis nocere est inimi- 17 cum admonere vt sibi caueat tibique ipsi laedendi facultatem adimere. Amicis 18 autem minari parum est humanum. Recte tamen minamur, quoties aliquem hoc 19 remedio correctum esse cupimus et hac poena decreuimus esse contenti.

~~993 dolent B C: doleant A.~~

[514] [516] 992–993 Docebat … dolent Diog. Laert. I, 69. 1–2 Damnum … semper Diog. Laert. I, 70. 992 Maledicentia*. 1 Lucrum turpe*. 994–996 Huc … perderet [Sall.] Cic. 1: [517] “respondebo tibi, ut, si quam male dicendo 5 Non … possunt Diog. Laert. I, 70. voluptatem cepisti, eam male audiendo ˆAdúnata*. amittas”. The invective is directed against [518] Cicero. 9 Rogatus … reticere Diog. Laert. I, 69. [515] Silentium*. 997 Dicebat … animum Diog. Laert. I, 70. [519] Lingua praeceps*. 12–13 Idem … continendam Diog. Laert. I, 69. 998–999 Nescit … reuerti Hor. Ars 390; Wal- 12 Loquacitas in conuiuio*. ther 16578. [520] 999 posteriore meliore Cf. Adag. 238 (Posteriori- 15 Nulli … videatur esse Diog. Laert. I, 69. bus melioribus), ASD II, 1, pp. 351–352. Minae inutiles*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 191

20 [521] 14 Promptius ad amicorum aduersam fortunam quam ad res secun- 21 das accurrendum. Rebus prosperis aduolant quilibet, etiam minus amici; qui 22 adsunt reflante fortuna, hi vere sunt amici. 23 [522] 15 Vxorem humilem modico apparatu ducendam, ne pro coniuge 24 dominam accersas domum. Sat enim dotata venit puella, quae pudicitiam et 25 honestos mores secum adfert. Proinde hoc erat vnum ex Laconicis institutis, vt 26 virgines sine dote nuptum irent. 27 [523] 16 Vetabat de mortuis male loqui, quod ignauum videretur eos inces- 28 sere lingua, qui respondere non possunt, ac turpe esset cum vmbris ac laruis luc- 29 tari. Nam id est quodammodo sepultum refodere. 30 [524] 17 Docebat honorem a iunioribus habendum senectuti, vt ipsi facti 31 senes ab aliis habeantur in precio. Ea res geminam habebat vtilitatem. Siquidem 32 vt senum autoritas ac reuerentia temperabat aetatem lasciuam a peccando, ita 33 senes cauebant ne quid committerent, quo iuuenibus vel ob ineptiam ludibrio 34 possent esse vel ob turpitudinem perniciosi; sed inter omnes iuuenes omnesque 35 senes ea esset reuerentia, quae inter parentes ac liberos. 36 [525] 18 Admonebat secundis rebus elato non applaudendum nec arriden- 37 dum. Infelix felicitas est, quae hominem reddit insolentiorem, eoque non plau- 38 sum meretur sed lachrymas. Grauiusque peccant qui docent insolentiam quam 39 qui vtuntur. Saepe populus clamat in auaritiam ac tyrannidem principum, quum 40 ipse doceat illos haec vitia. [B] Quidam codex Graecus habebat âtuxoÕnti m® êpi- 41 gel¢n, id est infelicem non esse irridendum, siue infelici non insultandum; id enim 42 extremae est inhumanitatis. [A]

~~33 quo B C: ob quod A; ineptiam B C: ineptias 40–41 êpigel¢n B C: êpigel¢çn D–LB. A.~~

[521] 30 Docebat … senectuti Diog. Laert. I, 70. 20–21 Promptius … accurrendum Diog. Laert. Senectus honoranda*. I, 70. 32–34 ita … perniciosi The same idea is found 20 Amicus verus*. in Apophth. [437], ll. 500–502. [522] [525] 23 Vxorem … ducendam Diog. Laert. I, 70: 36–37 Admonebat … arridendum Diog. Laert. Gámon eûtel± poie⁄sqai. Er. copied Traver- I, 70. This translation is based on Traversari, sari’s translation, ed. Curio, p. 25: “Vxorem ed. Curio, p. 25: “Elato secundis rebus non humilem, apparatu modico ducendam”. arridendum”. Cf. Aegidius Menagius, Obser- Vxor humilis*. vationes et emendationes in Diogenem Laer- 24–25 Sat … adfert Cf. Apophth. [497]. tium, ed. H.G. Huebner, I, Lipsiae [etc.], 25–26 Proinde … irent See Apophth. [270]. 1830, p. 242: “EûtuxoÕnti legerat interpres”. [523] In ll. 40–41 Er. mentions the reading âtuxoÕnti, 27 Vetabat … loqui Diog. Laert. I, 70. also found in Froben’s editio princeps, p. 33, Mortuis parcendum*. and ed. Marcovich. 28–29 cum … luctari Cf. Adag. 153 (Cum laruis 36 Insolentia*. luctari), ASD II, 1, p. 268. 40 Quidam codex Graecus See ‘Introduction’, [524] pp. 20–21. 192 APOPHTHEGMATVM LIBER II

43 [526] 19 Docuit potentiae adiungendam mansuetudinem, vt a suis non 44 tam metum extorqueat quam impetret reuerentiam. Reverentiae comes est amor, 45 metus odium. Amari autem non solum honestius est, verum etiam tutius. 46 [527] 20 Admonebat vt suae quisque domui bene praeesset. Primam enim 47 curam debemus familiaribus; nec idoneus videtur administrandae reipublicae, 48 qui priuatam recte gubernare nescit. Domus enim nihil aliud est quam parua 49 ciuitas. 50 [528] 21 Vincendam iram, quod is affectus sit caeteris potentior; quam 51 superare fortius est quam hostem armatum deiicere, nec minus exitii mortalibus 52 sit ab ira quam ab hoste. 53 [529] 22 Diuinationem non esse detestandam, quod hanc deorum munus 54 esse crederet, quae ratione percipi posset ab homine insigni virtute praedito. Nam 55 ipse praedixisse fertur futurum vt ex insula Cythera summum malum oriretur 56 Lacedaemoniis, cuius situm naturamque cum didicisset, ‘Vtinam’ inquit ‘haec 57 aut nunquam fuisset, aut simul vt nata fuit subuersa fuisset’. Nam Demaratus 58 Lacedaemone profugus Xerxi suasit, vt in ea insula classem haberet; ac plane 59 Graeciam subegisset Xerxes, si Demarati consilium fuisset sequutus. Post Nicias 60 ea potitus statuit illic praesidium Atheniensium et Lacedaemonios multis cladi- 61 bus afflixit. 62 [530] 23 Fertur et hoc illius nomine, in via non properandum. Ex incessu 63 colligitur animus: praeceps arguit praecipitem, nimium lentus ignauum. Decet 64 autem in publico compositis esse moribus. [B] Fortasse deterruit a praecipiti 65 consilio. [A]

~~62 non A–D: om. BAS LB.~~

[526] 54 quae … praedito Diog. Laert. I, 68: kaì 43–44 Docuit … reuerentiam Diog. Laert. I, ∂faske prónoian perì toÕ méllontov logism¬ç 70. kataljpt®n e¤nai 43 Moderate*. ândròv âretßn, cf. Traversari, ed. Curio, p. [527] 25: “Dicebat autem futurorum prouidentiam 46 Admonebat … praeesset Diog. Laert. I, 70. ratione comprehendi posse, pro uirtute uiri”. 48–49 Domus … ciuitas See Apophth. [276], Goulet-Cazé a.o. follows the text of the n.l. 47. codd.: “il disait que la prévision de l’avenir [528] atteinte par la réflexion constitue la vertu 50 Vincendam iram Diog. Laert. 1, 70. d’un homme”. Ira*. 54–61 Nam … afflixit Diog. Laert. I, 71–72. [529] 55 Cythera Island south of the Peloponnesus. 53 Diuinationem … detestandam Diog. Laert. I, 57 Demaratus See Apophth. [172], n.l. 278. 70. 59 Nicias Athenian politician and general Diuinatio*. during the Peloponnesian War. 53–54 quod … crederet The connection [530] between this clause and the next seems 62 in … properandum Diog. Laert. I, 70. rather loose. Mores in publico*. APOPHTHEGMATVM LIBER II 193

66 [531] 24 Huic simillimum est inter loquendum non esse mouendam 67 manum; id enim esse vaecordium. Vnde et in Hebraeorum prouerbiis est stul- 68 tum digito loqui. 69 [532] 25 Monuit obtemperandum legibus. Hoc ad principes praecipue per- 70 tinet, qui se credunt non teneri legibus. Nec aliunde magis florent respublicae 71 quam si legum vigeat autoritas. Nec ibi tyrannis oriri potest, vbi ex arbitrio pris- 72 carum legum geruntur omnia. 73 [533] 26 Dicebat adamandam esse quietem, quoties datur honestum LB 154 ocium, iuxta illud ™suxía kalón. Nihil | enim vel tutius vel iucundius. Nullum 75 autem negocium periculosius quam bellum. 76 [534] 27 Quin et illud huic asscribitur: ‘Caue tibiipsi’. Fortasse legendum 77 ‘Caue teipsum’ siue ‘a teipso’, [B] siue ‘Obserua teipsum’. Nam Graece est fulát- 78 tein ëautón, [A] vt admoneat sibi quemque debere suspectum esse. Omnes sibi 79 cauent ab aliis, at frequenter nemo magis hostis est homini quam homo sibi, 80 dum libidinem, dum iram, dum ambitionem aliasque cupiditates adhibet in 81 consilium. 82 Demiror autem quem autorem sequutus Ausonius haec illi asscribat: 83 [535] 28 Ita moderandam vitam, vt nec inferioribus sis terrori nec superio- 84 ribus despectui. Metui a subditis tyrannicum est; negligentiae vero est sic agere, 85 vt a maioribus contemnaris. Hoc et ad aetatem referri potest. Sic temperandi 86 mores, vt a iunioribus ameris potius quam timearis, a maioribus non contemna- 87 ris. Immodica seueritas parit terrorem; somnolentia, vinolentia, incogitantia 88 similiaque vitia gignunt contemptum. Potest et ad fortunam accommodari, quae 89 si sit vehementer ampla, parat qui metuant citius quam qui ament aut reuerean- 90 tur; sin humilior, patet contemptui. Mediocritas igitur hic quoque est optima. 91 Ausonii carmen sic habet:

~~74 kalón A–C: kalòn D–LB.~~

[531] Laconica, Archidamus III 6: kalòn ™suxía, 66 Huic simillimum Er. refers to the meaning of see Apophth. [153]; Diog. Laert. I, 97 (as- the preceding apophthegm, expressed in ll. cribed to Periander). 63–64 (Decet … moribus) and the marginal [534] note. 76 Caue tibiipsi Diog. Laert. I, 70. Cf. Traver- 66–67 inter … vaecordium Diog. Laert. I, 70. sari, ed. Curio, p. 25: “Cauendum sibiipsi”. 67–68 stultum … loqui Prv. 6, 12–13: “homo Cautio sui*. apostata vir inutilis graditur ore perverso 77 Obserua teipsum Cf. Traversari, ed. Bru- annuit oculis terit pede digito loquitur”. gnoli: “obseruandum seipsum”. [532] 82 Demiror … asscribat Apophth. [535]–[538] 69–70 Monuit … legibus Diog. Laert. I, 70. are based on [Auson.] Septem sapientum sen- 69 Legum autoritas*. tentiae septenis versibus explicatae, ll. 36–42. 70 qui … legibus Cf. Apophth. [112]. See Ausonius, Opuscula, ed. Carolus [533] Schenkl, Berolini, 1883, p. 249; The works of 73 Dicebat … quietem Diog. Laert. I, 70: Ausonius, ed. R.P.H. Green, Oxford, 1991, p. ˆJremíaç xr±sqai. Cf. Traversari, ed. Curio, 676. p. 25: “Quietem adamandam”. [535] Ocium*. 83–84 Ita … despectui See l. 92. 74 ™suxía kalón Plut. Mor. 219 A, Apophth. 85 Amari sine contemptu*. 194 APOPHTHEGMATVM LIBER II

92 Nolo minor me timeat despiciatque maior. 93 [536] 29 Praeterea sic esse contemnendam mortem, vt nihilo secius curam 94 habeas incolumitatis. Non enim est fortitudinis sed amentiae semet temere in 95 vitae discrimen coniicere; sed quoties aut ineuitabilis necessitas vrget aut grauis 96 honestaque causa suadet, mortem contemnere fortis animi est. In morbo non est 97 metuenda mors, sed interim adhibenda curatio mediocris. In bello sumendus est 98 animus ad mortem paratus, sed interim fortiter pugnandum pro victoria. Auso- 99 nii carmen sic legendum arbitror:

~~100 Viue memor mortis, vti sis memor et salutis.~~

101 Potest autem et hic accipi sensus: hactenus memineris te moriturum, vt abstineas 102 a vitiis curisque superuacaneis; sed interim perinde quasi diu victurus sis, ea cures 103 quae ad honestam beatamque vitam pertinent. Multos mortis consideratio deter- 104 ret ab honestis actionibus; contra mortis obliuio multos inuitat ad licentius pec- 105 candum. Potest et sic intelligi: ne sic metuas mortem vt viuas anxius ac tristis, sed 106 vitae spes mortis horrorem temperet. Hunc sensum indicat carmen quod sequi- 107 tur: 108 Tristia cuncta exuperans aut animo aut amico.

109 Haec vita, praeterquam quod multis miseriis exposita est, nihil habet tristius 110 quam quod mortem habet certissimam, diem mortis incertissimum. Sed omnia 111 superanda sunt aut animi fortitudine aut amicorum alloquiis. Nullum enim in 112 dolore remedium praesentius quam curas aestusque animi in amicorum sinum 113 effundere, quorum et consolatio et communis dolor maximam mali partem tollit. 114 [537] 30 Beneficii dati obliuisci decet, accepti meminisse. Vulgus homi- 115 num contra facit. Si quid cui benefecerunt, et sine fine praedicant et sine modo 116 exaggerant. Si quid in ipsos collocatum fuerit officii, mox aut obliuiscuntur aut 117 dissimulant aut eleuant. Carmen Ausonii sic habet: 118 Tu bene si quid facias, non meminisse fas est.

92 Nolo … maior [Auson.] Septem sap. sent. 36. exuperans Schenkl: “exsuperas” (“exsuperans” [536] v.l.). 93–94 Praeterea … incolumitatis See l. 100. 110 Amicus consolator*. 93 Mors quatenus contemnenda*. [537] 97 curatio mediocris Cf. Apophth. [324]. 114 Beneficii … meminisse See l. 118. 100 Viue … salutis [Auson.] Septem sap. sent. Gratitudo*. 37. 118 Tu … est [Auson.] Septem sap. sent. 39. vti … et Schenkl: “item vive memor” (“uti Apparently Er. made use of a manuscript or sis memor et” v.l.). edition which did not include l. 40: “quae 103–104 multos … actionibus Cf. Apophth. benefacta accipias, perpetuo memento” (see [104], ll. 844–845. app. crit. Schenkl). 108 Tristia … amico [Auson.] Septem sap. sent. 38. non Schenkl: “nec” (“non” v.l.). APOPHTHEGMATVM LIBER II 195

119 [538] 31 Eidem hanc tribuit sententiam, optabilem esse senectutem iuueni- 120 lem, molestam esse iuuentutem senilem. Maxima malorum pars ob quae male 121 audit senectus a vitiis hominum proficiscitur; habet autem ex sese nonnulla com- 122 moda, plurimarum rerum vsum ac memoriam, consulendi facultatem, reueren- 123 tiam et autoritatem. Haec si adsint commoda absintque incommoda, ea senectus 124 optabilior est multorum iuuentute, vitiis et inertia marcente. Videas autem in 125 nonnullis iuuenibus senilem imbecillitatem, senilem somnolentiam, senilem 126 ignauiam, senilem morositatem. Horum iuuentus peior est senectute. Nam 127 quum senecta careant, senio tamen abundant. Ausoniani versus sic habent: 128 Grata senectus homini, quae parilis iuuentae. 129 Illa iuuentus grauior, quae similis senectae.

130 [539] 32 Plinius et illud oraculi vice celebratum asscribit Chiloni: êggúa, 131 parà dˆ ãtj, sponde, sed noxa praesto est. 132 [540] 33 A. Gellius Noct. Atticarum lib. 1. cap. 3. asscribit illi quod dicam 133 idque autore Plutarcho in lib. De anima: quendam praedicantem sibi nullum LB 155 esse ini|micum rogauit, an vllum etiam haberet amicum, sentiens amicitias et 135 inimicitias inuicem sese consequi, nec fieri posse quin qui multos habet amicos, 136 complures habeat et inimicos. 137 Sit hic huius conuiuii secundus missus, si videtur; cui subiiciemus philoso- LB 156 phos, non omnes, ne nullus | sit finis, sed aliquot eximios, vt varietas excludat 139 lectionis taedium. Quod si quem huius patinae maior auiditas tenet, huic Dio- 140 genes Laertius facile stomachum explebit, si modo non habeat nimis fastidiosum.

~~128 parilis Ac B C: paribus A.~~

[538] turam”. Ausonius ascribed the same phrase 119–120 Eidem … senilem See ll. 128–129. to Thales (XXVI, 69; 180); his translation 119 Senectus iuuenilis*. reads: “sponde; noxa praesto tibi est” 128–129 Grata … senectae [Auson.] Septem sap. (XXVI, 181, see app. crit. Green, p. 190). sent. 41–42. Cf. Adag. 597 (Sponde, noxa praesto est), 129 iuuentus Schenkl (see above, n.l. 82): ASD II, 2, pp. 122–124. The adage explains: “iuventa est” (“iuventus” v.l.). “Explicuit Plinius, quid sit spondere. [539] Fideiubemus enim pro eo, cui creditur 130–131 Plinius … est Plin. Nat. VII, 119: “rur- pecunia et saepe fit, vt fideiussor cogatur sus mortales oraculorum societatem dedere creditori numerare pecuniam. Fideiubemus Chiloni Lacedaemonio tria praecepta eius et apud iudices de sistendo reo atque illo Delphis consecrando aureis litteris, quae fallente plectuntur vades” (pp. 122–123, ll. sunt haec: … comitemque aeris alieni atque 164–167). litis esse miseriam”. The Greek phrase is [540] attributed to Chilon in Diog. Laert. I, 73 132–136 A. Gellius … inimicos Gell. I, 3, 31; (ãta), cf. Traversari, ed. Curio, p. 27: “Eius Plut. Mor. fr. 174 Sandbach. est ea sententiola, sponsioni non deesse iac- 135 Amicitia iuncta inimicitiae*.

LB 155 [A] LIBER TERTIVS Socratica 2 3 Ad Laconicam indolem mihi proxime videtur accedere Socrates, non tantum 4 integritate morum, decretis ac dictorum sale, verumetiam tolerantia, vt dicas 5 patria quidem Atheniensem, ingenio vero Spartanum, nisi quod Laconicam 6 breuiloquentiam non affectauit, magis studens virtutem persuadere quam praeci- 7 pere. Ad id potissimum vtebatur similibus et inductionibus, [B] quas Graeci 8 vocant eîsagwgàv, [A] cui generi non conuenit illa Laconica breuitas. Vt autem 9 hac parte vincitur a Lacedaemoniis, ita sanctitate dictorum superat illos; quorum 10 aliquot recensere non ab re fuerit. 11 [541] 1 Dicebat deos omnium optimos ac felicissimos; ad horum similitu- 12 dinem quo quisque propius accederet, hoc et meliorem esse et beatiorem. Si cor- 13 rigas vnius vocis numerum, nihil dici potest Christianius. 14 [542] 2 A diis nihil petendum nisi bona simpliciter, quum vulgus petat 15 bene dotatam vxorem, opes, honores, regnum, longam vitam, quasi praescri- 16 bentes numini quid oporteat facere. At deus optime nouit, quid nobis bonum sit, 17 quid non. 18 [543] 3 Sacrificia volebat quam minimis impendiis constare, quod dii vt 19 non egent rebus hominum, ita magis spectant affectus immolantium quam diui-

8 eîsagwgàv Apparently this means the same as 14–18 A diis … non Xen. Mem. I, 3, 2. êpagwgß, the Greek term that is usually 14 Vota qualia*. translated with ‘inductio’. Cf. Epist. nunc. 14–16 quum … facere Er. took these examples of I–VI, n.l. 14. vain prayers, which do not occur in the ver- [541] sion of Xenophon, from Val. Max. VII, 2 ext., 11–12 Dicebat … beatiorem Xen. Mem. I, 6, 10: 1, except for old age (see Iuv. 10, 188–288). kaì tò mèn qe⁄on krátiston, tò dˆ êggutátw [543] toÕ qeíou êggutátw toÕ kratístou. This is 18–23 Sacrificia … qeo⁄si Xen. Mem. I, 3, 3. In the end of a passage about the divine quality this passage Socrates does not necessarily of being in need of nothing; cf. Apophth. prescribe small sacrifices, like Lycurgus did [569], ll. 187–188. (Apophth. [277]), but discusses how sacrifices 11 Deus imitandus*. are valued by the gods. [542] 18 Sacrificia minimi sumptus*. 198 APOPHTHEGMATVM LIBER III

20 tias. Alioqui quum improbissimi quique maxime abundent diuitiis, actum esset 21 de rebus humanis, si malorum potius quam bonorum victimis delectarentur. 22 Eoque versum hunc magnopere probare consueuit: 23 Kaddúnamin dˆ ∂rdein ïerˆ âqanátoisi qeo⁄si.

24 Hoc dictum et ad nos Christianos pertinet, qui immodicis impendiis ornamus 25 templa, peragimus sacra et parentalia, gratius facturi Deo si quod vltra frugalem 26 mundiciem superest fratribus egenis erogaremus. Eandem frugalitatem adhiben- 27 dam docuit in excipiendis hospitibus, eodem vtens versiculo Kaddúnamin dˆ 28 ∂rdein. 29 [544] 4 Quum admoneretur ab amico, quod excepturus hospites admo- 30 dum tenuem fecisset apparatum, ‘Si boni sunt,’ inquit, ‘satis erit; sin minus, plus 31 satis’. 32 [545] 5 Docuit abstinendum a cibis qui non esurientem incitarent ad eden- 33 dum, et a potu qui non sitientem inuitaret ad bibendum. His enim rebus non est 34 vtendum nisi quatenus corporis necessitas exigit. 35 [546] 6 Dicebat optimum condimentum esse famem, quod et optime 36 edulcaret omnia et nullius esset impendii. Vnde ipse semper iucunde edebat ac 37 bibebat, quia neutrum faciebat nisi esuriens ac sitiens. 38 [547] 7 Quin et ad famem ac sitim tolerandam exercuerat sese. Post sudo- 39 rem enim e palaestra collectum, quum alii potum vehementer appetunt, nun- 40 quam bibebat de primo cratere. Rogatus quam ob rem id faceret, ‘Ne consues- 41 cam’ inquit ‘obsequi affectibus’. Interdum enim, licet sitias, noxium est bibere; 42 hic, quum ratio suadet abstinentiam, affectus hortatur vt bibas, magis obtempe- 43 randum est rationi.

~~42 suadet Ac B C: suadeat A.~~

23 Kaddúnamin … qeo⁄si Hes. Erg. 336 (ïérˆ). gua, ASD IV, 1A, p. 158, ll. 376–378. 26–28 Eandem … ∂rdein Xen. Mem. I, 3, 3. 32 Frugalitas*. [544] [546] 29–31 Quum … satis Cf. Diog. Laert. II, 34, 35 Dicebat … famem Xen. Mem. I, 3, 5; Cic. rendered in Apophth. [588], with Xanthippe Fin. II, 90. Cf. Adag. 1669 (Optimum condi- instead of a friend. The friend also figures in mentum fames), ASD II, 4, pp. 130–132. the version of Walter Burley (Liber de vita et Frugalitas*. moribus philosophorum, ed. Hermann Knust, [547] Tübingen, 1886, p. 124). 38–41 Post … affectibus Plut. Mor. 512 F, De 30 Argute*. garrulitate 20: Kaì gàr ö Swkrátjv oÀtwv [545] êkóloue t®n dícan, oûk êfieìv ëaut¬ç pie⁄n metà 32–33 Docuit … bibendum Xen. Mem. I, 3, 6; gumnásion, eî m® tòn pr¬ton êkxéai kádon Plut. Mor. 124 D, De tuenda sanitate prae- ânimßsav, ºpwv êqíhjtai tòn toÕ lógou kairòn cepta 6 (transl. ASD IV, 2, p. 193, ll. 128–130); ânaménein tò ãlogon. Cf. Adag. 3600 (Agaqoˆ - 513 C–D, De garrulitate 22; 521 F, De curiosi- daimonistaí), ASD II, 8, p. 73, ll. 189–190; tate 13 (transl. ASD IV, 2, p. 301, ll. 325–327); Lingua, ASD IV, 1A, p. 156, ll. 301–306. 661 F, Quaestiones convivales IV, 2. Cf. Lin- 39 Affectus cohibiti*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 199

44 [548] 8 Dicebat eos qui se ad continentiam ac frugalitatem exercuissent, et 45 longe plus habere voluptatis ac minus dolorum quam qui summa cura vndique 46 pararent oblectamenta, quod voluptates intemperantium, praeter animi sibi male 47 conscii cruciatum, praeter infamiam ac paupertatem, frequenter ipsi etiam cor- 48 pori plus adferant molestiae quam delectationis. Contra, quae sunt optima, 49 eadem fiunt iucundissima, si quis assuerit. 50 [549] 9 Aiebat esse turpe, si quis sua sponte seruiens voluptatibus talem se 51 faceret, quales nemo domi suae vellet habere seruos. Talibus autem nullam salu- LB 156 tis spem reliquam | esse, nisi si pro eis deos comprecarentur alii, vt bonos domi- 53 nos nancisci possent, quando prorsus decretum erat seruire. Existimabat autem 54 nullos foediorem miserioremque seruire seruitutem quam qui et animo et cor- 55 pore seruirent voluptatibus. 56 [550] 10 Interrogatus quam ob rem ipse non administraret rempublicam, 57 quum administrandi rationem optime sciret, respondit eum vtiliorem esse ciui- 58 tati, qui multos efficeret idoneos gubernandae reipublicae, quam qui ipse recte 59 gubernaret. Idem mihi respondit Nicolaus Leonicenus Ferrariae, demiranti quur 60 artem medicandi quam profitebatur ipse non exerceret: ‘Plus’ inquit ‘ago docens 61 omnes medicos’. Nec dissimile mihi respondit vnicus studiorum meorum Mecae- 62 nas Guilhelmus archiepiscopus Cantuariensis sacerdotium improbe recusanti 63 dicentique ‘Qua fronte fruar illorum pecuniis, quibus vt linguae ignarus nec 64 concionari possum, nec monendo nec consolando adesse nec vllum boni pastoris 65 officium praestare?’ ‘Quasi’ inquit ‘non plus efficias, qui libris doces pastores 66 omnes, quam si vni rusticanae plebeculae inseruias’. Fassus sum amice dictum; 67 mihi tamen non persuasit.

~~47 ac B C: et A. 52 si A–C: om. D–LB.~~

[548] [550] 44–49 Dicebat … assuerit Cf. perhaps Xen. 56–59 Interrogatus … gubernaret Xen. Mem. I, Mem. I, 3, 15, concluding a passage about 6, 15. self-control: Perì mèn d® brÉsewv kaì 58 Prodesse pluribus*. pósewv kaì âfrodisíwn oÀtw kateskeuasmé- 59 Nicolaus … Ferrariae Niccolò Leoniceno nov ¥n kaì æçeto oûdèn ån ¯tton ârkoúntwv (1428–1524), who lectured at Ferrara, where Ødesqai t¬n pollà êpì toútoiv pragmateuo- Er. met him in 1508 (Contemporaries II, p. ménwn, lupe⁄sqai dè polù ∂latton. 323). 44 Voluptas ex virtute*. 61–66 Nec … inseruias In March 1512 Er. was [549] appointed as rector to the parish of Alding- 50–53 Aiebat … possent Xen. Mem. I, 5, 5. ton in Kent by William Warham. Four 50 Seruire voluptatibus*. months later he resigned and was allowed to 52–53 nisi … possent Xen., loc. cit.: douleúonti draw a pension from it (see Allen’s introduc- (-nta v.l.) dè ta⁄v toiaútaiv ™dona⁄v ïketeu- tion to Ep. 255). Warham’s refutation is also téon toùv qeoùv despot¬n âgaq¬n tuxe⁄n, i.e. mentioned in Eccles., ASD V, 4, p. 142, ll. “celui qui est esclave de ce genre de plaisirs 225–236. doit supplier les dieux de tomber sur de bons 63 linguae ignarus Cf. L.-E. Halkin, Érasme et maîtres” (Xénophon, Mémorables, I, ed. les langues, Revue des langues vivantes 35 Michele Bandini, transl. Louis-André (1969), pp. 566–579 (575); J. Chomarat, Dorion, Paris, 2000, p. 41). Er.’ translation Grammaire et rhétorique chez Érasme, I, Paris, implies the reading douleúonta. 1981, p. 144, n. 106. 200 APOPHTHEGMATVM LIBER III

68 [551] 11 Rogatus quo pacto quis posset honestam assequi famam, ‘Si talis’ 69 inquit ‘esse studeas, qualis haberi velis’. Veluti si quis bonus tibicen haberi cupiat, 70 ea praestet oportet quae a probatis tibicinibus fieri viderit. Quemadmodum qui 71 medendi est imperitus non ideo medicus est, quod pro medico asscitus est et 72 vulgo medicus appellatur, ita non statim princeps est aut magistratus, qui populi 73 suffragiis declaratus sit, nisi sciat artem gubernandae ciuitatis. 74 [552] 12 Dicebat vehementer absurdum esse, quum artes sedentarias nemo 75 profiteatur absque dedecore qui eas non didicerit, neque quisquam scrinium 76 faciundum locet ei qui rudis sit eius opificii, ad publicos magistratus admitti, qui 77 nunquam dederunt operam disciplinis sine quibus nemo potest recte magistra- 78 tum gerere; cumque nemo non detestaturus sit eum qui clauo assideret ignarus 79 artis nauticae, multo magis detestandos qui rempublicam capesserent ignari poli- 80 ticae philosophiae. Neque eum putabat appellandum impostorem, qui a persuaso 81 quopiam pecuniam aut vasculum acciperet quod non posset reddere, sed illos 82 magis impostores habendos dicebat, qui dolo persuaderent se idoneos gubernan- 83 dae reipublicae, quum sint homines nihili. Hoc dictum multo magis ad prin- 84 cipes, magistratus et episcopos Christianos pertinet quam ad ethnicos. 85 [553] 13 Dicere solitus est nullam esse possessionem preciosiorem vero 86 bonoque amico nec aliunde plus fructus aut voluptatis capi; itaque praepostere 87 facere multos, qui pecuniae dispendium grauius ferunt quam amici iacturam, 88 quique se beneficium perdidisse clamant gratis collocatum, quum eo sibi conci- 89 liarint amicum quouis lucro potiorem. 90 [554] 14 Vt illis committimus statuas faciendas, a quibus videmus aliquot 91 statuas eleganter factas, ita non sunt admittendi in amicitiam, nisi quos cognoue- 92 rimus erga alios praestitisse fidos et vtiles amicos. 93 [555] 15 Quendam acrius castigantem seruum percontabatur, quamobrem 94 ita saeuiret. ‘Quoniam,’ inquit, ‘quum sit obsoniorum voracissimus, tamen 95 ignauissimus est, quumque sit auidissimus, tamen desidiosissimus est’. Tum

~~75 eas BC: om. A. 95 sit A B: si C; auidissimus B C: auarissimus A.~~

[551] [552] 68–69 Rogatus … velis Xen. Mem. I, 7, 1; Cic. 74–80 Dicebat … philosophiae Xen. Mem. I, 2, 9. Off. II, 43; Val. Max. VII, 2 ext., 1. Cf. Adag. 74 Ars gubernandi*. 1067 (Exigua res est ipsa iustitia), ASD II, 3, 80–83 Neque … nihili Xen. Mem. I, 7, 5. p. 86, l. 773; Adag. 4131 (Mala malis eue- [553] niunt), ASD II, 8, p. 330, l. 412. 85–86 Dicere … amico Xen. Mem. II, 4. 68 Fama quomodo paranda*. 85 Amicus syncerus*. 69–70 Veluti … viderit Cf. Xen. Mem. I, 7, 2, [554] where Socrates expounds that imitation of 90–92 Vt … amicos Xen. Mem. II, 6, 6–7. the outward characteristics of a good flute 90 E factis iudicium*. player does not make a person a good flute [555] player. 93–97 Quendam … famulus Xen. Mem. III, 13, 70–73 Quemadmodum … ciuitatis Xen. Mem. 4. III, 1, 4. 95 Punire in aliis quod ipsi committimus*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 201

96 Socrates ‘Nunquamne’ inquit ‘considerasti, vter vestrum pluribus egeat verberi- 97 bus, tune an famulus?’ Vtinam sibi quisque dicat quod illi Socrates, quoties hoc 98 in aliis reprehendit punitque idem quod sibi ignoscit, aut si non idem, crebro 99 deterius. 100 [556] 16 Cuidam cupienti quidem ire ad Olympia, sed itineris labore deter- 101 rito, ‘Quum’ inquit ‘domi saepenumero totum prope diem ambules, ante pran- 102 dium, rursus ante coenam, si domesticas ambulationes proferas ad quinque sexue LB 157 dies, faci|le peruenies Olympiam’. Docuit vir ingeniosus id quod terret in adeun- 104 dis laboribus imaginationem esse potius quam ipsum laborem. Si quid honestae 105 rei gratia periculi, dispendii aut laboris suscipiendum est, excusamus, detrecta- 106 mus, horremus, quum frequenter vltro in rebus nihili, non enim dicam turpibus, 107 plus impendamus. Ita quidam inuitati ad studia literarum excusant valetudinem, 108 insomniam, impendia librorum, quum interim totam noctem ludant aleam, 109 potatione contrahant febrim, podagram, hydropem et lippitudinem, scortatione 110 paralysim aut scabiem nouam, quam Gallicam appellant. 111 [557] 17 Quendam conquerentem se defatigatum longo itinere rogauit 112 num puer ipsum potuerit consequi. Ait. Rogauit vacuusne an aliquid ferens one- 113 ris. ‘Portauit’ inquit ‘nonnihil sarcinarum’. ‘Quid,’ inquit, ‘queriturne ille se 114 defessum?’ Quum negaret, ‘An non pudet’ inquit ‘te molliciei, qui vacuus ambu- 115 lans defessus fueris, quum ille gestans sarcinam non queratur se fatigatum?’ 116 Ostendebat Socrates seruum in hoc feliciorem domino, quod ad labores exercita- 117 tior minus sentiret molestiae. 118 [558] 18 Admonere solet, quod apud alios diceretur edere aut conuiuari, 119 apud Athenienses dici eûwxe⁄sqai, qua voce dicebat nos admoneri eo tempera- 120 mento sumendum cibum, vt nec corpus nec animus oneretur; huc opinor allu- 121 dens, quod ôxe⁄sqai sonet vehi, vnde ôxe⁄on vehiculum, quanquam ôxß dicatur et 122 cibus, eoque additum eŒ ne sarcina iusto grauior imponeretur corpori. 123 [559] 19 Dicebat optime natis ingenuisque potissimum adhibendam rec- 124 tam institutionem; idem enim in his vsu venire quod in equis, in queis qui

~~109 podagram Ac B C: podagra A. 139 dé A: de B C.~~

[556] vnum extenderis, dierum quinque aut sex 100–103 Cuidam … Olympiam Xen. Mem. III, domesticas ambulationes, …”. 13, 5. 101 Spontanei labores*. 101–103 Quum … dies Xen., loc. cit.: oû kaì [557] o÷koi sxedòn ºljn t®n ™méran peripate⁄v; kaì 111–115 Quendam … fatigatum Xen. Mem. III, êke⁄se poreuómenov peripatßsav âristßseiv, 13, 6. peripatßsav deipnßseiv kaì ânapaúsei. Er. did 113 Seruus domino melior*. not translate êke⁄se poreuómenov (i.e. on your [558] way to Olympia). According to his version the 118–120 Admonere … oneretur Xen. Mem. III, walks ante prandium, rursus ante coenam were 14, 7. domesticas ambulationes. Cf. Bessarion’s trans- 119 Sobrietas in eduliis*. lation (Xenophon, De factis et dictis Socratis 120–122 huc … corpori Plutarch’s text does not memoratu dignis, Lovanii, 1533, f. i4vo): “illic suggest any connection with ôxe⁄sqai or ôxe⁄on. item aeque et proficiscendo prandebis, caena- [559] bis, atque obdormies, Num perpendis, si in 123–127 Dicebat … vtiles Xen. Mem. IV, 1, 3. 202 APOPHTHEGMATVM LIBER III

125 feroces sunt ac generosae indolis, si statim a primis annis recte instituantur, egre- 126 gii et ad omnem vsum accommodi euadunt, sin minus, efferati, intractabiles et 127 ad nihil vtiles. Eoque fit, vt felicissima quaeque ingenia corrumpantur inscitia 128 instituentium, qui mox equos vertunt in asinos, quod erectis ac liberis animis 129 imperare nesciant. 130 [560] 20 Dictitabat illum impudenter facere, qui quum boues efficeret 131 pauciores postularet tamen haberi bonus bubulcus; sed multo absurdius esse, si 132 quis haberi velit bonus reipublicae gubernator quum ciuium numerum immi- 133 nuat. Hoc dictum torsit in Critiam et Chariclem, qui multos ciuium trucidarant. 134 Nec illos id latuit; Critias enim illi minatus est, ni sileret, fore vt ipse quoque 135 faceret boues pauciores. Et quod minatus est verbo, re praestitit. Nam huius 136 opera Socrates periit. 137 [561] 21 E priscis autoribus selegerat versiculos aliquot quos prouerbiorum 138 vice frequenter vsurpabat, quorum est ille Hesiodius: 139 ‰Ergon gˆ oûdèn ∫neidov, âergeíj dé tˆ ∫neidov, id est 140 Non probrum est operari, ast est cessatio probrum.

141 Quo dehortabatur iuuenes non solum ab ocio, verum etiam ab actionibus infru- 142 giferis. Siquidem eos appellabat ociosos, qui alea, compotationibus et scortis aeta- 143 tem absumerent. 144 [562] 22 Item illud Homeri, vt indicat Gellius ac Laertius:

145 ÊOtti toi ên megároisi kak¬n tˆ âgaq¬n te tétuktai, id est Aedibus in nostris quae praua aut recta gerantur. 146 147 Eo non solum reuocauit auditorem a curiositate rerum alienarum, verumetiam a 148 disciplinis non necessariis, velut ab exacta cognitione astrologiae aut geometriae 149 aut causarum naturalium aut rerum vltramundanarum, ad cognitionem ethices,

[560] [562] 130–133 Dictitabat … imminuat Xen. Mem. I, 144–146 Item … gerantur Gell. XIV, 6, 5; Diog. 2, 32. Laert. II, 21. Cf. Adag. 585 (Aedibus in nos- 130 Indoles erecta*. tris quae praua aut recta geruntur), ASD II, 133 Critiam et Chariclem Two of the Thirty 2, pp. 108–110; Ep. 1334, ll. 177–181. Tyrants (404–403). 145 ÊOtti … tétuktai Hom. Od. IV, 392 (kakón 134–135 Nec … pauciores Xen. Mem. I, 2, 37–38, tˆ âgaqón, cf. ASD II, 2, p. 109, n.l. 837). where the allusion to Socrates’ simile is ascri- 146 Curiositas*. bed to Charicles. 147–151 Eo … administremus See e.g. the pas- 135–136 Nam … periit This is the tenor of Xen. sage preceding the line from Homer in Diog. Mem. I, 2, 29–38, which discusses the rela- Laert. II, 21: Gnónta dè t®n fusik®n qewrían tion between Socrates and his former friend mjdèn e¤nai pròv ™m¢v, tà ©qikà filosofe⁄n Critias (c. 460–403). êpí te t¬n êrgastjríwn kaì ên t±Ç âgor¢ç· [561] kâke⁄na dè fáskein hjte⁄n, ºtti etc.; Xen. 137–143 E priscis … absumerent Xen. Mem. I, 2, Mem. I, 1, 11–16; Cic. Tusc. V, 10; Ac. 2 I, 15; 56–57. Rep. I, 15. Similar passages are found in Adag. 139 ‰Ergon … ∫neidov Hes. Erg. 311 (‰Ergon dˆ 569 (see next apophthegm) and 585 (see … âergíj …). above, n.ll. 144–146), ASD II, 2, p. 96, ll. 140 Ocium turpe*. 584–585; p. 108, ll. 840–842. APOPHTHEGMATVM LIBER III 203

150 cuius scientia praestat vt nobis ipsi noti simus vtque rem domesticam aut publi- 151 cam vtiliter administremus. 152 [563] 23 Eodem spectat et illud, quod illi asscribitur et in primis celebra- 153 tur: ‘Quae supra nos, nihil ad nos’. Sic enim respondere solet admirantibus quod 154 de moribus semper, de astris deque meteorologis nunquam disputaret. 155 [564] 24 Quum in via quidam illi per lasciuiam calcem impegisset, admi- 156 rantibus quod id pateretur ‘Quid facerem?’ inquit. Illis hortantibus vt vocaret 157 hominem in ius, ‘Ridiculum’ inquit. ‘Si quis asinus me calce percussisset, dicere- LB 158 tis mihi: Voca illum in ius?’ Nihil putabat interesse inter | asinum et hominem 159 brutum nullaque virtute praeditum; ac vehementer absurdum videri non pati ab 160 homine, quod ab animante bruto passurus sis. 161 [565] 25 Quidam ab eo salutatus non resalutauit nec id moleste tulit 162 Socrates. Amicis autem admirantibus et ob hominis inciuilitatem indignantibus 163 dixit: ‘Si quis nos praeteriret peius affectus corpore quam nos sumus, nequaquam 164 illi succenseremus; quur igitur illi succenseam, qui peius affectus est animo quam 165 nos sumus?’ 166 [566] 26 Euripides obtulit Socrati librum ab Heraclito conscriptum. Eo 167 lecto rogauit, quid illi videretur. ‘Per Iouem,’ inquit, ‘quae intellexi mihi praeclara 168 videntur, qualia puto et ea quae non intellexi; sed opus est Delio quopiam nata- 169 tore’. Notauit perquam salse affectatam eius scriptoris obscuritatem, vnde et sko- 170 tein¬ç cognomen inditum est. De Delio natatore diximus in Chiliadibus. 171 [567] 27 Quum Alcibiades illi spaciosam aream offerret dono, in qua sibi 172 domum aedificaret, ‘Quid,’ inquit, ‘si mihi calceis opus esset, num corium dares

[563] ascribes the dictum to Euripides in Ep. 1587, 153 Quae … ad nos Hier. Adv. Ruf. III, 28; ll. 106–109: “qui [sc. Lutherus] has vmbras Lact. Inst. III, 20, 10 (“Quod …”). Cf. Adag. mihi obiicit, qui sua haec commenta verbo- 569 (Quae supra nos, nihil ad nos), ASD II, rum inuolucris contorquet, vt de eo Euripi- 2, p. 96; Ep. 1334, ll. 177–178. dis illud inuerti possit, ° mèn sun±ka ânósia, Curiositas*. o¤mai dè kaì ° m® sun±ka”. [564] 166 Heraclito The philosopher Heraclitus of 155–158 Quum … ius Diog. Laert. II, 21; Plut. Ephesus (fl. c. 500) was notorious for his Mor. 10 C, De liberis educandis 14. Cf. Lin- obscurity; see e.g. Cic. Fin. II, 15: “Hera- gua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 567–570. clitus, cognomento qui skoteinóv perhibe- 156 Patienter*. tur, quia de natura nimis obscure memo- [565] rauit”. 161–165 Quidam … sumus Xen. Mem. III, 13, 1. 167 Salse*. 161–163 Quidam … dixit Xen., loc. cit.: ˆOrgiho- 169–170 Notauit … est See above, n.l. 166. Cf. ménou dé poté tinov ºti proseipÉn tina xaírein ASD II, 2, p. 58, ll. 747–748 and p. 59, n.l. oûk ântiproserrßqj. Apparently Er. took 747. Socrates as the subject of ântiproserrßqj, 170 De … Chiliadibus See above, n.ll. 166–169. instead of the person who was annoyed. [567] 163 Moderate*. 171–174 Quum … acciperem Diog. Laert. II, [566] 24. 166–169 Euripides … natatore Diog. Laert. II, 171 Alcibiades Athenian politician and general 22. Cf. Adag. 529 (Delius natator), ASD II, 2, (c. 450–404), one of Socrates’ pupils. pp. 56–58. Celio Calcagnini erroneously 172 Munus inutile*. 204 APOPHTHEGMATVM LIBER III

173 vnde mihi calceos conficerem? Et si dares, an non ipse ridiculus essem si accipe- 174 rem?’ Hac similitudine munus inutile recusauit. 175 [568] 28 Per forum obambulans quum aspiceret mercium copiam quae illic 176 vendebantur, ita secum loqui consueuit: ‘Quam multis rebus ego non egeo!’ Ast 177 alii cruciantur animo ita cogitantes: ‘Quam multa mihi desunt!’ Socrates sibi gra- 178 tulabatur, quod iuxta naturam viuens ac paucis assuetus aurum, purpuram, gem- 179 mas, ebur, aulaea reliquasque diuitum delitias nec cuperet nec egeret, quas dicere 180 solet magis necessarias agendis tragoediis quam ad vsum vitae. [B] In hanc sen- 181 tentiam vsurpabat versus iambicos poetae nescio cuius: 182 Tà dˆ ârgurÉmatˆ êstìn Ø te porfúra 183 Eîv toùv tragÉçdouv xrßsimˆ, oûk eîv tòn bíon, id est 184 Argentea isthaec vasa simul ac purpura 185 Tragoediarum accommoda histrionibus Sunt, ad beatam conferunt vitam nihil. [A] 186 187 [569] 29 Dicere solitus est eum esse diis simillimum, qui quam paucissimis 188 egeret, quum dii omnino nullius egeant rei. At vulgus diuites diis proximos exis- 189 timat, quorum delitiis nihil satis est. De his enim dictum est in comoedia Teren- 190 tiana: quam vos facillime agitis. Hoc autem Homerus diis tribuit, quos appellat 191 Å¢Çon ãgontav, id est facillime viuentes. Facillime autem viuit, qui paucissimis 192 contentus est. 193 [570] 30 Dicebat, qui suauiter ederet panem, huic non esse opus obsonio, 194 et qui suauiter biberet quemlibet potum, hunc non desiderare poculum praeter 195 id quod adest. Fames enim et sitis optime condit omnia. 196 [571] 31 Dicebat cuiuis esse promptum si quid rerum insignium haberet 197 proloqui, quum difficillimum esset nominare quos possideret amicos, quum hac 198 possessione nulla sit charior. Hoc dicto taxabat praeposterum vulgi de rebus iudi- 199 cium, qui hoc negligentissime haberet, quod omnium plurimi faciendum erat. 200 Ditior sibi videtur cui pecuniae nonnihil obtigit, et damnum deplorat cui periit;

~~188–189 existimat D–LB: existimant A–C.~~

[568] [569] 175–176 Per … egeo Diog. Laert. II, 25. 187–188 Dicere … egeret Diog. Laert. II, 27. Cf. 176 Frugalitas*. Apophth. [541]. 179–180 quas … vitae Diog. Laert. II, 25. Cf. 187 Frugalitas*. Traversari, ed. Curio, p. 55: “Ac semper habe- 190 quam … agitis Ter. Ad. 501. bat in ore iambos illos, quibus argentum et 191 Å¢Çon ãgontav Cf. Hom. Il. VI, 138; Od. IV, purpura, et caetera id genus tragoediis potius 805 (Åe⁄a hÉontev). quam usui uitae necessaria docentur”. [570] 180–186 In … nihil This passage, inserted in 193–195 Dicebat … adest Diog. Laert. II, 27; B, is a new rendering of the same passage Xen. Mem. I, 6, 5. from Diogenes Laertius (183 tragwçdoùv), 193 Frugalitas*. based on the Greek text (see ‘Introduction’, 195 Fames … omnia Cf. Apophth. [546]. pp. 19–20). [571] 182–183 Tà … bíon PCG VII, p. 284, Philemo- 196–197 Dicebat … amicos Diog. Laert. II, 30. nis fr. 105, 4–5 (tragwçdoùv e∆qetˆ). 200 Amicus syncerus*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 205

201 at qui sibi parauit bonum amicum non videtur sibi factus beatior, nec iacturam 202 deflet qui perdidit. 203 [572] 32 Euclidi contentiosarum argutationum admodum studioso 204 ‘Sophistis,’ inquit, ‘o Euclides, vti poteris, hominibus non poteris’, indicans 205 sophisticen inutilem ad publicas functiones, quas qui affectat, eum non oportet 206 gryphis et inanibus argutiis ludere, sed hominum moribus semet accommodare. 207 [573] 33 Scientiam dicebat vnicum esse bonum, contra vnicum malum 208 ignorantiam, quod quicunque committunt rem iniustam, hoc peccant, quod 209 ignorant quid cuique sit tribuendum; et qui fortes sunt, non alia re fortes sunt, 210 nisi quod sciunt ea expetenda quae vulgus existimat horrenda; et qui intempe- 211 rantes sunt, hoc errant, quod ea putant suauia aut decora quae minime sunt. 212 Summum igitur bonum esse dicebat scientiam rerum expetendarum ac refugien- 213 darum. 214 [574] 34 Cuidam dicenti Antisthenem philosophum matre Threicia pro- 215 gnatum esse, velut hoc probrum impingenti viro quod hybrida esset, patre qui- LB 159 dem Atheniensi sed matre barbara, ‘Quid,’ inquit, ‘an tu putas virum | adeo prae- 217 clarum ex vtroque parente Atheniensi nasci potuisse?’, notans corruptissimos 218 Atheniensium mores, vt citius e Thrace Scythaue nasci posset vir probus quam ex 219 Atheniensi; et hoc quod habebat probitatis Antisthenes matri tribuendum 220 putauit. 221 [575] 35 Dicebat ocium possessionum omnium optimam. Ocium autem 222 sensit non ignauiam, sed a tumultuosis negociis et a cupiditatibus animi tran- 223 quillitatem vitiantibus esse quietum. 224 [576] 36 Illud omnium maxime celebratur, quod dicebat se nihil scire, nisi 225 hoc vnum, quod nihil sciret. Inquirebat enim de singulis tanquam ambigens, non 226 quod reuera nihil haberet certo cognitum, sed hac ironia et suam declarabat 227 modestiam et aliorum redarguebat arrogantiam, qui se profitebantur nihil ne- 228 scire, quum reuera nihil scirent. Sophistae quidam publice profitebantur sese ex 229 tempore responsuros ad omnem propositam materiam; horum arrogantem insci- 230 tiam saepenumero confutabat Socrates. Atque ob hoc ipsum, vt ipse quidem

~~203 contentiosarum argutationum B C: foren- 223 quietum B C: quietem A. sium causarum A.~~

[572] 455–360), a pupil of Socrates, connected 203–204 Euclidi … poteris Diog. Laert. II, 30. with the beginnings of Cynicism. 203 Euclidi Euclides of Megara (c. 450–380), 215–216 velut … barbara Explanation added to founder of the Megarian school. the translated text by Er. argutationum I.e. ‘quibbles’ (Hoven); cf. 216 Facete*. Apophth. [752], l. 299. [575] 204 Sensus communis*. 221 Dicebat … optimam Diog. Laert. II, 31. [573] 222 Ocium honestum*. 207–208 Scientiam … ignorantiam Diog. [576] Laert. II, 31. 224–225 Illud … sciret Diog. Laert. II, 32. [574] 224 Modeste*. 214–217 Cuidam … potuisse Diog. Laert. II, 31. 230–233 Atque … scire Cf. e.g. Cic. Ac. 2 I, 16. 214 Antisthenem Athenian philosopher (c. [577] 206 APOPHTHEGMATVM LIBER III

231 interpretatur, ab Apolline iudicatus est sapiens, quod quamuis omnium rerum 232 ignorantiam cum caeteris haberet communem, eo nomine tamen illos superaret, 233 quod suam inscitiam agnosceret, quum illi hoc quoque nescirent se nihil scire. 234 [577] 37 Laertius et hoc illi tribuit, coepisse dimidium facti. Dicebat enim 235 dimidium operis peractum ei, qui iam esset aggressus. Sunt enim qui contando 236 ac deliberando vitam omnem absumant. Est autem hemistichium Hesiodium: 237 ˆArx® Ømisu pantóv. 238 [578] 38 Qui res praecoces magno emerent, eos aiebat desperare quod ad 239 tempus maturitatis essent peruenturi. Alioqui stultum est et pluris et deterius 240 emere, quum paulo post liceat et minoris et meliores. Ita nusquam non reuoca- 241 bat hominum cupiditates rationis expertes ad sobrium iudicium. 242 [579] 39 Quodam tempore quum Euripides ita de virtute dissereret, vt 243 diceret:

~~244 Krátiston eîk±Ç taÕta ê¢n âfeiména, id est 245 Haec missa temere est optimum relinquere,~~

246 quasi virtus inueniri vix posset, surrexit Socrates dicens ridiculum esse, quum 247 mancipium, si non protinus inueniatur, operaeprecium existimemus inuestigare, 248 virtutem nulla inuestigatione dignam iudicare, si non protinus contingat homini. 249 [580] 40 Rogatus ab adolescente quodam vtrum melius censeret, vxorem 250 ducere an non ducere, ‘Vtrumcunque’ inquit ‘feceris, poenitebit’, indicans et coe- 251 libatum et coniugium habere suas molestias, ad quas perferendas esset praeparan-

234 facti C: facti esse A B. esse eam dimittere, quandoquidem A. 240 meliores A–C: meliora Ac. 244 Krátiston B C: Kártiston D–LB. 244–246 Krátiston … virtus B C: optimum 250 indicans A–C: iudicans D–LB.

234 Laertius … facti Cf. Traversari, ed. Curio, qui praecocia vertit, legit in suo codice tà p. 57, rendering a passage from Diog. Laert. ãwra. Quod ille putavit idem esse ac si II, 32: “bene incipere paruum non esse, sed scriptum esset tà prówra vel prÉima” (Notae maximum”. After consulting the Greek text ad Diogenem Laertium, ed. H.G. Huebner, I, (see ‘Introduction’, pp. 19–20) Er. inserted a Lipsiae [etc.], 1830, p. 39). new version in B (Apophth. [633]), without [579] deleting the former one. 242–248 Quodam … homini Diog. Laert. II, 235 Contatio mala*. 33 (ê¢n). For the version in A (see app. crit.) 237 ˆArx® … pantóv See Adag. 139 (Principium cf. Traversari, ed. Curio, p. 57: “Euripide dimidium totius), ASD II, 1, p. 254, l. 974. uero de uirtute ita disserente, ut diceret For the ascription to Hesiod (cf. Erg. 40: praeclarum esse temere hanc dimittere, pléon Ømisu pantóv) see the adage just men- …”. tioned, l. 976; Adag. 895 (Dimidium plus 244 Krátiston … âfeiména Eur. El. 379. See toto), ASD II, 2, p. 405, n.l. 650. Nauck2, p. 437. [578] 246 Virtus quaerenda*. 238–239 Qui … peruenturi Diog. Laert. II, 32. [580] 238 Festinatio*. 249–250 Rogatus … poenitebit Diog. Laert. II, res praecoces Marcovich: tà <â>Éria (Mena- 33; Val. Max. VII, 2 ext., 1. gius, ¿ria codd.). Er. followed Traversari’s 249 Matrimonium*. translation, ed. Curio, p. 57: “praecocia”. Cf. 250–255 indicans … euentus Val. Max. VII, 2 I. Casaubonus: “Ambrosius [sc. Trauersarius] ext., 1. APOPHTHEGMATVM LIBER III 207

252 dus animus. Coelibatum comitatur solitudo, orbitas, generis interitus, haeres alie- 253 nus; matrimonium perpetua solicitudo, iuges querelae, dotis exprobratio, 254 affinium graue supercilium, garrula socrus lingua, subsessor alieni matrimonii, 255 incertus liberorum euentus aliaque innumera incommoda. Proinde non hic est 256 electio qualis est inter bonum et malum, sed qualis inter leuiora et grauiora 257 incommoda. 258 [581] 41 Quendam ex amicis conquerentem, quod Athenis omnia magno 259 venirent, vinum enim Chium mina, purpuram tribus minis constare, mellis 260 heminam quinque drachmis, manu illius prehensa duxit in penum farinariam, 261 ‘Obolo’ inquiens ‘semisextarius venit; vilis igitur annona est’. Hinc ad oleariam 262 deducens ‘Duobus’ inquit ‘aereis sextarius; non magno igitur in vrbe veneunt 263 omnia’. Qui paucis ac necessariis contentus est, sibi facit vilem annonam. 264 [582] 42 Archelaus rex Socratem ad se vocarat, multa pollicens. Socrates 265 respondit se nolle ad eum venire, a quo acciperet beneficia, quum illi reddere 266 paria non posset. Hoc dictum improbat Seneca, quod philosophus persuadens 267 auri argentique contemptum plus dat quam si det aurum et argentum. 268 [583] 43 Quodam tempore reuersus e foro inter amicos dixit: ‘Emissem 269 pallium, si nummos habuissem’. Nihil postulauit; tantum verecunde admonuit 270 egestatis. Mox inter amicos ambitus erat, a quo Socrates acciperet. Et tamen post eam vocem quisquis properauit, vt ait Seneca, sero dedit. | LB 160 [584] 44 Cuidam querenti, quod peregrinationes sibi nihil profuissent, 273 ‘Non immerito’ inquit ‘tibi istud euenit. Tecum enim peregrinabaris’. Multi 274 putant longinquis peregrinationibus colligi prudentiam, quum Horatius clamet:

~~275 Coelum, non animum mutat, qui trans mare currit.~~

276 Congressus sapientium confert prudentiam, non montes aut maria. 277 [585] 45 Colapho percussus a quodam in via, nihil aliud respondit quam 278 quod homines nescirent, quando prodire deberent cum galea. Simile quiddam 279 Laertius asscribit Diogeni.

[581] 270–271 Et … dedit Sen. Benef. VII, 24, 2. 258–263 Quendam … omnia Plut. Mor. 470 F, [584] De tranquillitate animi 10. 273–274 Cuidam … peregrinabaris Sen. Epist. 258 Frugalitas*. 104, 7. [582] 273 Peregrinatio inutilis*. 264–266 Archelaus … posset Sen. Benef. V, 6, 2. 275 Coelum … currit Hor. Epist. I, 11, 27 264 Archelaus rex King of Macedon 413–399. (“mutant … currunt”). The version quoted by 265 Munera contempta*. Er. is found in Hier. Epist. 16, 2 (CSEL LIV, p. 266–267 Hoc … argentum Cf. Sen., loc. cit.: 69, l. 7); see the editions of Horace by S. “etiamnunc Archelaus daturus erat aurum et Borzsák, Leipzig, 1984, p. 252, and D.R. argentum recepturus contemptum auri et Shackleton Bailey, Stuttgart, 1985, p. 272. argenti”. [585] [583] 277–278 Colapho … galea Sen. Dial. V, 11, 2. 268–270 Quodam … acciperet Sen. Benef. VII, 277 Patienter*. 24, 1. Cf. Ep. 237, ll. 43–46. 278–279 Simile … Diogeni Diog. Laert. VI, 41; 268 Vltronea beneficentia*. 54; see Apophth. [768], [829]. 208 APOPHTHEGMATVM LIBER III

280 [586] 46 Aiebat se mirari, quod quum statuarum artifices id summo studio 281 conniterentur, vt lapis quam simillimus homini redderetur, non pariter hoc cura- 282 rent, ne ipsi lapidibus similes et viderentur et essent. Sunt autem qui putent 283 Socratem, priusquam ad ocium philosophiae sese conferret, statuarum opificem 284 fuisse. 285 [587] 47 Adhortabatur iuuenes, vt se subinde ad speculum contuerentur, 286 quo si essent egregia corporis forma, cauerent ne quid ea indignum committe- 287 rent; sin minus, quod corpori deesset, id ingenii cultu morumque honestate pen- 288 sarent. Adeo vir ille vndecunque rapiebat occasionem ad virtutis studium adhor- 289 tandi. 290 [588] 48 Aduocarat diuites aliquos ad coenam. Ob id solicita Xanthippe, 291 quod apparatus esset perquam exiguus, ‘Bono animo es!’ inquit. ‘Nam si frugi 292 temperantesque sunt, boni consulent; sin minus, nulla nobis horum cura debet 293 esse’. Hoc dilemma nobis merito excuteret operosam et sumptuosam ambitionem 294 in excipiendis conuiuis. 295 [589] 49 Dicebat multos in hoc viuere vt ederent biberentque; se contra ob 296 id edere ac bibere vt viueret, quod his rebus non ad voluptatem sed ad naturae 297 necessitatem vteretur. Hanc sententiam retulit satyricus: 298 Non viuas vt edas, sed edas vt viuere possis.

299 [590] 50 Eos qui multitudini imperitae fidem habebant, aiebat perinde 300 facere ac si quis tetradrachmum vnum contemnens reiiceret, et aceruum e simili- 301 bus congestum probaret reciperetque. Cui non fideres soli, ei nihilo magis fiden- 302 dum est in turba similium. Nec enim refert quam multi sint, sed quam graues.

290 aliquos C: aliquot A B; Simile ante pag. 300–304 et … iudicia B C: congestum ex 191, ap. 4* C: Simile ante* A B. huiusmodi nummis aceruum probaret reci- 299 Eos … habebant B C: Multitudinem peretque, quasi copia rei addat precium. Si imperitam, quae paupertatem odit diuitias nummus per se bonus est, quur vnus admiratur A. contemnitur? Si non est, quid confert auctus 300 vnum B C: nummum A. numerus? A.

[586] 295–296 Dicebat … viueret Diog. Laert. II, 280–282 Aiebat … essent Diog. Laert. II, 33. 34. 280 Lepide*. 295 Luxus*. 282–284 Sunt … fuisse See e.g. Diog. Laert. II, 297 satyricus Cf. perhaps Iuv. 11, 11: “et quibus 19. in solo vivendi causa palato est”. [587] 298 Non … possis Walther 18714; 18662, with a 285–288 Adhortabatur … pensarent Diog. reference to Alexander de Villa Dei, Doctri- Laert. II, 33. nale, ed. D. Reichling, Berlin, 1893, p. 176, l. 285 Cultus animi*. 2611: “non, ut edas, vivas; sed edas, ut vivere [588] possis” (“non vivas ut edas …” v.l.). 290–293 Aduocarat … esse Diog. Laert. II, 34. [590] Cf. Apophth. [544]. 299–301 Eos … reciperetque Diog. Laert. II, 34. 290 Simile ante pag. 191 [= p. 198], ap. 4*. 300 Pecunia qualis*. 291 Frugalitas*. contemnens reiiceret The coin is rejected for [589] being adulterinus, cf. below, ll. 303–304. APOPHTHEGMATVM LIBER III 209

303 Nummus adulterinus etiam in quamuis magno aceruo adulterinus est. Hoc 304 aduersus turbam testium et indocti vulgi iudicia. 305 [591] 51 Quum Aeschines ambiret esse de numero discipulorum Socratis 306 excusaretque verecunde paupertatem suam, ac moleste ferret quod quum caeteri 307 Socratis amici diuites multa largirentur, sibi nihil esset quod daret praeter seip- 308 sum, ‘An non intelligis,’ inquit, ‘quam magnum munus mihi dederis, nisi forte 309 teipsum paruo aestimas? Itaque mihi curae erit, vt te tibi reddam meliorem quam 310 accepi’. Alii sophistae quum meras nugas docerent nullum admittebant discipu- 311 lum nisi magna mercede, Socrates nihilo minus libenter recepit inopem quam 312 opulentos. 313 [592] 52 Quum quidam illi diceret ‘Athenienses te morti adiudicarunt’, ‘Et 314 illos’ inquit ‘natura’, sentiens non esse magnum malum, si quis adigatur ad mor- 315 tem, paulo post moriturus, etiamsi nemo interficiat. Quanquam hoc dictum qui- 316 dam ad Anaxagoram referunt. 317 [593] 53 Vxori muliebriter comploranti dicentique ‘Mi vir, innocens morie- 318 ris’, ‘Quid,’ inquit, ‘vxor, num me nocentem mori malles?’ Mors bonorum ob hoc 319 ipsum minus deflenda est, quod praeter meritum occiduntur; bis vero deplorandi 320 sunt, qui ob malefacta dant poenas, sed longe miserius est meruisse poenas quam 321 dedisse. 322 [594] 54 Eo die quo Socrates bibiturus erat venenum, Apollodorus ei pal- 323 lium multi precii ad solatium obtulit, vt eo indutus moreretur. At ille recusans 324 donum ‘Quid,’ inquit, ‘hoc meum pallium quod viuenti conuenit, mortuo non 325 conueniet?’, damnans quorundam ambitionem, hoc miro studio prouidentium vt 326 quam honorificentissime efferantur ac sepeliantur. 327 [595] 55 Nuntianti quod quidam de ipso male loqueretur, ‘Nimirum’ inquit 328 ‘non didicit bene loqui’, linguae morbum non malitiae tribuens sed inscitiae; nec

306 ferret B C: ferens A. [591] [593] 305–310 Quum … accepi Sen. Benef. I, 8, 1–2; a 317–318 Vxori … malles Diog. Laert. II, 35; Val. more concise version is found in Diog. Laert. Max. VII, 2 ext., 1. Cf. De conscr. ep., ASD I, II, 34. Ulrich Zwingli alludes to this anec- 2, p. 237, ll. 1–3; Lingua, ASD IV, 1A, pp. dote in his first letter to Er. (Ep. 401, ll. 163–164, ll. 556–558 (ascribed to Phocion, cf. 30–39). See also Ep. 31, ll. 11–17; 132, ll. Waszink’s note: “Il me semble qu’Er. se 62–64; 2352, ll. 259–266 (from Conradus trompe”); Ep. 1233, ll. 142–149 (“Phocyonis, Goclenius), where Phaedon is mentioned ni fallor, apophthegma”); 2209, ll. 84–96. instead of Aeschines. For the confusion of names see Apophth. 305 Comiter*. [1203]. Aeschines Pupil of Socrates and author of 318 Mors non deflenda*. Socratic dialogues which are lost except for [594] fragments. 322–324 Eo … conueniet Diog. Laert. II, 35. [592] 322 Funeris cura*. 313–314 Quum … natura Diog. Laert. II, 35. Apollodorus Personage figuring in Plato’s dia- 314 Mors ineuitabilis*. logues, e.g. Phaedo. 315–316 Quanquam … referunt Diog. Laert. II, [595] 35. The dictum of Anaxagoras is included in 327–328 Nuntianti … loqui Diog. Laert. II, 35. Diog. Laert. II, 13, see Apophth., LB IV, 331 Cf. Apophth. [236]. B, Anaxagoras 4. 327 Moderate*. 210 APOPHTHEGMATVM LIBER III

329 ad se iudicauit pertinere, quid de se dicerent qui morbo animi, non iudicio 330 loquuntur. LB 161 [596] 56 Quum Antisthenes Cynicus pallium haberet | pertusum idque 332 obuertens fissuram omnibus daret inspiciendam, ‘Per fissuram’ inquit Socrates 333 ‘pallii tui video tuam inanitatem’, eleganter notans turpiorem esse ambitionem e 334 vilitate cultus quam ex amictu splendido. Atque vtinam inter Christianos non 335 sint multi Antisthenes, qui sub veste fusca, vili sordidaque plus celent gloriae 336 quam alii diuites habeant in holosericis ac byssinis! 337 [597] 57 Cuidam admiranti quod nihil in eum commoueretur a quo 338 conuiciis incessebatur, ‘Mihi’ inquit ‘non maledicit, quandoquidem ea quae dicit 339 mihi non adsunt nec in me haerent’. Atqui ob hanc causam hominum vulgus 340 magis commouetur, si quid dicitur in immerentem. Boni quum male audiunt, 341 sibi gratulantur quod puri sint ab his malis quae ipsis impinguntur, nec in se dici 342 interpretantur; nihilo magis quam si quis oculorum errore Platonem appellet 343 Socratem et in Socratem congerat maledicta, is non maledicit Platoni, sed ei 344 quem existimat esse Platonem. 345 [598] 58 Vetus comoedia solet nominatim in ciues dicteria iacere. Horum 346 libertatem quum plerique metuerent, Socrates dicebat expedire vt quis semet illis 347 sciens ac volens obiiceret. ‘Nam si quid’ inquit ‘dixerint in nos merito reprehen- 348 dendum, admoniti corrigemus et profuerint; sin falsum conuitium in nos iacula- 349 buntur, nihil ad nos’. 350 [599] 59 Socrates quum Xanthippen diu rixantem tulisset in aedibus ac 351 tandem fessus consedisset ante fores, illa magis iritata quiete viri de fenestra per- 352 fudit eum lotio. Ridentibus qui praeteribant, et ipse Socrates arridebat, dicens: 353 ‘Facile diuinabam post tantum tonitru sequuturam pluuiam’. 354 [600] 60 Alcibiadi demiranti quod Xanthippen supra modum rixosam 355 domi perpeteretur, ‘Ego’ inquit ‘iam pridem his sic assueui, vt non magis offen-

~~338 incessebatur A: incessabatur B C. 346 vt B C: si A; illis A–C: illic D–LB.~~

[596] [599] 331–333 Quum … inanitatem Diog. Laert. II, 350–353 Socrates … pluuiam Cf. Diog. Laert. 36. II, 36, which version, however, does not 331 Antisthenes Cynicus See Apophth. [574], n.l. include all details mentioned by Er. 214. 350 Lepide et leniter*. 332 Sordes gloriosae*. 351 de fenestra Gnom. Vat. 743, no. 491 (SSR I C [597] 340): êk meteÉrou … dià qurídov. 337–339 Cuidam … haerent Diog. Laert. II, [600] 36. 354–356 Alcibiadi … audiam Diog. Laert. II, 338 Moderate*. 36. 343–344 is … Platonem Cf. Lingua, ASD IV, 354 Alcibiadi See Apophth. [567], n.l. 171. 1A, p. 164, ll. 571–574: “Quanto consultius 355 Assuetudo mitigat*. eleuare contumeliam: … ‘nec in me dixit, 356 rotae … puteo Er. made use of Curio’s mar- sed in eum quem me esse putabat’.” ginal note on Traversari’s translation “sonum [598] troclearum”: “troxjle¢v est autem troxalía 346–349 Socrates … nos Diog. Laert. II, 36. Polluci [X, 31], rotae genus, qua aqua ex 347 Maledicus prodest*. puteis educitur” (p. 59). APOPHTHEGMATVM LIBER III 211

356 dar quam si rotae quae aquam educit e puteo stridorem audiam’. Nam is stridor 357 molestissimus est insuetis; eundem qui quotidie audit adeo moleste non fert, vt 358 se audire nesciat. 359 [601] 61 Eidem simile quiddam dicenti ‘At tu’ inquit Socrates ‘nonne domi 360 tuae toleras gallinarum glottientium strepitum?’ ‘Tolero,’ inquit Alcibiades, ‘sed 361 gallinae mihi pariunt oua pullosque’. ‘Et mihi’ ait Socrates ‘mea Xanthippe parit 362 liberos’. 363 [602] 62 Sunt qui putent Socratem simul aluisse domi duas vxores, Myr- 364 to et Xanthippen. Proinde demiranti cuidam in quem tandem vsum aleret duas 365 mulieres, praesertim rixosas, nec eas domo exigeret, ‘Hae’ inquit ‘me domi 366 docent tolerantiam, qua mihi in publico vtendum est; harum moribus exercita- 367 tus commodior ero ad aliorum consuetudinem’. Hunc percontatorem A. Gellius 368 facit Alcibiadem. 369 [603] 63 Cum Xanthippe in publico pallium marito detraxisset ac fami- 370 liares admonerent, vt tantam iniuriam manu vlcisceretur, ‘Pulchre,’ inquit, ‘nimi- 371 rum vt nobis colluctantibus acclametis, alius “Eia Socrates”, alius “Eia Xan- 372 thippe”’. Nam huiusmodi vocibus spectatores animant duos inter se commissos. 373 Maluit autem vir sapiens tolerantiae exemplum de se praebere quam ridiculum 374 exhibere spectaculum viri cum vxore concertantis. 375 [604] 64 Percontanti quur Xanthippen moribus incommodissimis foemi- 376 nam haberet domi, dicebat sic habendam consuetudinem cum morosis vxoribus, 377 quemadmodum qui se ad studium equestre exercent parant equos ingenii fero- 378 cioris, quos si subegerint ac perpeti possint, caeteris vtuntur commodius. Ita qui 379 morosae coniugis mores ferre didicerit, multo facilius cum quibuslibet habebit 380 consuetudinem.

~~360 glottientium A–D: glocientium BAS LB. colluctantibus nobis acclametis A B, vos col- 363–364 Myrto A B: Myrtho C. luctantibus nobis acclametis Ac. 371 nobis colluctantibus acclametis C: nobis~~

[601] Socrate factum legimus, qui quum duas 359–362 At … liberos Diog. Laert. II, 36–37. haberet vxores morosas et intractabiles, 360 Vxor quare ferenda*. demirantibus amicis quamobrem eas ferret gallinarum Diog. Laert., loc. cit.: xjn¬n more suo eîrwneúwn respondit se domi (geese). discere tolerantiam qua foris esset vten- [602] dum”. Cf. Ep. 948, ll. 178–180; 2202, ll. 363–364 Sunt … Xanthippen Diog. Laert. II, 40–42. Myrto The editions A and B have the correct 364 Lenitas*. ‘Myrto’ (MurtÉ), whereas C has not, cf. app. 367–368 Hunc … Alcibiadem Gell. I, 17, 1–3. crit. [603] 364–367 Proinde … consuetudinem Cf. Plut. 369–372 Cum … Xanthippe Diog. Laert. II, 37. Mor. 90 D, De capienda ex inimicis vtilitate 370 Lenitas*. 8 (transl. ASD IV, 2, p. 180, ll. 233–235). A [604] similar version, which also mentions both 375–380 Percontanti … consuetudinem Diog. wives, is found in Inst. christ. matrim., ASD Laert. II, 37; Xen. Symp. II, 10. V, 6 p. 151, ll. 318–321: “quemadmodum a 375 Lenitas*. 212 APOPHTHEGMATVM LIBER III

381 [605] 65 Cum Socrati Lysias orationem quam in eius defensionem compo- 382 suerat recitasset, ‘Praeclara’ inquit ‘et elegans oratio est, sed non conuenit Socrati’. 383 Erat enim forensi instituto aptior quam philosopho, ac tali philosopho. Rursus 384 Lysiae percontanti, quur si bonam iudicaret orationem, putaret sibi non conue- 385 nire, ‘Nonne’ inquit ‘fieri potest, vt amictus aut calceus elegans sit ac pulcher, qui 386 tamen alicui non conueniant?’ Hoc ipsum Val. Maximus narrat odiosius 387 minusque Socratice. Sic enim Lysiae respondisse memorat: Aufer, quaeso, istam. 388 Nam ego si adduci possem vt eam in vltima Scythiae solitudine perorarem, tum me 389 ipsum morte mulctandum concederem. LB 162 [606] 66 Cum iudices inter se disceptarent, qua poe|na dignus esset 391 Socrates, ‘Ego’ inquit ‘ob ea quae feci dignum me censeo, qui publicitus alar in 392 Prytaneo’. Nam hoc honoris haberi solet, qui praeclare de republica fuissent 393 meriti. [C] M. Tullius hoc refert lib. De oratore primo: Erat inquit Athenis reo 394 damnato, si fraus capitalis non esset, quasi poenae aestimatio ex sententia quum iudi- 395 cibus daretur, interrogabatur reus, quam quasi aestimationem commeruisse se 396 maxime confiteretur. Quod quum interrogatus Socrates esset, respondit se meruisse vt 397 amplissimis honoribus et praemiis decoraretur et vt ei victus quotidianus publice in 398 Prytaneo praeberetur, qui honos apud Graecos maximus habebatur. Cuius responso 399 iudices sic exarserunt, vt capitis hominem innocentissimum condemnarent. [A] 400 [607] 67 Xenophontem in angiportu quodam Socrates habuit obuium, 401 quumque videret adolescentem rara indole, porrecto baculo vetuit ne praeteriret. 402 Vbi constiterat, rogauit vbi fierent venderenturque variae merces quibus vulgo 403 vtuntur homines. Ad id quum prompte respondisset Xenophon, percontatus est 404 vbi homines fierent boni. Cum adolescens respondisset se id nescire, ‘Me igitur 405 sequere,’ inquit, ‘vt hoc discas’. Ex eo Xenophon coepit esse Socratis auditor. 406 Absurdum est scire vbi parare queas honestam vestem aut poculum, et ignorare 407 vnde tibi comparare possis animi cultum.

~~386 conueniant A–C: conueniat D–LB. 400 angiportu A–C: angiporto Ac.~~

[605] ext., 2 (389 “ipse”). 381–386 Cum … conueniant Diog. Laert. II, [606] 40–41. Cf. Adag. 3731 (Colophonium calcia- 390–392 Cum … Prytaneo Diog. Laert. II, 42. mentum), ASD II, 8, p. 146, ll. 389–393 (Cic. 391 Fiducia benefactorum*. De or. I, 231); Adag. 4118 (Amentatae hastae), 393–399 Erat … condemnarent Cic. De or. I, ASD II, 8, p. 324, ll. 266–268. 232–233 (397–398 “in Prytaneo publice”). Cf. 382 Decorum personae*. Ep. 2800, ll. 78–83. recitasset This is based on the version of Vale- 394–395 quasi … daretur See Cicero, De oratore rius Maximus (see below, n.ll. 386–389). libri III, comm. A.D. Leeman, H. Pinkster, According to Diogenes Laertius Socrates read H.L.W. Nelson, vol. 2, Heidelberg, 1985, p. 153 the oration himself (dianagnoùv ∂fj· …). (“quasi poenae aestimatio; et sententia cum 383 ac … philosopho Inserted into the trans- [‘though’] iudicibus daretur”). Er.’ interpreta- lated text by Er. tion is unclear; punctuation is lacking in C–LB. 385–386 Nonne … conueniant Diog. Laert. II, [607] 41: Oû gàr kaì ïmátia kalà kaì üpodßmata 400–405 Xenophontem … auditor Diog. Laert. e÷j ån êmoì ânármosta; II, 48. 386–389 Hoc … concederem Val. Max. VI, 4 404 Cultus animi*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 213

408 [608] 68 Quondam pro foribus deambulanti contentius vsque ad vespe- 409 ram, quum praetereuntium quispiam dixisset ‘Quid agis, Socrates?’, ‘Obsonium’ 410 inquit ‘mihi comparo in coenam’, de fame sentiens, quam agitatione corporis 411 excitabat. M. Tullius sic explicat: Quo melius coenem, obsono ambulando famem. 412 [609] 69 Aiebat vnguenta relinquenda foeminis; in iuuenibus nullum 413 vnguentum melius olere quam oleum, quo inter exercendum vtebantur. Nam 414 amaracino aut foliato protinus idem olent seruus et ingenuus. Rogatus quid senes 415 olere deceat, ‘Probitatem’ inquit. Rogatus vbi hoc vnguentum venderetur, reci- 416 tauit Theognidis carmen: 417 ˆEsql¬n mèn gàr âpˆ êsqlà didázeai, id est 418 Qui bonus est, ab eo bona discito. 419 Huius generis quaedam congerit Xenophon in Conuiuio. 420 [610] 70 Quum diues quidam filium adolescentulum ad Socratem misis- 421 set, vt indolem illius inspiceret, ac paedagogus diceret ‘Pater ad te, o Socrates,

~~418 discito A–C: disce D–LB.~~

[608] ‘ut te uideam’, inquit, ‘aliquid et loquere.’ 408–410 Quondam … coenam Athen. 157 E: scilicet Socrates tacentem hominem non Swkrátjv dè kaì pollákiv katelambáneto uidebat; etenim arbitrabatur homines non diaperipat¬n ëspérav baqeíav prò t±v oîkíav oculorum, sed mentis acie et animi obtutu kaì pròv toùv punqanoménouv “tí tjnikáde;” considerandos.” Er. quotes Apuleius in Adag. ∂legen ∫con sunágein pròv tò de⁄pnon. The 1554 (Pluris est oculatus testis vnus quam phrase deambulanti … vesperam is taken auriti decem), ASD II, 4, p. 61, ll. 14–15. Cf. from Cicero (see below, n.l. 411). Cf. Adag. Lingua, ASD IV, 1A, p. 93, ll. 219–223: “et in 1669 (Optimum condimentum fames), ASD nobis animi speculum est oratio, vnde cele- II, 4, p. 131, ll. 26–29. bratur illud a Socrate dictum: ‘Loquere vt te 410 Frugalitas*. videam’. Adductus erat adolescens elegante 411 Quo … famem Cic. Tusc. V, 97: “Socraten forma, vt ex aspectu colligeret indolem; at ferunt, cum usque ad vesperum contentius ille non videbat adolescentem donec taceret, ambularet quaesitumque esset ex eo, quare id quod non tam in vultu quam in oratione faceret, respondisse se, quo melius cenaret, reluceat animus”; Inst. christ. matrim., ASD obsonare ambulando famem”. V, 6, p. 149, ll. 265–266: “Loquere, inquit Tusc. quaest. lib. 5*. Socrates, adolescens, vt te videam: Philoso- [609] phus enim oculos habebat in auribus, non in 412–418 Aiebat … discito Xen. Symp. II, 3–4. facie”; Adag. 550 (Qualis vir, talis oratio), Cf. Adag. 3737 (A bonis bona disce), ASD II, ASD II, 2, p. 76: “Socrates apud Platonem 8, p. 150, ll. 484–489. [Charm. 154 E] iubet loqui Charmidem, vt 413–414 Nam … ingenuus Cf. Apophth. [703], eum videat, nimirum hominem ex oratione ll. 984–986. aestimaturus”; Eccles., ASD V, 4, p. 444, ll. 417 ˆEsql¬n … didázeai Thgn. I, 35 (ãpˆ … 888–889: “Scitum est illud Socratis, quem maqßseai). quum adulescens adiisset, dicens: ‘Pater iussit [610] me conuenire te, vt me videas – Loquere igitur, 420–423 Quum … videam Cf. A. Fritsch, Index inquit, vt te videam’ ”. See ASD V, 4, p. 445, sententiarum ac locutionum. Handbuch latei- n.l. 888, and A. Wesseling, Dutch proverbs nischer Sätze und Redewendungen, Saarbrük- and ancient sources in Erasmus’s Praise of Folly, ken, 1996, p. 267: “loquere, adolescens, ut te RQ 47 (1994), pp. 351–378 (369–372). videam”, with a reference to Apul. Flor. 2: 421 Oratio speculum animi*. Cf. Moria, ASD “… Socrates, qui cum decorum adulescen- IV, 3, p. 74, l. 68: “oratio, minime mendax tem et diutule tacentem conspicatus foret, animi speculum”; see Wesseling, loc. cit. 214 APOPHTHEGMATVM LIBER III

422 misit filium, vt eum videres’, tum Socrates ad puerum ‘Loquere igitur,’ inquit, 423 ‘adolescens, vt te videam’, significans ingenium hominis non tam in vultu relu- 424 cere quam in oratione, quod hoc sit certissimum minimeque mendax animi spe- 425 culum. 426 [611] 71 Dicebat muliebrem sexum non minus esse docilem et ad discipli- 427 nas et ad omnem virtutem, etiam fortitudinem, quae tanquam viris propria Grae- 428 cis a viro dicitur ândría, si diligenter instituatur. Id collegit ex puella saltatricula, 429 quae inducta in conuiuium mira arte trochos duodecim in altum proiectos exci- 430 piebat, ita temperato altitudinis spatio numerisque pedum, vt nunquam falleret; 431 eadem inter acutissimos gladios, non sine horrore spectantium, impauida saltaret. 432 [612] 72 Quum iret ab Agathone vocatus ad conuiuium soleatus et vnctus 433 idque praeter morem, et ab amico quodam obuio rogaretur, quur esset solito niti- 434 dior, ludens dixit: ‘Vt pulcher eam ad pulchrum’, quum nullus esset ab huius- 435 modi affectibus alienior. 436 [613] 73 Eo die quo bibiturus esset venenum, quum detractis compedibus 437 ex frictu sensisset voluptatem, dicebat amicis: ‘Quam mire hoc natura compara- 438 tum est, vt hae duae res sese inuicem comitentur, voluptas ac dolor; nisi enim 439 praecessisset molestia, non sentirem hanc voluptatem’. 440 [614] 74 Carceris ministrum porrigentem in poculo cicutam interrogauit, 441 quomodo sumendum esset hoc pharmacum, quod eius artis esset peritus, allu- 442 dens ad aegrotos, qui a medicis discunt quando et quomodo oporteat sumere 443 quod ab illis temperatum est; quumque puer respondisset semel totum haurien- 444 dum si posset, deinde tantisper inambulandum donec sentiret grauedinem in 445 cruribus, post in lecto decumbendum supino corpore, ibi pharmacum effectu- 446 rum quod solet, Socrates rogauit, liceretne inde aliquid libare, quod in conuiuiis 447 mos sit effusa vini portiuncula nominatim alicui deo libare. Minister respondit se LB 163 tantum miscuisse, quantum opus esset, hoc | sermone innuens nihil esse quod 449 effunderetur. Tum Socrates: ‘Sed et phas est et oportet orare deos, vt felix fau- 450 staque sit haec mea migratio’.

~~432 Simile ad simile* A: om. B C. 438 est A–D: om. BAS LB.~~

[611] 436 Voluptas doloris comes*. 426–431 Dicebat … saltaret Xen. Symp. II, 7–12 [614] (summarized). 440–450 Carceris … migratio Plat. Phaed. 117 426 Foemineus sexus ad omnia docilis*. A–C. 427–428 quae … ândría This detail is added to 441 Hilaritas in re tristi*. See Apophth. [615], Socrates’ words by Er. n.ll. 454–455. [612] 442–443 alludens … est Explanation added to 432–434 Quum … pulchrum Plat. Symp. 174 the translated text by Er. A. 443–444 semel … posset Plato just says píonta [613] (periiénai) (117 A). 436–439 Eo … voluptatem Plat. Phaed. 60 446–447 quod in conuiuiis … libare Explana- B–C. tion added to the translated text by Er. APOPHTHEGMATVM LIBER III 215

451 [615] 75 Quum puer illum detexisset, quod illi iam frigerent praecordia, 452 ‘Debemus,’ inquit, ‘o Crito, gallum Aesculapio, quem persoluere ne neglexeris’, 453 perinde quasi sumpta potione medica conualuisset. Nam Crito hoc summis viri- 454 bus egerat, vt Socrates vitae suae consuleret. Adeo inerat illi viro natiua quaedam 455 vis vrbanitatis, vt moriens etiam iocaretur. Nam hanc ferunt illi fuisse supremam 456 vocem. 457 [616] 76 Docuit animorum formam magis amandam quam corporum, 458 eamque voluptatem quam in nobis gignit conspecta formosa facies, ad longe pul- 459 chriorem sed latentem animi speciem esse transferendam; verum vt hanc videa- 460 mus, philosophicis oculis opus esse. Notabat file⁄sqai Graecam vocem ancipitem 461 esse ad osculandum et amandum, quorum prius est corpus amantium, alterum 462 mentem. 463 [617] 77 Critoni vehementi studio suadenti, vt si vitam ipse suam neglige- 464 ret, certe liberis etiamnum paruulis et amicis ab ipso pendentibus se seruaret 465 incolumem, ‘Liberi’ inquit ‘deo qui mihi eos dedit curae erunt; amicos hinc dis- 466 cedens inueniam vobis aut similes aut etiam meliores, ne vestra quidem consue- 467 tudine diu cariturus, quandoquidem vos breui eodem estis commigraturi’. 468 [618] 78 Eos qui corpus tantum amarent, similes esse aiebat medicis, qui 469 semper egerent, semper instarent aliquid flagitantes; rursus qui amici essent 470 potius quam amatores, similes esse his qui proprium fundum possiderent, quem 471 semper student reddere meliorem. Amator suam quaerit explere voluptatem;

~~461 amandum C: ad amandum A B. medicis A–LB. 468 mendicis scr. [cf. Xen. Symp. VIII, 23]:~~

[615] interpolation). 451–452 Quum … neglexeris Plat. Phaed. 118 A. [617] 451 Quum … praecordia Plat., loc. cit.: ‰Jdj 463 Mors sancta*. oŒn sxedón ti aûtoÕ ¥n tà perì tò ¥tron 465–467 Liberi … commigraturi These reason- cuxómena, kaì êkkalucámenov – ênekeká- ings do not occur in Plato’s Crito. lupto gàr – e¤pen … [618] 452 Hilaritas in morte*. See below, n.ll. 468–469 Eos … flagitantes Xen. Symp. VIII, 23. 454–455. 468 Amor castus*. 453–454 Nam … consuleret See Plat. Crito. mendicis The fact that the printer’s error 454–455 Adeo … iocaretur Cf. Ep. 305, ll. medicis was maintained through A–LB can 245–247: “Ludis, inquies, in re tam misera? be attributed to the (traditionally) doubtful qui minus ego quam Socrates, qui iocans reputation of physicians. Lambert van den bibit cicutam, iocans mortuus est?” See also Bosch implicitly emended the text in his Adag. 2201 (Sileni Alcibiadis), ASD II, 5, p. Dutch translation of Er.’ Apophth.: “Die 162, ll. 42–47. geene die het lichaem alleen beminnen, seide 455–456 Nam … vocem See Plat. Phaed. 118 A. hy de bedelaers gelijk te zijn, die altijd [616] behoeftig, geduirig het een of het ander af 457–461 Docuit … esse Cf. perhaps Plat. Symp. bidden” (Gedenkweerdige spreuken, Leeuwar- 218 E–219 A. den, 1672, p. 232). 457 Amor castus*. 469–471 rursus … meliorem Xen. Symp. VIII, 460–462 Notabat … mentem Cf. perhaps Xen. 25; in the same passage the lover of outward Symp. IV, 26: ÷swv dè kaì dià tò mónon pántwn beauty is compared with someone who rents ∂rgwn tò to⁄v sÉmasi (stómasi emend.) a parcel of land. His intention is not to sumcaúein ömÉnumon e¤nai t¬ç ta⁄v cuxa⁄v increase its value, but to harvest as much as file⁄sqai êntimóterón êstin (considered as an possible. 216 APOPHTHEGMATVM LIBER III

472 amicus haudquaquam ad se spectans hoc se putat ditiorem, quo meliorem reddi- 473 derit amicum. 474 [619] 79 In conuiuio apud Xenophontem singulis dicere iussis, quo artifi- 475 cio quoue bono sibi praecipue placerent, quum ordo venisset ad Socratem, ioco 476 dixit se maxime gloriari de lenocinio, sentiens se tradere veram virtutem, quae 477 potissimum commendat habentem quaeque tum priuatim tum publice conciliat 478 homini beneuolentiam et amorem. 479 [620] 80 Physiognomon, qui se profitebatur ex habitu corporis et oris 480 liniamentis posse hominis ingenium certo deprehendere, inspecto Socrate pro- 481 nunciauit illum esse hominem bardum ac stupidum, tum mulierosum ac puero- 482 rum amoribus impurum, vinolentum et intemperantem. Quum amici vehemen- 483 ter indignati minarentur homini, Socrates illos cohibuit, dicens ‘Nihil’ inquit 484 ‘mentitus est; omnino talis eram futurus, nisi me philosophiae gubernandum tra- 485 didissem’. 486 [621] 81 Quum Aristippus Socratis discipulus ex quaestu, quem Socratico- 487 rum primus facere instituit, praeceptori misisset viginti minas, remisit ilico 488 Socrates ad illum pecuniam, dicens ipsius genium hoc nequaquam permittere. 489 Dicebat enim Socrates sibi peculiarem esse daemonem, a quo prohiberetur 490 arcano signo si quid tentaret parum honestum. Genium autem illum opinor 491 fuisse rationem. Atque interim ciuiliter indicauit Aristippo sibi non probari, 492 quod philosophiam doceret mercede, eoque donum ceu sacrilegio partum reiecit. 493 [622] 82 Socrates e palaestra redeuntem Euthydemum casu factus obuius 494 duxit ad coenam. Illis autem inter se multa commentantibus Xanthippe irata sur- 495 rexit multaque in maritum dixit conuitia; quibus quum ille nihil commoueretur, 496 tandem et mensam subuertit. Quum autem Euthydemus valde perturbatus sur- 497 gens abire coepisset, ‘Quid habes?’ inquit Socrates, ‘Nonne nuper hoc idem acci- 498 dit domi tuae, vt gallina subuolans euerterit quae erant in mensa? Nos tamen ob 499 id non indignabamur’.

~~475 Lenocinium* B C: Lenocinium virtutis* A.~~

[619] 481–482 bardum … intemperantem The qualifi- 474–476 In … lenocinio Xen. Symp. III, 10. cations ‘bardus’, ‘stupidus’ and ‘mulierosus’ 474 Lenocinium*. also in Cic. Fat. 10. [620] [621] 479–485 Physiognomon … tradidissem Cf. Cic. 486–488 Quum … permittere Diog. Laert. II, Tusc. IV, 80; Fat. 10. It seems that Erasmus 65. modelled Socrates’ reply after the version of 486 Pecuniae contemptus*. Alex. Aphr. Fat. 6: oûdèn e¤pen ö Swkrátjv Aristippus See Apophth. [642]–[703]. êceÕsqai tòn HÉpuron· ¥n gàr ån toioÕtov 489–490 Dicebat … honestum See Plat. Apol. 31 ºson êpì t±Ç fúsei, eî m® dià t®n êk filo- C–D; 40 A–B. sofíav ãskjsin âmeínwn t±v fúsewv êgéneto. [622] – Cf. De imm. Dei misericord., LB V, 566 A. 493–499 Socrates … indignabamur Plut. Mor. 479 Philosophia naturam mutat*. 461 D, De cohibenda ira 13 (transl. ASD IV, Physiognomon According to the sources men- 2, p. 282, ll. 456–460). tioned above, n.ll. 479–485, the name of the 493 Patientia*. physiognomist was Zopyrus. Euthydemum Follower of Socrates. APOPHTHEGMATVM LIBER III 217

500 [623] 83 Quum in Aristophanis comoedia cui titulus Nebulae multis et 501 acerbis conuiciis proscinderetur et adstantium quidam diceret ‘Non haec iniquo 502 fers animo, Socrates?’, ‘Non, per Iouem,’ inquit, ‘aegre fero si in theatro perinde 503 vt in magno conuiuio salibus mordeor’. Mos hic etiamnum durat apud quosdam 504 Germanos, vt in celebribus conuiuiis adhibeatur dicax aliquis, qui in conuiuas 505 iaciat scommata, quibus commoueri vehementer inciuile habetur. LB 164 [624] 84 Dicere solitus est saltatione mouenti cor|pus spatiosa domo opus 507 esse ad exercendum sese, at qui cantu aut oratione sese exerceat, huic vel stanti 508 vel accumbenti quemuis locum sufficere. Hoc dicto probabat moderatas exercita- 509 tiones, praesertim a cibo sumpto, turbulentiores improbabat. 510 [625] 85 Socrati acrius obiurganti familiarem quempiam in conuiuio Plato 511 dixit: ‘Nonne satius erat haec illi dixisse seorsum?’ Cui Socrates: ‘Et an non tu 512 quoque rectius fecisses, si haec mihi seorsum dixisses?’ Salsissime taxauit hoc 513 ipsum reprehendendo committentem, quod reprehendebat. 514 [626] 86 Socrates in conuiuio videns adolescentem auidius vescentem 515 obsonio ac subinde panem in ius immergentem, ‘O conuiuae,’ inquit, ‘quis ves- 516 trum pane vtitur pro obsonio, obsonio pro pane?’ Hinc orta inter conuiuas dis- 517 putatione sensit iuuenis et erubuit, coepitque moderatius obsonio vesci. 518 [627] 87 Rogatus quae esset praecipua iuuenum virtus, ‘Vt’ inquit ‘ne quid 519 nimium tentent’. Nam calor aetatis vix sinit illos seruare modum. Huc Terentius 520 spectauit in iuuene Pamphilo. 521 [628] 88 Literas, quas vulgus putat repertas iuuandae memoriae, dixit 522 vehementer officere memoriae. Olim enim homines, si quid audissent dignum [623] 515 Deliciae*. 500–503 Quum … mordeor Plut. Mor. 10 C, De 516–517 Hinc … vesci Athenaeus does not men- liberis educandis 14. Cf. Adag. 3890 (Nugae tion the effect of Socrates’ question. See, theatri), ASD II, 8, p. 222, ll. 975–976. however, Xen. Mem. III, 14, 4. 502 Comoediae libertas*. [627] 502–505 Mos … habetur Cf. Coll., ASD I, 3, p. 518–519 Rogatus … tentent Diog. Laert. II, 32. 337, ll. 145–150. 518 Modus*. [624] 519–520 Huc … Pamphilo Ter. Andr. 55–61. 506–508 Dicere … sufficere Plut. Mor. 130 E–F, [628] De tuenda sanitate praecepta 16 (transl. ASD 521–522 Literas … memoriae See Plat. Phaedr. IV, 2, p. 202, ll. 422–425). 274 E–275 A. Cf. Quint. Inst. XI, 2, 9: 506 Exercitatio moderata*. “quamquam invenio apud Platonem, obstare 508–509 Hoc … improbabat This remark does memoriae vsum litterarum, videlicet quo- not concern the dictum. Cf. perhaps Xen. niam illa, quae scriptis reposuimus, velut Mem. I, 2, 4: tò mèn oŒn üperesqíonta üper- custodire desinimus et ipsa securitate dimit- pone⁄n âpedokímahe, tò dˆ, ºsa ™déwv ™ cux® timus.” See also Caes. Gall. VI, 14, 3–4: déxetai, taÕta ïkan¬v êkpone⁄n êdokímahe. “neque fas esse existimant [sc. druides] ea [625] [their knowledge] litteris mandare […]. id 510–512 Socrati … dixisses Plut. Mor. 70 E–F, mihi duabus de causis instituisse videntur, De adulatore 32 (transl. ASD IV, 2, p. 156, ll. quod neque in vulgum disciplinam efferri 44–47). velint neque eos, qui discunt, litteris confisos 510 Salse*. minus memoriae studere, quod fere plerisque [626] accidit, ut praesidio litterarum diligentiam in 514–516 Socrates … pane Athen. V, 186 D. Cf. perdiscendo ac memoriam remittant.” Cf. Adag. 1364 (Edax currus), ASD II, 3, p. 374, Apophth., LB IV, 326 A, Antisthenes 15. ll. 140–144. 521 Memoria*. 218 APOPHTHEGMATVM LIBER III

523 cognitu, non libris sed animo inscribebant; hac exercitatione confirmata memo- 524 ria facile tenebant quicquid volebant, et quod quisque sciebat, habebat in 525 promptu. Post reperto literarum vsu dum libris fidunt, non perinde studuerunt 526 animo infigere quod didicerant. Ita factum est vt neglecto memoriae cultu minus 527 viuida esset rerum cognitio et pauciora quisque sciret; quandoquidem tantum 528 scimus, quantum memoria tenemus. 529 [629] 89 Quum iam tempus vrgeret moriendi, rogatus a Critone quomodo 530 sepeliri vellet, ‘Multam,’ inquit, ‘o amici, operam frustra consumpsi. Critoni 531 enim nostro nondum persuasi me hinc auolaturum neque quicquam mei relictu- 532 rum. Veruntamen, o Crito, si me assequi poteris aut sicubi nactus eris, vtcunque 533 tibi videtur sepelito. Sed mihi crede, nemo me vestrum quum hinc excessero 534 consequetur’. Sensit Socrates animum esse hominem, corpus nihil aliud esse 535 quam animi vel organum vel domicilium, eoque stulte facere illos, qui soliciti 536 sunt quomodo sepeliantur. 537 [630] 90 Idem dicere solet mortem esse similem profundo somno aut diu- 538 tinae peregrinationi. Somnus profundior adimit omnem sensum et animus a cor- 539 pore digressus aliquando in suum domicilium rediturus est. 540 [631] 91 Idem dicere solet, vt omnes omnium hominum calamitates in 541 vnum conferrentur moxque singulis ex eo aceruo portiones aequae distribueren- 542 tur, ita fore vt suas quisque calamitates recipere malit quam aequam e communi 543 portionem. Hoc aduersus vulgares hominum mores, qui alienae inuident, suam 544 deplorant sortem. [B] 545 [632] 92 Didicit fidibus canere iam natu grandior inter pueros. Id admi- 546 rantibus velut absurdum negauit absurdum esse, quae quis nesciret ea discere. 547 Nulli enim vitio vertitur ea sibi parare quibus opus est, si desint; nec hic spec- 548 tanda est aetas, sed egestas. 549 [633] 93 Dicebat bene incipere non esse pusillum, sed iuxta pusillum. 550 Graece sic habent: eŒ ãrxesqai mikròn mèn m® e¤nai, paramikròn dè, quod Laertii 551 interpres ita reddidit: Bene incipere paruum non esse, sed maximum. Quanquam

~~532 vtcunque B C: vt A. 550 Graece A–C: Graeca D–LB. 541 aequae A C: aeque B.~~

[629] [633] 529–534 Quum … consequetur Cic. Tusc. I, 103. 549–550 Dicebat … dè Diog. Laert. II, 32; see Cf. Plat. Phaed. 115 C–116 A. app. crit. Marcovich. Cf. Apophth. [577]. 529 Anima immortalis*. 551 Bene … maximum Traversari, ed. Curio, p. [630] 57. 537–538 Idem … peregrinationi Plut. Mor. 107 555–556 vt … addamus Hes. Erg. 361–362, C, Consolatio ad Apollonium 12. quoted in Adag. 794 (Multis ictibus deiicitur 537 Mors et somnus*. quercus), ASD II, 2, p. 316, ll. 626–627: Eî [631] gár ken tò smikròn êpì smikròn kataqe⁄o / 540–543 Idem … portionem Plut. Mor. 106 B, Kaì qamà toÕtˆ ∂rdoiv, táxa ken méga kaí ti Consolatio ad Apollonium 9. génoito, with the marginal note ‘Pusillum 540 Sua cuique sors displicet*. pusillo addere’ (see BAS II, p. 290), which [632] is included in the indices of LB II and ASD 545–546 Didicit … discere Diog. Laert. II, 32. II, 2. APOPHTHEGMATVM LIBER III 219

552 aliud exprimunt verba Socratis; sed sentit, ni fallor, bene incipere non esse qui- 553 dem paruum, sed parui fieri, aut: recte incipere non esse pusillum, sed iuxta 554 pusillum. Paulatim enim incipiendum, eo quod qui in initio praeproperi sunt, 555 serius perueniant ad finem, vt alludat ad Hesiodum iubentem vt pusillum pusillo 556 addamus. Dicti argutia est in Graecis vocibus eaque Latine reddi non potest. 557 [634] 94 Admonebat esse dandam operam geometriae, donec quis possit 558 mensura terram et accipere et tradere. Graeca sic habent: ∂faske de⁄n gewmetre⁄n, 559 méxri ãn tiv métrwç dúnjtai g±n paralabe⁄n te kaì paradoÕnai. Opinor eum sen- 560 sisse moderatos agros esse parandos, quos et tibi commodum sit a maioribus acci- 561 pere et haeredibus tuis tradere. Nam immodicae possessiones vt non sine negocio 562 parantur, ita non absque lite perueniunt ad haeredes. Dicti argutia est in verbo gewmetre⁄n, quod anceps est, ad artem geometricam et ad agrorum mensores. | LB 165 [635] 95 Cuidam moleste ferenti quod negligeretur, quo tempore triginta 565 tyranni rempublicam occuparant, ‘Nunquid est’ inquit ‘cuius te poenitet?’, sen- 566 tiens non esse moleste ferendum, si quis contemnatur ab improbis, nec hoc 567 nomine sibi quemquam oportere displicere, sed si quid commisit ob quod merito 568 et sibi et aliis bonis displiceat. Malis enim displicere laudis est. 569 [636] 96 Quum in somnis quidam ipsi visus esset dicere:

570 ‰Jmati mèn tritátwç Fqíjn êríbwlon ÿkoio, Ad Phthiam venias simul ac lux tertia surget, 571 572 Aeschini dixit: ‘Tertio die moriar’, versum Homericum pro oraculo interpretans; 573 idque euenit. Phthia erat patria Achillis, et amici conati sunt persuadere Socrati 574 vt in Thessaliam fugeret, quod illic haberet bonos amicos. 575 [637] 97 Dicebat viros oportere ciuitatis parere legibus, vxores autem mari- 576 torum quibuscum viuunt moribus. Norma coniugis vir est, quae recte viuit, si ille 577 publicis legibus obtemperet. 578 [638] 98 Admonebat voluptates non aliter quam Sirenas esse praetereundas 579 ei, qui properat vt virtutem veluti patriam conspiciat. Allusit ad Vlyssem, qui

~~570 êríbwlon A–D: êríbolon BAS LB.~~

[634] 573 Phthia In southern Thessaly. 557–559 Admonebat … paradoÕnai Diog. Laert. 574 quod … amicos According to Plat. Crito 45 II, 32. C friends of Crito lived in Thessaly. 559–561 Opinor … haeredes According to Xen. [637] Mem. IV, 7, 2–3 the dictum means that it is 575–576 Dicebat … moribus Stob. IV, 23, 58. not useful to spend one’s lifetime studying [638] geometry; it is enough to know how to meas- 578–579 Admonebat … conspiciat Stob. III, 5, 30. ure a parcel. Cf. Apophth. [562], l. 148. 579–580 Allusit … Sirenas Hom. Od. XII, [635] 39–54; 158–200. Cf. Adag. 3207 (Ceram 564–565 Cuidam … poenitet Diog. Laert. II, 34. auribus obdis), ASD II, 7, p. 144, ll. 85–86: quo … occuparant In 404–403. “Natum ab Vlyssis cera, qua suas ac socio- [636] rum aures obturat apud Homerum aduer- 569–572 Quum … moriar Diog. Laert. II, 35 sus Sirenarum cantilenas”. Odysseus stop- (570 ‰Jmatí ken). ped the ears of his comrades with wax, not 570 ‰Jmati … ÿkoio Cf. Hom. Il. IX, 363 his own ears. He had himself bound to the (≠matí ken … ïkoímjn). mast. 220 APOPHTHEGMATVM LIBER III

580 cera obturatis auribus praeternauigauit Sirenas vt Ithacae fumum subsilientem 581 cerneret. 582 [639] 99 Quum audiret recitare Lysidem Platonis, ‘Deum’ inquit ‘immor- 583 talem, quam multa de me mentitur adolescens!’, siue quod ob modestiam non 584 agnosceret laudes quas ipsi tribuebat Plato, siue quod in dialogo multa de Socrate 585 fingeret. 586 [640] 100 Aeschinem, qui premebatur inopia, solet admonere vt a seipso 587 sumeret mutuum siue vsuram, parˆ ëautoÕ daneíhesqai, et addidit modum 588 sibiipsi subtrahendo cibaria, iuxta illud: magnum vectigal parsimonia. Expeditis- 589 sima ratio est augendi census detrahere sumptibus. [C] 590 [641] 101 Interrogatus de Archelao Perdiccae filio, qui tum fortissimus 591 habebatur, num eum beatum iudicaret, ‘Nescio,’ inquit, ‘nunquam cum eo col- 592 locutus sum’. Subiicienti ‘Eadem opera de rege Persarum dubitare potes an sit 593 beatus’, ‘Quid ni,’ inquit, ‘quum nesciam quam sit doctus aut quam vir bonus’. 594 Socrates hominis beatitudinem veris animi bonis metiebatur. Refertur a Cicerone 595 libro Tusculanarum quaestionum quinto ex Gorgia Platonis. [A] 596 597 ARISTIPPVS 598 Arbitror conuenire, vt discipulum et aetate et autoritate primum praeceptori iungamus, quo nemo fuit inter philosophos vel ingenii dexterioris et ad omnem vitae 599 habitum accommodatioris vel in dictis vrbanior aut festiuior, tametsi non prae- 600 stitisse videtur eam morum sanctimoniam, quam in Socrate mirantur omnes. 601 [642] 1 Inter hunc et Diogenem Cynicum nonnulla fuit aemulatio ob 602 diuersum vitae institutum. Diogenes Aristippum appellabat canem regium, quod 603 Dionysium Siciliae tyrannum coleret. In quem vicissim Aristippus: ‘Si Diogenes

580–581 vt … cerneret Hom. Od. I, 57–59: 597 discipulum … primum Cf. Cic. Tusc. II, 15: aûtàr ˆOdusseúv, / ïémenov kaì kapnòn âpo- “Quorum [sc. philosophorum] princeps et qrÉçskonta no±sai / ¯v gaíjv, qanéein ïmeíre- auctoritate et antiquitate, Socraticus Aristip- tai. pus, …”. [639] 598–599 ad … accommodatioris Cf. Diog. 582–583 Quum … adolescens Diog. Laert. III, 35. Laert. II, 66: ÈJn dè ïkanòv ärmósasqai kaì 584–585 siue … fingeret Cf. Diog. Laert., loc. tópwç kaì xrónwç kaì prosÉpwç, kaì p¢san cit.: Oûk ôlíga gàr ˜n oûk e÷rjke Swkrátjv perístasin ärmodíwv üpokrínasqai. See also gégrafen änßr. Apophth. [645], l. 621. [640] [642] 586–588 Aeschinem … cibaria Diog. Laert. II, 62. 602–603 Diogenes … coleret Diog. Laert. II, 66. 588 magnum … parsimonia Cic. Parad. 6, 49; 602 Libertas*. cf. Otto 1350. 603 Dionysium Dionysius I of Syracuse, or his [641] son. 590–593 Interrogatus … bonus Cic. Tusc. V, 35; 603–605 In … regius Different versions of this cf. Plat. Gorg. 470 D–E. anecdote are found in Diog. Laert. II, 68 590 Archelao King of Macedon 413–399. (Diogenes refuted by Aristippus); Diog. fortissimus Cic., loc. cit.: “fortunatissimus”. Laert. VI, 58 (Plato refuted by Diogenes); Hor. Epist. I, 17, 13–15 (Diogenes refuted by 596 ARISTIPPVS From Cyrene (N. Africa), c. Aristippus); Val. Max. IV, 3 ext., 4 (Aristip- 435–after 366, philosopher, pupil of Socrates. pus refuted by Diogenes). Cf. SSR IV A APOPHTHEGMATVM LIBER III 221

604 sciret vti regibus, non vesceretur crudis holeribus’. Contra Diogenes: ‘Si Aristip- 605 pus didicisset esse contentus crudis holeribus, non esset canis regius’. 606 [643] 2 Quum aliquando perdicem quinquaginta drachmis iussisset emi, 607 cuidam detestanti luxum in philosopho ‘Et tu,’ inquit Aristippus, ‘si obolo vena- 608 lis esset, non emeres?’ Quum is respondisset se empturum, ‘Et mihi’ inquit ‘tanti 609 sunt quinquaginta drachmae’. Quod ille luxus nomine damnabat, hic detorsit ad 610 laudem contemptae pecuniae. Siquidem qui precii magnitudine deterretur ab 611 emendo, is non contemnit cibum, sed pluris facit pecuniam. At philosopho 612 nihilo pluris aestimabantur quinquaginta drachmae quam illi obolus. Aristippus 613 itaque obsonii cupiditate par, superior erat despectu nummorum. 614 [644] 3 Quum Dionysius illi tres venustas meretrices obtulisset, admonens 615 vt ex his quam vellet eligeret, omnes apprehendit, dicens ne Paridi quidem fuisse 616 tutum vnam caeteris praetulisse, ac puellas deduxit ad aulae vestibulum dimi- 617 sitque, non minus in contemnendo facilis quam in amplectendo. 618 [645] 4 Strato siue, vt alii tradunt, Plato dixit Aristippo: ‘Tibi vni et chla- 619 mydem et pannum ferre datum est’. Chlamys vestis est satraparum, pannus men- 620 dicorum. Id notauit Horatius quum ait: Omnis Aristippum decuit color. |

LB 166 Apud Dionysium saltauit in purpura, interdum vili pallio vtebatur, semper tamen 623 decori memor. 624 [646] 5 Consputus a Dionysio aequo animo tulit. Ob eam contumeliam 625 indignantibus ‘Piscatores’ inquit ‘vt gobionem capiant, aqua marina se patiuntur 626 aspergi; ego vt balenam capiam, non patiar me aspergi saliua?’, balenae vocabulo 627 regem signans, quem sua patientia conabatur ad philosophiae studium allicere. 628 Plurimum autem vtilitatis ex principum sapientia nascitur. 629 [647] 6 Rogatus quid fructus cepisset ex philosophiae studio, ‘Quod cum 630 quibuslibet’ inquit ‘libere loqui possim’. Nec enim metuebat potentes nec fasti-

~~625 Argute* A: om. B C.~~

44–48; V B 56. None of these versions [645] includes the characterization canis regius, 618–619 Strato … datum est Diog. Laert. II, 67. which Er. apparently took from Diog. Laert. 618 Strato Identity uncertain. Straton of Lamp- II, 66; see l. 602. sacus, the peripatetic, was no contemporary 604–605 Si … regibus Hor. Epist. I, 17, 14–15: of Arstippus. “si sciret regibus vti, / fastidiret holus, qui 621 Omnis … color Hor. Epist. I, 17, 23. me notat”. 622 Apud … purpura See Apophth. [689]. [643] [646] 606–609 Quum … drachmae Diog. Laert. II, 624–626 Consputus … saliua Diog. Laert. II, 67. 66. Cf. Apophth. [673], [677], [681]. 626 balenam This is Traversari’s translation of 607 Argute*. blénnon (ed. Curio, p. 69), which leaves the [644] pun on blénnov (blenny, a kind of fish) and 614–617 Quum … amplectendo Diog. Laert. II, 67. blennóv (someone who drivels) aside. See 615 Lepide*. Goulet-Cazé a.o., p. 276, n. 5. Paridi The judgement of Paris, who had to [647] choose between Hera, Athena and Aphro- 629–630 Rogatus … possim Diog. Laert. II, 68. dite, resulted in the Trojan War. 629 Libertas*. 222 APOPHTHEGMATVM LIBER III

631 diebat humiles. Quoniam animum habebat spe pariter ac metu liberum, nemini 632 seruiebat neque cuiquam assentabatur praeter animi sententiam. 633 [648] 7 Quum quidam illi probro darent, quod splendide exquisiteque 634 viueret philosophus, ‘Id’ inquit ‘si vitium esset, in celebritatibus deorum nequa- 635 quam fieret’. In his enim et magnifice vestiri et lautissimo ciborum apparatu 636 solent vti. Porro quum dii sint infensi vitiis, non placarentur sed iritarentur eius- 637 modi magnificentia, si ea cum vitio esset coniuncta. Sic ille quidem elusit conui- 638 tium, non ostendit quid esset optimum. 639 [649] 8 Percontanti Dionysio, quid eximium haberent philosophi prae cae- 640 teris hominibus, ‘Vt’ inquit ‘etiam si omnes leges aboleantur tamen aequabiliter 641 victuri simus’. Vulgus legum praescriptis arcetur a peccando; philosophus ratio- 642 nem habet pro legibus, non ideo quod rectum est faciens quia lex iussit nec a sce- 643 lere temperans quia lex vetuit, sed quia nouit illud per se rectum esse, hoc per se 644 turpe. 645 [650] 9 Vterque Dionysium coluit Aristippus et Plato, sed Aristippus a 646 delitiis aulicis quum adessent non abstinebat, Plato etiam inter regalem luxum 647 frugalitatem seruare nitebatur. Itaque quum Plato reprehenderet Aristippum 648 quod adeo lauticiis indulgeret, rogauit quid sentiret de Dionysio, num vir bonus 649 videretur. Quum respondisset videri bonum, ‘Atqui ille’ inquit ‘me multo viuit 650 lautius. Proinde nihil vetat eundem et laute viuere et bene viuere’. 651 [651] 10 Percontanti Dionysio qui fieret, vt philosophi diuitum limina 652 tererent, non contra, ‘Quoniam’ inquit ‘philosophi norunt quibus egeant, illi ne- 653 sciunt’. Philosophi sciunt absque pecunia viui non posse itaque petunt eos qui 654 quod opus est dare possunt. Quod si diuites aeque intelligerent se egere sapien- 655 tia, multo magis tererent philosophorum limina. Miserior enim est egestas animi 656 quam corporis; atque hoc miserius egeni sunt diuites, quod non intelligant, 657 quam preciosa quamque necessaria re careant. 658 [652] 11 Rogatus quo differrent docti ab indoctis, ‘Quo’ inquit ‘equi domiti 659 ab indomitis’. Quemadmodum equus indomitus ad omnem vsum incommodus 660 est ob inscitiam ac ferociam, ita qui rapitur affectibus, quos sola domat philoso- 661 phia, ad omnem vitae consuetudinem inutilis est.

~~632 assentabatur A–C: assentiebatur D–LB. fructum* B. 640 Philosophiae fructus* A C: Philosophiae 654 possunt B C: possint A.~~

[648] [651] 633–635 Quum … fieret Diog. Laert. II, 68. Cf. 651–653 Percontanti … nesciunt Diog. Laert. II, Adag. 3881 (Saliares dapes), ASD II, 8, p. 217, 69. ll. 877–879. 652 Philosophia necessaria*. 630 Argute*. [652] [649] 658–659 Rogatus … indomitis Diog. Laert. II, 639–641 Percontanti … simus Diog. Laert. II, 68. 69. 639 Philosophiae fructus*. 658 Philosophiae fructus*. [650] [653] 647–650 quum … viuere Diog. Laert. II, 69; 76. 662–665 Quum … turpe Diog. Laert. II, 69. 649 Lepide*. 664 Venus moderata*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 223

662 [653] 12 Quum aliquando adiret scortum, sensit quendam ex adolescentu- 663 lis qui aderant erubescere, quasi turpe esset philosophum ingredi fornicem. Ad 664 hunc versus ‘Huc’ inquit ‘ingredi turpe non est, adolescens, sed egredi non posse 665 turpe’. Sensit ignoscendum si quis moderate vtatur licita venere, non ignoscen- 666 dum si quis addictus voluptati seruiat. Hoc dictum illo seculo probari poterat, 667 quo nulla lex vetabat cum scorto congredi, nunc praeter argutiam nihil habet 668 laudabile. 669 [654] 13 Cuidam qui proposuerat aenigma, vehementer instanti vt solueret, 670 ‘Quid, o stolide,’ inquit, ‘vis soluam, quod nobis etiam ligatum exhibet nego- 671 cium?’ Lusit ex ambiguo; soluitur enim quaestio et soluitur homo aut belua 672 vincta. Stultum autem sit furiosum hominem aut noxiam bestiam soluere, magis 673 nocituram. 674 [655] 14 Dicebat satius esse fieri mendicum quam indoctum, quod ille tan- 675 tum pecuniis egeat, hic humanitate. Nihilominus homo est, cui deest pecunia; at 676 homo non est, cui deest eruditio. Et tamen cui deest pecunia, petit ab obuiis; cui 677 deest sapientia, nullum solicitat vt accipiat. 678 [656] 15 Quum a quodam conuiciis incesseretur, tacitus abiit; at quum 679 maledicus insequeretur abeuntem, dicens ‘Quur fugis?’, ‘Quoniam’ inquit ‘tibi LB 167 quidem potestas est male lo|quendi, mihi vero non audiendi’. Salsissime notauit 681 hominis impudentiam, qui quum sibi ius sumeret male loquendi, non saltem hoc 682 iuris concederet alteri, vt subduceret sese desineretque male audire. Nam vox 683 haec ‘Quur fugis?’ erat velut expostulantis de iniuria. 684 [657] 16 Quidam multa destomachans in philosophos etiam hoc adiecit, 685 quod conspiceret illos semper obsidere fores diuitum; cui Aristippus ‘Et medici’ 686 inquit ‘aegrotantium domos frequentant; nemo tamen aegrotus esse mallet quam 687 medicus’. Scite retorsit in diuersum conuitium. Philosophi praedicant felicitatem,

672 hominem B C: om. A. tior erat ad maledicendum quam ipse ad 679–683 tibi … iniuria B C: tu maledicendi ferenda conuitia. Multoque facilius est maledi- potestatem habes, ego male audiendi non item. cere quam pati maledicta. Sed hic qui superior Cessit philosophus potentiori, nam ille instruc- est, deterior est; qui superatur, vir melior A.

[654] ego non item” (p. 70). In A Er. followed 669–671 Cuidam … negocium Diog. Laert. II, Curio’s interpretation (see app. crit.), which 70. he corrected in B, maybe on the basis of the 670 Lepide*. Greek text (see ‘Introduction’, pp. 19–20). [655] The last sentence of the comment in A (Sed 674–675 Dicebat … humanitate Diog. Laert. … melior) echoes a saying of Demosthenes II, 70. (see Apophth. [1300]). 674 Eruditio vtilis*. 679 Maledico cedendum*. This marginal note [656] corresponds with the version of the anecdote 678–680 Quum … audiendi Diog. Laert. II, in A. 70. According to Brugnoli’s edition Traver- [657] sari’s translation reads: “quoniam inquit 684–687 Quidam … medicus Diog. Laert. II, maledicendi tu potestatem habes: ego non 70. audiendi”. This had erroneously been 684 Philosophia medicina animorum*. changed by Curio into: “quoniam, inquit, Quidam … adiecit The Greek text just reads maledicendi tu potestatem habes, audiendi Eîpóntov tinòv. 224 APOPHTHEGMATVM LIBER III

688 quam vni sapienti vindicant, et tamen assidue versantur apud diuites aliquid 689 venantes ab illis; vnde colligebat diuites esse beatiores quam philosophos. Sed ille 690 interpretatus est philosophos ideo potissimum colere diuites, quod ob luxum ac 691 delitias caeteris mortalibus et stultiores et corruptiores magis egerent praeceptis 692 sapientiae. Philosophus autem animorum male habentium medicus est. Porro 693 beatius est esse medicum quam aegrotum. 694 [658] 17 Quum aliquando Corinthum nauigasset et orta tempestas naufra- 695 gium minaretur, expalluit Aristippus. Id animaduertens e vectoribus crassus quis- 696 piam militaris ac philosophorum osor, sedata tempestate coepit insultare, ‘Quur’ 697 inquiens ‘vos philosophi, qui praedicatis mortem non esse formidandam, expal- 698 lescitis in discrimine, nos indocti non timemus?’ ‘Quoniam’ inquit Aristippus 699 ‘non de pari anima tibi mihique cura ac metus est’. A. Gellius hoc addit: ‘Ego 700 timeo animae Aristippi, tu non times animae nebulonis’, quod tamen amarulen- 701 tius dictum est quam vt Aristippo conueniat, cuius vrbanitas non tantum habet 702 nigri salis. Rebus vilissimis minime timemus, vnde prouerbium: Hydria in fori- 703 bus. Hinc lusit Aristippus illum non expalluisse, non quod esset fortior, sed quod 704 quum esset homo nihili haberetque animum omni virtute vacuum, minimum 705 erat detrimenti si perisset. Vir eruditus ac sapientia praeditus non perit nisi graui 706 reipublicae dispendio. 707 [659] 18 Cuidam iactanti se quod esset polumaqßv, hoc est multiplicis eru- 708 ditionis, quasi nihil non didicisset, ‘Quemadmodum’ inquit ‘non hi qui pluri- 709 mum edunt excernuntque melius valent his qui sumunt quantum opus est, ita 710 non qui plurima, sed qui vtilia legerunt studiosi et eruditi sunt habendi’. Graui- 711 ter taxauit eos qui tumultuaria immodicaque lectione semet ingurgitant nec ea 712 quae legunt traiiciunt in animum, sed tantum reponunt in memoria, quare nec 713 doctiores euadunt nec meliores. 714 [660] 19 Orator quidam Aristippum reum defendit in iudicio vicitque 715 litem. Is quum velut artem suam praeferens philosophiae diceret ‘Quid tibi pro- 716 fuit Socrates, Aristippe?’, ‘Hoc,’ inquit, ‘quod oratio quam pro me dixisti vera

~~707 polumaq®v A B: polumat®v C.~~

[658] foribus vrceum), ASD II, 3, p. 84. 694–699 Quum … est Diog. Laert. II, 71. [659] 694–695 crassus … osor This character may be 707–710 Cuidam … habendi Diog. Laert. II, Er.’ invention. Diog. Laert., loc. cit., does not 71. characterize the passenger at all, nor does Ael. 708 Varia lectio*. Var. hist. IX, 20. The dull military man is not 709 excernuntque Diog. Laert., loc. cit.: kaì found in the versions of Gell. XIX, 1, 1–10 or gumnahómenoi, i.e. “et exercentur” (Traversari, Aug. Civ. IX, 4 (based on Gell.) either. ed. Curio, p. 70). 694 Mortis metus*. 710 studiosi … habendi Diog. Laert., loc. cit.: 699–700 A. Gellius … nebulonis Gell. XIX, 1, eîsi spouda⁄oi. Er. echoes Traversari’s transla- 1–10. Gellius relates the story of a Stoic phi- tion, ed. Curio, p. 70: “studiosi habendi sunt losopher, who quotes the answer of Aristip- et eruditi”. pus after being critizised for the same reason [660] in similar circumstances. 714–717 Orator … fuit Diog. Laert. II, 71. 702–703 Hydria … foribus Cf. Adag. 1065 (In 716 Philosophia oratoria praestantior*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 225

717 fuit’. Defenderat vt virum bonum et innocentem. Vt autem talis esset qualis ab 718 oratore praedicabatur, Socrates praestiterat, a quo philosophiam didicit. Orator 719 non hoc efficit, vt quis sit vir bonus, sed vt talis videatur iudicibus, etiamsi non 720 sit. Praestantius igitur est quod praestat philosophus quam quod orator. 721 [661] 20 Aretam filiam salubribus praeceptis instituebat, consuefaciens vt 722 vbique quod immodicum esset contemneret, quod mediocritas in omni re sit 723 optima et in foemina maximae virtutis sit temperare cupiditatibus. 724 [662] 21 Cuidam percontanti, qua re esset melior euasurus filius, si eum 725 curaret literis erudiendum, ‘Vt nihil aliud,’ inquit, ‘certe in theatro non sedebit 726 lapis super lapidem’. Amphitheatra gradus habebant marmoreos, in quibus 727 sedens populus spectabat. Lapidem autem vulgo dicebant hominem indoctum et 728 elinguem. 729 [663] 22 Quidam cum Aristippo agebat vt filium suum susciperet erudien- 730 dum, sed quum philosophus pro mercede peteret quingentas drachmas, alter 731 deterritus magnitudine precii ‘Minoris’ inquit ‘emerem mancipium’. ‘At hic’ 732 inquit ‘habebis duo’. Sensit eadem pecunia illum sibi paraturum et philosophum 733 vtilem et filium obsequentem. Lepide taxauit vulgi iudicium, qui nusquam par-

~~724 qua re A–D: quare BAS LB. 733–734 parcior A–D: paucior BAS LB.~~

[661] liberorum et eorum claris moribus libri sex, 721–722 Aretam … contemneret Diog. Laert. II, books I–III, ed. Maria Walburg Fanning, 72. Washington DC, 1933, p. 61, ll. 19–29: 722 Modus*. “quid conqueruntur postea filios suos … [662] vilissimum longe ac abiectissimum et qui 724–726 Cuidam … lapidem Diog. Laert. II, non nisi servis conveniat animum induere? … 72. Cf. Adag. 389 (Lapidi loqueris), ASD II, Quam recte eis dici posset, quod Aristippus 1, p. 468, ll. 421–423; De pueris, ASD I, 2, cuidam, cuius cum filium eruditurus quin- p. 31, ll. 26–27; see Ter Meer, A True Mirror, gentas drachmas postularet atque ille diceret p. 75. tanti se mancipium emere posse: Eme, 724 Eruditio vtilis*. inquit, et habebis duo!” 727–728 Lapidem … elinguem Cf. Adag. 389 Er. supposes that Aristippus is the object (see above, n.ll. 724–726). of Príw, as appears from his comment in ll. [663] 732–733 (Sensit … obsequentem). This unu- 729–732 Quidam … duo Diog. Laert. II, 72. sual interpretation of the dictum is also Cf. Apophth., LB IV, 365 D, 19. The apo- found in De pueris, ASD I, 2, p. 42, ll. 2–4: phthegm is discussed in Ter Meer, A True “Tum philosophus perquam lepide: At nunc, Mirror, pp. 78–79. inquit, pro vno duos es habiturus, filium offi- 731–732 At … duo The Greek text reads: ciis vtilem, et philosophum filii doctorem”; “Príw,” ∂fj, “kaì ∏zeiv dúo”, i.e. “Eme, Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 235, ll. inquit, et habebis duo” (Traversari, ed. 172–173: “At nunc, inquit Aristippus, duos Curio, p. 70). So, if the father buys a slave tibi seruos parabis, filium, et eum quem filio to educate his son, he will have two slaves, conduxeris [‘the one you will hire (!)’, i.e. the one he bought, and his son, who will Aristippus]”. not be educated in a manner that suits a A similar anecdote occurs in Plut. Mor. free man. This interpretation is confirmed 838 A, Isocrates playing the part of the philo- by a parallel passage from Plut. Mor. 4 F–5 sopher; see Apophth., LB IV, 365 D, 19. In A, De liberis educandis 7: “toigaroÕn” e¤pe this case too Er.’ comment does not catch “dúo ∏zeiv ândrápoda, kaì tòn uïòn kaì Ωn ån the point of the apophthegm. príjÇ”. See also Maffeo Vegio, De educatione 729 Institutio recta*. 226 APOPHTHEGMATVM LIBER III

734 cior est quam in recte instituendis liberis plusque sumptus impendit curandis 735 equis quam filiis. 736 [664] 23 Reprehensus quod pecunias acciperet ab amicis, ait se non ideo 737 accipere vt vteretur ipse, sed vt illi discerent ad quas res vtendum sit pecuniis. LB 168 Vulgus enim | diuitum aut in equos aut in operosas structuras aut in luxum per- 739 dit pecuniam, quum ea bonis viris si egeant sit eroganda. Quin et aliter intelligas 740 licebit. Aristippus non nisi ad vitae necessaria pecuniis vtebatur ideoque a diuiti- 741 bus accipiebat, vt eis demonstraret bene vtendi rationem. Id non poterat nisi illi 742 materiam subministrassent, veluti qui cupit artem scribendi discere chartam et 743 calamum porrigit docturo. 744 [665] 24 Cuidam exprobranti quod in propria causa oratore conductitio 745 fuisset vsus, ‘Nil mirum,’ inquit, ‘et coenam apparaturus coquum conduco’. Alter 746 videri volebat ob hoc oratorem praestantiorem philosopho, quod eius operam 747 conduceret; ille retorsit in diuersum, innuens inferiorem esse qui conducitur. 748 Oratoris enim munus inferius est quam vt philosopho conueniat. 749 [666] 25 Iussus est aliquando e sua philosophia nonnihil dicere, quumque 750 detrectantem vrgeret Dionysius, ‘Ridiculum,’ inquit, ‘si quidem me vt de philo- 751 sophia loquar rogas et quando oporteat loqui ipse me doces’. Sensit hoc ipsum 752 esse philosophi, scire quando loquendum sit, quando tacendum. At qui petit vt 753 audiat aliquid ex philosophia, declarat se philosophiam a philosopho velle dis- 754 cere; rursus qui cogit ad loquendum, is videtur ipso philosopho doctior, vt qui 755 melius norit loquendi tempus quam philosophus ipse. Ob hoc Aristippi respon- 756 sum indignatus rex iussit illum in conuiuio infimum omnium accumbere. Hic 757 Aristippus nihil offensus ‘Hunc’ inquit ‘locum, o rex, illustrare vis ac honorifi- 758 cum reddere’, significans non locum reddere hominem viliorem, sed ex dignitate 759 hominis honorem addi loco. 760 [667] 26 Quendam sibi vehementer placentem de natandi peritia non tulit 761 Aristippus. ‘Et non te pudet’ inquit ‘tam insolenter his de rebus iactare te, quae 762 delphinum sunt propria?’ Lepidius erat si dixisset ‘ranarum’. Decet hominem 763 gloriari super his quae sunt hominis propria. Nihil autem magis conuenit homini

~~741 demonstraret B C: commonstraret A. quum A. 749 Iussus est B C: Iussus A; quumque B C:~~

735 equis Er. refers to caring for horses in a 744–745 Cuidam … conduco Diog. Laert. II, 72. similar manner in the context of the anecdote 744 Philosophus oratore praestantior*. in De pueris, ASD I, 2, p. 41, ll. 17–18; 42, ll. [666] 5–7; Inst. christ. matrim., ASD V, 6, p. 235, ll. 749–751 Iussus … doces Diog. Laert. II, 73. 132–136. See also Vegio, De educatione libero- 750 Libere*. rum, ed. Fanning, p. 60, l. 20–p. 61, l. 7. 755–758 Ob … reddere Diog. Laert. II, 73. Cf. [664] Apophth. [8]. 736–737 Reprehensus … pecuniis Diog. Laert. 756 Locum ornat homo*. II, 72. [667] 737 Diuitiarum vsus*. 760–762 Quendam … propria Diog. Laert. II, [665] 73. APOPHTHEGMATVM LIBER III 227

764 quam ratione pollere. Nullus tam peritus natator est, quin hic a delphinis supe- 765 retur. 766 [668] 27 Percontanti qua re differret sapiens ab indocto, ‘Mitte’ inquit 767 ‘ambos nudos ad homines ignotos, et videbis’. Significauit sapientem secum in 768 pectore circunferre, quo se commendet quibuslibet. Proinde si doctum et indoc- 769 tum pariter nudos mittas in regionem peregrinam, vbi ambo sint aeque ignoti, 770 sapiens proferens opes suas protinus et rem et amicos inueniet, nudus alter pro 771 insano ridebitur et fame periclitabitur. 772 [669] 28 Iactanti cuidam quod multum biberet nec inebriaretur, ‘Quid’ 773 inquit ‘magni narras, quum idem faciat mulus?’ 774 [670] 29 Quidam Aristippo vitio dabat, quod cum meretrice haberet 775 consuetudinem. Hunc Socratica isagoge sic confutauit: ‘Age, dic mihi, num 776 referre putas, vtrum quis accipiat domum quam multi inhabitarint aut quam 777 nemo?’ Quum negasset referre, ‘Quid,’ inquit, ‘refertne vtrum veharis naui quae 778 multos vexerit an quae nullos?’ Quum negasset et hoc, ‘Quid igitur interest,’ 779 inquit, ‘vtrum consuetudinem habeas cum muliere quae multis sui fecerit 780 copiam an quae nulli?’ Et hoc dictum vt festiuum probari potest apud illos, apud 781 quos simplex stuprum non habetur pro crimine. 782 [671] 30 Reprehensus a quodam, quod Socratis discipulus contra Socratis 783 morem pecuniam acciperet, ‘Merito’ inquit ‘hoc facio; nam Socrati plurimi 784 diuites amici mittebant triticum et vinum, e quibus pauca in vsus necessarios 785 reseruans remittebat reliquum. Nimirum habebat ille dispensatores Athenien- 786 sium primores, ego vero Eutychidem seruum meum emptitium’. Significabat se 787 nihilo minus contemnere pecuniam quam Socratem, sed illi fuisse largiores ami- 788 cos. Hoc colore se possent et hodie quidam excusare profitentes summum pecu- 789 niae contemptum, quum apud amicos habeant depositam pecuniam, quod olim 790 habebant benignos peni curatores, nunc esurituros satis, si nihil sit alicubi repo- 791 situm nummorum. 792 [672] 31 Habuisse dicitur consuetudinem cum Laide nobili scorto. Quo 793 nomine quum vulgo male audiret, cuidam obiicienti quod philosophus haberetur

~~767 nudos B C: nudum A. 784 vsus A B: vsos C.~~

[668] 780–781 Et … crimine Cf. Apophth. [653], ll. 766–767 Percontanti … videbis Diog. Laert. II, 666–668. 73. [671] 766 Eruditio vtilis*. 782–786 Reprehensus … emptitium Diog. Laert. [669] II, 74. 772–773 Iactanti … mulus Diog. Laert. II, 73. 783 Prouisio necessariorum*. 772 Bibacitas*. [672] [670] 792–794 Habuisse … ego a Laide Diog. Laert. 774–780 Quidam … nulli Diog. Laert. II, 74. II, 74–75. Cf. Adag. 301 (Non est cuiuslibet Cf. Apophth. [683]. Corinthum appellere), ASD I, 1, p. 408, ll. 775 Socratica isagoge See the opening passage of 23–24; Ep. 2774, ll. 15–17. book III, preceding Apophth. [541], l. 8. 792 Laide Lais, a courtesan from Corinth. 228 APOPHTHEGMATVM LIBER III

794 a Laide, ‘Imo Lais’ inquit ‘habetur a me, non ego a Laide’, significans non esse 795 turpe vti concessa voluptate, sed ei seruire deditumque esse in turpibus habendum. | LB 169 [673] 32 Rursum obiicienti quod cibis lautioribus vteretur, hac ratione 798 occlusit os: ‘Tu’ inquit ‘hos cibos triobolo non emeres?’ Cumque is qui volebat 799 lautitiarum videri contemptor annuisset, ‘Ergo’ inquit ‘non tam ego voluptati 800 studeo quam tu auaritiae’, siquidem vsurus erat et ille lautitiis, si gratis aut 801 minimo contigissent. Sic nationes quaedam Germanis obiiciunt bibacitatem, 802 Anglis edacitatem, quum ipsis nihil sit voracius, si quando gratis datur indulgere 803 gulae. Auariores igitur illae sunt, non temperantiores. Huic simillimum quod 804 ante retuli de perdice. 805 [674] 33 Dionysii quaestor nomine Simus natione Phryx ostendit Aris- 806 tippo suas aedes vndiquaque splendidas, etiam pauimento preciosis tessellis 807 constrato. Omnibus circunspectis Aristippus sputum oris reiecit in barbam Simi 808 et ob id indignanti hoc colore se excusauit, quod in tota domo nihil videret ad 809 excipiendum oris recrementum opportunius, innuens in tota domo nihil esse foe- 810 dius aut immundius barbari facie, quum eam hominis partem oportuerit esse 811 mundissimam. Quanquam hoc dictum magis quadrat in Cynicum aliquem 812 quam in Aristippum; vtcunque illi asscribitur. 813 [675] 34 Delectatus aliquando insigni vnguento ‘Male sit’ inquit ‘malis 814 cinaedis, qui rem tam bellam infamarunt’, sentiens multa per se bona reiici culpa 815 vtentium male. 816 [676] 35 Interrogatus quomodo Socrates obisset diem, ‘Vt ego’ inquit ‘opta- 817 rim’, significans talem mortem quauis vita optabiliorem; nec potuit breuius feli- 818 cem obitum describere. Dicti tamen argutia in hoc est, quod philosophus aliud 819 responderit quam expectabat percontator. Ille quaerebat de genere mortis, morbo

~~797 Lautitiae* A–C: Lautitia* D BAS. sic ego A. 816–817 Vt … optarim B C: Vtinam, inquit,~~

794–796 significans … habendum Aristippus 807 in barbam The translated text reads t±Ç explains: “… êpeì tò krate⁄n kaì m® ∫cei. ™tt¢sqai ™don¬n ãriston, oû tò m® xr±sqai” 811 Quanquam … aliquem The apophthegm is (Diog. Laert. II, 75). ascribed to Diogenes the Cynic in Diog. [673] Laert. VI, 32 and Gal. Protr. 8 (transl. ASD I, 797–800 Rursum … auaritiae Diog. Laert. II, 75. 1, p. 647, ll. 1–12). 797 Lautitiae*. [675] 803–804 Huic … perdice See Apophth. [643]; 813–814 Delectatus … infamarunt Sen. Benef. cf. also [677], [681]. VII, 25, 1: “Aristippus aliquando delectatus [674] unguento ‘Male’ inquit ‘istis effeminatis eve- 805–809 Dionysii … opportunius Diog. Laert. niat, qui rem tam bellam infamaverunt’.” A II, 75. similar malediction is found in Diog. Laert. 805 Libere*. II, 76, concluding the anecdote rendered in natione Phryx Diogenes Laertius says in Apophth. [703]. Cf. Ep. 2771, ll. 25–27. parenthesis: ¥n dè Frùz kaì ∫leqrov. Er. does [676] not render kaì ∫leqrov, which was omitted 816–817 Interrogatus … optarim Diog. Laert. II, by Traversari too (ed. Curio, p. 71). 76. APOPHTHEGMATVM LIBER III 229

820 perisset, gladio, veneno an praecipitio; ille putans id nihil referre, respondit illum 821 feliciter esse mortuum. 822 [677] 36 Sophista Polyaenus ingressus aedes Aristippi, quum videret illic 823 mulieres pulchre ornatas ac magnifice instructum conuiuium, coepit reprehen- 824 dere tantum in philosopho luxum. Aristippus dissimulata obiurgatione aliquanto 825 post ‘Potesne’ inquit ‘hodie nobiscum esse?’ Cum ille non recusasset, ‘Quid igi- 826 tur’ inquit ‘incusas? Videris enim non lautiorem mensam reprehendere sed 827 impendium’. Nam si conuiuium ob hoc ipsum displicuisset quod esset lautius, 828 recusasset esse conuiua. Porro probare quidem apparatum sed offendi sumptu 829 non frugalis sed auari hominis esse videtur. 830 [678] 37 Vix credibile est quod de illo refert Bion: quum famulus in itinere 831 gestans pecuniam onere premeretur, ‘Abiice’ inquit ‘quod nimium est et fer quod 832 potes’. 833 [679] 38 Quodam tempore nauigans, vt intellexit nauim esse piraticam, 834 deprompsit aurum ac numerare coepit moxque abiecit in mare et grauiter inge- 835 muit, fingens sibi imprudenti et inuito excidisse. Hoc ingenio vitae suae consu- 836 luit, adempta piratis occidendi vinciendiue materia. Sunt qui narrent illum et 837 haec dixisse: ‘Satius est vt haec per Aristippum quam propter haec pereat Arist- 838 ippus’. 839 [680] 39 Percontanti Dionysio, quur Aristippus venisset in Siciliam relicto 840 Socrate, ‘Vt’ inquit ‘quae habeo impartiam, quae non habeo accipiam’. Sunt qui 841 narrent illum sic respondisse: ‘Quum egerem sapientia, adii Socratem; nunc quon- 842 iam egeo pecunia, ad te veni’. 843 [681] 40 Aristippus Platoni obiurganti quod multos pisces emisset respon- 844 dit se illos emisse obolo; quumque Plato dixisset ‘Tanti et ipse empturus eram’, 845 ‘Vides’ inquit ‘igitur, o Plato, me non esse obsoniorum auidum, sed te pecuniae 846 amantem’. Similia quaedam ante commemorata sunt.

~~820 perisset B C: om. A. 840 impartiam B C: impartiar A. 834 mare B C: mari A.~~

[677] 834 Ingeniose*. 822–827 Sophista … impendium Diog. Laert. 835–836 Hoc … materia Explanation inserted II, 76–77. Cf. Apophth. [643], [673], [681]. into the paraphrased text by Er. 822 Polyaenus According to Diogenes Laertius the [680] sophist was Polyxenus, who opposed Plato. 839–842 Percontanti … veni Diog. Laert. II, 826 Argute*. 77–78. [678] 840 Libere*. 830–832 Vix … potes Diog. Laert. II, 77. [681] 830 Philosophiae studium*. 843–846 Aristippus … amantem Athen. VIII, Vix … est The incredibility of the story is 343 D. not mentioned by Diogenes Laertius. 843 Argute*. [679] 844 obolo Athen., loc. cit.: due⁄n ôbolo⁄n. 833–838 Quodam … Aristippus Diog. Laert. II, 846 Similia … sunt See Apophth. [643], [673], 77. [677]. 230 APOPHTHEGMATVM LIBER III

847 [682] 41 Idem Aeginae in Neptunalibus consuetudinem habuit cum 848 Phryne; quumque illi quispiam obiecisset, quod tantum pecuniae impenderet 849 mulieri, quae Diogenem Cynicum gratis admitteret, ‘Ego’ inquit ‘illi multa sup- 850 pedito vt ipse ea fruar, non ne quis alius’. Traditum est hoc de Phryne quod 851 quum esset formosissima, quibuslibet tamen sui copiam facere soleat nullo 852 delectu personarum, seu diuites essent seu pauperes, in neminem fastidiosa. 853 Itaque turbam amatorum habuit. Huc respexit Horatius:

~~854 me libertina nec vno 855 Contenta Phryne macerat.~~

LB 170 [683] 42 Aristippum cum Phryne consuetudinem ha|bentem sic obiurgauit 857 Diogenes: ‘Cum publica’ inquit ‘muliere tibi res est, Aristippe; aut igitur canem 858 agas, quemadmodum ego, aut desinas’. Hunc inductione sic repulit Aristippus: 859 ‘Num absurdum tibi videtur, Diogenes, inhabitare domum, in qua prius habita- 860 runt alii?’ Quum negasset ille, ‘Quid,’ inquit, ‘num vehi naui, quae multos antea 861 vexerit?’ Quum hoc quoque negasset absurdum esse, ‘Quur igitur’ inquit ‘absur- 862 dum putas congredi cum muliere, qua plures sunt vsi?’ Hoc ante commemora- 863 tum est, nisi quod Athenaeus hunc in modum retulit. 864 [684] 43 Quum praedium amoenissimum perdidisset, cuidam deploranti 865 tam miserabilem illius casum ‘Quid,’ inquit, ‘an nescis tibi vnicum esse praedio- 866 lum, mihi vero tres agros superesse?’ Quum annuisset alter, ‘Quin igitur tuam 867 potius vicem deploramus?’, sentiens insipientis esse dolere amissis potius quam 868 gaudere relictis. 869 [685] 44 Cuidam interroganti ‘Num tu es vbique?’ ridens ‘Naulum’ inquit 870 ‘non perdo, si sum vbique’. Elusit Aristippus sophisticam quaestionem an idem

~~859 Supra ap. 29* C: om. A B. 863 hunc in modum B C: hoc modo A. 862 sunt B C: sint A; ante A–D: om. BAS LB.~~

[682] 826–863 Hoc … est See Apophth. [670]. 847–850 Idem … alius Athen. XIII, 588 E. This [684] anecdote is about Lais (cf. Apophth. [672], 864–868 Quum … relictis Plut. Mor. 469 C–D, n.l. 792), not Phryne: êgÑ Laídi xorjg¬ De tranquillitate animi 8. pollá … See also below, n.ll. 850–853. 864 Relictis gaudendum*. 849 Candide*. [685] 850–853 Traditum … habuit See the charac- 869–870 Cuidam … vbique Plut. Mor. 439 E, terization of Lais, not Phryne, in Athen. XIII, An virtus doceri possit 2. 588 E preceding the apophthegm: diahjlotu- 869 Lepide*. pouménj dé pote ™ Laìv FrúnjÇ polùn 870 non perdo Plut., loc. cit.: OûkoÕn, ∂fj, êrast¬n ∂sxjken ºmilon, oû diakrínousa parapóllumi tò naÕlon, i.e. ‘Well then, he ploúsion Æ pénjta oûdˆ übristik¬v aûto⁄v said, I am wasting my fare’. Er. apparently xrwménj (cf. RE XX1, 896, ll. 10–12). translated O∆koun, which variant also occurs 854–855 me … macerat Hor. Epod. 14, 15–16. in the quotation of the dictum in Adag. 2476 [683] (Perdere naulum), ASD II, 5, p. 335, l. 169. 856–862 Aristippum … vsi Athen. XIII, 588 F. The interpretation mentioned in l. 873 856 Phryne The courtesan was Lais; see above, (Potest … perdidi) implies the reading notes on Apophth. [682]. OûkoÕn. Cf. ASD II, 5, p. 335, n.l. 170; LB II, 859 Candide. Supra ap. 29*. 845 E–F (note by H. Stephanus). APOPHTHEGMATVM LIBER III 231

871 corpus possit esse diuersis locis, dum respondit non esse periculum ne perdat 872 naulum. Perdit enim naulum, qui dato precio non peruehitur eo quo vult. [C] 873 Potest et sic accipi: ‘Ergo naulum perdidi’. [A] 874 [686] 45 Confutatus in disputatione a quodam homine audaci, sed eodem 875 furioso ac stolido, quum illum videret gestientem inflatumque victoria, ‘Ego qui- 876 dem’ inquit ‘redargutus abeo, sed suauius dormiturus te qui redarguisti’. 877 [687] 46 Helicon Cyzicenus, vnus ex Platonis aequalibus, solis defectum 878 praedixerat; qui, posteaquam accidit quemadmodum ille praedixerat, a Dionysio 879 argenti talento donatus est. Tum Aristippus ad reliquos philosophos: ‘Et ego rem 880 miram habeo quam possim praedicere’. Orantibus vt proferret ‘Praedico’ inquit 881 ‘breui inter Platonem ac Dionysium futuram simultatem’. Senserat enim regem 882 animum suum iamdudum dissimulare. 883 [688] 47 Illud cum primis damnabat in hominum moribus, quod in auc- 884 tionibus vasa diligenter inspicerent priusquam emerent, vitam eorum non inspi- 885 cerent quos sibi in amicitiam adiungerent. At maior vtilitas est a fidis amicis 886 quam a vasis et plus damni est nisi deligas. 887 [689] 48 Quum Dionysius in conuiuio iussisset, vt singuli in veste purpu- 888 rea saltarent (purpura vero tum regum erat gestamen, nunc sutoribus etiam com- 889 munis), id Plato facere recusauit his trimetris e fabula quapiam:

~~890 Oûk ån dunaímjn q±lun êndÕnai stolßn, 891 ‰Arrjn pefukÑv kaì génouv êz ãrrenov, id est~~

~~890 q±lun Ac B C: qßlun A.~~

[686] apophthegm to the choice of friends. 874–876 Confutatus … redarguisti Plut. Mor. 883 Amicus deligendus*. 80 C, De profectibus in virtutem 9. [689] 875 Moderate*. 887–899 Quum … corrumpier Diog. Laert. II, [687] 78. Cf. Adag. 286 (Omnium horarum 877–881 Helicon … simultatem Plut. Dio 19, homo), ASD II, 1, p. 390, ll. 130–133. 6–7. 888–889 purpura … communis Inserted into 877 Helicon Cyzicenus Mathematician and astro- the paraphrased text by Er. nomer from Cyzicus (on the southern coast of 889 his … quapiam Cf. Traversari, ed. Curio, the Propontis). The eclipse took place in 361, p. 72 in marg.: “Senarii ex Euripidis tragoe- during Plato’s third visit to Sicily. dia quapiam”. Diogenes Laertius does not 881–882 Senserat … dissimulare See Plut. Dio say anything about the source of the lines 19, 4–5. Plato and Dionysius II drifted apart quoted. Curio made use of Suidas’ version of because of the banishment of Dio, but they the anecdote (ˆArístippov 3909; SSR IV A tried to hide their mutual distrust. 31; Diog. Laert., ed. Marcovich, II, p. 14): [688] Plátwn … e¤pen Eûripídou îambiká· … 883–885 Illud … adiungerent Diog. Laert. II, Curio also took the Greek lines, copied by 78. Cf. Apophth. [725]. The paraphrased text Er. in ll. 890–891 and 896–897, from Suidas. reads: Kategínwske t¬n ânqrÉpwn Üv tà 890–891 Oûk … ãrrenov Eur. Bacch. 836–836a. skeúj mèn ên ta⁄v âgorasíaiv kompoúntwn For line 836a, which is not included in (skopoúntwn v.l.), toùv dè bíouv eîk±Ç doki- modern editions of Euripides, see Dodd’s mahóntwn. Cf. Traversari, ed. Curio, p. 72: commentary ad Eur. Bacch. 836, and Diggle’s “Arguebat maxime homines, qui in auctioni- edition (OCT), app. crit. ad loc. Diogenes bus quidem uasa inspicerent, uitam uero Laertius quotes l. 836 only. In Traversari, ed. non inspicerent”. Adding eorum (…) quos … Curio, p. 72, both lines are quoted on the adiungerent (ll. 884–885) he applied the basis of Suid., loc. cit. 232 APOPHTHEGMATVM LIBER III

~~892 Muliebri ego haudquaquam indui queam stola, 893 Vir natus ipse et ex virili germine.~~

894 Aristippus vero non recusauit, sed indutus purpura saltaturus hos versus recitauit 895 ex tempore: 896 Kaì gàr ên bakxeúmasin 897 ¨O noÕv ö sÉfrwn oû diafqerßsetai, id est Nam in Liberi patris sacris 898 Mens quae pudica est nesciet corrumpier. 899 900 [690] 49 Dum aliquando Dionysium interpellaret pro amico nec ille 901 preces admitteret, prostratus coepit amplecti pedes regis et impetrauit. Id factum 902 quum quidam velut abiectius quam vt philosophum deceret reprehenderent, 903 ‘Non ego’ inquit ‘sum in culpa sed Dionysius, qui aures habet in pedibus’. Inge- 904 nium iuxta promptum et ad faciendum et ad excusandum quidlibet. 905 [691] 50 In Asia comprehensus est ab Artapherne satrapa. Id temporis 906 quum quidam eum interrogaret, num et illic haberet solitam animi fiduciam, 907 ‘Inepte,’ inquit, ‘quasi vnquam fuerim fidentiori animo quam nunc, alloquuturus 908 Artaphernem’. Nimirum hoc illi praestabat philosophia, ne quem hominem 909 metueret, sed cum omnibus libere ageret. 910 [692] 51 Eos qui liberalibus imbuti disciplinis philosophiam negligerent, 911 dicebat esse similes procis Penelopes, quod hi cum Melanthone et Polydora ancil- 912 lis rem habuerint et omnia potius se habituros sperauerint quam dominae nup- 913 tias. Sensit liberales disciplinas esse velut pedissequas philosophiae moralis, quae 914 cum primis sit adhibenda et cuius gratia reliqua discuntur omnia. Simile quid- 915 dam dixisse fertur et Aristo de Vlysse, qui quum descendisset ad inferos, ait illum LB 171 cum omnibus fere manibus fuisse | colloquutum, quum ipsam reginam ne videre 917 quidem potuerit.

~~900 Dum B C: Cum A. D–LB. 902 reprehenderent A–C: reprehenderet 912 se habituros B C: habituros se A.~~

894 Comiter*. 905 Animus metu liber*. 896–897 Kaì … diafqerßsetai Eur. Bacch. Artapherne satrapa Identity uncertain (see RE 317–318: … oŒsˆ Ø ge sÉfrwn oû diafqarßse- II, 1308, Artaphernes 5). tai, which version is also found in Diogenes [692] Laertius. Er. based himself on Traversari, ed. 910–913 Eos … nuptias Diog. Laert. II, 79. Curio, p. 72 (with the correct form dia- 910 Philosophia regina*. fqarßsetai). Curio’s version accords with 911 Melanthone … Polydora Melantho is men- Suid., loc. cit. tioned in Hom. Od. XVIII, 321; XIX, 65; [690] Polydora is otherwise unknown (see RE XXI, 900–903 Dum … pedibus Diog. Laert. II, 79. 2, 1607, Polydora 10). 900 Preces abiectae*. 914–917 Simile … potuerit Diog. Laert. II, [691] 80. 905–908 In … Artaphernem Diog. Laert. II, 915 Aristo Stoic, from Chios. 79. quum … inferos Hom. Od. XI. APOPHTHEGMATVM LIBER III 233

918 [693] 52 Percontanti quae potissimum adolescentibus essent discenda, 919 ‘Quae viris’ inquit ‘vsui futura sunt’. Hoc dictum et aliis ascribitur. Optima sta- 920 tim discenda sunt, nec rudis aetas, quae maxime docilis est, superuacaneis est 921 occupanda. 922 [694] 53 Posteaquam Aristippus magnam pecuniarum vim sibi comparas- 923 set et admiratus Socrates diceret ‘Vnde tibi tam multa?’, ‘Vnde’ inquit ‘tibi tam 924 pauca?’ Non enim minus admirandum arbitrabatur quod Socrates, tantus philo- 925 sophus et qui tantos haberet amicos, pauper esset quam quod ipse diues. 926 [695] 54 Scorto cuidam dicenti ‘Sum ex te grauida, Aristippe’, ‘Istuc’ inquit 927 ‘nihilo magis scire possis quam per densissimas spinas ambulans dicere: haec me 928 spina pupugit’. 929 [696] 55 Incusante quodam quod filium sic abiiceret negligeretque, quasi 930 ex ipso natus non esset, ‘An non’ inquit ‘et pituitam et pediculos e nobis natos 931 velut inutiles procul a nobis abiicimus?’ Sensit eos non habendos pro filiis, qui 932 nihil haberent alioqui quo se parentum affectui commendent, nisi quod ab ipsis 933 progeniti sint. Ita senex in comoedia: Tantisper te volo dici meum, dum id quod te 934 dignum est facis. 935 [697] 56 Quum Aristippus a Dionysio pecunia donatus esset, Plato libris, 936 atque ob id a quodam carperetur, quasi ad rem attentior esset quam Plato, ‘Quid 937 refert?’ inquit, ‘Mihi pecuniis erat opus, Platoni libris’, sentiens neutrum accusan- 938 dum. 939 [698] 57 Interrogatus quam ob causam sic ipsum argueret Dionysius, ‘Ob 940 eandem’ inquit ‘ob quam caeteri’, significans philosophi libertatem omnibus esse 941 molestam, non igitur mirandum si regi; [B] simul illud innuens, regis iudicium 942 nihil a vulgari differre, quod fortuna non addat sapientiam. [A]

~~924 admirandum B C: mirandum A. 935 esset B C: om. A. 933 dici Ac: om. A–C. 936 esset quam B C: quam esset A.~~

[693] [695] 918–919 Percontanti … sunt Diog. Laert. II, 80. 926–928 Scorto … pupugit Diog. Laert. II, 918 Optima primum*. 81. 919 Hoc … ascribitur See Apophth. [65] (Agesi- 926 Lepide*. laus), [233] (Leotychidas I). [696] [694] 929–931 Incusante … abiicimus Diog. Laert. II, 922–924 Posteaquam … pauca Diog. Laert. II, 81. 80. 929 Liberi degeneres*. 922 Philosophus diues*. 933–934 Tantisper … facis Ter. Heaut. 106–107: 922–923 magnam … comparasset According to “Ego te meum esse dici tantisper volo | Dum the Greek text Aristippus had become rich quod te dignumst facies”. by teaching (ˆEz ömilíav aût¬ç xrjmatisa- [697] ménwç). Both Traversari (ed. Curio, p. 73) and 935–937 Quum … libris Diog. Laert. II, 81. Er. omit ˆEz ömilíav. 937 Auaritia non pecuniae tantum est*. 923–924 Vnde … pauca? ÊOqen soi tà ôlíga. [698] Er. followed Traversari’s translation, ed. 939–940 Interrogatus … caeteri Diog. Laert. II, Curio, p. 73: “unde et tibi pauca?” (the ques- 81. tion mark not in ed. Brugnoli). 939 Veritas odiosa*. 234 APOPHTHEGMATVM LIBER III

943 [699] 58 Quondam petiit talentum a Dionysio, quumque rex redarguendi 944 nactus occasionem diceret ‘Nonne tu praedicabas philosophum non egere?’, ‘Da’ 945 inquit ‘et postea de hoc disputabimus’. Quum accepisset pecuniam, ‘An non’ 946 inquit ‘recte dixi philosophum non egere?’ Non eget qui, quum opus est, habet 947 vnde accipiat. 948 [700] 59 Dionysio recitanti versiculum ex Sophoclis tragoedia: 949 Pròv tòn túrannon ºv tiv êmporeúetai, 950 Keínou ˆstì doÕlov, kån êleúqerov móljÇ, id est Quisquis tyranni ad tecta sese contulit, 951 Fit seruus illi, liber etsi venerit, 952 953 Aristippus correcto posteriore versiculo respondit: 954 Oûk ∂sti doÕlov, ån êleúqerov móljÇ, id est 955 Haud seruus est, si liber illuc venerit,

956 significans non esse vere liberum, nisi cuius animum spe metuque liberauit phi- 957 losophia. Neque enim vere liber est quisquis ingenuus natus est. Quidam hoc 958 dictum asscribunt Platoni. 959 [701] 60 Quum inter Aristippum et Aeschinem incidisset simultas, quidam 960 autem diceret ‘Vbi nunc illa vestra amicitia?’, ‘Dormit,’ inquit, ‘sed eam excitabo’. 961 Itaque simultatem Aristippus commoda liberaque appellatione facile sustulit. Ne

950 Keínou ˆstì B C: KeinoŒsti A. sulam, addita diphthongo oûk ån êleúqerov 951 sese A B: se C. móljÇ, id est, non si liber venerit A. 953–955 Aristippus … venerit B C: Aristippus 954 id est C: om. B. occupauit, et priusquam totum distichon 958 asscribunt A–D: asscribit BAS, adscribit esset recitatum, correxit secundi versus clau- LB.

[699] poetis 12; 204 D–E, Regum et imperatorum 943–946 Quondam … egere Diog. Laert. II, 82. apophthegmata, Pompeius 15 (see Apophth. Cf. Adag. 3760 (Sapiens non eget), ASD II, [1179]): ÊOstiv dè pròv túrannon êmporeúetai 8, p. 160, ll. 722–724, preceded by a refe- … For some reason Er. adapted the first line. rence to the anecdote rendered in Apophth. This adapted version is also found in [702]. Apophth. [1179] from B on. 943 Philosophus nullius eget*. 954 Oûk … móljÇ In A Er. supposed that Aris- [700] tippus interrupted Dionysius and changed 948–955 Dionysio … venerit Diog. Laert. II, 82. the line extempore by substituting oûk ån for 948 ex … tragoedia Er. took this detail from kån, i.e. by adding the diphthong oû. This is Plutarch (see below, n.ll. 949–950). Diogenes probably Er.’ own reconstruction on the Laertius does not mention any source at basis of Traversari’s translation: “Non est, all. inquit, seruus si liber uenit” (ed. Curio, p. 949–950 Pròv … móljÇ Soph. fr. 873 Radt: 73). ÊOstiv gàr Üv túrannon êmporeúetai …, 956 Libertas vera*. which is the version quoted by Diogenes Quidam … Platoni Diog. Laert. II, 82. Laertius. The Greek lines do not occur in [701] Traversari, ed. Curio, p. 73; see ‘Introduc- 959–960 Quum … excitabo Plut. Mor. 462 D, tion’, pp. 19–20. Er. probably based himself De cohibenda ira 14 (transl. ASD IV, 2, p. on Plut. Pomp. 78; Mor. 33 D, De audiendis 283, ll. 507–510). APOPHTHEGMATVM LIBER III 235

962 silentio malum, vt solet, incrudesceret, vltro adiit Aeschinem. ‘Non’ inquit ‘quam- 963 primum redibimus in gratiam ac nugari desinemus? An potius expectabimus vt 964 scurris inter pocula de nobis loquendi materiam praebeamus?’ Cui quum Aes- 965 chines respondisset se lubenti animo rediturum in gratiam, ‘Memento igitur,’ 966 inquit Aristippus, ‘quod cum essem natu maior, prior ad te venerim’. Tum Ae- 967 schines: ‘Nae tu profecto vir me longe melior es, siquidem a me simultatis, abs te 968 sarciendae gratiae fuit initium’. Hoc pacto redintegrata est inter illos amicitia. 969 [702] 61 Quodam tempore cum ciuibus aliquot suis nauigans naufragio 970 eiectus est. Quum in littore vidisset figuras mathematicas in harena depictas, 971 ‘Salua’ inquit ‘res est, amici; hominum vestigia conspicio’. Et ingressus ciuitatem 972 proximam inuestigauit, quinam essent illic disciplinarum studiosi. Cum his vbi 973 congressus est, summa cum humanitate tractarunt non ipsum modo verum et LB 172 comites illius | atque etiam viaticum ad reditum subministrarunt. Tandem 975 quum hi qui cum Aristippo venerant pararent reditum in patriam rogarentque 976 illum ecquid vellet suis ciuibus renunciari, ‘Vt’ inquit ‘studeant sibi huiusmodi 977 parare opes, quae naufragio non pereunt, sed simul cum possidente enatant’. [C] 978 Refert idem Vitruuius De architectura lib. 6, addens Aristippum tunc venisse 979 Rhodum. [B] 980 [703] 62 Quum Socrates taxaret vnguentis delibutos et Charondas siue, vt 981 aliis placet, Phaedon percontaretur, quis esset ille vnguentis delibutus, ‘Ego’ 982 inquit ‘infelix et me infelicior Persarum rex. At vide’ inquit ‘vt quemadmodum 983 hac parte nullo caeterorum animalium est superior, ita nec hominum vllo prae- 984 stantior’. Sensit externis bonis hominem nihilo fieri meliorem; et equus sansucino

~~975 rogarentque B C: rogarant A.~~

962 adiit Aeschinem This transition is taken nus Aristippus landed on the coast of the from Plutarch’s version of the anecdote. The Syracusans. dialogue that follows, however, is based on [703] Diogenes Laertius. 980–984 Quum … praestantior Diog. Laert. II, Reconciliatio*. 76. Cf. Apophth. [675]. 962–968 Non … initium Diog. Laert. II, 980 Socrates … delibutos Diogenes Laertius 82–83. does not mention any criticism of Socrates 963–964 An … praebeamus Diog. Laert. II, 82: in this context. âllà ânamene⁄v ∏wv ãn tiv ™m¢v êpì t±v kúli- Charondas Otherwise unknown. kov fluar¬n diallázjÇ (dialézj Froben’s edi- 982 Libere*. tio princeps, p. 100; cf. SSR IV A 24). Er. fol- 982–984 At … praestantior Diog. Laert., loc. lowed Traversari’s translation, ed. Curio, p. cit.: ˆAllˆ ºra m® Üv oûdèn t¬n ãllwn hÉçwn 73: “Num expectabis quoad quippiam de parà toÕtó ti êlattoÕtai, oÀtwv oûdˆ ån nobis scurra loquatur ad pocula?” ãnqrwpov, i.e. “Attention cependant: si être [702] parfumé n’enlève rien de ses qualités à 969–977 Quodam … enatant Gal. Protr. 5 aucun autre vivant, il en est de même pour (transl. ASD I, 1, p. 642, ll. 15–26); Vitr. 6, l’homme” (transl. Goulet-Cazé a.o., p. 281). praef., 1. Neither source mentions Aristippus’ Er.’ paraphrase gives the apophthegm a question “quinam essent illic disciplinarum twist by focusing on the Persian king, studiosi” (l. 972), or the gift of a “viaticum” who is not superior or praestantior by using (l. 974). perfume. 969 Vera bona animi*. 984 sansucino Oil of marjoram (OLD s.v. sam- 978–979 Refert … Rhodum According to Gale- psuchinum). 236 APOPHTHEGMATVM LIBER III

985 oblitus idem oleret quod rex, et mendicus vnguento simili delibutus non minus 986 bene olet quam summus pontifex. [A] 987 988 DIOGENES CYNICVS Non inconcinnus, vt arbitror, ordo videbitur, si post facetam Socratis sanctimo- 989 niam, post hilarem Aristippi libertatem, Diogenem Sinopensem commemore- 990 mus, qui dictorum omniiugi gratia longe superauit caeteros; quanquam omnes 991 hos tres diuersis quidem virtutibus ex aequo tamen suspiciendos iudico, vt licet 992 dissimillimi fuerint aequales tamen fuisse dicas. 993 [704] 1 Primum Athenas profectus ad Antisthenem se contulit, a quo 994 saepe repulsus (nullum enim discipulum recipiebat Antisthenes) non destitit 995 tamen haerere, adeo vt quum aliquando baculum intentaret Antisthenes, vltro 996 baculo caput subiecerit, dicens: ‘Caede si vis, at nullum inuenies baculum tam 997 durum quo me abs te abigas, dum aliquid dixeris’. Insigne exemplum adamatae 998 sapientiae. 999 [705] 2 Quum murem forte conspiceret in Megarico discurrentem, qui 1000 neque cauum quaereret neque tenebris terreretur neque cibum appeteret, ‘Bel- lum’ inquit ‘libertatis exemplum’ moxque contemptis omnibus coepit in dolio 2 habitare. 3 [706] 3 Demirantibus quod nullas haberet aediculas vbi cibum capere pos- 4 set, ostendit Iouis porticum aitque Athenienses ipsi magnificam extruxisse aulam 5 vbi vesceretur. Quod publicum erat, sibi quoque paratum interpretabatur. Neque 6 potuit optare coenationem splendidiorem.

~~994 destitit B C: desistit A. 1000 Forte turbis* C D: om. A B BAS; tenebris 999 Megarico B C: Ceramico A. A–D: turbis BAS LB.~~

987 DIOGENES CYNICVS From Sinope (on 1000 tenebris Forte turbis*. The translated text the south shore of the Black Sea), c. reads mßte skóton (kópon emend. Marco- 412/403–c. 324/321. vich) eûlaboúmenon. [704] neque tenebris … appeteret Diog. Laert., loc. 993–998 Primum … dixeris Diog. Laert. VI, 21. cit.: mßte … poqoÕntá ti t¬n dokoúntwn âpo- 993 Studium sapientiae*. laust¬n. Er. summarizes Traversari’s transla- [705] tion: “qui … neque aliquid eorum, quae ad 999–2 Quum … habitare Diog. Laert. VI, 22. uescendum idonea uiderentur, appetere[t]” 999 in Megarico The phrase ‘in Megarico’ is (ed. Curio, p. 189). actually part of a parenthesis: kaqá fjsi 1 Libertas*. Qeófrastov ên t¬ç Megarik¬ç, i.e. ‘as Theo- 1–2 Bellum … habitare According to Dioge- phrastus says in his Megaricus’. Er. was mis- nes Laertius the main clause reads póron lead by the punctuation in Traversari, ed. êzeÕre t±v peristásewv. Cf. Traversari, ed. Curio, p. 189: “Conspecto, ut Theophrastus Curio, p. 189: “et ipse casus suos consolatus ait, in Megarico mure discurrente” (punctua- est”. tion is lacking in Brugnoli’s edition). In A Er. [706] substituted “in Ceramico” for “in Megarico” 3–5 Demirantibus … vesceretur Diog. Laert. VI, (cf. Apophth. [738], l. 213), but he restored 22. the former reading in B. 4 Facete*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 237

7 [707] 4 Euclidis scholam, quod arguta quidem sed ad recte viuendum 8 inutilia docere videretur, xolßn, id est bilem ac molestiam appellabat, quum 9 schola Graecis sonet ocium. Et Platonis diatribßn, id est exercitationem, kata- 10 tribßn, id est contritionem voce deprauata vocabat, quod a communi vita semo- 11 tus disputationibus insenesceret, quum Diogenes in publico viuens mallet philo- 12 sophice viuere quam disputare. 13 [708] 5 Dionysiaca certamina, quae Athenis in honorem Bacchi magnis 14 impendiis pompaque celebrabantur, appellabat magna stultorum miracula, quod 15 in his nihil non ridiculum ageretur. 16 [709] 6 Oratores qui summo in precio habebantur Athenis dicebat turbae 17 ministros, quod ad gratiam loqui cogerentur ac seruiliter adulari stolidae multi- 18 tudini. [B] Coronas autem dicebat esse gloriae pustulas, êzanqßmata, qualia non- 19 nullis progerminant in naso vultuque ex bile. [A] 20 [710] 7 Quoties considerabat in hominum vita ciuitatum gubernatores, 21 medicos ac philosophos, dicebat nullum animal homine sapientius. Idem 22 contemplans somniorum interpretes, coniectores, diuinos et huius generis caete- 23 ros, aut qui gloriae diuitiisque seruirent, aiebat sibi nihil homine videri stultius, 24 indicans hominis ingenium ad res optimas accommodum, si exerceatur, sin ad 25 vitia degeneret, longe esse infra mutas pecudes. 26 [711] 8 Dicere solitus est saepius in vita parandum lógon Æ bróxon, id est 27 sermonem quam laqueum. Qui desponderunt animum, ad laqueum confugiunt, 28 quum ad consolatorium sermonem potius sit confugiendum. Nam animo aegro- 29 tanti medicus est oratio. Nec absurdus fuerit sensus, si lógon accipias pro ratione. 30 [712] 9 Quum in opiparo conuiuio videret Platonem nihil attingentem 31 lautitiarum, sed oleis duntaxat vescentem, ‘Quid accidit,’ inquit, ‘vir sapientis- 32 sime, vt quum ob huiusmodi mensas in Siciliam profectus sis, hic a paratis absti-

[707] Curio, p. 190: “uel huiusmodi caeteros”. 7–10 Euclidis … vocabat Diog. Laert. VI, 24. 23 qui … seruirent Diog. Laert., loc. cit.: toùv 7 Artes superuacaneae*. êpì dózjÇ kaì ploútwç pefusjménouv (‘puffed [708] up with pride’). Er. followed the translation 13 Pompa inepta*. of Traversari, ed. Curio, p. 190: “qui gloriae 13–14 Dionysiaca … miracula Diog. Laert. VI, aut diuitiis addicti essent”. 24. [711] quae … celebrabantur Inserted into the para- 26–27 Dicere … laqueum Diog. Laert. VI, 24. phrased text by Er. 26 Ratio*. [709] 29 Nec … ratione Cf. transl. Goulet-Cazé a.o., 16–17 Oratores … ministros Diog. Laert. VI, p. 708: “il faut de la raison ou une corde”. 24; 41. sermonem (l. 27) probably echoes Traversari’s 16 Oratores*. translation, ed. Curio, p. 190: “uerbum”. Er. 18 Coronas … êzanqßmata Diog. Laert. VI, 41. was able to correct the translation as he [710] found the Greek words lógon, Æ bróxon in 20–23 Quoties … stultius Diog. Laert. VI, 24. the margin of Curio’s edition. 20 Homo animal stultissimum*. [712] 22–23 huius … caeteros Diog. Laert., loc. cit.: 30–35 Quum … Aristippo Diog. Laert. VI, 25. toùv proséxontav toútoiv, i.e. “ceux qui les Cf. Adag. 1091 (Concupiuit assam farinam), écoutent” (transl. Goulet-Cazé a.o., p. 708). ASD II, 3, p. 114, ll. 399–409. Er. followed the translation of Traversari, ed. 32 Philosophus aulicus*. 238 APOPHTHEGMATVM LIBER III

LB 173 neas?’ Ad haec Plato: ‘At Hercle, Diogenes, et in Sicilia huiusmo|di fere cibo 34 contentus eram’. ‘Quid igitur’ inquit Diogenes ‘necesse erat Syracusas nauigare? 35 An tum Attica non ferebat oleas?’ Hoc dictum quidam asscribunt Aristippo. 36 [713] 10 Diogenes aliquando Platoni occurrit caricas edens eique offerens 37 dixit ‘Licet participem esse’. Quum acceptas edisset, ‘Participem esse dixi,’ inquit, 38 ‘non deuorare’, [B] metasxe⁄n e¤pon, oû katafage⁄n. [A] Hic iocus ad rem seriam 39 potest accommodari, videlicet in eos qui principis, praeceptoris aut parentum 40 permissu abutuntur ad inconcessa; veluti si quis, admonitus non esse inutile 41 degustare dialecticam, totam vitam ei impendat studio. [B] Dictum ita refertur a 42 Laertio, vt dubites vter alteri obtulerit caricas. [A] 43 [714] 11 Plato frugalis quidem erat, sed tamen amans mundiciei, contra 44 Diogenes sordidus. Itaque calcans Platonis culcitram praesentibus aliquot Diony- 45 sii amicis, quos Plato inuitarat ad conuiuium, dixit: ‘Calco Platonis ambitionem’. 46 Mox Plato: ‘At quanta superbia tumes ipse, Diogenes, dum alienam superbiam te 47 calcare putas’. Hoc ipsum ab aliis narratur lepidius. Diogeni dicenti ‘Calco fas- 48 tum Platonis’, ‘Calcas,’ inquit Plato, ‘sed alio fastu’. Nam hoc ipsum fastus erat, 49 quod iactabat mundiciei contemptum; et qui sordibus gloriantur, non minus 50 ambitiosi sunt quam qui splendide vestiuntur, sed aliter. Turpior est autem ambi- 51 tio ex fuco virtutis laudem captans. Sotion tamen hoc non asscribit Diogeni, sed 52 Platoni Cynico. 53 [715] 12 Diogenes a Platone petierat vini paululum, tunc et caricas. Plato 54 misit lagenam, cui Cynicus hunc in modum gratias egit: ‘Quum interrogaris 55 quot sint duo et duo, respondes viginti. Ita nec secundum ea quae rogaris das,

~~37 participem esse B C: degustare A; Partici- 50 est autem B C: autem est A. pem … inquit B C: Gustare, inquit, iussi A. 53 tunc B C: om. A.~~

[713] Swtíwn dè ên t¬ç tetártwç fjsì pròv aûtòn 36–38 Diogenes … katafage⁄n Diog. Laert. VI, toÕto eîpe⁄n tòn Plátwna tòn Kúna, i.e. 25. “Sotion, however, in his fourth book makes 36 Concessis abuti*. the Cynic address this remark to Plato him- 37 participem esse (…) Participem esse The read- self” (Diogenes Laertius, Lives of eminent ing of A, degustare (…) Gustare, echoes Tra- philosophers, transl. R.D. Hicks, II, London, versari’s translation, ed. Curio, p. 190: Cambridge Mass., 1958, p. 29). It is also sug- “degustare (…) Degustare”. gested that the passage is corrupt, see Gou- [714] let-Cazé a.o., pp. 708–709, n. 5. 44–48 calcans … fastu Diog. Laert. VI, 26. Cf. 51 Sotion Peripatetic, from Alexandria (2nd cent. Ep. 906, ll. 242–248; 1581, ll. 429–435; Lin- BC). gua, ASD IV, 1A, p. 135, ll. 584–585. 52 Platoni Cynico Cf. Traversari, ed. Curio, p. 46 Gloria tecta*. 190: “Porro Sotion in quarto refert hoc illi 46–47 At … putas Diog. Laert., loc. cit.: ÊOson, dixisse Platonem cynicum”. √ Diógenev, toÕ túfou diafaíneiv, dok¬n m® [715] tetuf¬sqai. Er. made use of Traversari’s 53–56 Diogenes … loquacem Diog. Laert. VI, translation, ed. Curio, p. 190: “quanto, 26. inquit, o Diogenes fastu tumes dum super- 54 Liberalitas nimia*. biam te calcare putas”. By adding alienam, 54–55 Quum … viginti According to Marco- however, he changed the meaning. vich this is a question. The question mark is 51–52 Sotion … Cynico Diog. Laert. VI, 26: lacking in Traversari, ed. Curio, p. 190. APOPHTHEGMATVM LIBER III 239

56 nec ad ea quae interrogaris respondes’. Notauit Platonem vt immodice loquacem, 57 quod idem in illius scriptis notauit Aristoteles. 58 [716] 13 Percontanti in qua parte Graeciae vidisset bonos viros, ‘Viros’ ait 59 ‘nusquam, sed Lacedaemone vidi pueros’, notans totius Graeciae corruptissimos 60 mores, adeo vt apud Lacedaemonios, gentem incorruptissimam, tantum in pue- 61 ris resideret prisca integritas. Simul illud innuit, in reliqua Graecia ne pueros qui- 62 dem esse bonos; tum et illud, viros esse pueris deteriores, quum ab his oporteat 63 pueros ad probitatem institui. 64 [717] 14 Quum aliquando de re seria disserens nullum haberet auscultato- 65 rem attendentem, coepit ineptam cantionem canere veluti saltaturis. Vbi iam 66 plurimi concurrissent, obiurgauit illos, quod ad stulta et inepta frequentes et 67 alacres accurrerent, ad seria vero et ad bene viuendum vtilia nec alacriter conue- 68 nirent nec diligenter auscultarent. Huic simillimum est quod Demonstheni qui- 69 dam ascribunt de vmbra asini. 70 [718] 15 Reprehendebat homines, quod lucta, calcitrando aliisque his simi- 71 libus semet exercerent, vt periti euadant; nullos autem in hoc incumbere, vt 72 probi et honesti euaderent. 73 [719] 16 A nullo denique hominum genere linguae dicacitatem tempera- 74 bat. Grammaticos aiebat se demirari, qui tanto studio mala Vlyssis perquirerent, 75 sua ipsorum mala ignorarent. Olim grammatici potissimum versabantur in 76 Homeri rhapsodiis; at is in Odyssea commemorat varios Vlyssis errores. Musicos 77 item accusabat, quod in cithara diligenter aptarent chordas ad concentus, mores 78 haberent inconcinnos. Reprehendebat et mathematicos, quod solem, lunam ac 79 stellas intuerentur, non videntes ea quae essent ante pedes. Oratores carpebat, 80 quod studerent iusta dicere, sed eadem facere negligerent. Auaros obiurgabat,

~~65 teretíhein* B C: om. A; attendentem B C: attentum A.~~

57 quod … Aristoteles I do not know from lucta Diog. Laert., loc. cit.: perì mèn toÕ which source Er. took this remark. parorúttein. Traversari, ed. Curio, p. 191: [716] “de fodiendo”, in marg.: toÕ perorúttein. 58–59 Percontanti … pueros Diog. Laert. VI, Liddell-Scott s.v. parorússw: “dig one 27. against another”. Goulet-Cazé a.o., p. 709: 59 Pauci boni*. “gratter la terre pour se jeter de la poussière”; [717] cf. Aegidius Menagius, Observationes et 64–68 Quum … auscultarent Diog. Laert. VI, emendationes in Diogenem Laertium, ed. 27. H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, pp. 17–18. 65 teretíhein*. Also found in the margin of [719] Traversari, ed. Curio, p. 190. 74–75 Grammaticos … ignorarent Diog. Laert. 66 Ridicula praeferuntur salutaribus*. VI, 27. Cf. Adag. 585 (Aedibus in nostris 68–69 Huic … asini Adag. 252 (De asini quae praua aut recta geruntur), ASD II, 2, p. vmbra), ASD II, 1, pp. 362–365; Apophth., 109, ll. 854–856. LB IV, 364 A–B, 6. 76–81 Musicos … facerent Diog. Laert. VI, [718] 27–28. 70–72 Reprehendebat … euaderent Diog. Laert. 76–78 Musicos … inconcinnos Cf. Apophth. VI, 27. [885]. 70 Cura praepostera*. 76 Praepostera studia*. 240 APOPHTHEGMATVM LIBER III

81 quod pecuniam verbis vituperarent, quum eam animo plurimi facerent. Est enim 82 hoc auaris peculiare, quod nulli magis detestantur auaritiam quam ipsi. 83 [720] 17 Taxabat hominum vulgus, quod bonos viros hoc nomine lauda- 84 rent, quia pecunias contemnerent, nec interim imitarentur quos laudibus extolle- 85 rent vehementer, sed pecuniosos magis sequerentur, quos vituperabant. Desto- 86 machabatur in eos, qui pro bona valetudine sacrificarent et in ipso sacro epulis 87 immodicis semet ingurgitantes facerent bonae valetudini contraria. Dicebat se 88 mirari seruos, qui quum viderent dominos plus aequo voraces, non illis eriperent 89 cibos. Nam hoc esset dominorum valetudini consulere; et seruis magis conuenit 90 edacitas. 91 [721] 18 Hactenus dictum est, quos quibus nominibus reprehenderit; nunc LB 174 audi, quos laudarit. Probabat eos qui | vxores ducturi non ducerent, qui nauiga- 93 turi non nauigarent, [B] qui pueros alturi non alerent, [A] qui ad rem publicam 94 accessuri non accederent, qui se ad conuiuendum praepotentibus componerent 95 nec tamen accederent, significans ab his omnibus abstinendum eoque prudentes 96 videri qui ad ea solicitati tempestiue vertissent sententiam, quod semel aggressis 97 non sit integrum mutare consilium, etiam si poeniteat instituti. Qui duxit vxo- 98 rem, iam sui iuris non est; qui se mari commisit, ventorum arbitrio feratur opor- 99 tet; qui semel accessit ad rempublicam, scenae seruiat oportet, et vt cupiat, tutum 100 non est ad priuatam redire vitam. 101 [722] 19 Illi tribuitur et hoc aenigma, manus non esse porrigendas amicis 102 complicatis digitis, innuens non satis esse, si comes nos praebeamus amicis, sed 103 comitati comitem adiungendam benignitatem. Qui comiter tractant amicos 104 dicuntur dezioÕsqai, [B] quasi dicas dextrare. [A] 105 [723] 20 Quum captus venderetur in Creta, praeconi roganti quid sciret et 106 quo titulo eum commendaret emptori, ‘Dic’ inquit ‘te vendere hominem qui 107 sciat imperare liberis’. Quidam Xeniades Corinthius admiratus praeconii nouita-

~~81 eam A B: ea C. 93–94 qui … praepotentibus B C: id est qui se 82 hoc auaris A–D: auaris hoc BAS LB. ad rempublicam capessendam A. 89 esset A B: esse C. 99 scenae A–C: om. D–LB.~~

[720] ASD II, 1, p. 198. 83–89 Taxabat … cibos Diog. Laert. VI, 28. [722] [721] 101–102 manus … digitis Diog. Laert. VI, 29. 92–94 Probabat … accederent Diog. Laert. VI, 101 Benignitas*. 29. [723] 92 Quae in vita fugienda*. 105–110 Quum … tradidit Diog. Laert. VI, 74; 93 1qui … alerent Diog. Laert., loc. cit.: toùv Gell. II, 18, 9–10. Cf. De pueris, ASD I, 2, [méllontav] paidotrofe⁄n kaì m® paido- p. 55, ll. 15–21; Inst. christ. matrim., ASD, V, 6, trofe⁄n. Er. skipped this part of the apo- p. 234, ll. 160–166. phthegm in A, perhaps because he mistrusted 107 liberis Gell. II, 18, 9: “hominibus liberis”. Traversari’s translation: “qui pueros habituri 107–110 Quidam … tradidit According to Dio- in delitiis se continerent” (ed. Curio, p. 191). genes Laertius the philosopher himself told He inserted his own translation in B in the the auctioneer that Xeniades, a distinguished wrong place; it should precede qui se ad Corinthian (otherwise unknown), was in conuiuendum etc. in l. 94. need of him. The auctioneer does not figure 99 scenae seruiat Adag. 91 (Seruire scenae), in Gellius’ version, according to which APOPHTHEGMATVM LIBER III 241

108 tem adiit Diogenem, percontans num sciret quod profiteretur. Vbi ex sermone 109 hominis comperit esse sapientem ac doctum, mercatus duxit domum eique suos 110 liberos erudiendos tradidit; quos ille susceptos liberaliter instituit, primumque 111 tradidit artes liberales, mox docuit equitare, arcum tendere, fundam rotare, iacu- 112 lari telum. In palaestra vero non permittebat, vt paedotriba illos grauioribus labo- 113 ribus in morem athletarum exerceret, sed hactenus quantum ad ruborem 114 bonamque corporis valetudinem conduceret. Curauit vt ex poetis aliisque scrip- 115 toribus optima quaeque ediscerent, quod ea modo vere scimus quae memoria 116 tenemus. Breuiter totius doctrinae summam illis redegit in compendium, quo et 117 citius perciperent et fidelius memoria complecterentur. Eosdem instituit domi 118 ministrare parentibus, cibo leui vilique et aquae potu contentos esse; quumque 119 caeteri caesariem alant ad formae commendationem, ille iussit illos radere 120 comam; et si quando prodeundum esset in publicum, incomptos producebat 121 absque tunicis, incalceatos ac tacitos. Quin et ad venatum illos instituebat, Lace- 122 daemonios imitatus. His rebus factum est, vt a pueris obseruaretur perque illos 123 parenti commendaretur. Alii narrant praeconem Diogenis iussu ita praedicasse: 124 ‘Estne quispiam qui velit emere dominum?’ 125 [724] 21 Quum sederet in auctione, [B] vetitus est sedere ac [A] iussus est 126 stare, ob id, opinor, vt facilius inspiceret emptor quid emeret. At Diogenes ‘Quid’ 127 inquit ‘refert, quando pisces quocunque modo iaceant emuntur’, [B] notans vulgi 128 stultitiam, qui empturi seruum cauent ne quod corporis vitium fallat nec simili 129 cautione explorant mentis habitum. Is autem deprehenditur ex oratione. [A] 130 [725] 22 Aiebat sibi videri mirum, quod quum ollam aut operculum non 131 emerent homines nisi pulsu ac tinnitu exploratum, in emendo homine solo 132 aspectu essent contenti, significans hominem nulla ex re melius cognosci quam 133 ex oratione. Vt igitur qui vas fictile teruncio parant emere, digito pulsant atque 134 ex tinnitu reddito dignoscunt, sitne integrum, probae argillae ac bene coctum, ita 135 priusquam minis aliquot emant hominem, oportebat ad dicendum prouocare 136 atque ex oratione deprehendere qualis sit. Eodem pertinet dictum superius: pis- 137 cis mutus est nec refert quomodo iaceat, quum nihil aliud sit quam piscis; ita 138 non refert quo corporis habitu emas hominem, si silentem emas.

Xeniades was the one who inquired after with a reference to Menippus; Plut. Mor. Diogenes’ abilities and decided to buy him. 499 B, An vitiositas ad infelicitatem sufficiat 110–123 primumque … commendaretur Diog. 3. Laert. VI, 30–31. [724] 110 Educatio frugalis*. 125–127 Quum … emuntur Diog. Laert. VI, 29. 115–116 quod … tenemus Inserted into the para- 125 Sermo index animi*. Cf. Walther 20342: phrased text by Er., cf. Apophth. [628], ll. “Oratio est index animi certissimus”. See 527–528. also Apophth. [610]. 118–119 quumque … commendationem Inserted [725] into the paraphrased text by Er. 130–132 Aiebat … contenti Diog. Laert. VI, 30. 121–122 Lacedaemonios imitatus Inserted into Cf. Apophth. [688]. the paraphrased text by Er. Cf. Xen. Lac. pol. 130 operculum This is Traversari’s translation of 4, 7 (see also RE IX, 559–560). lopáda. Curio added the Greek word in the 123–124 Alii … dominum Diog. Laert. VI, 29, margin (p. 191). 242 APOPHTHEGMATVM LIBER III

139 [726] 23 Xeniadae a quo fuerat emptus dicebat: ‘Mihi licet seruo obtem- 140 peres necesse est, propterea quod qui nauclerum aut medicum habet seruum, ei 141 tamen parere cogitur, si velit ex eo capere vtilitatem’. 142 [727] 24 Apud hunc Xeniadem fertur consenuisse et a suis discipulis sepul- 143 tus esse. Rogatus a Xeniade quomodo sepeliri vellet, ‘In faciem’ inquit. Percon- 144 tanti causam ‘Quoniam’ inquit ‘paulo post futurum est, vt inferiora fiant supe- 145 riora’, huc alludens, quod id temporis Macedones rerum potirentur atque ex 146 humilibus fierent excelsi; quod si inuerterentur omnia, fore vt cadauer etiam ex 147 prono fieret supinum. Fortasse illud sensit, nihil referre quo statu corpus exanime LB 175 sepeliatur, qua in re magna erat vulgi superstitio: porre|ctis in portam pedibus 149 efferebantur, stantes cremabantur; et hodie stantes, vt audio, sepeliuntur Iudaei, 150 certe supini sepeliuntur omnes Christiani. 151 [728] 25 In foro quondam stans clamabat ‘Adeste homines’, veluti concio- 152 naturus apud populum; quumque iam frequentes conuenissent nec ille desineret 153 clamare ‘Adeste homines’, quidam indignati ‘En adsumus, dic aliquid’. Tum Dio- 154 genes baculo illos abigens ‘Homines’ inquit ‘adesse iussi, non sterquilinia’. Non 155 putauit hominis cognomen competere in eos, qui non viuerent iuxta rationem, 156 sed brutorum in morem agerentur affectibus. 157 [729] 26 Alexander Magnus quum esset Corinthi, adiit Diogenem pro 158 dolio sedentem cumque eo multa collocutus est. A quo digressus indignantibus 159 amicis quod rex illi cani tantum habuisset honoris, qui tanto principi nec assur- 160 gere dignaretur, ‘Imo’ inquit ‘ni Alexander essem, Diogenes esse vellem’. Adeo 161 demiratus est animum illum liberum ac rebus humanis omnibus superiorem, vt 162 nihil regno similius esse iudicaret. Praecipua regum felicitas est, quod nulli 163 seruiunt, sed quicquid volunt facile efficiunt, tum quod nullius egeant; atqui hoc

~~147 Fortasse A–C: Fortassis D–LB; sensit A–D: sentiens BAS LB.~~

[726] comment follows the anecdote rendered in 139–141 Xeniadae … cogitur Diog. Laert. VI, Apophth. [766] and precedes this one. See 30. Cf. Apophth. [742]. Ter Meer, A True Mirror, p. 75. 139 Xeniadae See Apophth. [723], n.ll. 107–110. 154–156 Non … affectibus Cf. De pueris, ASD I, Seruo prudenti obtemperandum*. 2, p. 32, ll. 7–12. [727] [729] 142–146 Apud … excelsi Diog. Laert. VI, 157–160 Alexander … vellem Diog. Laert. VI, 31–32. 32; Plut. Alex. 14, 2–5. Inserting the anecdote 142 Xeniadem See Apophth. [723], n.ll. 107–110. into arguments, Er. liked to observe that 143 Sepultura*. Alexander should have wished to be Dio- [728] genes all the more because he was Alexander 151–154 In … sterquilinia Diog. Laert. VI, 32. (cf. Plut. Mor. 782 B); see Ter Meer, A True Er. enlivened the apophthegm by adding the Mirror, pp. 72–73. indignant reaction En … aliquid (l. 153), as 158–160 A quo … vellem Cf. Eccles., ASD V, 4, he did in De pueris, ASD I, 2, p. 32, ll. 3–7. pp. 54–56, ll. 407–412. According to Plut. A concise version is found in De conscr. ep., Alex. 14, 5 Alexander’s companions mocked ASD I, 2, p. 244, ll. 17–20. at Diogenes when they left. 154 Homines pecudum similes*. Cf. De pueris, 165–166 Quanquam … esse Plut. Mor. 331 ASD I, 2, p. 32, l. 2: “Sciebat illic esse tur- F–332 A, De Alexandri Magni fortuna aut vir- bam, sed pecudum, non hominum”, which tute I, 10. APOPHTHEGMATVM LIBER III 243

164 ipsum homini praestat philosophia multo verius quam regnum monarchis. 165 Quanquam Alexandrum esse Alexander maius quiddam existimabat quam regem 166 esse. 167 [730] 27 Negabat illos debiles ac mancos appellandos, qui surdi essent aut 168 caeci, sed qui peram non haberent. Lusit autem affinitate vocum; nam ânápjrov 169 Graecis dicitur mancus aut mutilus, ãpjrov qui pera caret; innuens, opinor, 170 hominem ad omnem vitae functionem inutilem esse, qui expers sit philosophiae. 171 Pera enim Cynicorum penus erat. 172 [731] 28 Ingressus aliquando iuuenum conuiuium capite semitonso, non 173 solum non comiter exceptus est, sed multis plagis onustus dimissus est. Quos ille 174 hac ratione est vltus: nomina iuuenum a quibus fuerat caesus albo inscripsit 175 itaque obambulabat soluto pallio; plagarum notae loquebantur quid esset passus, 176 et album prodebat autores. Hoc pacto iuuenes inhumanos omnibus obiurgandos 177 ac reprehendendos exposuit. 178 [732] 29 Quoniam Cynicus erat, canis dictus est; et hoc vitae genus a mul- 179 tis laudabatur, nemo tamen imitabatur. Itaque dicere solitus est se canem esse 180 laudantium, sed laudatorum neminem cum laudato cane audere venatum ire.

~~174 albo B C: chartae A. rimo, vbi causae forenses aguntur A. 175 itaque … pallio B C: eaque fronti imposita 176 album B C: charta A. obambulabat in Leucone loco vrbis celeber-~~

[730] nation “loco vrbis celeberrimo, vbi causae 167–168 Negabat … haberent Diog. Laert. VI, forenses aguntur” (A). 33. 175 soluto pallio Not found in Diog. Laert. It 168 Philosophia*. was added in B. From B on Er. omitted a 169 ãpjrov This word does not occur in the translation of êzjmménov (‘with the tablet paraphrased text, which reads instead toùv hanging round his neck’). In A we find m® ∂xontav pßran. Er. probably derived ãpj- “eaque [charta] fronti imposita”, which rov (not found in this sense in Liddell-Scott was possibly based on Traversari’s transla- or ThGL) from the marginal note ânapßrouv tion of the parallel version ascribed to in Traversari, ed. Curio, p. 192. Cf. ‘Intro- Crates (Diog. Laert. VI, 89): “Cartulam duction’, pp. 19–20. itaque imponens fronti” (ed. Curio, p. [731] 210), cf. LB IV, 341 A: “fronti imposuit 172–177 Ingressus … exposuit Diog. Laert. VI, tabellam”. 33. Cf. LB IV, 341 A–B, Crates 9. 175–176 plagarum … autores Inserted into the 172 Vindicta ciuilis*. paraphrased text by Er. 174 albo eîv leúkwma. In A Er. followed the [732] translation of Traversari, ed. Curio, p. 192: 178 Virtus laudata tantum*. “in Leucone” (?), which is not found in Bru- 179–180 Itaque … ire Diog. Laert. VI, 33. gnoli’s edition. Cf. Aegidius Menagius: 180 laudantium (…) laudatorum Diog. Laert., “Ineptus vetus interpres in Leucone” (Obser- loc. cit.: t¬n êpainouménwn (…) t¬n êpai- vationes et emendationes in Diogenem Laer- noúntwn, cf. Traversari, ed. Brugnoli: “lauda- tium, ed. H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, p. bilium (…) laudatorum”. Curio changed this 23). Notably the reading of Froben’s editio into “laudatorum (…) laudantium” (p. 192). princeps is eîv leúkwna (p. 275). It is unclear Er. apparently took Curio’s “laudatorum” for to me on which source Er. based his expla- the gen. plur. of ‘laudator’. 244 APOPHTHEGMATVM LIBER III

181 [733] 30 Iactante se quopiam ac dicente ‘Viros supero in Pythiis’, ‘Equi- 182 dem’ inquit ‘viros, tu vero mancipia’. Lusit rursus affinitate vocum quae est inter 183 ãndrav et ândrápoda. Mancipia autem appellabat quicunque seruirent cupiditati- 184 bus; has philosophia vincere pulchrius est quam in Pythiis ludis vincere viros. 185 [734] 31 Cuidam admonenti vt iam senex quiesceret a laboribus, ‘Quid,’ 186 inquit, ‘si in stadio currerem, vtrum oporteret iam metae vicinum cursum remit- 187 tere an magis intendere?’ Recte sensit virtutis studium hoc magis intendendum 188 quo minus superest vitae, quod turpe sit tum ab honesto instituto refrigescere. 189 [735] 32 Aliquando vocatus ad coenam, negauit se venturum. Roganti cau- 190 sam ‘Quoniam’ inquit ‘heri mihi non sunt actae gratiae’. Vulgus hominum pos- 191 tulat sibi veluti pro magno beneficio gratias agi, si quem admiserint ad 192 conuiuium. At Diogenes licet pauper existimabat sibi deberi gratiam, quod non 193 grauaretur interesse conuiuio, quia nusquam iret asymbolus, sed lautius philoso- 194 phiae sermonibus pasceret conuiuatoris et conuiuarum animos quam ille corpus 195 epulis. 196 [736] 33 Demosthenem adolescentem aliquando in publico diuersorio 197 prandentem deprehendit; quumque ille conspecto Diogene sese subduceret 198 introrsum, ‘Tanto magis’ inquit ‘in diuersorio futurus es’, significans hoc illum 199 magis fore conuiuarum fabulam, quod non solum ibi versaretur, sed etiam tan- 200 quam in re nefaria deprehensus sese subduxisset. Hoc enim memorabilius quam 201 quod illic potaret. Alii narrant hoc cuidam adolescenti dictum; is potuit et 202 Demosthenes esse. Simplicior autem sensus est, vt accipiamus adolescentulum 203 admonitum ne intro fugeret, sed foras. [B] Nam quo interius sese abdebat in popinam, hoc magis erat in popina. | [A] LB 176 [737] 34 Hospitibus quibusdam celebrem illum Demosthenem videre 206 cupientibus, porrecto medio digito ‘Hic est’ inquit ‘ille Demosthenes Athenien-

~~181–182 Equidem A–C: Ego quidem Ac. 198 introrsum C: om. A B; hoc illum B C: 182 viros Ac B C: om. A. illum hoc A. 196 adolescentem C: om. A B.~~

[733] 34. 181–182 Iactante … mancipia Diog. Laert. VI, [736] 33. Cf. Apophth. [774]. 196–198 Demosthenem … es Diog. Laert. VI, 34. 181 Serui veri*. 196 Demosthenem Athenian orator and politi- 181–182 Equidem … mancipia Traversari, ed. cian (384–322). Brugnoli: “Dicente quodam uiros se in adolescentem Not found in Diogenes Laer- pythia uincere: uiros equidem inquit: sed tu tius; see l. 201. mancipia”; id., ed. Curio, p. 192: “… uiros, 201–202 Alii … esse Plut. Mor. 82 C–D, De equidem inquit mancipia” (?). See also app. profectibus in virtutem 11. crit.: “Ego quidem” (Ac). [737] 183–184 Mancipia … viros This comment does 205–207 Hospitibus … orator Diog. Laert. VI, not match the apophthegm. 34. Cf. Adag. 943 (Monstrari digito), ASD II, [734] 2, p. 450, ll. 721–726; Adag. 1368 (Medium 185–187 Cuidam … intendere Diog. Laert. VI, 34. ostendere digitum), ASD II, 3, p. 376, ll. 185 Intendendum honesti studium*. 189–191. [735] 205 Demosthenem See Apophth. [736], n.l. 196. 189–190 Aliquando … gratiae Diog. Laert. VI, 206 Hic est ille*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 245

207 sium orator’. Digitus pollici proximus index dicitur, quod hunc intendentes sole- 208 mus aliquid commonstrare. Digitus autem medius apud priscos infamis habeba- 209 tur ob causam hic non referendam. Porro Demosthenes vulgo male audiebat, 210 quasi parum vir esset. Id significans Diogenes maluit illum medio quam indice 211 demonstrare. 212 [738] 35 Cuidam exciderat panis eumque reliquit, quod puderet recipere. 213 Hunc castigare volens Diogenes iniecto fune collo traxit vrceum per Ceramicum, 214 hoc faciens in poculo, quod ille in pane facere erubescebat. 215 [739] 36 Cum multis videretur immodice philosophus, respondit sese imi- 216 tari chori magistros, qui tonum legitimum excedere solent, vt alii congruum arri- 217 perent. Quod enim excedit modum, tametsi vitiosum est, tamen ad excitandam 218 aliorum socordiam conducibile est. Ita pallium ac dolium Diogenis diuitibus suas 219 delitias exprobrabant. 220 [740] 37 Dicebat plurimos insanire praeter digitum. Nam si quis assidue 221 medium digitum intendat vice indicis, vulgo habetur insanus; si quis indicem, 222 sanus videtur. At plurimi sunt homines qui grauius insaniunt in rebus seriis, 223 quam si digitum pro digito porrigant, et tamen hi vulgo non habentur insani. 224 Quemadmodum et hodie parentes in liberis pro graui peccato castigant, si laeua 225 pro sinistra vtantur; atqui non itidem castigant eos, quum turpia pro honestis eli- 226 gunt. 227 [741] 38 Taxabat et in hoc hominum insaniam, quod res preciosas minimo 228 emerent venderentque, vilissimas plurimo; statuam enim tribus nummum mili- 229 bus emi, quum farinae choenix duobus aereis veniret. At statua nihil opus ad 230 vitam, sine farina viuere non licet. Conueniebat igitur farinam multo statuis esse 231 chariorem. Philosophus precia rerum aestimabat vsu naturali, vulgus aestimat 232 stulta persuasione.

~~213 iniecto fune B C: om. A. 218 socordiam Ac B C: secordiam A. 214 facere erubescebat B C: om. A. 227 preciosas B C: preciosissimas A. 216 excedere solent BC: excederent A.~~

207–209 Digitus … referendam See e.g. Iuv. 10, [740] 53; Pers. 2, 33; Martial. II, 28, 2. 220–222 Dicebat … videtur Diog. Laert. VI, 209–210 Porro … esset See Plut. Mor. 847 E, 35. Cf. Adag. 1368 (Medium ostendere digi- Vitae decem oratorum 8, in which context tum), ASD II, 3, p. 376, ll. 191–194. Plutarch relates the anecdote rendered in 220 Insaniae genera*. Apophth. [736]. 221 medium digitum Cf. Apophth. [737], n.ll. [738] 207–209. 212–213 Cuidam … Ceramicum Diog. Laert. 224–226 Quemadmodum … eligunt Er.’ com- VI, 35. ment is reminiscent of a passage from Plut. 212 Pudor inutilis*. Mor. 5 A, De liberis educandis 7. 213 Ceramicum A quarter of Athens, where the 224–225 laeua … sinistra Supposedly this is an potters lived. error. [739] [741] 215–217 respondit … arriperent Diog. Laert. VI, 227–229 Taxabat … veniret Diog. Laert. VI, 35. 35. 217 Exempla insignia*. 227 Aestimatio praepostera*. 246 APOPHTHEGMATVM LIBER III

233 [742] 39 Quod supra retulimus de Xeniade, quidam ita narrant. Quum 234 esset emptus Diogenes, perinde quasi ipse Xeniadem emisset, dixit illi ‘Vide vt 235 iussis meis pareas’. Quumque ille diceret ‘‰Anw potam¬n’, significans rem prae- 236 postere agi si seruus imperet hero, ‘Si medicum’ inquit Diogenes ‘emisses aeger, 237 non illi praescribenti obtemperares, an diceres ãnw potam¬n?’ Si herus corpore 238 male affectus auscultat seruo rei medicae perito, multo magis decet animo 239 aegrum auscultare seruo philosophiae perito; quod enim ars medica praestat cor- 240 pori, hoc philosophia praestat animo: illa medetur febri, haec prauis cupiditati- 241 bus. Quanto autem animus praestat corpori, hoc illius morbi sunt quam huius 242 grauiores. Laertius addit: Quum a praecone rogaretur quo titulo vellet praedicari, 243 isque respondisset se scire imperare liberis, vbi vidisset praetereuntem quendam 244 bene cultum, ‘Huic’ inquit ‘me vende, nam is eget domino’. 245 [743] 40 Cuidam ambienti a Diogene in philosophiae disciplinam recipi, 246 admisso explorandi gratia pernam in via ferendam dedit seque iussit sequi. Ille 247 prae pudore abiecto quod gestabat furtim se subduxit. Aliquanto post forte for- 248 tuna illi factus obuius, ridens ‘Tuam’ inquit ‘ac meam amicitiam perna diremit’, 249 indicans illum non esse idoneum philosophiae discipulum, qui stultum pudorem 250 non posset contemnere. Neque enim turpe est gestare pernam, sed ab honesto 251 recedere turpe est. Diocles hoc ipsum paulo secus narrat. Quum quidam ambiens 252 esse Diogenis discipulus dixisset illi ‘Impera mihi, Diogenes’, admisso in famuli- 253 tium casei frustum portandum dedit. Id quum ille ob pudorem recusaret, ‘Nos- 254 tram’ inquit Diogenes ‘amicitiam paululum casei diremit’. 255 [744] 41 Quum aliquando vidisset puerum caua manu bibentem, ‘Hic 256 puer’ inquit ‘me frugalitate superat, qui supellectilem superfluam mecum cir-

~~237 non A–D: num BAS LB. 252 admisso B C: Diogenes admisso A.~~

[742] “Imo saperdam, vt habet Diogenes Laertius”. 233 Quod … Xeniade See Apophth. [726]. Er. followed the translation of Traversari, ed. 233–235 Quum … potam¬n Diog. Laert. VI, Curio, p. 193: “pernam”. 36. Cf. Adag. 215 (Sursum versus sacrorum explorandi gratia Added by Er. fluminum feruntur fontes), ASD II, 1, p. 328, 248 Pudor inutilis*. ll. 18–23. 251–254 Diocles … diremit Diog. Laert. VI, 234 Seruus prudentior hero*. 36. 235, 237 ‰Anw potam¬n Diog. Laert., loc. cit.: 251 Diocles From Magnesia, 2nd/1st cent. BC. ‰Anw potam¬n xwroÕsi pagaí. Cf. Eur. Med. 253, 254 casei frustum, paululum casei Diog. 410: ãnw potam¬n ïer¬n xwroÕsi pagaí. Laert., loc. cit.: ™miwbolíou turòn, ™miw- Traversari, ed. Curio, p. 193, first quotes bolíou turíon. Cf. Traversari, ed. Curio, p. the complete line and then ãnw potam¬n 193: “casei frustum”, “modicum casei”. only. [744] 242–244 Quum … domino Diog. Laert. VI, 74. 255–257 Quum … abiecit Diog. Laert. VI, 37. 242–243 Quum … liberis Cf. Apophth. [723], ll. 256–257 qui … circumferam Inserted into the 105–107. paraphrased text by Er. Cf. Diogenes’ self- [743] reproach in the same context in Sen. Epist. 245–248 Cuidam … diremit Diog. Laert. VI, 90, 14: “quamdiu homo stultus supervacuas 36. sarcinas habui?” 246 pernam sapérdjn, cf. note in LB IV, 176: 256 Frugalitas*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 247

257 cumferam’ et eductum e pera poculum ligneum abiecit, ‘Nesciebam’ inquiens ‘et 258 in hoc nobis prouidisse naturam’. Quum alterum puerum vidisset vasculo fracto 259 cauo panis excipere lenticulam, abiecit et catinum ligneum vt superuacaneum. 260 Haec patiar videri ridicula, modo fateamur immodicum simplicitatis exemplum in hoc vtile, vt nos nostri luxus pudeat. | LB 177 [745] 42 Sapienti nihil deesse colligebat hoc syllogismo: deorum omnia 263 sunt; deorum autem amici sunt sapientes; et amicorum communia sunt omnia; 264 sapientum igitur sunt omnia. Sed eodem syllogismo reiici poterat petens aliquid: 265 quur petis habens omnia? 266 [746] 43 Quum vidisset foeminam diis procumbentem ita curuato cor- 267 pore, vt a tergo quaedam apparerent quae nudari non decet oculis hominum, 268 adiit illam dicens ‘Non vereris, mulier, ne stante post tergum tuum deo (nam 269 illius plena sunt omnia) parum decenter te geras?’ Aesculapio percussorem conse- 270 crasse dicitur, qui accurrens procidentes in faciem contereret, hoc figmento deter- 271 rens homines a superstitione, qui credunt deos non audituros, nisi ipsis indecoro 272 corporis gestu supplicent. 273 [747] 44 Solitus est ioco dicere sibi tragicas execrationes occurrisse, quod 274 esset ânéstiov, ãpoliv, ãpatriv, ptwxóv, âlßtjv kaì ™meróbiov, id est domo, ciui- 275 tate patriaque carens, pauper et erro, alludens ad locum aliquem e tragoediis. De 276 Oedipi execrationibus nobis dictum in Chiliadibus.

~~276 dictum C: dictum est A B.~~

257–258 Nesciebam … naturam Hier. Adv. Iov. p. 292, ll. 871–875; Adag. 661 (Oedipi impre- II, 14, concluding the same anecdote: catio), ASD II, 2, p. 186, ll. 241–245. “dicens: nesciebam quod et natura haberet 273 Paupertas tragica*. poculum” (SSR V B 175, ll. 15–16). 274 ânéstiov … ™meróbiov Diogenes Laertius 258–259 Quum … ligneum Diog. Laert. VI, 37. quotes the fragment as follows: ‰Apoliv, [745] ãoikov, patrídov êsterjménov, / ptwxóv, 262–264 Sapienti … omnia Diog. Laert. VI, 37. planßtjv, bíon ∂xwn toûfˆ ™méran (Trag. Cf. Adag. 1 (Amicorum communia omnia), adesp. fr. 284 Nauck2 = Diog. Sinop. (88), ASD II, 1, p. 84, ll. 689–692, ascribed to Dubia, fr. 4, TGF I, p. 257 Snell). Curio Socrates. confined himself in this case to Traversari’s 262 Sapiens diues*. translation: “sine domo, sine ciuitate, priua- [746] tum patria, pauperem, palantem, uitam in 266–269 Quum … geras Diog. Laert. VI, 37. dies habentem” (p. 194), without quoting the 268 Decorum vbique*. lines from the Greek manuscript (see ‘Intro- 269–270 Aesculapio … contereret Diog. Laert. duction’, p. 20). Traversari’s translation is VI, 38. echoed in Adag. 661, except for the two final 270 contereret This is Traversari’s translation of words (“diem agentem”). In Adag. 184 a Greek sunétriben, i.e. ‘beat to a jelly’ (ed. Curio, p. version occurs, different from the one in the 194). apophthegm and not corresponding with 270–272 hoc … supplicent Cf. Diog. Laert. VI, Diogenes Laertius either. In both instances Er. 37: boulómenov aût±v (i.e. the woman himself might have translated Traversari’s ver- addressed in ll. 268–269) periele⁄n t®n deisi- sion into Greek. daimonían. 274–275 domo … erro A translation of ™meró- [747] biov is omitted. 273–275 Solitus … erro Diog. Laert. VI, 38. Cf. 276 De … Chiliadibus See above, n.ll. 273– Adag. 184 (Deuotionis templum), ASD II, 1, 275. 248 APOPHTHEGMATVM LIBER III

277 [748] 45 Quin et illud dixisse fertur, quod fortunae opponeret animi fidu- 278 ciam, legi naturam, affectibus rationem, eo quod his tribus paratur ac seruatur 279 hominum tranquillitas. Aduersus fortunae procellas tuetur sapientem animus 280 impauidus; naturam pro lege sequitur, cui si repugnet lex, contemnit eam; porro 281 cupiditatum tumultus ratione compescit. 282 [749] 46 Quum Alexander Magnus inuiseret Diogenem, reperit eum in 283 Cranio sedentem pro dolio ac laceras schedas glutino committentem. Postea- 284 quam rex multa cum illo colloquutus pararet abire diceretque ‘Cogita, Diogenes, 285 quid a me velis petere, nam quicquid optaris feres’, ‘Mox’ inquit ‘de aliis, interim 286 secede paulisper’. Cum rex secessisset, putans illum velle deliberare, diutius silenti 287 repetiit ‘Pete quod vis, Diogenes’. ‘Hoc’ inquit ‘volebam; nam prius arcebas mihi 288 solem ad id quod ago necessarium’. Alii narrant illum dixisse: ‘Ne mihi feceris 289 vmbram’, quod vellet apricari. 290 [750] 47 Memoratur et illud, Alexandrum ita fuisse loquutum: ‘Adsum, o 291 Diogenes, tibi subuenturus, quandoquidem video te multis egentem’. Cui Dio- 292 genes: ‘Vter nostrum pluribus eget, ego qui vltra peram et pallium nihil desidero, 293 an tu qui non contentus patrio regno tot periculis temet obiicis vt latius imperes, 294 adeo vt vix totus orbis tuae cupiditati videatur satis futurus?’

~~285 interim B C: om. A. 287 repetiit B C: dixit A.~~

[748] parónta (Epistolographi Graeci, ed. Hercher, 277–278 Quin … rationem Diog. Laert. VI, p. 247; SSR V B 563). 38. 285 Mox … aliis Val. Max. IV, 3, ext. 4: “‘mox’ 279 Philosophi vita*. inquit ‘de ceteris, interim velim a sole mihi [749] non obstes’”. 282–288 Quum … necessarium Cf. e.g. Diog. 288 ad … necessarium See above, n.l. 283 Laert. VI, 38; Plut. Alex. 14, 2–4. The anec- Cranio. dote is no exact paraphrase of any of the 288–289 Alii … apricari Cic. Tusc. V, 92; see fragments dealing with Alexander the Great also SSR V B 33. meeting Diogenes collected in SSR V B [750] 31–49. 290–294 Memoratur … futurus Cf. perhaps Ps. 283 Cranio Kráneion, “Vorstadt von Korinth Diog. Epist. 33 (see Apophth. [749], n.l. 283 mit einem Zypressenhain und Gymnasion” Cranio), in which Alexander states that (RE XI, 1571). Diogenes is needy. Diogenes refutes this and laceras … committentem Francesco Robor- demonstrates that the king himself is needy tello scornfully commented: “Dii boni! because he desires everything. However, the Quale somnium! Quis dicat in schedis gluti- apophthegm is no exact paraphrase of this nandis fuisse occupatum Diogenem!” (Anno- letter or any of the fragments dealing with tationes in apophthegmata ab Erasmo versa e Alexander the Great meeting Diogenes col- Laertio, vbi Diogenis Cynici vitam describit, lected in SSR V B 31–49. LB VIII, 587 C). This criticism proves to be 290 Philosophus paucis eget*. inappropriate, as the detail is found in Ps. 292–294 Vter … futurus Cf. Iuv. 14, 311–314: Diog. Epist. 33: ˆEkaqßmjn ên t¬ç qeátrwç “sensit Alexander, testa cum vidit in illa / biblídia koll¬n, âfikómenov dè Alézandrovˆ ö magnum habitatorem, quanto felicior hic Filíppou stàv ên t¬ç katantikrù pljsíon qui / nil cuperet quam qui totum sibi posce- êmoÕ tòn Ølion âfeíletó mou, kâgÑ dià tò ret orbem / passurus gestis aequanda pericula mjkéti pwv ör¢n tà diaspásmata t¬n rebus”. biblidíwn ânébleca kaì tóte ∂gnwn aûtòn 294 vix … orbis Cf. Apophth. [961], ll. 239–240. APOPHTHEGMATVM LIBER III 249

295 [751] 48 Quodam tempore quum diutissime legens tandem eo venisset vt 296 videret chartam vacuam, ‘Bono’ inquit ‘animo estote, viri, terram video’, alludens 297 ad longa nauigatione fessos, qui recreantur animo quum ipsis procul apparet 298 portus. 299 [752] 49 Cuidam sophisticis argutationibus colligenti quod Diogenes 300 haberet cornua, frontem ac tempora manu contrectans ‘Atqui’ inquit ‘ego non 301 video’. Irridere maluit friuolum enthymema quam soluere. 302 [753] 50 Quum Zenon in scholis disserens acutissimis rationibus probaret 303 nullum esse motum nec esse posse, Diogenes surgens coepit inambulare. Id 304 admiratus Zenon ‘Quid’ inquit ‘agis, Diogenes?’ ‘Confuto’ inquit ‘tuas rationes’, 305 taxans interim inanem ingenii ostentationem. 306 [754] 51 Sophista quidam volens apud Diogenem ostentare acumen ingenii 307 hunc in modum ratiocinatus est: ‘Quod ego sum, tu non es’. Cum annuisset 308 Diogenes, ‘Ego’ inquit ‘sum homo, igitur tu non es homo’. Tum Diogenes ‘A me’ 309 inquit ‘incipe et recte collegeris’. Non dignatus est aperire quid haberet vitii ratio- 310 cinatio, sed maluit irridere de tam friuolis nugis sibi placentem. Si sic sumpsisset: 311 ‘Tu es homo’, sequebatur sophistam non esse hominem. 312 [755] 52 Cuidam ad ostentationem ingenii multa de rebus coelestibus dis- 313 serenti ‘Quam nuper’ inquit ‘de coelo venisti?’ Socratem in hoc retulit, cuius est 314 illud ‘Quae supra nos, nihil ad nos’. 315 [756] 53 Eunuchus quispiam contaminatae famae inscripserat aedibus suis 316 Mjdèn eîsítw kakón, Ne quid ingrediatur mali. Id videns Diogenes ‘Aedium’ 317 inquit ‘dominus qua ingreditur?’ Eunuchus boni ominis gratia posuerat titulum,

~~302 scholis B C: schola A. 317 posuerat A–D: proposuerat BAS LB. 316 eîsítw scr.: eîseítw A–LB~~

[751] 445), famous for his reasonings about motion, 295–296 Quodam … video Diog. Laert. VI, 38. was not a contemporary of Diogenes. The Cf. Adag. 3718 (Terram video), ASD II, 8, p. anecdote is found in connection with Zeno 138, ll. 223–225. (but without Zeno figuring in it) in Simpli- 295 diutissime legens According to Diogenes cius’ commentary on Aristotle’s Physica. See Laertius ‘someone’ is reading: Makrá tinov Commentaria in Aristotelem Graeca, ed. H. ânaginÉskontov … Er. was misled by a tran- Diels, X, Berolini, 1895, p. 1012, ll. 22–26; p. scriber’s or printer’s error in both Brugnoli’s 1205, ll. 24–28 (SSR V B 481). and Curio’s editon (p. 194) of Traversari’s [754] translation: “Legerat quidem [l. quidam] 306–309 Sophista … collegeris Gell. XVIII, 13, diutissime …”. The same error influenced 8. Cf. Ep. 1587, ll. 80–82 (from Celio Calca- the paraphrase of the anecdote in Adag. 3718. gnini). 296 Lepide*. 308 Argutiae friuolae*. [752] [755] 299–301 Cuidam … video Diog. Laert. VI, 38. 312–313 Cuidam … venisti Diog. Laert. VI, 39. 299 Argutiae friuolae*. 312 Ignota loqui*. argutationibus See Apophth. [572], n.l. 203 313–314 Socratem … nos See Apophth. [563]. argutationum. [756] [753] 315–317 Eunuchus … ingreditur Diog. Laert. 302–304 Quum … rationes Cf. Diog. Laert. VI, VI, 39. Cf. Adag. 2260 (ˆAgewmétrjtov oûdeìv 39, without mention of Zeno. eîsítw), ASD II, 5, p. 220, ll. 330–332. 302 Zenon Zeno of Elea (c. 495 until or after 315 Mala vera*. 250 APOPHTHEGMATVM LIBER III

318 ne quid infelicitatis attingeret domum; id Diogenes detorsit ad mala animi, quae 319 sola vere mala sunt. 320 [757] 54 Nactus vnguentum eo pedes inunxit praeter morem publicum. Id LB 178 demirantibus dixit: ‘Quoniam vnguen|tum capiti infusum exhalatur in aerem, a 322 pedibus autem ascendit ad nares’. Similiter alius reprehendit publicam consuetu- 323 dinem qua coronas capiti imponunt, quum magis conueniat infra nares ponere, 324 quod fragrantiae vapor non tam descendat quam ascendat. 325 [758] 55 Athenienses hortabantur Diogenem vt mysteriis initiaretur, 326 addentes quod initiati apud inferos principatum tenerent. Ad quae Diogenes 327 ‘Perquam ridiculum est,’ inquit, ‘si Agesilaus et Epaminondas in coeno degunt, et 328 Patetion fur ac vilissimi quique homines, quod initiati sint, in beatorum insulis 329 erunt’. Grauiter taxauit sacerdotum mores, qui quaestus gratia blandiebantur 330 hominum imperitorum superstitioni, persuadentes initiationem conferre felicita- 331 tem post hanc vitam, quum ea parata sit his qui piis et egregiis factis eam pro- 332 meruerint, siue sint initiati siue non sint. 333 [759] 56 Quum primum coepisset philosophari, quum in dolio sicco muci- 334 doque pane vescens solus audiret totam vrbem laetitia perstrepentem (erat enim 335 dies festus), sensit animo nonnihil taedii diuque secum de relinquendo vitae in- 336 stituto cogitauit. Sed quum tandem mures videret adrepentes panisque micas 337 edere, ‘Quid tibi displices,’ inquit, ‘o Diogenes? Sat magnificus es, ecce etiam 338 parasitos alis’. 339 [760] 57 Platoni ipsum ob vitae sordes canem appellanti ‘Sane,’ inquit, 340 ‘nam ad eos qui me vendiderant recurri’. Solent enim canes si vendantur ad

~~328 Patetion B C: Paretion A.~~

[757] âpoqanÑn Æ ÊpameinÉndav ºti memújtai; 320–322 Nactus … nares Diog. Laert. VI, 39. [759] 320 Ridiculum*. 333–338 Quum … alis This apophthegm is a 322–324 Similiter … ascendat Lucian. Nigr. 32: concise rendering of Plut. Mor. 77 E–78 A, … oÀtw d® kaì aûtòv ©Çti¢to t¬n stefanou- De profectibus in virtutem 5, except for Dio- ménwn, ºti m® ÷sasi toÕ stefánou tòn tópon· genes’ characterization of the mice as para- eî gár toi, ∂fj, t±Ç pno±Ç t¬n ÷wn te kaì Åódwn sites, which is based on Diog. Laert. VI, 40: xaírousin, üpò t±Ç Åinì málista êxr±n aûtoùv Pròv toùv ërpúsantav êpì t®n trápehan mÕv stéfesqai, parˆ aût®n Üv ofión te t®n âna- “Îdoú,” fjsí, “kaì Diogénjv parasítouv tré- pnoßn, ÿnˆ Üv ple⁄ston ânéspwn t±v ™don±v. fei.” [758] 333–334 sicco … vescens Plutarch just says that 325–329 Athenienses … erunt Diog. Laert. VI, the mouse was attracted to the crumbs from 39. Diogenes’ bread. 325 Initiari non est satis*. 337 Lepide*. 327 Agesilaus See Apophth. [3]–[82]. [760] Epaminondas Theban general, killed at the 339–340 Platoni … recurri Diog. Laert. VI, 40. battle of Mantinea (362); cf. Apophth. [73]. The meaning of the dictum is uncertain. 328 Patetion fur Not mentioned by Diogenes Marcovich: “Naí,” ∂fj· “<âllˆ> êgÉ gˆ Laertius. The spelling ‘Patetion’ instead of êpan±lqon êpì toùv peprakótav”, based on ‘Pataecio(n)’ is notable. See Plut. Mor. 21 E–F, Ael. Var. hist. XIV, 33. According to Aelianus Quomodo adulescens poetas audire debeat 4: Diogenes alludes to Plato’s visits to Sicily. Kreíttona mo⁄ran ∏zei Pataikíwn ö kléptjv 339 Canis conuitium*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 251

341 veteres dominos recurrere. Non offensus est conuitio, sed commode interpretatus 342 est. Quum Aeginam nauigaret, interceptus est a piratis atque in Cretam perduc- 343 tus ibique venditus. Eos piratas puto fuisse Corinthios aut Athenienses, aut certe 344 Aeginetas. 345 [761] 58 Quum e balneis redeuntem quidam rogassent, num illic esset 346 multum hominum, negauit esse. Rursus percontatus an illic esset multa turba, 347 annuit, significans hominis vocabulum in paucos competere. 348 [762] 59 Narratur et illud vix credibile. Plato sic definierat hominem: 349 homo est animal bipes absque pennis. Ei definitioni quum discipuli Platonis 350 applauderent, Diogenes gallum gallinaceum pennis ac plumis nudatum produxit 351 in scholam, ‘En’ inquiens ‘hic est homo Platonis’. Itaque definitioni adiectum est 352 ‘latis vnguibus’, quod aues eiusmodi non habent. 353 [763] 60 Percontanti qua quis hora prandere debeat, ‘Si diues est’ inquit 354 ‘quum vult, si pauper quum potest’. 355 [764] 61 Apud Megarenses quum videret arietes pellibus tectos aduersus 356 frigoris iniuriam, ipsorum autem filios nudos, ‘Satius est’ inquit ‘Megarensis esse 357 arietem quam filium’. Traditum est de Megarensibus quod indiligenter habent 358 filios suos. 359 [765] 62 Quidam in publico gestans longam trabem per imprudentiam 360 percusserat Diogenem moxque ex more dixit ‘Caue’. At Diogenes ‘Num’ inquit 361 ‘me vis iterum percutere?’ Alii sic narrant: dicenti ‘Caue’ baculum impegit in 362 caput et post ictum adiecit ‘Caue’, par pari referens. Nam ante laesionem dicen- 363 dum erat ‘Caue’.

~~343 Eos Ac B C: Eo A. 349 Ei A B: Et C. 345 rogassent A–C: rogasset D–LB. 353 Percontanti A B: Percontati C. 346 percontatus B C: percontantibus A. 355 aduersus A B: aduersos C.~~

342–343 Quum … venditus Diog. Laert. VI, ered because of the wool (Varro Rust. II, 2, 74; cf. Apophth. [723]. 18). Diogenes means that the Megarians take [761] care of their sheep for profit while neglecting 345–347 Quum … annuit Diog. Laert. VI, 40. (the education of) their children. Cf. the Cf. Apophth. [858]. context of Diogenes’ saying in Plut. Mor. 526 346 Homines non homines*. C, De cupiditate diuitiarum 7. [762] 356 Educatio*. 348–352 Plato … vnguibus Diog. Laert. VI, 357–358 Traditum … suos Cf. the explanation 40. following Diogenes’ saying in Ael. Var. hist. 348 Ridiculum*. XII, 56: ©Çnítteto dè ºti t¬n qremmátwn [763] poioÕntai prónoian oï Megare⁄v, t¬n paídwn 353–354 Percontanti … potest Diog. Laert. VI, dè oûxí. 40. [765] 353 Festiuum*. 359–361 Quidam … percutere Diog. Laert. VI, [764] 41. 355–357 Apud … filium Diog. Laert. VI, 41. 360 Sera monitio*. 355–356 aduersus … iniuriam Inserted into the 361–362 dicenti … adiecit ‘Cave’ Diog. Laert. paraphrased text by Er. The fleece was cov- VI, 66. 252 APOPHTHEGMATVM LIBER III

364 [766] 63 Quodam tempore lucernam accensam gestans obambulabat in 365 foro clarissima luce quaerenti similis. Rogantibus quid ageret ‘Hominem’ inquit 366 ‘quaero’, notans publicos ciuitatis mores vix homine dignos. 367 [767] 64 Quum aliquando perfusus esset aqua staretque toto distillans cor- 368 pore, circumstantes aliquot, vt fit, commiserabantur hominem indigna passum. 369 Quibus Plato (nam et is forte tum aderat) ‘Si vultis’ inquit ‘commiserari Dioge- 370 nem, abite’, notans in philosopho gloriae cupiditatem. Hoc igitur spectaculo 371 quoniam delectabatur, felix erat potius quam miserandus. At si nullo teste perfu- 372 sus fuisset, tum vere fuisset miserabilis. 373 [768] 65 Colaphum impingenti ‘Profecto’ inquit ‘nesciebam me capite 374 galeato ambulare’. Ludens manum pronam galeam dixit. Nec aliter vltus est per- 375 cussorem. Nisi forte legendum est ‘Nesciebam capite galea tecto incedendum 376 esse’. 377 [769] 66 At non eadem patientia tulit Midiam, qui impacto illi colapho 378 dixerat ‘Tria milia tibi in mensa sunt posita’, per ludibrium illi gratulans, quod 379 pro colapho tantum nummorum ex mulcta ad ipsum esset rediturum, si lege age- 380 ret. At Diogenes postridie sumpto pugilum loro eoque impacto Midiae totidem 381 verbis dixit: ‘Tria milia tibi in mensa sunt posita’. A. Gellius narrat de quodam, LB 179 qui pro delectamento habebat manu depalmare homines moxque e | crumena 383 quam in hoc circumferebat iussit numerari mulctam. At Diogenes declarauit non 384 omnes esse ea patientia, vt mulcta contenti sint. 385 [770] 67 Philosophi vulgo hoc nomine male audiebant, quod deos aut 386 non crederent esse aut contemnerent. Hoc innuens Lysias interrogabat Dioge- 387 nem, crederetne esse deos. Cui Diogenes ‘Qui conuenit’ inquit ‘vt non credam,

~~380 loro eoque impacto B C: cestu percusso A.~~

[766] 375–376 Nesciebam … esse Cf. transl. Goulet- 364–366 Quodam … quaero Diog. Laert. VI, Cazé a.o., p. 719: “comment ai-je pu oublier 41. Cf. Adag. 1406 (Lucernam adhibes in de mettre un casque pour me promener?” meridie), ASD II, 3, p. 408, ll. 265–267; The text reads: “oﬁon me xr±ma êlánqane tò Epist. nunc. I–VI, ll. 203–204; two other in- metà perikefalaíav peripate⁄n”. In ll. stances are mentioned in Epist. nunc. I–VI, 373–374 Er. followed Traversari’s translation, n.l. 205. ed. Curio, p. 195: “nesciebam me galea 365 quaerenti similis Inserted into the paraphra- armato capite ambulare”. sed text by Er. [769] Rogantibus … ageret Cf. Arsenius, Violetum, 377–381 At … posita Diog. Laert. VI, 42. ed. Walz, p. 197: punqanoménwn dé tinwn, 377 Par pari*. pròv tí toÕto, which is not found in the ver- Midiam Perhaps the same person as the one sion of Diogenes Laertius. who slapped Demosthenes’ face at the Dio- Homo rarus inuentu*. nysia of 348 (RE XV, 1, 334–338, Meidias 2). [767] 378–380 per … ageret Explanantion added to 367–370 Quum … cupiditatem Diog. Laert. the paraphrased text by Er. VI, 41. 381–383 A. Gellius … mulctam Gell. XX, 1, 13. 369 Gloria tecta*. [770] [768] 386–389 Lysias … Theodoro Diog. Laert. VI, 42. 373–374 Colaphum … ambulare Diog. Laert. 386 Salse*. VI, 41. Cf. Apophth. [585], [829]. Lysias Diog. Laert., loc. cit.: Lusíou toÕ far- 373 Moderate*. makopÉlou. APOPHTHEGMATVM LIBER III 253

388 quum persuasum habeam te diis inuisum esse?’ Hoc dictum quidam attribuunt 389 Theodoro. Non respondit ad quaestionem, sed in contumeliose interrogantem 390 retorsit sermonem. 391 [771] 68 Conspicatus quendam se religionis causa aspergentem aquis 392 fluuialibus (nam hoc ritu prisci solent purificari, si quid piaculi commissum cre- 393 derent), ‘Infelix!’ inquit. ‘Quum erras in grammatica, non absolueris aspersus; 394 multo minus aspersio te liberabit a vitae criminibus’. Recte notabat hominum 395 superstitionem, qui crederent sensibili elemento purgari maculas animi, nisi 396 prauas cupiditates amputassent. 397 [772] 69 Eos summopere reprehendebat qui si quid secus euenisset fortu- 398 nam incusarent, id quod vulgus hominum solet, dicens ipsos homines potius 399 incusandos, qui postularent a fortuna non quae vere bona essent, sed quae ipsis 400 bona viderentur. Nam si permitterent diis quae ipsi iudicant optima dare, darent; 401 nunc acceptis his quae flagitarunt, impudenter incusant deos. 402 [773] 70 Superstitionem hominum qui insomniis terrerentur hoc pacto 403 deridebat. ‘Quae vigilantes’ inquit ‘agitis, ea non curatis; quae vero dormientes 404 somniatis, solicite perquiritis’. Ad felicitatem enim aut infelicitatem hominis non 405 tam refert quid patiatur in somnis quam quid agat vigilans. Ibi quoties aliquid 406 turpe committit, oportebat metuere deorum iram ac tristem euentum, non si 407 quid dormientibus sit visum. 408 [774] 71 In Olympiis praeconem ita pronunciantem ‘Doxippus viros vicit’ 409 correxit Diogenes, ‘Hic’ inquiens ‘mancipia, sed ego viros’, significans eos qui 410 certarent Olympia non esse viros sed gloriae mancipia. Solus philosophus vincit 411 viros. Simile huic est quod supra retulimus. 412 [775] 72 Quum Philippus exercitum haberet apud Cheroniam, venit eo 413 Diogenes et comprehensus a militibus deductus est ad regem; qui conspecto Dio- 414 gene ignoto iratus exclamauit ‘Explorator!’ Cui Diogenes ‘Prorsus’ inquit ‘explo- 415 rator, nam huc veni inspecturus insaniam tuam, qui non contentus regno Mace-

~~402 insomniis A: in somniis B C. 408 Refertur ante pa. 251, ap. 30* C: om. A B.~~

389 Theodoro See Diog. Laert. II, 102. Theodo- 408–409 In … viros Diog. Laert. VI, 43. rus of Cyrene, c. 340–250, was known as an 408 Victoria pulchra. Refertur ante pa. 251 [= atheist. p. 244], ap. 30*. [771] Doxippus Diog. Laert., loc. cit.: DiÉzippov 391–394 Conspicatus … criminibus Diog. Laert. (RE V, 1151, Dioxippos 2). VI, 42. 411 Simile … retulimus See Apophth. [733]. 391 Superstitio*. [775] 392–393 nam … crederent Explanation added 412–417 Quum … liberum This apophthegm is to the paraphrased text by Er. a compilation of Diog. Laert. VI, 43, Plut. [772] Mor. 70 C, De adulatore 30 (transl. ASD IV, 397–400 Eos … viderentur Diog. Laert. VI, 42. 2, p. 155, ll. 23–28), and Mor. 606 B–C, De 397 Vota stulta*. exilio 16. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 62, ll. [773] 180–184; Eccles., ASD V, 4, p. 54, ll. 405–407. 402–404 Superstitionem … perquiritis Diog. 412 Ambitio*. Laert. VI, 43. Cheroniam The battle of Chaeronea took [774] place in 338. 254 APOPHTHEGMATVM LIBER III

416 donum aliena captans temet in discrimen coniicis, ne et regno et vita priueris’. 417 Rex admiratus hominis libertatem iussit illum abire liberum. 418 [776] 73 Alexander Macedonum rex miserat epistolam ad Antipatrum per 419 quendam nomine Athliam, quum id temporis forte adesset Diogenes, qui Cynico 420 more dixit: ‘Athlius [B] ab athlio [A] per Athliam ad athlium’. Porro athlius 421 Graece miserum sonat multisque laboribus afflictum, vnde et athletis nomen. 422 Sensit philosophus principes ob ambitionem assiduis bellis tumultuantes vere 423 miseros esse. Aeque miseros qui illorum cupiditatibus inseruirent. 424 [777] 74 Inuitatus vt ad Alexandrum veniret, recusauit; at Perdiccae prae- 425 fecto minitanti necem ni veniret ‘Nil’ inquit ‘magni feceris, siquidem et cantha- 426 ris et phalangium idem possunt’. Cantharis pusillum est insectum non dissimile 427 scarabeo, sed praesentaneum habens venenum; phalangium aranei genus est 428 nocentissimum. Nec dubitauit vicissim minitari Perdiccae se feliciter victurum, si 429 sine illo viueret, indicans infelices esse qui cum Perdicca viuerent. 430 [778] 75 Aiebat faciles esse deos ad donandam hominibus vitam, caeterum 431 hanc ignorari ab his qui quaerunt dulciaria, vnguenta aliasque hoc genus delitias. 432 His enim qui fruuntur, credunt se viuere, quum veram vitam, tranquillam ac 433 suauem, sola praestet sapientia. Non igitur dii sunt incusandi, sed homines, qui 434 per stultitiam non postulant ab illis vitam, sed voluptates. 435 [779] 76 Conspiciens delicatum quendam a seruo calceari, ‘Nondum’ 436 inquit ‘sat beatus es, nisi te etiam abstergeat; id erit, si mancus fueris’. Visum est 437 Diogeni non multo minus absurdum in calceatu abuti opera famuli, si quis ipse

~~424 Perdiccae B C: Perdicae A. 436 te A–C om. D–LB; abstergeat B C: abster- 428 Perdiccae B C: Perdicae A. gat A. 429 Perdicca B C: Perdica A.~~

[776] je vivrai heureux’” (transl. Goulet-Cazé a.o., 418–420 Alexander … athlium Diog. Laert. VI, pp. 720–721). Er. partially followed Traver- 44. sari’s translation, ed. Curio, p. 195: “Illud 419–420 Cynico more Added to the paraphrased autem non dubitabat contra minari ac text by Er. dicere, quod si et absque se uiueret, feliciter 420 Athlius Sc. nuntius (message)? The Greek uicturus esset”. text reads: ˆAqlíav (‰Aqliov emend.) parˆ [778] âqlíou diˆ âqlíou pròv ãqlion. The omission 430–431 Aiebat … delitias Diog. Laert. VI, 44. of ab athlio in A is probably due to Traver- 430 faciles According to the paraphrased text sari’s translation, ed. Curio, p. 195: “Athlias the adjective belongs to vitam: ˆEbóa pollá- inquit, per Athlium ad Athlium”. kiv légwn tòn t¬n ânqrÉpwn bíon Åáçdion üpò [777] t¬n qe¬n dedósqai. In Traversari’s transla- 424–426 Perdiccae … possunt Diog. Laert. VI, 44. tion, ed. Curio, pp. 195–196, Er. found: 424 Libere*. “Clamabat autem saepius hominum uitam Perdiccae Macedonian commander (?–321). facile a diis dari”. This “facile” is, however, a Traversari, ed. Curio, p. 195: “Perdica” (cf. A, printer’s error; Brugnoli’s edition has the cor- see app. crit.). rect reading “facilem” (facile). 428–429 Nec … viueret Diog. Laert. VI, 44: 431 Voluptas*. êke⁄no dè m¢llon âpeile⁄n ©zíou Üv “Eî kaì [779] xwrìv êmoÕ hßsai, eûdaimónwv hßsoito”, i.e. 435–436 Conspiciens … fueris Diog. Laert. VI, “Il jugeait plus redoutable la menace sui- 44. Cf. Apophth. [470]. vante: ‘Même si je ne t’ai pas eu dans ma vie, 435 Deliciae*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 255

438 sibi hoc praestare valeat, quam si post exoneratam aluum adhibeat famulum abs- 439 tergendo podici. [B] Quanquam intelligi potest et de abstergendo naso. [A] Phi- LB 180 losopho ethnico prodigiosae delitiae videbantur ethnicum calceari a fa|mulo; at 441 ego noui Christianum, sacerdotem ac theologum, cui quum nullum esset mem- 442 brum mancum tamen aditurus latrinam famulos accersebat qui soluerent ligulas, 443 item reuersus qui alligarent. Id ego videns sic mecum cogitabam: vtinam hic 444 adesset spectator Diogenes! 445 [780] 77 Conspicatus duci quendam qui phialam ex aerario furatus sustu- 446 lerat – ducebatur autem a magistratibus quos illi ïeromnßmonav appellant, ‘Magni’ 447 inquit Diogenes ‘fures paruum ducunt’. Vtinam hoc non possit vere dici in 448 magistratus aliquot Christianos, a quibus ad laqueum adigitur interdum qui X 449 drachmas sustulit; ipsi impune magnis furtis vel peculatu potius ditescunt. 450 [781] 78 Videns adolescentem lapides iacientem in crucem, ‘Euge,’ inquit, 451 ‘scopum attinges’, innuens fore vt aliquando in crucem ageretur. 452 [782] 79 Quum adolescentuli circumstantes Diogenem acclamassent 453 ‘Canis, canis!’ ac mox territi fugere coepissent [B] rogatique quur fugerent dixis- 454 sent ‘Ne mordeas nos, canis’, [A] ‘Bono’ inquit ‘animo sitis, filioli; canis non edit 455 betulam’, tecte illis exprobrans molliciem. 456 [783] 80 Cuidam sibi placenti quod leonis exuuio tectus incederet, ‘Non tu 457 desines’ inquit ‘virtutis stragulas pudefacere?’ [B] Indecorum esse censuit [A] 458 quod homo mollis Herculis amictum sibi vindicaret. [B] Idem dici potest iis qui 459 prodigioso amictu profitentur sanctimoniam vita non respondente. [A] 460 [784] 81 Praedicantibus beatum Callisthenem philosophum, quod apud 461 Alexandrum apparatu splendido exciperetur, ‘Imo’ inquit ‘infelix est, quod illi 462 prandendum coenandumque sit quum Alexandro visum fuerit’, sentiens nihil

~~452 acclamassent B C: dixissent A. 454–455 edit betulam B C: vescitur betis A.~~

439 Quanquam … naso This is a better inter- [782] pretation indeed, as the Greek verb reads 452–455 Quum … betulam Diog. Laert. VI, 45. âpomúzjÇ. In A, probably composed without Cf. Adag. 1372 (Betizare, lachanizare), ASD the Greek text (see ‘Introduction’, pp. 19–20), II, 3, p. 380, ll. 263–266. Er. took Traversari’s “abstergat” (ed. Curio, 452 Salse*. p. 196) in a wrong sense. 452–454 Quum … nos, canis Diog. Laert., loc. 440–443 at … alligarent Cf. Apophth. [470], l. cit.: Pròv tà peristánta meirákia kaì 785. eîpónta· “Blépwmen m® dákjÇ ™m¢v,” … The [780] boys called Diogenes a dog according to 445–447 Conspicatus … ducunt Diog. Laert. Apost. 13, 23: … toÕtˆ e¤pe Diogénjv ö VI, 45. kunikòv próv tina meirákia qruptómena kaì 446 ducebatur … appellant Cf. Traversari, ed. kúna aûtòn kaloÕnta. Curio, p. 196: “magistratus qui ïeromnßmonev [783] dicebantur” (the paraphrased text just reads: 456–457 Cuidam … pudefacere Diog. Laert. toùv ïeromnßmonav). VI, 45. [781] 457 Hypocrisis*. 450–451 Videns … attinges Diog. Laert. VI, 45. [784] Cf. Adag. 930 (Scopum attingere), ASD II, 2, 460–462 Praedicantibus … fuerit Diog. Laert. p. 436, ll. 476–478. VI, 45. 450 Salse*. 256 APOPHTHEGMATVM LIBER III

463 esse beatum si absit libertas. Hic est Callisthenes Aristotelis discipulus, quem 464 Alexander tandem coniecit in carcerem, vbi et periit. Quidam pro Callisthene 465 supponunt ipsum Aristotelem; cuius felicitatem praedicantibus, quod cum regis 466 filio viueret, ‘Aristoteles’ inquit ‘prandet quum vult Alexander, Diogenes quum 467 vult Diogenes’. 468 [785] 82 Si quando egebat pecuniis, eas ab amicis accipiebat; at suggillan- 469 tibus eum, quod praeter philosophi dignitatem peteret, quod esset mendicorum, 470 ‘Imo’ inquit ‘non peto, sed repeto’, [B] oûk aît¬, âllˆ âpait¬. [A] Repetimus 471 enim mutuum aut depositum; amicus autem egenti amico dans non donat, sed 472 reddit quod debebat. Quisquis enim in tali casu pecuniam seruat, rem alienam 473 detinet. 474 [786] 83 Quum adolescens quidam comptior Diogeni proposuisset quae- 475 stiunculam, ‘Non tibi prius’ inquit ‘responsurus sum, quam sublatis vestibus 476 ostenderis vtrum masculus sis an foemina’. Ex cultu parum virili notauit illius 477 molliciem. 478 [787] 84 Alteri cuidam adolescenti lusum quendam amatorium eleganter 479 in balneis exhibenti, quod Graeci vocant kottabíhein, Diogenes ‘Quo melius,’ 480 inquit, ‘hoc deterius’, damnans improbatam artem, qualis est et alea, cuius quo 481 quisque est artifex melior, hoc vir est deterior. 482 [788] 85 Quum Diogenes adesset conuiuio, qui accumbebant appellantes 483 illum canem ossa illi proiiciebant, quod id canibus fieri consueuit; at ille disce- 484 dens a tergo commingebat accumbentes, significans et hoc esse canum. 485 [789] 86 Oratores ac caeteros omnia ad gloriam facientes appellabat tris- 486 anqrÉpouv, id est ter homines, ancipiti dicto. Nam vt vulgus hominem esse negat 487 qui nec doctus est nec humanus, ita philosophus hominem vocabat miserum qui

~~469 esset B C: est A. liqueat A. 475–476 sublatis vestibus ostenderis B C: mihi 483–484 discedens B C: propius accedens A.~~

463 Callisthenes Of Olynthus, nephew of Aris- 478–480 Alteri … deterius Diog. Laert. VI, 46. totle, connected with the court of Alexander 478 Ars inhonesta*. as a historian. He was executed in 327, or 479 kottabíhein The purpose of this game was died from illness in prison (Plut. Alex. 55, 9). to throw a heeltap of wine into a basin. The 464–467 Quidam … Diogenes Cf. Plut. Mor. result of a throw predicted whether the 604 D, De exilio 12: tò toÕ Diogénouv “ˆAris- player would be lucky in love or not; hence totéljv ârist¢ç ºtan dok±Ç Filíppwç, Dio- amatorium (l. 478). génjv, ºtan Diogénei”. [788] [785] 482–484 Quum … canum Diog. Laert. VI, 46. 468–470 Si … repeto Diog. Laert. VI, 46. Cf. Adag. 778 (Vt sementem feceris, ita et 470 Benignitas*. metes), ASD II, 2, p. 298, ll. 318–320. oûk … âpait¬ Diog. Laert., loc. cit.: 482 Canini mores*. Xrjmátwn deómenov âpaite⁄n ∂lege toùv 483–484 discedens Diog. Laert., loc. cit.: âpal- fílouv, oûk aîte⁄n. lattómenov. In A Er. followed Traversari’s [786] translation “propius accedens” (ed. Curio, p. 474–476 Quum … foemina Diog. Laert. VI, 196). 46. [789] 474 Mollicies*. 485–486 Oratores … homines Diog. Laert. VI, 47. [787] 486 Ter homines*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 257

488 nihil haberet supra hominem. Siquidem iuxta Homerum nullum animal homine 489 miserius. Proinde ter homines dixit, ter miseros, qui sua studia omnia conferrent 490 ad rem inanissimam ac populari multitudini, multorum capitum beluae, serui- 491 rent seruitutem. 492 [790] 87 Diuitem quendam indoctum sed splendide vestitum xrusómjlon 493 appellabat, hoc est ouem aureo vellere. Nam tales fuisse proditum est a poetis. 494 Qui minimum valerent ingenio, ouillis moribus etiam prouerbio dicebantur. 495 [791] 88 Praeteriens prodigi cuiusdam aedes inscriptionem habentes LB 181 ‘venales’, ‘Facile’ inquit ‘diuinabam fo|re, vt prae immodica crapula domum euo- 497 meres’. Iam enim domum absumpserat antequam venalem proscriberet. Vomitus 498 igitur erat ille verius quam venditio. 499 [792] 89 Adolescenti conquerenti quod a multis perturbaretur, ‘Desine’ 500 inquit ‘et tu perturbationis indicia prae te ferre’, significans nulla re melius 501 improbitatem laedentium finiri, quam si qui laeditur dolorem dissimulet. Etenim 502 qui ob id incessunt hominem vt illum discrucient, desinent si viderint illum nihil 503 commoueri. [B] Et Graecis suspicor alium esse sensum. Quum enim adolescens 504 quereretur sibi turbam esse molestam, ‘PaÕsai gàr’ inquit ‘kaì sù tà deígmata 505 toÕ pasxjti¬ntov periférein’, id est ‘At desine tu quoque signa mollis et effoe- 506 minati circumferre’. [A] 507 [793] 90 Citharoedum imperitum obesoque corpore et ab omnibus vitu- 508 peratum solus Diogenes laudabat. Demirantibus quam ob rem id faceret ‘Laudo,’ 509 inquit, ‘quod quum talis sit maluerit se cithara quam latrociniis exercere’, signifi-

~~498 erat ille A–D: ille erat BAS LB. 509 maluerit A–D: maluit BAS LB. 507 obesoque A–D: vastoque BAS LB.~~

488–489 Siquidem … miserius Hom. Il. XVII, the house vomits up the owner: Qeasámenov 446–447; Od. XVIII, 130–131. êpì âsÉtou oîkíaç êpigegramménon “Prási- 489 ter miseros Cf. Diog. Laert., loc. cit.: … tris- mov,” “‰Jidein,” e¤pen, “ºti oÀtw kraipal¬sa anqrÉpouv âpekálei ântì toÕ trisaqlíouv. Åaçdíwv êzeméseiv tòn kúrion” (cf. Traversari, 490–491 populari … beluae Hor. Epist. I, 1, 76: ed. Curio, p. 196: “… dominum euomeres”). “belua multorum es [sc. populus Romanus] [792] capitum”. 499 Dolor dissimulatus*. This is based on Tra- [790] versari’s interpretation (see n.ll. 499–500 492–493 Diuitem … vellere Diog. Laert. VI, Desine … ferre). 47. Cf. Adag. 2095 (Ouium mores), ASD II, 499–500 Adolescenti … ferre Diog. Laert. VI, 5, p. 97, ll. 907–908. 47. 492 xrusómjlon Diog. Laert., loc. cit.: próba- Desine … ferre In A Er. followed Traversari’s ton … xrusómallon (xrusómalon v.l.). translation, ed. Curio, p. 196: “desiste, 493 Nam … poetis Diogenes alludes to the inquit, et tu perturbationis indicia proferre”. Golden Fleece. After consulting the Greek manuscript (see 494 prouerbio See above, n.ll. 492–493. ‘Introduction’, pp. 19–20) Er. added the cor- [791] rect interpretation in B (ll. 503–506). 495–497 Praeteriens … euomeres Diog. Laert. [793] VI, 47. 507–509 Citharoedum … exercere Diog. Laert. 495 Profusio*. VI, 47. 496 domum According to the paraphrased text 509 Salse*. 258 APOPHTHEGMATVM LIBER III

510 cans illum corpore validum, ingenio rudem, latrociniis aptiorem esse quam musi- 511 cae. [B] Iocus est ab inexpectato. [A] 512 [794] 91 Alterum citharoedum, qui quoties caneret ab auditoribus desere- 513 batur, obuium ita salutabat: ‘Salue, galle’. Quum ille offensus salutationis noui- 514 tate diceret ‘Quid ita?’, ‘Quoniam’ inquit ‘cantu tuo excitas omnes’. Iocum cap- 515 tauit ex ambiguitate verbi Graeci; ânegeírein enim dicitur et qui excitat 516 dormientem, quod solent galli gallinacei mane canentes, et qui sedentem excitat 517 vt surgat, quod ille solet. 518 [795] 92 Quum adolescentem quendam insigni forma plurimi intuerentur, 519 Diogenes incuruato corpore sinum lupinis implebat. Ad hoc spectaculum 520 conuersis omnium oculis, aiebat mirari se quur adolescentulo dimisso sese intue- 521 rentur, obiter notans illorum intemperantiam. 522 [796] 93 Cuidam vehementer superstitioso ac lemurum laruarumque ter- 523 roribus obnoxio, necem ipsi minanti dicentique ‘Vnico ictu tibi perfringam 524 caput’, ‘At ego,’ inquit, ‘si id feceris, tibi sinister astans vt contremiscas efficiam’, 525 significans se mortuum etiam illum terrere posse, a quo viuus contemnebatur. 526 Hic tamen affectus et hodie plurimos habet, qui quum sint aduersus viuos 527 feroces, aduersus vmbras sunt formidolosissimi. 528 [797] 94 Ab Hegesia rogatus vt ipsi libros aliquot commodato daret, ‘Non 529 sapis,’ inquit, ‘Hegesia, qui quum caricas non pictas sed veras eligas, vera exerci- 530 tatione neglecta ad scriptam te conferas’. Hoc dicto notauit eos, qui per omnem 531 vitam nihil aliud quam legunt philosophorum libros recte viuendi praecepta 532 continentes, quum virtus magis vsu discatur quam lectione. Gráfein Graecis 533 anceps vox est ad scribere et ad pingere. Itaque virtus libris expressa quodam- 534 modo picta virtus est. Absurdum autem videtur in caricis habere delectum, in 535 virtute non item.

511 Iocus scr. [cf. Apophth. [829], l. 688]: locus 520 se B C: om. A. post punctum habent B C, Locus D–LB. 528 aliquot A–C: aliquos D BAS, om. LB; com- 516 mane BAS LB: male A–D. modato daret B C: praelegeret A.

[794] [796] 512–514 Alterum … omnes Diog. Laert. VI, 48. 522–524 Cuidam … efficiam Diog. Laert. VI, 513 Salse*. 48. 515 ânegeírein Diog. Laert., loc. cit.: êgeíreiv. 522 Superstitio*. [795] 524 si … feceris Added to the paraphrased 518–521 Quum … intuerentur Diog. Laert. VI, 48. text by Er., like ac … obnoxio (ll. 522–523). 518–519 Quum … implebat Meirakíou êpideik- Diogenes for his part threatens to terrify numénou pljrÉsav tò prokólpion qérmwn his superstitious adversary ptarÑn (‘by ântikrù ∂kapte (∂kampte v.l.), i.e. “Un jeune sneezing’, parÑn v.l., Traversari, ed. Curio, homme faisait une déclamation publique; p. 197: “adstans”) êz ârister¬n. Diogène, qui avait rempli de lupins le pli [797] supérieur de son vêtement, avalait ceux-ci 528–530 Ab … conferas Diog. Laert. VI, 48. gloutonnement, juste en face de lui” (transl. 528 Lectio mortua*. Goulet-Cazé a.o., p. 723). Er. probably based Hegesia Diog. Laert. VI, 84 mentions himself on Traversari, ed. Curio, p. 197: ¨Jgjsíav Sinwpeùv ö Kloiòv êpíkljn as one “Cum adulescentem plurimi inspicerent, ille of the pupils of Diogenes (cf. RE VII, 2607, sinum lupinis complens se incuruabat”. Hegesias 11). APOPHTHEGMATVM LIBER III 259

536 [798] 95 Cuidam illi probro obiicienti quod exularet a patria, ‘Miser,’ 537 inquit, ‘istius rei causa philosophatus sum’, siue quod exilium compulisset Dio- 538 genem ad philosophandum, siue quod ideo didicisset philosophiam, vt exilium 539 similesque casus aequo animo perpeti posset. 540 [799] 96 Alteri cuipiam per conuitium dicenti ‘Sinopenses te exilio dam- 541 nant’, ‘At ego’ inquit ‘illos mansione’, significans se quod solum vertere iuberetur 542 nihilo infeliciorem esse his, qui in patria manerent nec exilium aequo animo pati 543 possent. Tam enim miserum est manere coactum quam exulare coactum. Philo- 544 sophus, cui quaeuis terra patria est, si iubeatur ire exulatum, vnius tantum ciui- 545 tatis exul est. At qui nusquam potest viuere nisi in patria, plurimarum regionum 546 exul est. Diogenes autem ob adulteratam, vt putant, monetam solum vertere ius- 547 sus est. Erat autem Sinopensis. Hoc ita refert Plutarchus in libello De exilio: ‘Te 548 Sinopenses Ponto exulem esse iusserunt’. ‘At ego’ inquit ‘illos hac damno poena, 549 vt in Ponto extremisque Euxini littoribus inclusi perpetuo maneant’. [B] Dio- 550 genes mutarat patriam, sed in melius; exulabant potius qui infelici regioni erant 551 asscripti. [A] 552 [800] 97 Quum Olympionicen, hoc est in Olympiis certare solitum, 553 offendisset pascentem oues, ‘Quam celeriter,’ inquit, ‘o praeclare, ab Olympiis ad 554 Nemea te contulisti’, ludens affinitate vocum. Nam Némea certamina dicuntur a 555 loco, quemadmodum Olympia. Némw vero Graecis pasco sonat et némov pascua. | LB 182 [801] 98 Interrogatus quamobrem athletae nihil sentirent, ‘Quoniam’ 557 inquit ‘suillis ac bubulis carnibus educati sunt’. Nam athletae crassioribus cibis 558 enutriuntur, qui corpori quidem robur conferunt, sed mentis acumen hebetant. 559 Vocis autem ambiguitas dedit ioco locum. Nam vt Graecis aîsqánesqai, ita Lati- 560 nis sentire tam ad animum quam ad corpus pertinet. At percontator ille quaere-

~~555 Némw C: Nemo A B; Graecis A–D: om. 557 ânwçkodómjntai* B C: om. A. BAS LB; némov BAS LB: nómov A–D.~~

[798] 547–549 Hoc … maneant Plut. Mor. 602 A, De 536–537 Cuidam … sum Diog. Laert. VI, 49. exilio 7. 536 Exilium vtile*. 549 extremisque … littoribus Plut., loc. cit.: quod … patria See Apophth. [799], ll. ãkraiv êpì Åjgm⁄sin âzénou pórou (emend. 546–547. based on Eur. Iph. T. 253, eûzeínou póntou [799] codd.). 540–541 Alteri … mansione Diog. Laert. VI, 49. [800] 543–545 Philosophus … est Plut. Mor. 602 B, De 552–554 Quum … contulisti Diog. Laert. VI, exilio 8: ö mían pólin ∂xwn zénov êstì t¬n 49. ãllwn äpas¬n kaì âllótriov; 604 B, De exi- 553 Facete*. lio 12: soì dé, oûx ënòv dedoménou mónon, âllà 555 némov Perhaps Curio’s marginal note êpì tà âpeirjménou tópou, pas¬n êstin êzousía nómea (p. 197) accounts for the reading nómov pólewn ™ mi¢v kÉlusiv. in A–D. 544 cui … est Cf. Plut. Mor. 600 F, De exilio 5: [801] ¨O dè Swkrátjv béltion …“Kosmiov” e¤nai 556–557 Interrogatus … sunt Diog. Laert. VI, fßsav. See also Apophth. [874]. 49. 546–547 Diogenes … est See Diog. Laert. VI, 557 ânwçkodómjntai*. 20–21. 558 Stupor animi*. 260 APOPHTHEGMATVM LIBER III

561 bat, quid esset causae quur athletae veluti sensu carentes non offenderentur pla- 562 gis; Diogenes animorum stuporem notare maluit. 563 [802] 99 Solitus est interdum adire statuas et aliquid ab illis petere. Demi- 564 rantibus quur id faceret ‘Vt consuescam’ inquit ‘non commoueri, si quando ab 565 hominibus non impetro quod peto’. 566 [803] 100 Posteaquam inopia compulsus coepisset mendicare, his verbis 567 solet aggredi: ‘Si cui alteri dedisti, da et mihi; sin nemini, a me incipe’. Signifi- 568 cabat se non inferiorem caeteris mendicis itaque par esse vt qui daret quibuslibet, 569 daret et Diogeni; qui vero tam parcus esset vt nemini quicquam daret, huic tem- 570 pus esse vt aliquando dare incipiat. 571 [804] 1 Interrogatus aliquando a tyranno, e cuiusmodi aere potissimum 572 oporteret fieri statuas, ‘Ex eo,’ inquit, ‘ex quo fusi sunt Harmodius et Aristogi- 573 ton’, innuens illum esse tollendum, quod illi tyrannicidae fuerint. 574 [805] 2 Percontanti quo pacto Dionysius vteretur amicis, ‘Vt vtribus,’ 575 inquit, ‘plenos suspendit, inanes abiicit’, significans a tyranno diuites occidi, pau- 576 peres negligi. 577 [806] 3 Quidam gloriosum titulum inscripserat aedibus suis ‘Iouis filius 578 Callinicus Hercules hic habitat; ne quid introeat mali’. Diogenes ex inscriptione 579 stultitiam hominis deprehendens adiecit: [B] Metà pólemon ™ summaxía, id est

~~579 pólemon A–C: polemòn D–LB.~~

[802] [806] 563–565 Solitus … peto Diog. Laert. VI, 49; 577–580 Quidam … auxilium Diog. Laert. VI, Plut. Mor. 531 F, De vitioso pudore 7. 50. Cf. Adag. 1852 (Sic est ad pugnae partes 564 Vsus lenit molestiam*. re peracta veniendum), ASD II, 4, p. 248, ll. [803] 688–692; Adag. 2517 (Post bellum auxilium), 566–567 Posteaquam … incipe Diog. Laert. VI, 49. ASD II, 6, p. 354, ll. 152–159. 566 Mendicitas*. 577 Quidam The anecdote deals with someone [804] just married (Neogámou êpigrácantov êpì t®n 571–573 Interrogatus … Aristogiton Diog. Laert. oîkían …). The malum which had already VI, 50. Cf. Apophth., LB IV, 348 B–C, entered the man’s house is his wife. The Democritus Milesius [l. Antipho; the correct apophthegm characterizes Diogenes as a heading is found in B, p. 358] 6. woman-hater; cf. Apophth. [818], [822], [828]. 572 Libere*. Er.’ comment in ll. 580–581 (indicans … 572–573 Harmodius … Aristogiton Hipparchus, immigrasset) and 582–583 (Eum … malum) is tyrant of Athens together with his brother incorrect. The same misunderstanding occurs Hippias, was murdered by Harmodius and in the adages (see above, n.ll. 577–580): Aristogiton in 514. After Hippias was expel- “significans sero vocari Herculem depulsorem led in 510 statues of the tyrannicides were malorum, quum iam malus hospes immigras- erected. set in eas aedes” (ASD II, 4, p. 248, ll. [805] 691–692); “videlicet indicans iam tunc recep- 574–575 Percontanti … abiicit Diog. Laert. VI, tum in eas malum, cum ipse malus immigras- 50. set” (ASD II, 6, p. 354, ll. 158–159). Er. con- 574 Salse*. fused the anecdote with Apophth. [756] (cf. 575–576 significans … negligi The dictum does ASD II, 6, p. 355, n.ll. 158–159). not imply Dionysius killed rich people; sus- Sero*. pendit (krjmn¬n) belongs to the metaphor of 578 Callinicus Kallínikov. the sacks, which were suspended as long as 578–579 ex … deprehendens Inserted into the they contained anything useful, thrown away paraphrased text by Er. when empty. 579 pólemon Diog. Laert., loc. cit.: tòn pólemon. APOPHTHEGMATVM LIBER III 261

580 [A] Post bellum auxilium, indicans seram esse malorum omnium deprecationem 581 posteaquam talis immigrasset. Colebatur enim Hercules âlezíkakov, malorum 582 depulsor. Eum oportuit in aedes immigrare priusquam immigrasset dominus 583 aedium, qui ipse erat magnum malum. 584 [807] 4 Luxuriosum quempiam in diuersorio conspiciens vescentem oleis, 585 ‘Si sic prandisses,’ inquit, ‘non ita coenares’, sentiens non esse frugalitatis quod 586 coenaret oleas, sed quod stomachus nimis lauto prandio grauatus nihil appeteret 587 in coena. Nam tenue prandium optime condit coenam. 588 [808] 5 Dicere solebat cupiditatem esse malorum omnium arcem, [B] 589 mjtrópolin, [A] non procul abludens a sententia Solomonis, qui dixit cupidita- 590 tem radicem malorum omnium. 591 [809] 6 Bonos viros dicebat esse deorum simulacra. Deorum, quum sint 592 optimi natura, proprium est bene facere omnibus, nocere nemini. Haec imago 593 melius relucet in sapientibus ac bonis viris quam in statuis, quum dii sint incor- 594 porei. 595 [810] 7 Amorem dixit ociosorum negocium, quod hic affectus potissimum 596 occupet ocio deditos. Ita fit vt dum ocio vacant in rem negociosissimam incidant, 597 nec interim tamen quicquam bonae rei agunt. 598 [811] 8 Percontanti quid esset in vita miserrimum, ‘Senex’ inquit ‘egenus’, 599 siquidem vbi naturae praesidia destituunt hominem, extrariis rebus fulcienda est 600 aetatis imbecillitas. Verum inter egenos habendus non est, qui bonas artes ac pro- 601 bos amicos sibi parauit certissimum senectutis viaticum; ille infelicissime egenus 602 est, qui nulla virtute praeditus est. 603 [812] 9 Interrogatus quae bestia morsum haberet nocentissimum, ‘Si de 604 feris’ inquit ‘interrogas, obtrectator; si de cicuribus, adulator’. Nam obtrectator 605 prae se fert odium, adulator sub amici persona multo etiam laedit grauius.

[807] agere”, see Apophth., LB IV, 358 A–B, Attilius 584–585 Luxuriosum … coenares Diog. Laert. 23. VI, 50. [811] 584 Luxus*. 598 Percontanti … egenus Diog. Laert. VI, 51. [808] Cf. Adag. 2265 (Optimum obsonium labor 588–589 Dicere … mjtrópolin Diog. Laert. VI, senectuti), ASD II, 5, p. 222, ll. 383–384; 50. Adag. 2322 (Senescit bos), ASD II, 5, p. 250, 588 Auaritia*. ll. 229–231. 589 sententia Solomonis For the proverb quoted Senectus*. see 1. Tim. 6, 10: “radix enim omnium malo- [812] rum est cupiditas” (Vulg.). 603–604 Interrogatus … adulator Diog. Laert. [809] VI, 51. Cf. Adag. 1159 (Genuino mordere), 591 Bonos … simulacra Diog. Laert. VI, 51. ASD II, 3, p. 174, ll. 980–982, and Inst. Boni similes diis*. princ. christ., ASD IV, 1, p. 175, ll. 275–277, [810] ascribed to “Diogenes, ni fallor”, with a 595 Amorem … negocium Diog. Laert. VI, 51. “tyrannus” instead of a sukofántjv (see the Cf. Ep. 6, ll. 5–9. version ascribed to Bias in Plut. Mor. 61 C, Amor turpis*. De adulatore 19, transl. ASD IV, 2, p. 141, ll. 596–597 Ita … agunt Cf. Plin. Epist. I, 9, 8: 595–597). “Satius est … otiosum esse quam nihil 262 APOPHTHEGMATVM LIBER III

606 [813] 10 Conspiciens duos centauros pugnantes in tabula pessime pictos 607 ‘Vter’ inquit ‘horum deterior est?’, notans pictoris imperitiam, quasi dubitaret 608 vter esset deterius pictus. Vsus est autem voce ambigua; nam xeírwn et peior dici- 609 tur et in pugna inferior. 610 [814] 11 Orationem blandam non ex animo proficiscentem sed ad gratiam 611 compositam dicere solet melleum laqueum, quod blande amplectens hominem 612 iugulet. 613 [815] 12 Luxuriosorum ventrem vitae Charybdim appellabat, quod omnia 614 deuoraret nec satiaretur vnquam. Charybdis tantum ea sorbet quae mari vehun- 615 tur et reuomit tandem quod absorbuit; at lurconum ventribus nec aer nec terra 616 nec flumina nec maria sufficiunt, quin et domos et agros totos absorbent nec 617 reuomunt. LB 183 [816] 13 Quum quidam Diogeni referrent Didymo|nem moechum com- 619 prehensum, ‘Dignus est’ inquit ‘ex ipso nomine suspendi’. Porro didymi Graecis 620 testiculi dicuntur; ab his igitur vnde nomen habebat et quibus peccauerat, vult 621 eum suspendi. 622 [817] 14 Physicus quidam interrogauit Diogenem, quam ob causam aurum 623 palleret. ‘Quoniam’ inquit ‘plurimos habet sibi insidiantes’. Pallent autem qui 624 metuunt. 625 [818] 15 Quum videret mulierem in lectica, dixit caueam non conuenire 626 ferae, notans tam efferum ac noxium animal ferrea cauea cohercendum. Lectica 627 vero sellae genus est cancellatae, vt aliquam caueae speciem praebeat; in hac 628 diuites ac delicatae sedere atque etiam gestari solent.

~~613 Charybdim A–D: Charybdin BAS LB. 626 cohercendum B C: cohercendam A.~~

[813] VI, 51. Cf. Adag. 758 (Letale mulsum), ASD 606–607 Conspiciens … est Diog. Laert. VI, II, 2, p. 282–283, ll. 24–27. 51. 610 Blandiloquium*. 606 pugnantes Er. erroneously inserted this [815] into the paraphrased text, see below, n.ll. 613 Luxuriosorum … appellabat Diog. Laert. 608–609. VI, 51. Cf. Adag. 2641 (Charybdis. Bara- Salse*. thrum), ASD II, 6, p. 446, ll. 348–349. 608–609 Vsus … inferior According to the Venter omnia deuorans*. paraphrased text the centaurs were not [816] depicted as fighting: ˆIdÉn pote dúo kentaú- 618–619 Quum … suspendi Diog. Laert. VI, rouv kákista êhwgrafjménouv ∂fj· “Póterov 51. toútwn Xeírwn êstí;” Traversari’s translation 618 Adulterium*. reads: “Intuitus aliquando Centauros duos [817] pessime pictos, ait, uter horum deterior est?” 622–623 Physicus … insidiantes Diog. Laert. (ed. Curio, p. 197). Er. rightly gathered from VI, 51. Curio’s marginal note xeírwn êstí; that there 622 Auri amor*. was a pun on xeírwn, but he missed the allu- Physicus quidam Diogenes Laertius does not sion to the name of the centaur Chiron mention any person asking the question. (Xeírwn, cf. Apophth. [855]). [818] [814] 625–626 Quum … ferae Diog. Laert. VI, 51. 610–611 Orationem … laqueum Diog. Laert. 625 Delitiae*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 263

629 [819] 16 Seruum fugitiuum videns ad puteum sedentem ‘Vide,’ inquit, 630 ‘adolescens, ne excidas’, ambiguo verbo ludens. Nam excidit qui in puteum deci- 631 dit, et êkpíptei, id est excidit, qui de loco pellitur. Arbitror autem puteos olim 632 fuisse sacros et ab his non fuisse phas quenquam vi detrahere, quemadmodum e 633 templis aut a statua principis. 634 [820] 17 Quum in balneis vidisset lwpodútjn, id est furem vestium, dixit 635 illi: ‘Num ad vnctiunculam an ad aliud vestimentum?’ Rursum lusit affinitate 636 vocum, quae Latine reddi non potest. Graece est: êpˆ âleimmátion Æ êpˆ ãllˆ ïmá- 637 tion; Dictiones minimo discrimine soni inter se differunt. ‰Aleimma ab âleífw 638 vnguentum est, vnde et aliptae dicti; inde âleimmátion diminutiuum. ‰Allˆ ïmá- 639 tion duae dictiones, sed ob sunaloifßn propemodum vna videtur, quam si 640 remoueas, est ãllo ïmátion, id est aliam vesticulam. In balneis enim olim vnge- 641 bantur et ibidem fures suum agebant negocium, quod positis vestibus lauare mos 642 est. Notabat itaque furem, quod alibi furatus vestem eo venisset alteram furatu- 643 rus. 644 [821] 18 Ingressus aliquando sordidum balneum, dicebat: ‘Qui hic lauant, 645 vbi lauantur?’ Significabat illic homines puros sordidari et ibi lotis opus esse alio 646 balneo quo mundentur. 647 [822] 19 Quum aliquando vidisset mulieres ex oliua pendere laqueo prae- 648 focatas, ‘Vtinam’ inquit ‘et caeterae arbores similem ferrent fructum!’ Erat enim 649 Diogenes misogun®v, id est mulierum osor, eoque cupiebat omnes videre pensiles. 650 [823] 20 Cernens quendam male audientem, quasi monumenta spoliaret, 651 Homeri carmine compellauit:

636–637 ãllˆ ïmátion B C: âllˆ Ÿmátion A. 645 lauantur B C: lauant A; illic A–D: ibi BAS 638–639 ‰Allˆ ïmátion B C: ˆAllˆ Ÿmátion A. LB. 640–641 vngebantur A–C: vnguebantur D–LB.

[819] tion, which belongs to this apophthegm. 629–630 Seruum … excidas Diog. Laert. VI, 52. 634 Ambigue*. 630 Ambigue*. [821] excidas Diog. Laert., loc. cit.: êmpésjÇv. Mar- 644–645 Ingressus … lauantur Diog. Laert. VI, covich refers to Plat. Tht. 174 C: eîv fréatá 47. Cf. Adag. 967 (Lutum luto purgare), te kaì p¢san âporían êmpíptwn (cf. Liddell- ASD II, 2, p. 464, ll. 10–12. Scott s.v. fréar). SSR V B 443 mentions the 644 Sordes*. variant reading êkpésjv, which is also found [822] in Froben’s editio princeps, p. 284. Cf. Traver- 647–648 Quum … fructum Diog. Laert. VI, sari, ed. Brugnoli: “incidas”; id., ed. Curio, 52. p. 198: “excidas”. 648 Osor foeminarum*. [820] [823] 634–635 Quum … vestimentum Diog. Laert. 650–655 Cernens … atra Diog. Laert. VI, 52. VI, 52. 650 quendam … spoliaret lwpodútjn, i.e. 634 lwpodútjn Not found in the paraphrased someone who steals clothes. The anecdote text, which mentions a kúllion ïma- probably has its setting in a bathhouse (cf. tiokléptjn. The word lwpodútjn occurs in Apophth. [820]). Er. made use of Traversari, the passage rendered in Apophth. [823]. It is ed. Curio, p. 198: “sepulchrorum uiolato- noted in the margin in Traversari, ed. Curio, rem”, which is based on the quotation in l. p. 198, following immediately after the mar- 653. Curio added in the margin: lwpodútjn ginal note êpˆ âlleimmátion, Æ êpˆ ãllo ïmá- (cf. Apophth. [820], n.l. 634). 264 APOPHTHEGMATVM LIBER III

~~652 Típte sù ˜de, fériste; 653 ÂJ tinà sulßswn nekúwn katateqneiÉtwn; id est 654 Quid tu huc venisti, vir praestantissime? Num fors 655 Vt spolies aliquem horum quos mors occupat atra?~~

656 [824] 21 Interrogatus num seruum ancillamue haberet, negauit. Quumque 657 percontator adiecisset ‘Quis igitur te efferet si moriaris?’, ‘Cui domo’ inquit ‘erit 658 opus’. Multi superstitiose soliciti sunt, quomodo et per quos efferantur. Hac cura 659 prorsus vacabat Diogenes, non dubitans quin futurus esset aliquis qui cadauer eii- 660 ceret, vel ob id quo domum faceret vacuam. Quanquam illi contigit honorifica 661 sepultura. 662 [825] 22 Conspiciens adolescentem quendam neglectius dormientem, 663 baculo pungens illum dixit carmen Homeri: ˆEgeíreo,

~~664 Mßtiv soi eÀdonti metafrénwç ên dóru pßzj, id est Surge, 665 Ne quis dum dormis a tergo infixerit hastam.~~

666 [826] 23 Ad eum qui obsoniis ac luxui plus aequo indulgebat, illud Home- ricum accommodabat: 667 ˆWkúmorov dß moi, tékov, ∂sseai, id est 668 Nate, mihi fueris breuis aeui, 669 670 significans illum sibi luxu mortem acceleraturum. 671 [827] 24 Platonis ideas, id est formas, risit et Aristoteles. Quodam igitur 672 tempore, quum Plato multa de ideis dissereret et rem confictam confictis voca- 673 bulis explicare conaretur, subinde in ore habens menseitates et cyathitates, per 674 quas voces intelligebat species mensae et cyathi, Diogenes irridens subtiles nugas

~~653 id est C: om. A B.~~

653 ÂJ … katateqneiÉtwn Hom. Il. X, 343; 664 Mßtiv … pßzj Diog. Laert., loc. cit.: Mß 387: ≠ tina … katateqnjÉtwn (Traversari, ed. tív … pßzjÇ (Traversari, ed. Curio, p. 198: Curio, p. 198: Æ tinà … katateqneiÉtwn). Mßtiv … pßzjÇ). Cf. Hom. Il. VIII, 95: mß 654 Sacrilegium*. tív toi feúgonti metafrénwç ên dóru pßzjÇ. [824] [826] 656–658 Interrogatus … opus Diog. Laert. VI, 666–669 Ad … aeui Diog. Laert. VI, 53. 52. 668 ˆWkúmorov … ∂sseai Diog. Laert., loc. cit.: 657 Sepultura*. ˆWkúmorov dß moi, tékov, ∂sseai, ofiˆ âgorá- 660–661 Quanquam … sepultura See Diog. heiv. Cf. Hom. Il. XVIII, 95: … âgoreúeiv. Laert. VI, 31; 78. Er. followed the version of Traversari, ed. [825] Curio, p. 198, where the two final words of 662–665 Conspiciens … hastam Diog. Laert. the line are omitted. VI, 53. Cf. Adag. 2703 (Cauentis clancularias [827] insidias), ASD II, 6, p. 484, ll. 54–56. 671–675 Quodam … non video Diog. Laert. VI, 663 Êgeíreo Possibly Er.’ translation into 53. Cf. Adag. 3684 (Pugno tenere), ASD II, 8, Greek of Traversari’s “surge” (ed. Curio, p. p. 118, ll. 52–55. 198; cf. ‘Introduction’, p. 20). Diog. Laert., 671 Argutiae nugatoriae*. loc. cit.: Êpégeirai (êpégeire, êpégeirav v.l. 672–674 et … conaretur (…) per … cyathi 664 see SSR V B 499). Explanations inserted into the paraphrased 663 Luxus*. text by Er. APOPHTHEGMATVM LIBER III 265

675 ‘Mensam’ inquit ‘ac cyathum video, menseitatem et cyathitatem non video’. 676 Tametsi sunt et hodie qui sorteitatibus et ecceitatibus sibi videntur acuti. [B] At LB 184 Plato regessit dictum: ‘Nec mirum,’ inquit, ‘nam | oculos habes quibus cernun- 678 tur cyathi ac mensae, at mentem non habes qua cernuntur menseitates ac cyathi- 679 tates’. [A] 680 [828] 25 Interroganti quando ducenda esset vxor, ‘Iuueni’ inquit ‘nondum, 681 seni nunquam’ [B] (Graece iucundius mjdépote et mjdepÉpote), [A] subindicans 682 prorsus abstinendum a matrimonio. At percontator ille discere cupiebat, quo 683 aetatis anno aut qua anni parte expediret asciscere coniugem; quemadmodum 684 Aristoteles praescripsit puellae decimum octauum, viro trigesimum quintum, et 685 Romani Aprilem et Iunium existimabant auspicatum nuptiis, Maium inauspica- 686 tum. 687 [829] 26 Percontanti quid nam vellet vt colaphum acciperet, ‘Galeam’ 688 inquit. Et hic iocus est ab inexpectato. Nam ille expectabat, quid mercedis pete- 689 ret pro colapho. 690 [830] 27 Quum videret adolescentem quempiam sese ornantem, ‘Si ad 691 viros,’ inquit, ‘frustra; si ad foeminas, iniuste’. Hoc dictum festiuius est Graecis 692 ob vocum affinitatem âtuxe⁄v et âdike⁄v. Nam frustra se mas parat masculo, inter 693 quos non potest esse coniugium; et inique facit adolescens, si cultura formae insi- 694 diatur infirmo sexui, quum vxor non lenocinio sed honestis moribus concilianda 695 sit. 696 [831] 28 Adolescenti cuidam erubescenti atque ob id perturbato ‘Bono 697 animo es,’ inquit, ‘fili, istiusmodi est virtutis tinctura’. 698 [832] 29 Quum audisset duos legum peritos inter se contendentes, dam- 699 nauit ambos, quod alter furtum commisisset, alter non perdidisset, significans

676 sorteitatibus et ecceitatibus See Moria, ASD 684 Aristoteles … quintum Aristot. Pol. VII, IV, 3, p. 145, n.ll. 372–373: “‘Ecceitas’ (from 1335 a: ëptà (“pénte olim Spengelius”) kaì ‘ecce ipsum’) or ‘haecceitas’(from ‘haec res’) triákonta (see app. crit. in ed. O. Immisch, is Scotus’ term for the principle of individua- Lipsiae, 1929, p. 266). tion which makes a thing this particular 685–686 Romani … inauspicatum See Adag. member of a species rather than another”; p. 309 (Mense Maio nubunt malae), ASD II, 1, 149, n.l. 409: “Some call these principles of pp. 416–418. individuation ‘ecceitates’; some call them [829] ‘sorteitates’, expressing these unheard of 687–688 Percontanti … inquit Diog. Laert. VI, monstrosities in monstrous and unheard of 54. Cf. Apophth. [585], [768]. words” (Listrius). 688 Iocus ab inexpectato*. 676–679 At … cyathitates Diog. Laert. VI, 53. [830] [828] 690–691 Quum … iniuste Diog. Laert. VI, 54. 680–681 Interroganti … nunquam Diog. Laert. 690 Mollicies*. VI, 54. [831] 680–681 nondum (…) nunquam This is Traver- 696–697 Adolescenti … tinctura Diog. Laert. sari’s translation (ed. Curio, p. 198), which VI, 54. does not correspond with the Greek words 696 Pudor*. added in B. Cf. Diog. Laert., loc. cit.: mjdépw [832] (mjdépote v.l.) … mjdepÉpote (mjdépote or 698–699 Quum … perdidisset Diog. Laert. VI, mjkéti emend., see SSR V B 200). 54. 680 Matrimonium vitandum*. 698 Furacitas*. 266 APOPHTHEGMATVM LIBER III

700 vtrunque dignum exitio. Argutia dicti in hoc est: qui furatur, lucrifacit aliquid; is 701 vero cui res furto tollitur, damno afficitur. At hic absurdum quiddam acciderat: 702 alter alterius rem furatus erat, nec tamen is cui furtum est factum perdidit, quod 703 hoc ipse furatus esset, quod alter sustulit. 704 [833] 30 Percontanti quod vinum libentius biberet, ‘Alienum’ inquit. Et hic 705 tò âprosdókjton addit gratiam dicto. Aliud enim expectabat percontator, videli- 706 cet de genere vini sentiens. 707 [834] 31 Cuidam ipsi dicenti ‘Plurimi te derident’, ‘At ego’ inquit ‘non deri- 708 deor’. Id autem videtur âdúnaton, vt aliquis te percutiat, tu tamen non percutia- 709 ris; sed Diogenes negauit se derideri, siue quod non esset deridiculus, siue quod 710 existimaret hominum irrisionem nihil ad se pertinere. 711 [835] 32 Dicenti miserum esse viuere ‘Non’ inquit ‘viuere miserum est, sed 712 male viuere miserum est’. Vulgus miseram appellat vitam laboribus, doloribus, 713 morbis, damnis, exiliis multisque hoc genus incommodis obnoxiam. At philoso- 714 phus nihil malum aut miserum esse ducebat, nisi quod cum turpitudine coniunc- 715 tum esset. 716 [836] 33 Erat Diogeni seruus nomine Manes. Is quum profugisset a 717 domino, admonuerunt amici vt fugitiuum inuestigaret. ‘At ridiculum,’ inquit 718 Diogenes, ‘si Manes absque Diogene viuat, Diogenes absque Mane viuere non 719 possit’. At multi seruos insequuntur vt vlciscantur; Diogenes spectabat vsum. 720 Melior autem philosophus est qui paucioribus eget. Nolebat itaque hic seruo 721 videri deterior. 722 [837] 34 Quodam tempore prandebat oleas; mox inductam placentam 723 abiecit accinens illud e tragoedia:

~~724 ÈW zéne, turánnoiv êkpodÑn kaqístaso, id est 725 Procul a tyrannis temet, hospes, auferas,~~

~~724 zéne A B: zeúe C.~~

700–703 Argutia … sustulit The anecdote deals [836] with mendacity, not with theft or profit see- 716–719 Erat … possit Diog. Laert. VI, 55. king. Diogenes considers both lawyers right 719 Frugalitas*. away as liars because of the reputation of their [837] profession. Cf. Aegidius Menagius, Observa- 722–728 Quodam … agitabat Diog. Laert. VI, 55. tiones et emendationes in Diogenem Laertium, 722 Delitiae spretae*. Leopardus already ques- ed. H.G. Huebner, II, Lipsiae, 1833, p. 43, who tioned the correctness of Er.’ interpretation refers to the sentence of the monkey, passing (Emend. et misc. IX, 6), referring to an anec- judgement on the wolf and the fox in Phaedr. dote about Philoxenus, who disdains the I, 10: “Tu non videris perdidisse quod petis; / olives after a dish of fish had been served, Te credo surripuisse quod pulchre negas”. quoting the same words from Homer as [833] Diogenes (Athen. VI, 246 A, see Apophth., 704 Percontanti … inquit Diog. Laert. VI, 54. LB IV, 313 E, 18). Cf. transl. Goulet-Cazé Aliena dulciora*. a.o., p. 728: “Il était en train de manger des [834] olives quand on lui apporta un gâteau. Il 707–708 Cuidam … derideor Diog. Laert. VI, 54. lança son olive et dit: …”. 707 Neglectus iniuriarum*. 724 ÈW zéne … kaqístaso Eur. Phoen. 40: … [835] meqístaso, which reading is also found in 711–712 Dicenti … est Diog. Laert. VI, 55. Diogenes Laertius. Er. found kaqístaso in 711 Vita misera*. Traversari, ed. Curio, p. 199. APOPHTHEGMATVM LIBER III 267

~~726 item illud Homericum: 727 ‰Allote mástizin dˆ êláan, id est 728 Interdum scuticis agitabat,~~

729 se tyrannum appellans, delitiarum contemptorem, quas procul abigi volebat. 730 [838] 35 Diogenes vulgo canis dicebatur. Sunt autem canum multa genera; 731 sunt enim venatorii, sunt aucupatorii, sunt custodes ouium et aedium, sunt qui 732 habentur in delitiis. Ergo percontanti qualis ipse canis esset lepide respondit, 733 ‘Esuriens’ inquiens ‘Melitaeus, satur Molosseus’, quod cibi appetens blandiretur, 734 saturatus morderet. 735 [839] 36 Interrogatus an philosophi placentis vescerentur, ‘Omnibus,’ 736 inquit, ‘vt caeteri homines’. Rursus hic aliud respondit quam interrogabatur. 737 Quaerebat percontator an conueniret philosophis frugalitatem profitentibus vesci 738 placentis, cibis delicatorum. Diogenes eîrwneúwn ita respondit, quasi philosophi LB 185 non essent homines et tamen | vescerentur cibis humanis. [C] Siquidem animalia 740 bruta non vescuntur quibuslibet: bos comedit foenum, leo nequaquam; oues 741 amant frondes salicum, equi auenam. Quaedam aues pascuntur granis iuniperi, 742 quaedam carniuorae sunt, quaedam vescuntur piscibus. Huc allusit Diogenes. [A] 743 [840] 37 Quum aliquando Diogenes in conuiuio placentam ederet dice- 744 retque conuiuarum quispiam ‘Quid comedis, Diogenes?’, suspicans Cynicum 745 philosophum nescire quid sit placenta, ‘Panem’ inquit ‘bene pistum’, dissimulans 746 se scire quid esset. Aliis erat placenta, Diogeni panis erat, qui non edebat volup- 747 tatis gratia. 748 [841] 38 Percontanti quur caeteris mendicis benigne largirentur homines, 749 philosophis non item, ‘Quoniam’ inquit ‘sperant citius futurum vt claudi caeciue

~~727 êláan A: âláan B C; id est C: om. A B. 738 eîrwneúwn B C: om. A. 731 venatorii … aucupatorii Ac B C: venato- 739 tamen B C: ideo non A. rum … aucupatorum A. 749 sperant C: credunt A B.~~

727 ‰Allote … êláan Diog. Laert., loc. cit.: kaì 735 Philosophus homo*. ãllote· Mástizen dˆ êláan. Cf. Hom. Il. V, [840] 366; VIII, 45: Mástizen dˆ êláan … Er. 743–745 Quum … pistum Athen. III, 113 F. Cf. considered ‰Allote a part of the quotation, Adag. 2176 (Album panem pinso tibi), ASD following Traversari, ed. Curio, p. 199. Er.’ II, 5, p. 146, ll. 993–995. reading mástizin is no printing error, as 743 Dissimulatio*. appears from his translation. He possibly 743–745 diceretque … placenta Athen., loc. missed the ambiguity of êláan (inf. pres. of cit.: Diogénjv plakoÕntá pote êsqíwn ên êlaúnw and acc. sg. of êláa), though his deípnwç lábrwv pròv tòn punqanómenon explanation of the apophthegm from Athe- ∂legen ãrton êsqíein kal¬v pepoijménon. naeus (see above, n.l. 722) is correct. The question, I suppose, rather expressed [838] astonishment about the fact that Diogenes 730 Canis Diogenes*. was greedily (lábrwv, not translated by Er.) 732–733 percontanti … Molosseus Diog. Laert. eating cake. VI, 55. 745–747 dissimulans … gratia Diogenes just 733 Melitaeus … Molosseus A lapdog and its parries the criticism with a quip. opposite. [841] [839] 748–750 Percontanti … philosophi Diog. Laert. 735–736 Interrogatus … homines Diog. Laert. VI, 56. VI, 56. 749 Salse*. 268 APOPHTHEGMATVM LIBER III

750 fiant quam philosophi’. Qui miserentur afflictorum, quales fere sunt mendici, 751 faciunt hoc contemplatione communis hominum sortis; ita caeco opitulantur 752 cogitantes ‘Hoc ipsum mihi poterit accidere’. De philosopho non item cogitant. 753 Dictum festiuius est ob abusum verbi ‘sperant’: vt philosophus fias sperari potest, 754 caecitatem aut claudicationem nemo sperat. 755 [842] 39 Diogenes poscebat aliquid ab homine auaro; quem vbi videret 756 contantem ac negaturo similem, ‘O homo,’ inquit, ‘ad cibum te postulo, non ad 757 cyppum’, vt qua licet Graecarum vocum affinitatem reddam. Graecis enim et 758 trof® cibus est et taf® sepultura. 759 [843] 40 Cuidam obiicienti quod aliquando falso signasset monetam (nam 760 hanc ob rem, vt dictum est, iussus est exulare), ‘Fateor’ inquit ‘fuisse tempus, quo 761 talis eram qualis tu nunc es; qualis autem ego nunc sum, tu nunquam futurus es’. 762 Notabat eos qui iuuentutis errores in aliis reprehendunt, quum ipsi ne in senec- 763 tute quidem corrigant suos. 764 [844] 41 Alteri cuidam hoc ipsum opprobranti crimen iuuentutis obtentu 765 defendit, dicens: ‘Tum celerius reddebam lotium, nunc non item’. Cynica circui- 766 tione notauit iuuenilem aetatem, quae facilius reddit humorem vesicae, quum 767 senibus molesta sit dysuria. 768 [845] 42 Myndum aliquando profectus quum videret portas amplas ac 769 magnifice extructas, quum oppidum esset exiguum, ‘Viri’ inquit ‘Myndii, clau- 770 dite portas ne ciuitas vestra egrediatur’, notans oppidum tam esse pusillum, vt 771 per portas egredi posset. 772 [846] 43 Conspiciens furem purpurae comprehensum, Homericum car- 773 men in eum detorsit. ‰Ellabe, inquit, te

~~774 porfúreov qánatov kaì mo⁄ra krataiß, id est 775 Te mors purpurea apprendit violentaque Parca.~~

~~776 [847] 44 Craterus [B] Alexandri Magni praefectus, [A] homo praediues, 777 inuitarat Diogenem vt ad se commigraret; cui respondit: ‘Malo Athenis salem~~

~~758 est B C: om. A.~~

[842] 768–770 Myndum … egrediatur Diog. Laert. 755–757 Diogenes … cyppum Diog. Laert. VI, 56. VI, 57. 755 Contanter dare*. 768 Ridiculum*. [843] [846] 759–761 Cuidam … es Diog. Laert. VI, 56. 772–775 Conspiciens … Parca Diog. Laert. VI, 57. 759 Error correctus*. 773 Facete*. 759–760 nam … exulare See Apophth. [799], ll. 774 ‰Ellabe (…) porfúreov … krataiß Hom. 546–547. Il. V, 83. [844] [847] 764–765 Alteri … item Diog. Laert. VI, 56. 776–778 Craterus … mensa Diog. Laert. VI, 764 Error iuuenilis*. 57. Cf. Adag. 2633 (Salem lingere), ASD II, 6, 765 Tum … lotium The dictum refers to bed- p. 443. wetting by children: Kaì gàr êneoúroun 776 Libertas*. q¢tton, i.e. “En effet avant je pissais au lit” Alexandri … praediues Explanation inserted (transl. Goulet-Cazé a.o., p. 729). into the paraphrased text by Er. Craterus [845] died in 321. APOPHTHEGMATVM LIBER III 269

778 lingere quam apud Craterum opipara frui mensa’, sentiens libertatem quamuis 779 inopem omnibus diuitum delitiis praeferendam, vbi minuitur libertas. 780 [848] 45 Anaximenes rhetor obeso aqualiculo erat onustus. Hunc adiens 781 Diogenes ita loquutus est: ‘Impartire nobis tenuibus et ventrem. Nam et ipse 782 leuaberis onere et nobis commodabis’. 783 [849] 46 Cum oraret aliquando Anaximenes, Diogenes praetendens per- 784 nam auditores in se conuertit. Ob id indignatus Anaximenes obticuit, ab audito- 785 rio destitutus. Tum Diogenes ‘Anaximenis’ inquit ‘disputationem oboli precium 786 dissoluit’, significans illum de rebus friuolis disseruisse, quae non admodum 787 attentos haberent auditores. 788 [850] 47 Quibusdam obiicientibus quod in foro cibum caperet, ‘Quid 789 mirum?’ inquit, ‘In foro esurio’, ratiocinatus a relatiue oppositis. Si fames non 790 vrgeret hominem in foro, fortassis absurdum esset in foro vesci. Sed eodem colore 791 se tueri potuerat in foro deiiciens aluum aut vrinam reddens. 792 [851] 48 Sunt qui et illud asscribant Diogeni. Plato offendens illum lauan- 793 tem olera, dixit illi ad aurem: ‘Si Dionysio morem gessisses, profecto non lauares 794 olera’. Diogenes vicissim Platoni in aurem dixit: ‘Si tu lauares olera, Dionysio 795 non inseruisses’. Verum hoc videtur effictum ad similitudinem illius quod ante 796 retulimus de Aristippo, quemadmodum et hoc quod subiiciam. 797 [852] 49 Cuidam dicenti ‘Multi te derident, o Diogenes’, ‘Et illos’ inquit LB 186 ‘fortassis asini’. Altero subiiciente ‘Sed | illi non curant asinos’, ‘Nihilomagis’ 799 inquit ‘ego ipsos’. Asinis irrisionem tribuit, quod subinde nudatis dentibus irri- 800 sionis speciem praebeant. Quin et deridentes quempiam mota ab aure manu imi- 801 tantur asininas auriculas. Videtur igitur et asinus motis auriculis irridere 802 homines; nemo tamen offenditur.

~~780 Anaximenes A B: Anaximes C. 801 irridere A–D: ridere BAS LB.~~

[848] considered Apophth. [852] a parallel version 780–782 Anaximenes … commodabis Diog. of [834]. Er. noted other instances of imita- Laert. VI, 57. tion in Apophth. [858], ll. 828–829, and [885], 780 Obesitas*. ll. 944–945. Anaximenes From Lampsacus (c. 380–320). [852] [849] 797–799 Cuidam … ipsos Diog. Laert. VI, 58. 783–786 Cum … dissoluit Diog. Laert. VI, 57. 797 Irrisio contempta*. 783 Ridiculum*. 798–799 Altero subiiciente (…) inquit Accord- 784 Anaximenes See Apophth. [848], n.l. 780. ing to the punctuation in Marcovich’s edi- [850] tion âllˆ o∆te êke⁄noi t¬n ∫nwn êpistréfon- 788–789 Quibusdam … esurio Diog. Laert. VI, tai is a part of Diogenes’ reply. According to 58. Brugnoli’s edition Traversari ascribed these 788 Vesci in publico*. words to the adversary: “Dicenti cuidam [851] complures te irrident: et illos inquit forte 792–795 Sunt … inseruisses Diog. Laert. VI, 58. asini: sed non illi asinos curant subdidit ille: 792 Libertas*. neque ego illos respondit”. Curio deleted 795–796 quod … Aristippo See Apophth. [642]. “subdidit ille”, but maintained “respondit” quemadmodum … subiiciam Er. probably (p. 200). 270 APOPHTHEGMATVM LIBER III

803 [853] 50 Conspicatus adolescentulum philosophiae dantem operam, 804 ‘Euge,’ inquit, ‘corporeae formae amatores ad animi pulchritudinem auocas’, sen- 805 tiens illum hoc agentem vt animum virtutibus et honestis disciplinis exornaret, 806 hoc consequuturum vt longe meliores amicos sit habiturus. Nihil enim sapientia 807 pulchrius, nihil virtute amabilius. 808 [854] 51 Solent olim a periculis seruati in templis suspendere donaria, velut 809 incolumitatem suam diis acceptam ferentes. Proinde quum Samothracen pro- 810 fecto ostenderentur illi donaria quae e bello, morbo, nauigatione alioue discri- 811 mine seruati dicarant, ‘Atqui’ inquit Diogenes ‘multo plura essent, si qui seruati 812 non sunt ista dedicassent’. Sensit, opinor, eos qui seruarentur casu seruari, non 813 deorum beneficio. Quod si diis imputandum est si quis seruatur, iisdem impu- 814 tandum est quod plures pereunt quam seruantur. Sunt qui hoc tribuant Diagorae 815 Melio impio. Samothraces autem magna in hisce rebus superstitione laborabant. 816 [855] 52 Adolescenti formoso ad conuiuium eunti ‘Deterior’ inquit ‘redi- 817 bis’. Reuersus a conuiuio adolescens quum Diogeni dixisset ‘Iui nec redii dete- 818 rior’, inquit ‘Xeírwn menoÕn’, id est ‘Deterior igitur’, indicans fieri non posse, 819 quin adolescens e luxurioso temulentoque conuiuio redeat deterior. 820 [856] 53 Diogenes ab Eurytio petiit quiddam magni; qui quum ex more 821 his verbis negaret ‘Faciam, si mihi persuadere possis’, ‘Si possim,’ inquit Dio-

804 amatores A B: auditores C. deterior, nihil aliud respondit quam Deterior 817–818 nec … igitur B C: inquit, nec redii A. [853] pun on xeírwn/Xeírwn (see Apophth. [813]), 803–804 Conspicatus … auocas Diog. Laert. VI, 58. and Eûrutíwn, the name of another centaur, 803 Animi cultus*. whose drunkenness caused disaster (Hom. [854] Od. XXI, 295–304; cf. Myth. Lex. I, 1434, ll. 808 Anathemata*. 8–11: Eurytion derived from eŒ and Åutóv). 809–812 quum … dedicassent Diog. Laert. VI, 59. Er. was misled by Traversari’s translation, as 809–811 quum … dicarant This part of the already noticed by Nannius, Miscellanea, pp. apophthegm differs from Laertius’ version, 247–248. Traversari erroneously considered which reads: Qaumáhontóv tinov tà ên Samo- Eûrutíwn dé as the beginning of the next qrákjÇ ânaqßmata. apophthegm: “… Illo redeunte et postridie 811–812 si … dedicassent Diog. Laert., loc. cit.: sibi dicente, et abii et deterior effectus non eî kaì oï m® swqéntev ânetíqesan, i.e. “si les sum, deterior inquit. Postulabat ab Eurytio gens qui n’ont pas été sauvés en avaient difficile quiddam …” (ed. Curio, p. 200). offert aussi” (transl. Goulet-Cazé a.o., p. He also omitted the negation in Diogenes’ 730). Traversari’s translation is confusing: “si reply. The Greek phrase Er. added in B does et qui seruati non sunt, ea dedicassent” (ed. not include this negation either. The reading Curio, p. 200). menoÕn is not found in Froben’s editio prin- 814–815 Sunt … impio Diog. Laert. VI, 59; see ceps, nor mentioned in ed. Marcovich or SSR Cic. Nat. III, 89. Diagoras of Melos, a lyric V B 485. poet (5th cent.), was nicknamed ö ãqeov. [856] 815 Samothraces … laborabant On the cult of 820–822 Diogenes … suspenderes Diog. Laert. the Cabiri on Samothrace (island in the VI, 59. Aegean Sea) see RE X, 1423–1437. 820 Diogenes … magni Diog. Laert., loc. cit.: [855] Dúskolon ≠Çtei, i.e. ‘He asked a sorehead for 816–818 Adolescenti … igitur Diog. Laert. VI, 59. charity’. See Apophth. [855], n.l. 818. 816 Conuictus improbus*. ex more Inserted into the paraphrased text by 818 Xeírwn … igitur Diog. Laert., loc. cit.: Er. Xeírwn mèn o∆, Eûrutíwn dé. Er. missed the 821 Libere*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 271

822 genes, ‘iam pridem tibi suasissem, vt te suspenderes’. Hic praeter Cynicam liber- 823 tatem nihil est quod mireris. 824 [857] 54 Inuiserat Lacedaemonem. Inde Athenas reuersum percontabantur, 825 vt fit, quo iret et vnde veniret. ‘A viris’ inquit ‘ad foeminas’, notans Atheniensium 826 delitiis effoeminatos mores, quum Lacedaemonii dure instituerentur. 827 [858] 55 Redeuntem ex Olympiis quidam interrogabant, vidissetne illic 828 multam turbam. ‘Turbam’ inquit ‘plurimam, sed homines perpaucos’. Et hoc 829 imitatum apparet ex eo quod supra dictum de balneo. 830 [859] 56 Eos qui per luxum in coquos, nepotes, scorta et adulatores facul- 831 tates suas profunderent, similes dicebat arboribus per praecipitia nascentibus, 832 quarum fructus homo non gustaret, sed a coruis et vulturibus ederentur, sentiens 833 eos qui gulae ventrique seruiunt non esse homines. 834 [860] 57 Graeci si cui precantur exitium, iubent abire ad coruos, êv kóra- 835 kav. At Diogenes dicere solet multo periculosius esse incidere in assentatores 836 quam in coruos. Dicti iucunditas perit nobis, quae est in Graecarum vocum affi- 837 nitate. Nam illi kórakav appellant coruos et vnica literula mutata kólakav dicunt 838 adulatores. Hoc dictum tribuitur et Antistheni. 839 [861] 58 Phryne meretrix Delphis Venerem auream dicauit. Eam videns 840 Diogenes asscripsit elogium ‘Ex Graecorum intemperantia’. Arguebat enim Grae- 841 cos supra modum libidini deditos esse, quod scortum e turpi quaestu tantum 842 auri collegisset. 843 [862] 59 Sunt qui et illud illi attribuant. Cum Alexander Magnus ad Dio- 844 genem venisset eumque salutasset, percontatus est Diogenes quis esset; quumque

~~824 percontabantur A B: percontabatur C. 837 kólakav B C: kolákav A.~~

[857] [860] 824–825 Inuiserat … foeminas Diog. Laert. VI, 834–835 Graeci … kórakav See the adage men- 59. tioned below, n.ll. 835–836. 824 Delitiae*. 834 Adulatio*. [858] 835–836 At … coruos Athen. VI, 254 C. Cf. 827–828 Redeuntem … perpaucos Diog. Laert. Adag. 1096 (Ad coruos), ASD II, 3, p. 120, ll. VI, 60. 532–534, with the explanation “quod hi et 828 Homines pauci*. viuos et bonos etiam viros deuorarent” (ll. 828–829 Et … balneo See Apophth. [761]. Er. 534–535), which is taken from the same pas- noted other instances of imitation in sage from Athenaeus. Apophth. [851], ll. 795–796 and [885], ll. 838 Hoc … Antistheni Diog. Laert. VI, 4, see 944–945. Apophth., LB IV, 325 E–F, Antisthenes 13. [859] [861] 830–832 Eos … ederentur Diog. Laert. VI, 60. 839–840 Phryne … intemperantia Diog. Laert. 830 Profusio*. VI, 60. 830–831 Eos … profunderent Diog. Laert., loc. 839 Phryne Athenian courtesan (4th cent.). cit.: Toùv âsÉtouv. Cf. perhaps Stob. IV, 31, [862] 48: êkeínouv te tòn ploÕton … kólazi dè kaì 843–846 Cum … canis Diog. Laert. VI, 60. pórnaiv kaì ta⁄v aîsxrotátaiv ™dona⁄v kaì 843–845 Cum … respondisset The paraphrased kenwtátaiv dózaiv xorjge⁄n. text does not mention Diogenes’ question: 831 arboribus Diog. Laert., loc. cit.: suka⁄v, ˆAlezándrou potè êpistántov aût¬ç kaì eîpon- Stob., loc. cit.: déndroiv kaì âmpéloiv. tov … . 272 APOPHTHEGMATVM LIBER III

845 ille respondisset ‘Ego sum Alexander ille rex’, ‘At ego’ inquit ‘sum Diogenes ille 846 canis’, non minus superbiens sua libertate quam Alexander suo regno. Interroga- 847 tus ob quae facta canis nomen vulgo sortitus esset, ‘Quoniam dantibus blandior,’ 848 inquit, ‘non dantibus oblatro, malos etiam mordeo’. 849 [863] 60 E ficu quadam fructus decerpenti Diogeni quum horti custos 850 dixisset ‘Ex ista arbore ante paucos dies homo quidam se suspendit’, ‘At ego’ 851 inquit ‘illam purgabo’. Arbitrabatur ille fore vt Diogenes admonitus abstineret a 852 funesta arbore, quae gestasset cadauer. At ille liber ab omni superstitione nihilo 853 impuriores fructus arbitrabatur. 854 [864] 61 Animaduertens Olympionicen quendam oculos defigere in scor- 855 tum, adeo vt praeteritum capite reflexo intueretur, ‘Ecce’ inquit ‘vt aries Martius LB 187 a puella publica | obtorto collo vinctus abducitur!’ Ridiculum existimabat certare 857 cum electis viris et a vili puella veluti captiuum trahi sine funibus. 858 [865] 62 Formosa scorta similia dicebat mulso letalibus venenis temperato, 859 quod adferrent quidem initio voluptatem, sed quam perpetuus dolor consequere- 860 tur. 861 [866] 63 Quum in publica via pranderet multique cingerent illum ob spec- 862 taculi nouitatem ac subinde acclamarent ‘Canis, canis!’, ‘Imo’ inquit ‘vos potius 863 estis canes, qui prandentem circumstatis’. Nam id canibus cum primis familiare. 864 [867] 64 Quum mentio fieret de puero stuprato, Diogenes interrogatus 865 cuias esset lusit ex ambiguo dicens ‘Tegeates’. Nam Tegea ciuitas est Arcadiae. 866 Tegos autem interdum id quod lupanar; vnde Tegeatem dixit philosophus scor- 867 tum publicum.

~~854 Olympionicen scr. [cf. Apophth. [800], 856 obtorto A: oborto B C; vinctus B C: victus l. 552]: Olympionice A, Olympionicem A. B C. 866 id A–C: idem D–LB.~~

845 Libertas*. collum captus abducitur”. 846–848 Interrogatus … mordeo Diog. Laert. obtorto collo Cf. Adag. 3850 (Obtorto collo), VI, 60. ASD II, 8, p. 203, l. 565: “Qui vi compellitur [863] obtorto collo trahi dicitur”. Translating Plu- 849–851 E ficu … purgabo Diog. Laert. VI, 61. tarch’s version of the anecdote Er. used the 850 Superstitio nulla*. same expression (Plut. Mor. 521 B, De curio- [864] sitate 12; ASD IV, 2, p. 300, l. 296). 854–856 Animaduertens … abducitur Diog. [865] Laert. VI, 61. 858 Formosa … temperato Diog. Laert. VI, 61. 855 Voluptas*. Cf. Adag. 758 (Letale mulsum), ASD II, 2, p. adeo … intueretur Inserted into the para- 282–284. phrased text by Er. Scortum*. 856 obtorto … abducitur Diog. Laert., loc. cit.: [866] traxjlíhetai, i.e. his neck is being twisted, 861–863 Quum … circumstatis Diog. Laert. VI, i.e. he is overpowered, like a victim or a 61. wrestler (see Liddell-Scott s.v. traxjlíhw 862 Libere*. III). The verb does not imply that the one [867] who is overpowered is led away (abducitur, 864–865 Quum … Tegeates Diog. Laert. VI, cf. trahi in l. 857). Er. was possibly influ- 61. enced by Traversari, ed. Curio, p. 200: “per 866 Ambigue*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 273

868 [868] 65 Videns quendam iam artem medendi profitentem, qui prius fue- 869 rat palaestrites, sed ignauus, dixit illi: ‘An eos qui te hactenus deiecerunt nunc 870 vicissim deiicies?’ Deiicit luctator quem superat, et deiicit medicus quos in lec- 871 tum coniicit aut etiam in sepulchrum. Sensit autem Diogenes illum tam malum 872 esse medicum, quam fuerat ignauus palaestrites. Similis iocus est apud Martialem 873 de eo qui ex medico factus hoplomachus non aliud faceret hoplomachus quam 874 quod fecerat medicus. 875 [869] 66 Ad puerum spurium [B] ex meretrice natum [A] lapillos iacien- 876 tem in populum ‘Caue,’ inquit, ‘ne patrem ferias’. Erat enim e scorto natus atque 877 ob id incerto patre. 878 [870] 67 Quibusdam praedicantibus eius benignitatem, qui Diogeni quid- 879 dam donarat, ‘Quin et me’ inquit ‘laudatis, qui accipere merui?’ Plus enim est 880 meruisse beneficium quam dedisse, iuxta illud Publii Mimi: 881 Beneficium dando accepit, qui digno dedit. 882 883 [871] 68 Ei qui pallium a Diogene repetebat lepidissime respondit ‘Si donasti, habeo; si commodasti, vtor’, significans sibi non in animo reddere, siue 884 dono siue commodato accepisset. Turpe est reposcere quod dono dederis, et 885 inhumanum est eripere quo vtenti est opus. 886 [872] 69 Quum supposititius quidam de Diogene dixisset ‘Aurum habet in 887 pallio’, recte regessit in illum conuitium, ‘Ideo’ inquiens ‘supposito indormio’. 888 Supposititii partus dicuntur, qui simulantur esse nati ex vtero vnde non prodie- 889 runt. Indormimus thesauro seruandi gratia et indormimus ei quod negligimus. 890 Diogenes autem pallium habebat noctu pro culcitra. 891 [873] 70 Percontanti quid lucri caperet ex philosophia, ‘Vt nihil’ inquit 892 ‘aliud, certe hoc, quod ad omnem fortunam paratus sum’. Hoc dictum vix sapit 893 Diogenem, quanquam illi asscribitur. 894 [874] 71 Interrogatus a quopiam cuias esset, respondit kosmopolítjv, id est 895 ciuis mundi, significans philosophum, vbicunque locorum agat, in sua patria 896 viuere.

~~883 non B C: non esse A.~~

[868] 882–883 Ei … vtor Diog. Laert. VI, 62. 868–870 Videns … deiicies Diog. Laert. VI, 62. [872] 868 Medicus malus*. 886–887 Quum … indormio Diog. Laert. VI, 872–874 Similis … medicus Mart. VIII, 74. 62. [869] [873] 875–876 Ad … ferias Diog. Laert. VI, 62. 891–892 Percontanti … sum Diog. Laert. VI, [870] 63. 878–879 Quibusdam … merui Diog. Laert. VI, 891 Philosophus*. 62. [874] 879 Beneficium meritum*. 894–895 Interrogatus … mundi Diog. Laert. 881 Beneficium … dedit Publil. Syr. B 12. VI, 63. [871] 894 Omne solum forti patria*. Ov. Fast. I, 493. 274 APOPHTHEGMATVM LIBER III

897 [875] 72 Cum aliquando stipem posceret, ita êranárxjn, id est qui stipibus 898 erogandis erat praefectus, Homerico carmine compellauit: 899 Toùv ãllouv ênárihˆ, âpò dˆ ÊEktorov ÷sxeo xe⁄rav, id est 900 Despolia reliquos, teneas sed ab Hectore dextram.

901 Dicti festiuitas in hoc est, quod pro êránihe dixit ênárihe, quorum prius est ‘Da 902 stipem’, alterum ‘Armis spolia’, se Hectoris nomine signans. Spoliat autem qui 903 negat egenti. Et solet hoc hominum genus esse furax. 904 [876] 73 Scorta dicebat esse regum reginas, quod ab his quicquid collibuis- 905 set peterent et impetrarent. Nam ideo regum reginas appellabat, non quod essent 906 pares vxoribus, sed quod in ipsos reges regnum exercerent. Reges a populo non 907 semper obtinent quod exigunt; at scorto nihil negatur. Tales opinor olim fuisse 908 reges barbaros. 909 [877] 74 Athenienses per adulationem decreuerunt, vt Alexander pro 910 Libero patre haberetur et coleretur. Hunc honorem irridens Diogenes ‘Et me’ 911 inquit ‘Serapin facite’. Vt enim Bacchus inter Satyros est, ita Serapis ab Aegyptiis 912 specie bouis colitur. 913 [878] 75 Obiurgatus quod intraret loca spurca ac parum honesta, ‘Et sol’ 914 inquit ‘subit latrinas, nec tamen inquinatur’. Sensit probum virum non fieri dete- 915 riorem ob loci infamiam. | LB 188 [879] 76 Quum in phano coenaret eique panes sordidi essent appositi, 917 abiecit illos e phano, dicens in templum nihil oportere ingredi sordidum.

[875] 90. See the Teubner edition of the Iliad, ed. 897–900 Cum … dextram Diog. Laert. VI, 63. Martin L. West, II, München-Leipzig, 2000, 897–898 Cum … compellauit Diog. Laert., loc. app. crit., p. 103, and Hicks’s note ad Diog. cit.: ‰Eranón pote âpaitoúmenov (aîtoúmenov Laert. VI, 63 in the Loeb edition. v.l.) pròv tòn êranárxjn ∂fj …, i.e. ‘When ênárihˆ Diog. Laert., loc. cit.: êránihˆ (ênárihˆ he was asked for a contribution, he said to v.l.), Curio: ênáruhˆ. the collector …’. According to Traversari’s [876] translation Diogenes was the one who asked 904–905 Scorta … impetrarent Diog. Laert. VI, for a gift: “Cum stipem aliquando posceret 63. ait egrotanti …” (ed. Brugnoli). A. Sottili 904 Scortum imperiosum*. quotes from Traversari’s autograph the cor- [877] rect reading “eroganti” (Il Laerzio latino e 909–911 Athenienses … facite Diog. Laert. VI, greco e altri autografi di Ambrogio Traversari, 63. in: R. Avesani a.o. (eds.), Vestigia: Studi in 911–912 Vt … colitur On the interpretation of onore di Giuseppe Billanovich, II, Roma, the apophthegm see J. Servais, Alexandre- 1984, p. 724). The transcriber’s or printer’s Dionysos et Diogène-Sarapis. A propos de error influenced Curio’s version: “Cum sti- Diogène Laërce, VI, 63, AC 28 (1959), pp. pem aliquando posceret aegrotanti, ait, …” 98–106. (p. 201). Notably Curio added pròv tòn [878] êranárxjn in the margin, referring to “aegro- 913–914 Obiurgatus … inquinatur Diog. Laert. tanti”. This enabled Er. to correct Curio on VI, 63. this point. 913 Locus non contaminat*. 898 Facete*. [879] 899 Toùv … xe⁄rav Hom. The line is not 916–917 Quum … sordidum Diog. Laert. VI, found in the Iliad. In the past some editors 64. added it either after Il. XVI, 82 or after XVI, 916 Pura sacra*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 275

918 [880] 77 Cuidam procaciter interroganti quur quum nihil sciret se philo- 919 sophum profiteretur, ‘Si philosophum’ inquit ‘simulo, hoc ipsum est philoso- 920 phari’, subnotans philosophiam rem esse vsque adeo difficilem, vt eam vel simu- 921 lare magna sit philosophiae pars. Quemadmodum multum regis habet, qui scite 922 regis personam possit gerere. Et qui simulat, imitatur; at imitari philosophos est 923 philosophari, hoc est philosophiae studiosum esse. 924 [881] 78 Quidam adduxit puerum ad Diogenem, vt illius doctrinae fieret 925 particeps. Vt autem illum philosopho commendaret, dixit eum excellenti ingenio 926 optimisque moribus praeditum esse. Hic Diogenes: ‘Quid igitur eget mei?’ 927 Notauit immodicum laudatorem, qui hoc tribueret adolescenti, cuius adipiscendi 928 gratia solent pueri tradi philosophis. Satis erat probam indolem bonamque spem 929 in puero praedicare. 930 [882] 79 Qui de virtute loquerentur nec recte viuerent, eos dicebat citharae 931 similes, quae sono prodesset aliis, ipsa nec sentiret nec audiret quicquam. Hoc 932 dictum non multum abludit a dicto beati Pauli de cymbalo tinniente. 933 [883] 80 Quodam die quum populus theatrum egrederetur, ipse aduersus 934 populum nitens ingrediebatur. Interrogatus quur id faceret, ‘Hoc’ inquit ‘in omni 935 vita facere studeo’, sentiens hoc esse philosophari, in omnibus actionibus quam 936 maxime a multitudine dissidere, propterea quod vulgus hominum cupiditatibus 937 agitur, non ratione. 938 [884] 81 Conspecto adolescentulo cultu gestuque parum virili, ‘Non te 939 pudet’, inquit, ‘qui peius tibi velis quam ipsa natura voluit? Siquidem illa te virum 940 fecit, tu teipsum refingis in foeminam’. Id in plerosque dici potest, quos quum 941 natura crearit homines, ipsi sua sponte degenerant in pecudes. 942 [885] 82 Quum videret cantorem quendam vaecordem ac moribus incom- 943 positis aptare psalterium, ‘Non te tui pudet,’ inquit, ‘qui sonos ligno aptare noris, 944 vitam ad rectam rationem componere nescias?’ Et hoc apophthegma ex superio- 945 ribus videtur effictum.

~~922 at A–D: aut BAS LB. 925 eum A–D: illum BAS LB. 924 adduxit A B: abduxit C.~~

[880] 933–935 Quodam … studeo Diog. Laert. VI, 64. 918–920 Cuidam … philosophari Diog. Laert. 933 Vulgo nihil recte placet*. VI, 64. [884] 918 Philosophiae simulatio*. 938–940 Conspecto … foeminam Diog. Laert. [881] VI, 65. 924–926 Quidam … mei Diog. Laert. VI, 64. 938 Degeneratio*. 924 Laus immodica*. [885] [882] 942–944 Quum … nescias Diog. Laert. VI, 65. 930–931 Qui … quicquam Diog. Laert. VI, 942 Optima negligimus*. 64. 944–945 Et … effictum See Apophth. [719], ll. 930 Doctrina sine moribus*. 76–78. Er. noted other instances of imitation 931–932 Hoc … tinniente 1. Cor. 13, 1. in Apophth. [851], ll. 795–796, and [858], ll. [883] 828–829. 276 APOPHTHEGMATVM LIBER III

946 [886] 83 Dicenti cuidam, quem ad sapientiae studium hortabatur, ‘Non 947 sum idoneus philosophiae’, ‘Quid igitur viuis,’ inquit, ‘si tibi nulla recte viuendi 948 cura est?’ Non enim in hoc viuit homo, vt viuat tantum, sed vt discat recte 949 viuere. Natura dat viuere, philosophia dat recte viuere. Natura gignit ad virtutem 950 dociles, doctos non gignit. 951 [887] 84 Ad eum qui patrem despiciebat ‘Non te pudet’ inquit ‘eum 952 contemnere, cui debes hoc ipsum quod tibi places?’ Dicti gratia sita est in allu- 953 sione contrariorum. Pugnant inter sese despectui esse et sibi placere. 954 [888] 85 Audiens adolescentem honesta specie verbis parum honestis vten- 955 tem, ‘Non te pudet,’ inquit, ‘qui ex eburnea vagina plumbeum educas gladium?’ 956 Ebur olim in summo erat precio. Animus corpore tegitur; is in oratione relucet. 957 [889] 86 Quum illi quispiam probri vice obiecisset quod in caupona bibe- 958 ret, ‘Et in tonstrina’ inquit ‘tondeor’, significans nihilo minus honestum bibere 959 quam tonderi aut radi. Quemadmodum nemo reprehendit in tonstrina radi, 960 quod is locus ei rei paratus sit, ita turpe videri non debet si quis bibat in caupona, 961 modo bibat modice. Nam immodice bibere quouis loco turpe est. 962 [890] 87 Opprobranti quod a Philippo rege pallium accepisset Homerico 963 versiculo respondit: 964 O∆toi âpóbljtˆ êstì qe¬n êrikudéa d¬ra, id est 965 Non sunt reiicienda insignia munera diuum.

966 Quod Homerus de forma corporis quae deorum munus est scripsit, hoc Dio- 967 genes detorsit ad pallium a rege datum. Idem carmen et ipse possem occinere 968 calumniantibus, quod interdum a principibus aut episcopis accipio quae dantur 969 honoris gratia. Nullus est horum a quo quicquam vnquam petii nec aperte nec 970 oblique. Quae vero volentes deferunt, libenter accipio, non tam vt munera quam 971 vt testimonia, praesertim quum illorum facultates abundantiores sint quam vt hoc damni sentiant. |

~~964 êstì … êrikudéa D–LB: êsti … êrikjdéa A–C.~~

[886] 954 Turpiloquium*. 946–948 Dicenti … est Diog. Laert. VI, 65. 956 is … relucet Cf. Apophth. [610]. 947 Vita sine literis mors*. Cf. Sen. Epist. 82, [889] 3: “otium sine litteris mors est et hominis 957–958 Quum … tondeor Diog. Laert. VI, 66. vivi sepultura”. 957 Vesci quouis loco*. 948–950 Non … gignit Cf. De pueris, ASD I, 2, [890] p. 31, l. 21: “at homines, mihi crede, non nas- 962–965 Opprobranti … diuum Diog. Laert. cuntur, sed finguntur”. VI, 66. Cf. Adag. 2714 (Quae diuinitus [887] contingunt), ASD II, 6, pp. 488–489, ll. 951–952 Ad … places Diog. Laert. VI, 65. 162–164. 951 Impietas*. 962 a Philippo Diog. Laert., loc. cit.: parà [888] ˆAntipátrou. 954–955 Audiens … gladium Diog. Laert. VI, 964 O∆toi … d¬ra Hom. Il. III, 65. 65. Cf. Adag. 625 (In eburna vagina plum- 966 forma corporis Of Paris. beus gladius), ASD II, 2, p. 152. 967 Munera regum*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 277

LB 189 [891] 88 Diogeni de non irascendo accurate disserenti adolescens quidam 974 proteruus, veluti periculum faciens an re praestaret ea quae docebat, inspuit illi in 975 faciem. Tulit hoc leniter ac sapienter: ‘Non quidem’ inquit ‘irascor, sed dubito 976 tamen an irasci oporteat’. 977 [892] 89 Conspiciens quendam meretrici supplicem, vt impetraret quod 978 petebat, ‘Quid’ inquit ‘tibi vis, miser? Praestat non impetrare quod rogas’. A 979 scorto reiici felicius est quam admitti. Et tamen plerique malum suum et 980 ambiunt instanter et magno emunt. 981 [893] 90 Cuidam habenti capillos vnguento delibutos ‘Caue,’ inquit, ‘ne 982 capitis suauiolentia vitae maleolentiam adducat’; nam Graecarum vocum iucun- 983 dam affinitatem vtcunque reddere studuimus, eûwdía et duswdían. Vnguentum 984 enim in viro arguit vitae mollitiem. Fama porro velut odor est hominis. Simile 985 quiddam dixit Martialis: 986 Neuole, non bene olet, qui bene semper olet. 987 988 [894] 91 Dicebat inter seruos ac dominos malos praeter vocabula nihil aliud interesse, nisi quod mancipia seruirent dominis, domini cupiditatibus, 989 significans vtrosque esse seruos, miseriorem tamen seruire seruitutem dominos 990 quam mancipia, si sint improbi. Nam qui ducitur affectuum arbitrio, et multos 991 habet dominos et turpes et inclementes. 992 [895] 92 Graeci mancipia, praecipue fugitiua, vocant ândrápoda, quae dic- 993 tio videtur composita ex viro et pede, quum grammatici variam reddant etymo- 994 logiam. Quum igitur quidam improbus Diogenem interrogasset quare mancipia 995 fugitiua dicerentur ândrápoda, ‘Quoniam’ inquit ‘pedes habent virorum, animum 996 autem qualem tu nunc habes, qui hoc percontaris’, sentiens illi esse mentem non 997 hominis sed pecudis.

~~983 eûwdía A B: eûwdían C.~~

[891] VI, 66. 973–976 Diogeni … oporteat Sen. Dial. V, 38, 1. 987 Seruitus vitiorum*. It seems Er. substituted this anecdote for the dominos malos Diogenes Laertius mentions one from Diog. Laert. VI, 66 which he had bad people in general, not bad masters: Toùv already rendered in Apophth. [765], ll. mèn oîkétav to⁄v despótaiv, toùv dè faúlouv 361–363. ta⁄v êpiqumíaiv douleúein ∂legen. 975 Lenitas*. [895] [892] 992 praecipue fugitiua Cf. Etym. Gud.: 977–978 Conspiciens … rogas Diog. Laert. VI, ˆAndrápodon, ö fugàv doÕlov (ed. Sturz, 66. col. 53). 977 Scortator*. Salse*. [893] 993–994 quum … etymologiam See Etym. Gud., 981–982 Cuidam … adducat Diog. Laert. VI, ed. Sturz, col. 53–54; Suid. ândrapodokápj- 66. lov 2155. 981 Vnguenta*. 994–996 Quum … percontaris Diog. Laert. VI, 986 Neuole … olet Mart. II, 12, 4 (“Postume”). 67. [894] 995 fugitiua Inserted into the paraphrased text 987–988 Dicebat … cupiditatibus Diog. Laert. by Er., cf. above, n.l. 992. 278 APOPHTHEGMATVM LIBER III

998 [896] 93 A prodigo petebat minam. Ille miratus improbam postulationem 999 rogabat: ‘Quur, quum ab aliis obolum petere soleas, a me minam petis?’ ‘Quon- 1000 iam’ inquit ‘ab aliis iterum me accepturum spero, a te vero an vnquam posthac accepturus sim, qe¬n ên goúnasi ke⁄tai’, id est in deorum genibus situm est. 2 Attexuit enim hoc Homeri hemistichium. Significauit autem homini profuso 3 periculum imminere, ne breui redigeretur ad extremam inopiam, vt ne obolum 4 quidem haberet reliquum. 5 [897] 94 Quibusdam Diogeni probro vertentibus quod peteret, quum id 6 Plato non faceret, ‘Imo’ inquit ‘petit et ille, sed 7 ‰Agxi sxÑn kefalßn, ÿna m® peuqoíaqˆ oï ãlloi, id est 8 Admoto capite, vt ne quisquam exaudiat alter.’

9 Abusus est Homerico carmine, [C] quod est Odysseae a, [A] quo significauit Pla- 10 tonem non minus esse petacem, nisi quod ille clam peteret, ipse palam. 11 [898] 95 Animaduertens quendam imperite iaculantem, proxime scopum 12 consedit. Quur id faceret interrogantibus ‘Ne forte’ inquit ‘me feriat’, significans 13 illum quiduis percussurum citius quam scopum. At alii spectatores quam possunt 14 longissime sese a scopo semouent ne feriantur. 15 [899] 96 Qui scopum non attingunt, hi vulgo âtuxe⁄n, id est frustrari 16 dicuntur. At Diogenes negauit illos frustrari qui aberrarent a scopo, sed eos qui 17 curas suas ad voluptatem velut ad scopum dirigerent. Nam ab his petunt beati- 18 tudinem, quum per eas deueniant in summam miseriam. 19 [900] 97 Interrogatus num quid mali esset mors, ‘Quo’ inquit ‘pacto 20 malum, quum praesentem non sentiamus?’ Quod autem abest, nulli malum est. 21 Dum sentit homo, viuit; nondum igitur adest mors, quae si adsit, abest sensus. 22 Malum autem non est, quod non sentitur. Hanc ratiocinationem quidam tri-

~~3 redigeretur B C: redigatur A. 17 voluptatem A–D: voluptates BAS LB. 16 aberrarent A–D: aberrant BAS LB.~~

[896] 16–17 At … dirigerent Diog. Laert. VI, 67: 998–1 A prodigo … situm est Diog. Laert. VI, Toùv êr¬ntav ∂fj pròv ™don®n âtuxe⁄n. Er. 67. followed the translation of Traversari, ed. 998 Profusio*. Curio, p. 202: “Eos qui ad uoluptatem aspi- 1 qe¬n … ke⁄tai Hom. Il. XVII, 514, etc.; cf. cerent falli ac frustrari dixit”. Cf. SSR V B Adag. 1758 (In quinque iudicum genibus 199: “ut legisse videatur [sc. Traversari] situm est), ASD II, 4, p. 186, ll. 786–789. ör¬ntav (Huebner)”. [897] 16 Voluptas*. 5–8 Quibusdam … alter Diog. Laert. VI, 67. [900] 7 ‰Agxi sxÑn … ãlloi Hom. Od. I, 157; IV, 70. 19–20 Interrogatus … sentiamus Diog. Laert. Mendicitas occulta*. VI, 68. [898] 19 Mors an mala*. 11–12 Animaduertens … feriat Diog. Laert. VI, 22–23 Hanc … Epicuro Diog. Laert. X, 125 67. Cf. Adag. 1578 (Nec propius ferire), ASD (Epicurus’ letter to Menoeceus): ö qánatov II, 4, p. 72, ll. 278–280. oûqèn pròv ™m¢v, êpeidßper ºtan mèn ™me⁄v 11 Ridiculum*. √men, ö qánatov oû párestin· ºtan dè ö qána- [899] tov par±Ç, tóqˆ ™me⁄v oûk êsmén. APOPHTHEGMATVM LIBER III 279

23 buunt Epicuro. Mors quidem mala non est, sed iter ad mortem miserum est. Id 24 si metuimus, tota hominis vita quid aliud est quam iter ad mortem? 25 [901] 98 Narrant Alexandrum Magnum adstantem Diogeni quaesisse ab 26 eo, num ipsum metueret. At ille: ‘Quid es? Bonum an malum?’ Alexander 27 respondit ‘Bonum’. ‘Quis’ inquit ‘timet bonum?’ Conuicit regem non esse 28 metuendum, nisi se malum esse profiteretur. Sed eodem enthymemate colligeret 29 deum non esse timendum. 30 [902] 99 Eruditionem omnibus hoc sermone commendabat, quod diceret LB 190 eam iuuenibus adferre sobrietatem, | senibus solatium, pauperibus diuitias, diui- 32 tibus ornamentum, propterea quod aetatem suapte sponte lubricam coherceat ab 33 intemperantia, senectutis incommoda honesto solatio mitiget, pauperibus sit pro 34 viatico (non enim egent eruditi), diuitum fortunas ornet. 35 [903] 100 Didymon, qui vulgo audiebat adulter, curabat oculum virginis. 36 Ei Diogenes dixit: ‘Vide ne corrumpas pupillam’. Hoc dictum apud nos perdit 37 suam gratiam. Apud Graecos autem kórj et virginem sonat et oculi pupillam. 38 Lusit igitur ex ambiguo Diogenes. 39 [904] 1 Admonitus a quodam ab amicis illi tendi insidias, vt caueret, 40 ‘Quid facias,’ inquit, ‘si similiter et cum amicis et cum inimicis habebimus 41 consuetudinem?’ Ab inimicis nobis cauemus, amicis fidimus. Quod si pariter ab 42 vtrisque nobis cauebimus, non est suaue viuere. 43 [905] 2 Interrogatus quid esset in vita optimum, ‘Libertas’ inquit. At vere 44 liber non est, qui seruit vitiis. Nec liber esse potest, qui multis eget; plurimis 45 autem eget auarus, ambitiosus ac deliciis deditus. 46 [906] 3 Olim in scholis pingi solent Musae ceu studiorum praesides. 47 Ingressus igitur scholam, quum videret multas Musas, discipulos admodum pau- 48 cos, dixit praeceptori ‘Cum diis multos habes discipulos’, ludens ex ambiguo ser-

~~36 perdit A–D: perdidit BAS LB. 48 Iocus ex ambiguo* A: om. B C. 45 eget Ac B C: om. A.~~

24 tota … mortem Sen. Dial. XI, 11, 2: “quid 39 Amicis fidendum*. enim est noui hominem mori, cuius tota uita [905] nihil aliud quam ad mortem iter est?” 43 Interrogatus … inquit Diog. Laert. VI, 69. [901] Libertas*. 25–27 Narrant … timet bonum Diog. Laert. Libertas Diog. Laert., loc. cit.: Parrjsía. Er.’ VI, 68. comment (At … deditus, ll. 43–45) focuses 25 Argute*. on other aspects of freedom than implied in [902] this word. Cf. Francesco Robortello, Annota- 30–32 Eruditionem … ornamentum Diog. tiones in apophthegmata ab Erasmo versa e Laert. VI, 68. Laertio, vbi Diogenis Cynici vitam describit, 30 Eruditio*. LB VIII, 590 F–591 A. Er. based himself on [903] Traversari’s translation, ed. Curio, p. 203 35–36 Didymon … pupillam Diog. Laert. VI, 68. (“libertas”), without consulting the Greek 35 Didymon Cf. Apophth. [816]. text. Iocus ab ambiguo*. [906] [904] 47–48 Ingressus … discipulos Diog. Laert. VI, 39–41 Admonitus … consuetudinem Diog. 69. Laert. VI, 68. 48 Iocus ex ambiguo*. 280 APOPHTHEGMATVM LIBER III

49 monis. Nam Graeci ‘cum diis’ dicunt pro eo quod nos dicimus ‘fauentibus diis’. 50 Interdum sun, id est cum, significat comitem: ‘cum multis te defendi’, id est 51 multi mecum te defenderunt. 52 [907] 4 Quicquid per se turpe non esset, id ne in publico quidem dicebat 53 esse turpe. Hunc igitur in morem ratiocinabatur: si prandere malum non est, nec 54 in foro prandere malum est; sed prandere nihil mali est; ergo nec in foro pran- 55 dere malum est. Hactenus tolerari poterat Cynicus syllogismus. Verum quis ferat 56 similiter colligentem: exonerare ventrem aut reddere lotium aut habere rem cum 57 vxore aut exuere vestes malum non est; ergo nec in publico malum est. Probis 58 viris vbique placet verecundia. 59 [908] 5 Dicebat vsum atque exercitationem, quemadmodum in actionibus 60 extrariis, ita et in actionibus virtutis et animi tum celeritatem quandam tum faci- 61 litatem parere. 62 [909] 6 Dicebat nec legem esse sine ciuitate, nec ciuitatem sine lege. 63 [910] 7 Nobilitatem atque hoc genus alia fortunae decora dicebat nihil 64 aliud esse quam velamenta malitiae. Diuites enim quum aliis nihilo sint meliores, 65 tamen peccant licentius, iuxta illud Flacci de diuite: 66 Et quicquid volet, hoc veluti virtute peractum 67 Sperauit magnae laudi fore. 68 Nobiles autem plerique et hodie sibi nihil non permittunt. 69 [911] 8 Quum Xeniadae seruiret, amici agebant de illo redimendo. At ille 70 ‘Nequaquam,’ inquit. ‘An nescitis leones non iis seruire a quibus aluntur, sed 71 altores potius seruire leonibus?’ Nam leo vbicunque est semper leo est.

58 Quum in foro in conspectu omnium fuisset diosi grauiter ferunt a literis naturae necessi- operatus, ‘Vtinam’ inquit ‘liceat sic perfricto tatibus auocari. A B habent post verecun- ventre a fame quietum esse!’, sentiens agita- diam, om. C. tione corporis acui stomachi orexim, a qua 62 Dicebat nec legem B C: Nec legem dicebat A. necessitate cupiebat esse liber. Itidem stu- 68 plerique B C: om. A.

[907] 59–61 Dicebat … parere Cf. Diog. Laert. VI, 52 Turpe vbique turpe*. 70. 53–55 Hunc … est Diog. Laert. VI, 69. [909] In A B there follows another apophthegm 62 Dicebat … lege Cf. Diog. Laert. VI, 72. from Diog. Laert. VI, 69; see app. crit. For [910] operor (i.e. ‘masturbor’) see ThLL IX, 2, 695, 63–64 Nobilitatem … malitiae Diog. Laert. VI, ll. 71–72. The same verb is used by Traver- 72. sari, ed. Curio, p. 203 (the apophthegm 63 Bona fortunae*. under discussion) and p. 196 (Diog. Laert. 66–67 Et … fore Hor. Serm. II, 3, 96–99: “… VI, 46, a parallel version not included by Er. quas [sc. divitias] qui construxerit, ille / cla- in any edition). Robortello’s supposition that rus erit, fortis, iustus. ‘sapiensne?’ etiam, et Er. did not understand the anecdote (Anno- rex, / et quicquid volet. hoc, veluti virtute tationes in apophth. ab Er. versa e Laertio, LB paratum, / speravit magnae laudi fore.” VIII, 591 A–592 A) was refuted by Nannius [911] (Miscellanea, p. 252). 69–71 Quum … leonibus Diog. Laert. VI, 75. [908] 69 Libertas*. APOPHTHEGMATVM LIBER III 281

72 [912] 9 Quum a letali somno esset experrectus medicusque rogaret quid 73 ageretur, ‘Recte,’ inquit, ‘nam frater fratrem amplectitur’, alludens ad Homerum, 74 qui qánaton et Àpnon germanos finxit, quod somnus mortis sit imago. 75 [913] 10 Rogatus quomodo se vellet sepeliri, iussit cadauer abiici inhuma- 76 tum. Tum amici: ‘Volucribusne et feris?’ ‘Minime vero,’ inquit, ‘sed bacillum 77 prope me quo illos abigam ponite’. Rursus illi: ‘Qui poteris? Non enim senties’. 78 ‘Quid igitur’ inquit ‘mihi ferarum laniatus oberit nihil sentienti?’ 79 [914] 11 Quum Plato laudaret quendam hoc nomine, quod erga omnes 80 esset humanissimus, ‘Quid’ inquit Diogenes ‘illi tribuendum est, qui tot annos in 81 philosophia versatus nullum hactenus affecit dolore?’, sentiens proprium philoso- 82 phi munus esse mederi vitiis hominum; id autem fieri non posse nisi metu ac 83 dolore, metu probri, dolore praesentis ignominiae. 84 [915] 12 Idem in Lacedaemone peregrinum quendam conspiciens sese stu- 85 diose ad festum diem componentem, ‘Quid facis?’ inquit, ‘An non quilibet dies 86 viro bono festus est?’ Sensit hunc mundum esse phanum deo dignum, in quo 87 constitutus homo semper honeste velut in conspectu numinis omnia cernentis 88 versari deberet. Detorsit huc prouerbium, quo dicitur pigris semper esse festum. 89 [916] 13 Dicere solet adolescentibus: ‘Meretricum domos ingredere, vt LB 191 perspicias quam viles res quanto emantur | precio’. Huc allusit Terentius: Haec 91 omnia nosse salus est adolescentulis. 92 [917] 14 Ad salutem opus esse dicebat aut fidis amicis aut acribus inimicis, 93 eo quod illi monent, hi redarguunt; vtrique diuersis quidem modis sed pariter

~~77 illos B C: om. A; ponite B C: ponito A.~~

[912] mention any reason. 72–73 Quum … amplectitur Plut. Mor. 107 [915] E–F, Consolatio ad Apollonium 12. 84–86 Idem … est Plut. Mor. 477 C, De tran- 72 Iocus in morte*. qillitate animi 20. experrectus Plut., loc. cit.: diegeírantov aûtòn 84 Festum semper sapienti*. toÕ îatroÕ. 88 prouerbium Adag. 1512 (Ignauis semper 73–74 alludens … finxit Hom. Il. XIV, 231; feriae sunt), ASD II, 4, pp. 26–28, where Er. XVI, 672. points out in the manner of Diogenes: “nam [913] vere Christianis omnis dies festus est” (p. 28, 75–78 Rogatus … sentienti Cic. Tusc. I, 104. ll. 200–201). 75 Sepultura*. [916] 75–76 iussit … inhumatum See also Diog. 89–90 Dicere … precio Plut. Mor. 5 C, De libe- Laert. VI, 79. ris educandis 7. [914] 89 Scorta*. 79–81 Quum … dolore Plut. Mor. 452 D, De 90–91 Haec … adolescentulis Ter. Eun. 940 virtute morali 12. (“nosse omnia haec”). 79 Lenitas mala*. [917] Quum … quendam According to Plutarch 92–93 Ad … redarguunt Plut. Mor. 74 C, De Plato himself was praised: ÍJi kaì Diogénjv adulatore 36 (transl. ASD IV, 2, p. 162, ll. êpainouménou Plátwnov … e¤pen … . 222–224); 82 A–B, De profectibus in virtute 11. 79–80 hoc … humanissimus Plutarch does not 92 Obiurgatio*. 282 APOPHTHEGMATVM LIBER III

94 prosunt, dum per eos vitia nostra discimus. Hoc Laertius tribuit Antistheni, Plu- 95 tarchus Diogeni. 96 [918] 15 Interrogatus a quodam, quo pacto maxime posset vlcisci inimi- 97 cum, ‘Si teipsum’ inquit ‘probum et honestum virum praestiteris’. Hoc qui facit, 98 et sibi prodest maxime et inimicum maxime discruciat. Nam si fundum conspi- 99 ciens bene cultum discruciatur inimicus, quid fiet si teipsum viderit veris orna- 100 tum bonis? 101 [919] 16 Cum Antisthenem morbo decumbentem inuiseret, dixit: ‘Nun- 102 quid amico est opus?’, significans in rebus afflictis potissimum fidis amicis vten- 103 dum, qui vel re opitulentur vel consolando molestiam mitigent. 104 [920] 17 Ad eundem alias, quoniam acceperat illum amore vitae morbum 105 ferre molestius, cum sica ingressus est; ad quem cum Antisthenes dixisset ‘Quis 106 hisce doloribus liberabit?’, Diogenes prolata sica ‘Haec’ inquit. Contra Anti- 107 sthenes ‘Doloribus’ inquit ‘dixi, non vita’. 108 [921] 18 Corinthum profectus ludum ingressus est, quem ibi Dionysius 109 regno pulsus aperuerat, audiuitque pueros male canentes. Interim ingressus Dio- 110 nysius, quoniam putabat Diogenem consolandi gratia venisse, ‘Humaniter’ inquit 111 ‘facis, Diogenes; haec est rerum humanarum volubilitas’. ‘Imo’ inquit Diogenes 112 ‘miror te etiamnum viuere, qui tantum malorum in regno patraris; et video 113 nihilo meliorem esse ludimagistrum quam fuisti rex’. [B] 114 [922] 19 Idem dicebat: ‘Caeteris mortalibus, quibus res sunt prosperae, vita 115 iucunda est, mors odiosior; rursus infelicibus vita grauis est, mors optabilis. At 116 horum vtrunque tyrannis est molestius. Siquidem vt viuunt insuauius iis qui 117 mortem vehementer optant, ita mortem perinde metuunt quasi vitam suauissime LB 192 degant’. |

~~105 Quis B C: Quis me A. 107 vita Ac B C: de vita A.~~

94 Hoc … Antistheni Diog. Laert. VI, 12, refer- [920] ring only to the criticism of enemies; see also 104–107 Ad … vita Diog. Laert. VI, 18–19. Plut. Mor. 89 B, De capienda ex inimicis uti- 104 Mors liberat a cruciatu*. litate 6, where Antisthenes mentions both [921] friends and enemies in the same manner as 108–113 Corinthum … rex The apophthegm Diogenes. agrees to some extent with Plut. Tim. 15, 8–9. [918] Plutarch, however, leaves Dionysius’ position 96–97 Interrogatus … praestiteris Plut. Mor. 21 as a schoolmaster aside. Perhaps Er. made use E, De audiendis poetis 4; 88 A–B, De of Ps. Diog. Epist. 8 (Epistolographi Graeci, ed. capienda ex inimicis utilitate 4. Hercher, p. 237; SSR V B 538). According to 96 Vindicta optima*. this letter Diogenes observed that the school- 98–99 fundum (…) bene cultum Example taken boys oûk eŒ êrracÉçdoun and said to their from Plutarch’s explanation of the apo- teacher Üv oûk eŒ, Dionúsie, didáskeiv, which phthegm: ÂAn xwríon êkpeponjménon ÷dwsin, Dionysius took as an expression of pity. The ån eûqaloÕnta k±pon, êpisténousi. Tí oŒn anecdote is not found in Adag. 83 (Dionysius o÷ei, seautòn êpideiknúmenov ãndra díkaion Corinthi), ASD II, 1, p. 192. …; (Mor. 88 B). 111 Qui malus vbique malus*. [919] [922] 101–102 Cum … opus Diog. Laert. VI, 18. 114–118 Idem … degant Dio Chrys. VI, 46–47; 101 Amicus consolator*. Stob. IV, 8, 27 (SSR V B 583). APOPHTHEGMATVM LIBER III 283

[923] 20 Cuidam ostendenti horoscopon ‘Bellum,’ inquit, ‘hercle, instru- 120 mentum ne frustremur coena’, sentiens inutiles esse artes geometricas cum caete- 121 ris. 122 [924] 21 Alteri cuidam iactanti musices peritiam respondit: 123 GnÉmaiv gàr ândr¬n eŒ mèn oîkoÕntai póleiv, 124 EŒ dˆ o¤kov oû calmo⁄si kaì teretísmasin, id est 125 Prudentia vrbes bene gubernat, at domus Nec cantilenis nec modis regitur probe. 126 127 [925] 22 Quum Speusippus paralysi resolutus vehiculo deportaretur in 128 Academiam ac Diogeni forte obuio dixisset ‘Xa⁄re’, is respondit: ‘At non tu sane, 129 qui quum ad istum sis affectus modum sustineas viuere’, sentiens esse veri philo- 130 sophi sponte mortem asciscere, posteaquam desiit esse vsui ad vitam humanam. 131 Idque fecit postea Speusippus. 132 [926] 23 Quum puerum conspiceret indecore se gerentem, paedagogum 133 illius baculo percussit, dicens ‘Quur sic instituis?’, indicans primae aetatis forma- 134 toribus potissimum imputandum esse, si adolescentes euadant male morati aut 135 secus. Refert Aphthonius ac Priscianus. 136 [927] 24 Cuidam probri gratia obiicienti paupertatem, quum ipse esset 137 scelerosus, ‘Ob paupertatem’ inquit ‘neminem vidi torqueri, ob maliciam mul- 138 tos’. 139 [928] 25 Paupertatem appellabat virtutem aûtodídakton, id est quae per se 140 discitur. Diuitibus opus est multis praeceptis vt frugaliter viuant, vt corpus exer- 141 ceant laboribus, ne corporis ambitioso cultu delectentur aliaque innumera, quae 142 omnia seipsam docet paupertas. [A]

~~128 xa⁄re is B C: xa⁄reiv D, xa⁄re BAS LB.~~

[923] 127 Speusippus Nephew of Plato; head of the 119–120 Cuidam … coena Diog. Laert. VI, Academy 347–339. 104. 131 Idque … Speusippus See Diog. Laert. IV, 3. 120–121 sentiens … caeteris Diog. Laert. VI, 73; [926] 104. 132–133 Quum … instituis Example of an anec- [924] dote that combines speech and action in 122–126 Alteri … probe Diog. Laert. VI, 104. Hermog. Prog. 3, 20; Aphth. Prog. 3, 63 (Rhe- 123–124 GnÉmaiv … teretísmasin Marcovich tores Graeci, ed. L. Spengel, II, Lipsiae, 1854, takes póleiv and o¤kov together, with a pp. 6 and 23); Prisc. Praeexercit. 2, 8 (Rhetores comma after o¤kov. Cf. Traversari, ed. Bru- Latini minores, ed. K. Halm, Lipsiae, 1863, p. gnoli: “Nam uirorum sententiis bene se 552). habent urbes atque domus non cantibus nec [927] pulsibus”. Er. followed the interpretation of 136–138 Cuidam … multos Stob. IV, 32, 12. Curio: “Magnae reguntur urbes nam pru- 136 Paupertas*. dentia / At una cantu non queat regi domus” [928] (Traversari, ed. Curio, p. 215). 139–140 Paupertatem … discitur Stob. IV, 32, [925] 19. 127–129 Quum … viuere Diog. Laert. IV, 3. 139 Paupertas*. 284 APOPHTHEGMATVM LIBER III

143 Lacedaemoniis, quibus merito prima laus debetur in apophthegmatibus, 144 subiecimus tres philosophos, sed in hoc genere praecipuos; quibus addemus toti- 145 dem reges, qui ciuilium dictorum gratia prae caeteris celebrantur, ne lectorem turba rerum obruamus.

143 Lacedaemoniis … apophthegmatibus See Alexander the Great and Antigonus I Epist. nunc. I–VI, n.l. 93. Monophthalmos, see Apophth. [929]– 144–145 totidem reges Philip of Macedon, [1060]. LB 191 [A] LIBER QVARTVS 2 3 PHILIPPVS MACEDO 4 Ex Graecorum regibus mea sententia nullus fuit, quem cum Philippo rege Mace- donum Alexandri Magni patre conferamus vel ingenii dexteritate vel dictorum 5 vrbanitate. 6 [929] 1 Is dicere solet Athenienses sibi magnopere beatos videri, qui quot- 7 annis inuenirent decem quos belli duces crearent, quum ipse multis annis vnum 8 duntaxat belli ducem reperisset, Parmenionem, significans inutile reipublicae 9 subinde mutare duces, sed satius esse, quem idoneum ac fidum nactus sis, eum 10 non mutare. Tum in bello non referre quam multi sint duces, sed quam bello 11 gerendo accommodi. 12 [930] 2 Cum illi nuncium esset allatum vno die multas res feliciter ac pros- 13 pere gestas esse [B] (nam eodem tempore tethrippo vicerat in Olympiis et Par- 14 menio Dardanenses praelio fuderat et Olympias ipsi masculum foetum erat 15 enixa), porrectis in coelum manibus [A] exclamauit: ‘Et, o fortuna,’ inquit, ‘pro 16 tot tantisque bonis leui quopiam malo me affice!’ Vir cordatissimus non insolen- 17 ter gestiit ob rerum successum, sed fortunae indulgentiam suspectam habuit,

~~13 tethrippo B–D: quadrigis BAS LB. 14 Dardanenses B–D: Dardanos BAS LB.~~

2 PHILIPPVS MACEDO Philip II, king of paraphrased text (from B on), basing himself Macedon 359–336. on the version of the anecdote found in Plut. [929] Mor. 105 A–B, Consolatio ad Apollonium 6. 6–8 Is … Parmenionem Plut. Mor. 177 C, Reg. 13–14 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8. et imp. apophth., Philippus 2. 14 Dardanenses The Dardani (cf. BAS: “Darda- 6 Bonum nactus ne mutet*. nos”), an Illyrian tribe. 8 Parmenionem General of Philip and Alexander, 14–15 Olympias … enixa In 356 Philip’s wife murdered on command of the latter in 330. Olympias gave birth to a son, Alexander. [930] 16 Inuidia fortunae*. Cf. Plut. Mor. 105 A–B, 12–16 Cum … affice Plut. Mor. 177 C, Reg. et after the dictum: eîdÑv ºti to⁄v megáloiv imp. apophth., Philippus 3. eûtuxßmasi fqone⁄n péfuken ™ túxj. See also 13–15 nam … manibus Er. inserted this into the n.ll. 19–20. 286 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

18 cuius ingenium esse nouit vt quibus exitium molitur, his prius noua rerum pros- 19 peritate blandiatur. Huc pertinet quod de Polycrate Samiorum tyranno refert Pli- 20 nius. 21 [931] 3 Quum subactis Graecis quidam ipsi autores essent, vt ciuitates 22 praesidiis contineret ne deficerent, ‘Malo’ inquit ‘diu bonus et commodus quam 23 breui tempore dominus appellari’, sentiens regnum quod beneficiis ac beneuo- 24 lentia teneretur esse perpetuum, quod vi metuque non esse diuturnum. 25 [932] 4 Quidam petulantioris linguae maledicta coniicere solet in Philip- 26 pum. Hunc amici hortabantur vt eiiceret in exilium. At ille negauit se hoc factu- 27 rum. Demirantibus quid ita ‘Ne’ inquit ‘oberrans inter plures male de me loqua- 28 tur’. Quod maledicum non egit in crucem, vel clementiae erat quod ignouit, vel LB 192 magnanimitatis quod contempsit; | quod noluit expellere, prudentiae. Plus enim 30 nocuisset. 31 [933] 5 Smicythus Nicanorem deferebat apud regem, quod sine fine de 32 ipso male loqueretur; quumque suaderent amici vt hominem accersi iuberet 33 deque eo supplicium sumeret, Philippus ita respondit: ‘Nicanor non est Mace- 34 donum pessimus; videndum est igitur, necubi nos cessemus in officio’. Vt igitur 35 cognouit vehementer afflictum inopia et tamen a rege neglectum fuisse, iussit 36 donum aliquod ad illum deferri. Hoc facto quum rursus Smicythus diceret regi 37 Nicanorem apud omnes sine fine praedicare laudes ipsius, ‘Videtis igitur’ inquit 38 ‘in nobis esse situm, vt bene aut male audiamus’. Immane quantum absunt ab 39 huius principis ingenio, qui nunquam sibi videntur satis laudari, quum nihil 40 faciant laudandum, nec student beneficiis sibi conciliare beneuolentiam homi- 41 num, sed metui malunt quam amari; cumque saepenumero faciant detestanda, 42 idque palam, tamen periit quisquis ausus est hiscere. 43 [934] 6 Aiebat se his qui in republica Atheniensium administranda pri- 44 mores essent plurimam habere gratiam, quod suis conuiciis efficerent vt ipse tum 45 oratione tum moribus euaderet melior, ‘dum conor’ inquit ‘illos dictis pariter ac 46 factis mendacii conuincere’. O vere philosophicum principis animum, qui nouit

~~22 diu Ac B C: dici A.~~

19–20 Huc … Plinius Plin. Nat. 37, 3: “… ut 25–28 Quidam … loquatur Plut. Mor. 177 D, Polycrati Samio, insularum ac litorum Reg. et imp. apophth., Philippus 5. Cf. Lin- tyranno, felicitatis suae, quam nimiam fate- gua, ASD IV, 1A, p. 167, ll. 662–664. batur etiam ipse qui felix erat, satis piamenti 26 Maledicus contemptus*. in unius gemmae voluntario damno videre- [933] tur, si cum Fortunae volubilitate paria fecis- 31–38 Smicythus … audiamus Plut. Mor. 177 set, planeque ab invidia eius abunde se D–E, Reg. et imp. apophth., Philippus 6. Cf. redimi putaret, si hoc unum doluisset, adsi- Lingua, ASD IV, 1A, p. 167, ll. 664–673. duo gaudio lassus”. 31 Smicythus Nicanorem Both men are other- [931] wise unknown. 21–23 Quum … appellari Plut. Mor. 177 C–D, 33 In nobis est vt bene audiamus*. Reg. et imp. apophth., Philippus 4. [934] 21 Metus malus diuturnitatis custos*. 43–46 Aiebat … conuincere Plut. Mor. 177 E, subactis Graecis The Greeks were defeated by Reg. et imp. apophth., Philippus 7. Cf. Lin- the Macedonians in 338 (battle of Chaeronea). gua, ASD IV, 1A, pp. 166–167, ll. 659–662. [932] 43 Conuiciator vtilis*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 287

47 etiam ex inimicis capere vtilitatem nec, quod vulgus solet, hoc tantum spectare, 48 vt maledicos afficeret malo, sed vt ipse minus malus redderetur illorum maledic- 49 tis admonitus. 50 [935] 7 Quum Athenienses, quotquot apud Cheronaeam capti fuerant, 51 gratis dimisisset, illi vero etiam vestes stragulasque reposcerent atque hac de causa 52 Macedones in ius vocarent, risit Philippus, dicens ‘Quid? Nonne videntur Athe- 53 nienses arbitrari se a nobis in talorum ludo victos esse?’ Tam ciuiliter tulit victor 54 victorum ingratitudinem, qui non solum gratias non agerent quod ipsi et inco- 55 lumes et gratis fuissent dimissi, verum etiam criminarentur quod non simul et 56 amictus et stragulas redderent, quasi nescirent quale esset ius belli, quasique nihil aliud esset certare armis quam certare talis, qui ludus est puerorum. | LB 193 [936] 8 Quum esset illi clauicula in bello fracta ac medicus a quo curaba- 59 tur in singulos omnino dies aliquid posceret, ‘Sume’ inquit ‘quantum voles, nam 60 clauem habes’, ludens ancipiti voce. Kleìv enim Graece et clauem sonat, qua ape- 61 ritur scrinium aut ostium, et commissuram humeri cum pectore. Quid hoc 62 animo ciuilius, cui et in dolore et erga auarum medicum iocari libuit, nec ob cru- 63 ciatum morosior nec improbitate postulantis offensior? 64 [937] 9 Duo erant fratres, quorum alteri nomen Amphoteros, quod Grae- 65 cis sonat ambo, alteri Hecateros, quod illis sonat vterque. Philippus itaque anim- 66 aduertens Hecateron esse cordatum ac gerendis rebus accommodum, contra 67 Amphoteron ineptum ac degenerem, inuertit illis nomina, dicens Hecateron esse 68 Amphoteron, Amphoteron autem esse Vdeteron, id est neutrum, significans alte- 69 rum fratrum, videlicet Hecateron, duorum in se virtutes complecti, alteri nihil 70 relictum. Itaque ei qui Amphoteros dicebatur mutauit nomen in contrarium, vt 71 oûdéterov diceretur, quasi nullius precii. 72 [938] 10 Quibusdam ipsi consulentibus vt cum Atheniensibus asperius age- 73 ret, respondit illos absurde facere, qui homini cuncta ad gloriam tum agenti tum 74 patienti suaderent vt gloriae suae theatrum abiiceret, significans sese hoc agere, 75 non vt Athenas euerteret, sed vt ciuitati celeberrimae doctissimorum virorum 76 copia florenti suas virtutes probaret. 77 [939] 11 Duo pariter scelerosi sese inuicem accusabant cognoscente Phi- 78 lippo. Audita causa pronunciauit vt alter exularet Macedonia, alter illum inse-

47 ex … vtilitatem Cf. Plutarch’s treatise on 64–68 Duo … neutrum Plut. Mor. 177 F, Reg. et this subject (Mor. 86 B–92 F, transl. ASD IV, imp. apophth., Philippus 10. Cf. Adag. 3255 2, pp. 165–184). (Vterque ambo), ASD II, 7, p. 162. [935] 64 Iocus ex vocabulis*. 50–53 Quum … esse Plut. Mor. 177 E–F, Reg. et [938] imp. apophth., Philippus 8. 72–74 Quibusdam … abiiceret Plut. Mor. 178 50 Cheronaeam See Apophth. [931], n.l. 21. A, Reg. et imp. apophth., Philippus 11. Ingratitudo tolerata*. 72 Clementer*. [936] [939] 58–60 Quum … habes Plut. Mor. 177 F, Reg. et 77–79 Duo … insequeretur Plut. Mor. 178 A, imp. apophth., Philippus 9. Reg. et imp. apophth., Philippus 12. 59 Iocus in morbo*. 77 Facetum iudicium*. [937] 288 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

79 queretur. Hoc Graece sonat iucundius, quod feúgein et ad fugientem pertineat et 80 ad exulantem; fugientem autem insequimur. Neutrum igitur absoluit Philippus, 81 sed vtrunque damnauit exilio. 82 [940] 12 Quum appararet in loco pulchro castra metari et moneretur illic 83 non esse pabulum pro iumentis, ‘Qualis’ inquit ‘est nostra vita, si etiam ad asi- 84 norum commoditatem viuere cogimur?’ 85 [941] 13 Quum arcem quandam ac praesidium capere destinasset valde 86 munitam, atque exploratores retulissent prorsus esse difficile atque adeo etiam 87 impossibile, percontatus est num vsque adeo difficile esset, vt nec asinus auro 88 onustus posset accedere, significans nihil esse tam munitum, quod auro non 89 expugnetur. Quod ipsum poetae significarunt fabula Danaes a Ioue stupratae, sed 90 deo in aurum verso. Vnde Flaccus: 91 Aurum per medios ire satellites 92 Et perrumpere amat castra potentius 93 Ferro. 94 [942] 14 Quum hi qui apud Lasthenem erant quererentur indigneque fer- 95 rent, quod quidam ex Philippi comitatu dicerent ipsos proditores, Philippus 96 respondit ‘Macedones esse ingenio parum dextro, sed plane rusticanos, qui ligo- 97 nem nihil aliud nossent vocare quam ligonem’, alludens ad illud prouerbium 98 celebre tà sÕka sÕka, t®n skáfjn skáfjn légwn. Innuit autem illos reuera esse 99 proditores. Rusticana veritas quanque rem suis nominibus appellat. 100 [943] 15 Filium Alexandrum admonere solet, vt cum Macedonibus comiter 101 haberet consuetudinem, vulgo interim conciliata beneuolentia vires ac robur sibi

~~86 munitam A–C: munitum Ac; difficile A–D: 97 prouerbium B C: prouerbio A. arduum BAS LB.~~

79–80 Hoc … insequimur Leopardus, rejecting 91–93 Aurum … Ferro Hor. Carm. III, 16, 9–11 Er.’ explanation, supposes a pun on juridical (“… saxa potentius / ictu fulmineo”). terms: “Lusit igitur ambiguo inter exsulare, et [942] accusari, et sequi in exsilium, et iudicio perse- 94–97 Quum … ligonem Plut. Mor. 178 B, Reg. qui” (Emend. et misc. XIV, 13). Cf. Fuhrmann et imp. apophth., Philippus 15. ad loc.: “Jeu de mots par confusion … du 94 Veritas*. sens ordinaire et du sens juridique des verbes Lasthenem From Olynthus (on the peninsula feúgein (“fuir” et “être accusé”) et diÉkein Chalcidice), which city he betrayed to the (“poursuivre” et “accuser”)”. Macedonians in 348. [940] 97 ligonem Other instances of this erroneous 82–84 Quum … cogimur Plut. Mor. 178 A, Reg. translation of skáfjn are found in Adag. et imp. apophth., Philippus 13. 1149 and 1205. See Adag. 1149, ASD II, 3, p. 83 Militia misera*. 167, n.l. 2797; p. 221, n.ll. 116–117. There [941] however (p. 166, l. 803) Er. is aware that 85–88 Quum … accedere Plut. Mor. 178 A–B, skáfj may mean something else. Reg. et imp. apophth., Philippus 14. Cf. Adag. 98 tà … légwn Adag. 1205 (Ficus ficus, ligo- 1694 (Pecuniarum cupiditas Spartam capiet, nem ligonem vocat), ASD II, 3, p. 220. praeterea nihil), ASD II, 4, p. 142, ll. [943] 287–289 (this apophthegm) and 289–290 (a 100–102 Filium … humanum Plut. Mor. 178 B, reference to the story of Danae). Reg. et imp. apophth., Philippus 16. 85 Auro nihil inexpugnabile*. 100 Regum humanitas*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 289

102 parans, dum liceret alio regnante esse humanum, prudenter intelligens vt nulla re 103 melius constabiliri imperium quam ciuium beneuolentia, ita difficillimum esse 104 iam regnum administranti erga quoslibet esse humanum, non solum quod regia 105 potestas opposita sit inuidiae, verumetiam quod respublica non possit esse inco- 106 lumis, nisi scelera suppliciis coherceantur. Regibus enim hactenus temperanda est 107 humanitas erga ciues, vt interim regiam tueantur autoritatem. Nam immodica 108 bonitas saepe contemptum parit. 109 [944] 16 Eidem suadebat, vt eos qui in republica pollerent autoritate tum 110 bonos tum malos sibi conciliaret amicos, ac bonis quidem vteretur, malis vero 111 abuteretur. Praecipua regum ars est nullum reiicere, sed ad publicam vtilitatem 112 omnium operam accommodare. Quemadmodum Deus vnicus totius mundi 113 monarcha malis geniis ac impiis hominibus abutitur ad vtilitatem ecclesiae, ita 114 principes cordati norunt et probis et improbis vti, non quod ipsi per malos mali 115 quippiam faciunt, sed quod per malos puniunt malos. At multi sunt principes 116 qui praepostere bonis abutuntur, malis vtuntur. Ad tyrannica negocia viros LB 194 ad|hibent sanctitatis opinione celebres, quo vulgus esse rectum ac pium quod 118 agunt existimet. 119 [945] 17 Idem Philippus cum Thebis obses esset, Philonis Thebani hospi- 120 tio vsus est multisque insuper ab eo beneficiis affectus. Is quum vicissim a Phi- 121 lippo nihil muneris vellet accipere, ‘Ne me’ inquit Philippus ‘beneficentia supe- 122 ratum hac laude spolies, quod hactenus a nemine beneficiis victus fuerim’. O 123 animum imperio dignum! Pulchrius existimauit benefaciendo quam potentia 124 vincere. 125 [946] 18 Quum multi bello capti venderentur, Philippus in auctione sede- 126 bat sublata veste parum decore. Quidam igitur eorum qui vendebantur excla- 127 mauit: ‘Parce mihi, Philippe, paternus enim tibi sum amicus’. Philippo vero 128 interrogante ‘Quo pacto et vnde, o homo, conflata est haec amicitia?’ tum ille 129 ‘Volo’ inquit ‘propius accedens dicere’. Quum admissus esset quasi arcani quip- 130 piam dicturus, ‘Demitte’ inquit ‘chlamydem aliquantulum, nam ad istum 131 modum indecenter sedes’. Mox Philippus ‘Hunc’ inquit ‘sinite abire liberum. 132 Nesciebam enim illum mihi vere beneuolum et amicum esse’. Non offensus est 133 rex tantus nec simulatione nec admonitione ignoti hominis, sed simul et simula-

106–108 Regibus … parit Cf. Apophth. [219]. [987]. [944] 119 Beneficentia*. 109–111 Eidem … abuteretur Plut. Mor. 178 cum … esset From 368 until 365. B–C, Reg. et imp. apophth., Philippus 17. Philonis Probably the same person as the 109 Bonis vti, malis abuti*. Theban ambassador Philon mentioned in 110 bonis … malis Plut., loc. cit.: ofiv … ofiv, Demosth. XIX, 140. Ald.Er., p. 155 in marg.: “ofiv pro to⁄v”. [946] 115–118 Ad … existimet Cf. Apophth., LB IV, 125–132 Quum … esse Plut. Mor. 178 C–D, Reg. 236 F–237 A, Dionysius iunior 1. et imp. apophth., Philippus 19. Cf. Inst. princ. [945] christ., ASD IV, 1, p. 182, ll. 517–519; Lingua, 119–122 Idem … fuerim Plut. Mor. 178 C, Reg. ASD IV, 1A, pp. 61–62, ll. 159–166. et imp. apophth., Philippus 18. Cf. Apophth. 128 Admonitio grata*. 290 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

134 tione mutua simulationem texit et tantillum officium magno libertatis praemio 135 pensauit. 136 [947] 19 Quodam tempore ab hospite quodam inuitatus ad coenam, inter 137 eundum plures forte obuios secum adduxit vmbras. Vbi sensit hospitem turbari 138 quod tam multis non sufficeret apparatus, praemisso ad singulos amicos puero 139 iussit vt placentae seruarent locum; illi persuasi, dum placentam expectant, pau- 140 lulum edebant. Ita factum est vt coena suffecerit omnibus. Faceto ioco simul et 141 elusit amicos et hospitis pudori subuenit. 142 [948] 20 Hipparcho Euboico vita defuncto Philippus prae se ferebat quam 143 illius mortem acerbe ferret. Itaque cuidam volenti dolorem ipsius mitigare dicen- 144 tique ‘Attamen ille tempestiue decessit, iam natu grandis’, ‘Sibi quidem ipsi’ 145 inquit Philippus ‘tempestiue decessit, sed mihi praepropere. Mors enim illum 146 anticipauit, priusquam a me beneficium acceperit nostra dignum amicitia’. Per- 147 quam rarum est principem sentire gratiarum affectus, sed amicis plerique non ali- 148 ter quam equis vtuntur. Dum vsui sunt curant, inutiles factos abiiciunt, eosque 149 spoliant citius quam beneficio iuuant. 150 [949] 21 Vbi resciuit Alexandrum filium queri quod pater ex pluribus foe- 151 minis gigneret liberos, sic illum hortatus est: ‘Ergo quum plures habeas regni 152 competitores, da operam vt honestus ac probus euadas, vt non per me sed per 153 teipsum regnum obtinuisse videaris’. Vir prudentia vere regia praeditus non 154 consolatus est filium, sed metum illius auxit, quo magis extimularet ad virtutem, 155 indicans illi non aliter sperandum paternum regnum, nisi se successione dignum 156 praeberet, nec tam magnum esse regnum adipisci quam regnum promeruisse. 157 [950] 22 Eundem hortabatur vt auscultaret Aristoteli, cui traditus erat in- 158 stituendus, daretque operam philosophiae, ‘Ne’ inquit ‘multa committas, quae me 159 fecisse nunc poenitet’. Perspexit egregius princeps neminem philosophiae exper- 160 tem regno idoneum esse; nec puduit fateri se multa per errorem fecisse perperam, 161 quod a teneris vnguiculis philosophiae praeceptis non fuisset imbutus. Nam qui

~~136 quodam B C: quopiam A. 139 placentam A–C: placenta D, placentas BAS LB.~~

[947] [950] 136–140 Quodam … omnibus Plut. Mor. 178 D, 157–159 Eundem … poenitet Plut. Mor. 178 E–F, Reg. et imp. apophth., Philippus 20. Reg. et imp. apophth., Philippus 23. Cf. De 136 Vrbanum mendacium*. pueris, ASD I, 2, p. 40, ll. 7–9; Eccles., ASD [948] V, 4, p. 250, ll. 92–94. 142–146 Hipparcho … amicitia Plut. Mor. 178 157–158 cui … instituendus In 343/342. Er. E, Reg. et imp. apophth., Philippus 21. inserted this remark into the paraphrased text. 142 Gratitudo*. 158 Philosophia regi necessaria*. Hipparcho Euboico Hipparchus from Eretria 161 a … vnguiculis Adag. 652, ASD II, 2, pp. (a city of Euboea) died shortly after 342 (RE 178–179. VIII, 1664). 161–165 Nam … deflectere See the context of [949] the passages from De pueris and Eccles. 150–153 Vbi … videaris Plut. Mor. 178 E, Reg. et referred to in n.ll. 164–166; Inst. princ. imp. apophth., Philippus 22. christ., ASD IV, 1, p. 148, ll. 157–159; Ep. 150 Regnum virtute ambiendum*. 2458, ll. 39–42. Cf. Ter Meer, A True Mirror, 150–151 quod … liberos See Plut. Alex. 9, 5–11. pp. 76–77. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 291

162 experimentis discunt administrare regnum, licet ingenio felicissimo nati sint, 163 tamen et sero et magno reipublicae malo tandem euadunt boni reges. At qui phi- 164 losophiae praeceptis praemunitus accedit, si adsit mens integra, vix poterit ab 165 honesto deflectere. Vbi sunt interim qui literas ac philosophiae studium clamant 166 ad rempublicam administrandam prorsus inutile? 167 [951] 23 Ex Antipatri amicis quendam in iudicum numerum asscripserat. 168 Verum post vbi cognouit illum tingere barbam et capillos, submouit eum, dicens 169 ‘Qui in capillis fidus non esset, eum in rebus gerendis non videri dignum cui 170 fideretur’. Fuco vtebatur in tingendis capillis, vbi non multum erat lucri; multo 171 magis vsurus erat fuco in publicis negociis, vbi dolus interdum ingens adfert 172 emolumentum. Et hanc oportet regum praecipuam esse curam, vt cognoscendis 173 causis viros praeficiant incorruptos. Id qui fieri potest, vbi venduntur iudicandi munia et is designatur iudex, non qui vir melior est, sed qui ad dandum prior | LB 195 aut largior? At apud Philippum nec Antipatri tantum valebat autoritas, quin su- 176 spectum e iudicum ordine moueret. 177 [952] 24 Machaetae cuiusdam pro tribunali sedens causam cognouit, sed 178 dormitabundus nec satis attentus ad iuris aequitatem; itaque sententiam tulit 179 aduersus Machaetam. Verum quum is exclamasset se ab ea sententia appellare, 180 rex iratus ‘Ad quem?’ inquit. Nam appellandi verbum monarchis est inuisum. 181 Hic Machaetes: ‘Ad te ipsum, o rex, si expergiscaris et attentius audias causam’. 182 Ac tum quidem surrexit rex; caeterum posteaquam causam apud se melius per- 183 pendisset intelligeretque Machaetae factam iniuriam, iudicata quidem non resci- 184 dit, sed pecuniam qua damnatus fuerat Machaetes, ipse persoluit. In vno facto 185 quot regiae virtutis argumenta! Non perseuerauit irasci et prouocanti et somno- 186 lentiam publice obiicienti, sed per ocium rem suo cum animo accuratius consi- 187 derauit, iam ab ira liber. Sit hoc ciuilitatis regiaeque moderationis, illud vero pru- 188 dentiae, quod ingenioso commento sic damnatum exemit damno, vt regiam 189 tamen in iudicando autoritatem non proderet: mulctam priuatim, perinde quasi 190 ipse damnatus esset, dissoluit.

~~164 praemunitus A–D: praemonitus BAS LB. praecipuam A. 166 prorsus B C: esse prorsus A. 181 attentius A–D: attentus BAS LB. 172 regum praecipuam esse B C: esse regum~~

[951] fecturas”. 167–170 Ex … fideretur Plut. Mor. 178 F, Reg. et [952] imp. apophth., Philippus 24. 177–184 Machaetae … persoluit Plut. Mor. 178 167 Fuco non credendum*. F–179 A, Reg. et imp. apophth., Philippus 25. Antipatri Macedonian statesman (c. 177 Machaetae Perhaps Machatas, the brother 400–319), who enjoyed Philip’s trust, viceroy of Philip’s wife Phila and the father of in Europe during Alexander’s Asian cam- Harpalus (see RE XIV, 1, 153, Machatas 1). paign, treated by Olympias with animosity. The variant Machaetes (ll. 181, 184) is not Later he and Alexander drifted apart. found in Ald., Filelfo or Regio. 173–175 Id … largior Cf. Moria, ASD IV, 3, p. 180 Nam … inuisum This comment is added 168, ll. 700–701 (on princes): “… si suo to the paraphrased text by Er. commodo vendiderint magistratus ac prae- 181 Iudex attentus*. 292 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

191 [953] 25 Indignantibus Philippi amicis, quod Peloponnesii in Olympiacis 192 ipsum sibilis deriderent, praesertim beneficiis a rege affecti, hoc sermone Philip- 193 pum extimulantibus ad vindictam, ‘Quid igitur’ inquit ‘futurum est, si quid illis 194 faciamus mali?’ Vrbanissime amicorum argumentum vertit in diuersum. Si tam 195 prauo ingenio sunt, vt eos irrideant, qui de ipsis bene meriti sunt, grauius noce- 196 bunt, si quis illos malefactis prouocet. Hoc non solum moderationis et clemen- 197 tiae, verumetiam eximiae cuiusdam magnanimitatis documentum fuit, ingrato- 198 rum sibilos regem negligere. 199 [954] 26 Harpalus pro Cratete propinquo ac familiari suo, qui iniuriarum 200 postulabatur, petiit a Philippo vt reus mulctam quidem solueret, sed a causa libe- 201 raretur, ne damnatus hominum maledictis exponeretur. Hic vero Philippus 202 ‘Praestat’ inquit ‘vt ipse male audiat, quam vt nos propter illum’. Indulgebat ami- 203 cis, sed quatenus licebat integra iudicis opinione. 204 [955] 27 In exercitu quum multo tempore dormisset, experrectus ‘Tuto’ 205 inquit ‘dormiui, vigilauit enim Antipater’, subindicans non esse regium indulgere 206 somno, praesertim in bello, sed tamen hoc interdum absque periculo fieri, si rex 207 habeat fidum ac vigilantem praefectum. Ita cum laude amici suam excusauit 208 somnolentiam. 209 [956] 28 Rursus euenit vt interdiu dormiente Philippo Graeci, qui multi 210 simul ad ostium conuenerant, indigne ferrent regemque incusarent, quod ob 211 illius somnolentiam non statim admitterentur ad colloquium. Hic Parmenio sic 212 regi patrocinatus est: ‘Ne miremini,’ inquit, ‘si nunc dormit Philippus, nam 213 quum vos dormiretis, hic vigilabat’, significans Graecis negligenter rem gerenti- 214 bus Philippum illis fuisse praesidio. 215 [957] 29 Quemadmodum ipse fuit vrbanus, ita aliorum salse dictis delecta- 216 batur. Itaque quum cantorem inter coenandum vellet reprehendere deque pulsu 217 chordarum loqueretur, ‘Dii’ inquit cantor ‘prohibeant, o rex, ne tu me melius

~~193 extimulantibus B C: extimulantes A. 217 loqueretur B C: loqui A. 200 petiit B C: postulauit A.~~

[953] Cratete Otherwise unknown. 191–194 Indignantibus … mali Plut. Mor. 179 [955] A, Reg. et imp. apophth., Philippus 27. Cf. 204–205 In … Antipater Plut. Mor. 179 B, Reg. Apophth. [313]. et imp. apophth., Philippus 28. 192–193 hoc … vindictam This comment is 204 Praefectus vigilans*. added to the paraphrased text by Er. 205 Antipater See Apophth. [951], n.l. 167. 193 Vrbane*. [956] [954] 209–213 Rursus … vigilabat Plut. Mor. 179 B, 199–201 Harpalus … illum Plut. Mor. 179 A, Reg. et imp. apophth., Philippus 29. Reg. et imp. apophth., Philippus 26. 209 Somnus excusatus*. 199 Iudex seuerus*. 211 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8. Harpalus Friend of Alexander. Entrusted [957] with the finances he was guilty of defalca- 215 De arte iudicet artifex*. tion. In 324 he fled to Athens, where he was 216–218 quum … noris Plut. Mor. 179 B, Reg. et suspected of bribery, which led to the prose- imp. apophth., Philippus 30. cution of Demosthenes. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 293

218 haec noris’. Ciuiliter et sibi vindicauit de arte iudicium et regem non offendit, 219 meliorem illum iudicans quam vt cum musico de fidibus contenderet. 220 [958] 30 Quin et asperius dicta, modo tempestiue, aequo ferebat animo. 221 Nam quum dissidium haberet cum Olympiade vxore cumque Alexandro filio, 222 Demaratum Corinthium ad se venientem percontatus est, quomodo inter Grae- 223 cos inuicem conueniret. Hic Demaratus ‘Scilicet’ inquit ‘magnopere tibi curae est 224 Graecorum concordia, quum qui tibi sunt coniunctissimi, huiusmodi in te sint 225 animo’. Quid hic expectas, nisi vt rex offensus Demarati libertate iubeat illum ab 226 oculis suis abduci? Imo quoniam Demarati sermo ab ira ad saniora consilia voca- 227 bat, rex sese ad eius obiurgationem composuit positaque ira rediit cum suis in 228 gratiam. 229 [959] 31 Anui cuidam pauperculae Philippum appellanti vt causam ipsius 230 cognosceret, quum hac flagitatione frequenter obstreperet illi, respondit sibi non LB 196 esse ocium; quumque anus inclamasset ‘Proinde ne rex quidem esse velis’, | Phi- 232 lippus admiratus aniculae liberam vocem non illi solum praebuit aures, verum- 233 etiam alios audiuit. Hoc idem Latini tribuunt Adriano imperatori. 234 [960] 32 Philippus quum audisset filium suum quodam in loco scite ceci- 235 nisse, ciuiliter obiurgauit, dicens: ‘Non te tui pudet, qui noris tam belle canere?’, 236 significans alias artes esse rege digniores. 237 [961] 33 Idem in palaestra prolapsus, quum surgens in puluere vidisset cor- 238 poris vestigium, ‘Pape,’ inquit, ‘vt minimam terrae partem natura sortiti orbem 239 appetimus vniuersum!’ Vtinam hoc dictum inhaesisset animo filii, cuius ambi- 240 tioni orbis fuit angustus! 241 [962] 34 Philippus Alexandrum filium obiurgans quod largitionibus Mace- 242 donum beneuolentiam consectaretur, ‘Quae te, malum,’ inquit, ‘ratio in istam 243 spem induxit, vt eos tibi putes fore fideles, quos pecunia corruperis? An tu id 244 agis, vt Macedones te non regem suum sed praebitorem putent?’

~~222 Demaratum B C: Damaratum A. 236 rege A–C: regi D–LB.~~

[958] 18. 221–228 quum … gratiam Plut. Mor. 179 B–C, [960] Reg. et imp. apophth., Philippus 31. 234–235 Philippus … canere Plut. Per. 1, 6. 221 Admonitio libera*. 234 Artes rege indignae*. dissidium See Plut. Alex. 9, 5–11; cf. Apophth. quodam … loco The translated text reads ∂n [949]. tini pótwç, i.e. ‘during a banquet’. 222 Demaratum Corinthian who took the side [961] of the Macedonians, confidant of Alexander. 237–239 Idem … vniuersum Plut. Mor. 602 D, 225–226 Quid … abduci This comment is De exilio 8. added to the paraphrased text by Er. 237 Ambitio*. [959] 239–240 cuius … angustus Cf. Sen. Suas. 1, 3: 229–233 Anui … audiuit Plut. Mor. 179 C, Reg. “Alexander orbi magnus est, Alexandro orbis et imp. apophth., Philippus 32. Cf. Lingua, angustus est”; Iuv. 10, 168–170: “unus Pellaeo ASD IV, 1A, p. 62, ll. 176–179. iuveni non sufficit orbis; / aestuat infelix 229 Regum est audire omnes*. angusto limite mundi / ut Gyarae clausus 233 Hoc … imperatori Cass. Dio LXIX, 6, 3; cf. scopulis parvave Seripho”. Cf. Apophth. Apophth., LB IV, 281 C–D, Adrianus Caesar [750], l. 294. 294 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

245 [963] 35 Athenienses legationem ad Philippum miserant. Ea benigne 246 audita, vt humaniter dimitteret, iussit illos dicere qua in re gratum facere posset 247 Atheniensibus. Hic Demochares excipiens ‘Si teipsum’ inquit ‘suspendas’. Is 248 Demochares vnus fuit e legatorum numero ob linguae procaciam dictus parrhe- 249 siastes. Ob tam inhumanum responsum indignantibus regiis amicis, Philippus 250 compescuit eos iussitque vt Thersiten illum incolumem dimitterent. Tum ad cae- 251 teros legatos conuersus ‘Renunciate’ inquit ‘Atheniensibus multo superbiores esse 252 qui ista dicunt, quam qui impune dicta audiunt’. Tales demum animi regno digni sunt.

253 ALEXANDER MAGNVS 254 255 [964] 1 In Philippi dictis nihil erat, quod praeter vrbanitatem non etiam 256 ad bonos mores conduceret; nec video quem Philippo iungamus congruentius 257 quam filium Alexandrum. Is puer etiamnum, quum Philippus pater multa prae- 258 clare feliciterque gereret, nequaquam eo gaudebat, sed ad pueros aequales ac col- 259 lactaneos dicebat: ‘Pater mihi nihil relicturus est’. Illis contra dicentibus ‘Immo 260 haec omnia tibi parat’, ‘Quid profuerit,’ inquit Alexander, ‘si multa possidens 261 agam nihil?’ Iam tum cognoscas scintillam indolis ambitiosae et irrequietae. 262 [965] 2 Idem quum leuitate corporis ac pedum celeritate polleret, patri 263 hortanti vt in Olympiis stadium decurreret, ‘Facerem,’ inquit, ‘si reges habiturus 264 essem concertatores’. Et hic agnoscas excelsum nec cuiquam facile cessurum in 265 certamine laudis et imperii. Nondum erat rex et tamen non dignabatur nisi cum 266 regibus committi. 267 [966] 3 Quum puella multa nocte ad Alexandrum esset deducta cum eo 268 dormitura, rogauit rex vbi fuisset tam diu. Illa respondente se expectasse donec 269 maritus isset cubitum, ministros accitos acriter obiurgauit. ‘Reducite’ inquit

~~261 cognoscas B C: agnoscas A.~~

[962] [964] 241–244 Philippus … putent Cic. Off. II, 53. 257–261 Is … nihil Plut. Mor. 179 D, Reg. et 242 Beneuolentia virtute paranda*. This is the imp. apophth., Alexander 1. tenor of Cic. Off. II, 52–54. 257 Indoles agilis*. [963] [965] 245–252 Athenienses … audiunt Sen. Dial. V, 262–264 Idem … concertatores Plut. Mor. 179 23, 2. D, Reg. et imp. apophth., Alexander 2. 245 Lenitas*. 262 Regem regia decent*. 247 Demochares Otherwise unknown (RE IV, [966] 2863, Demochares 4). 267–270 Quum … adulter Plut. Mor. 179 D–E, 250 Thersiten One of the Greeks who took part Reg. et imp. apophth., Alexander 3. in the Trojan War, a common soldier, rebel- 269–270 Reducite (…) hanc Inserted into the lious and foul-mouthed, who was scolded paraphrased text by Er.; cf. Inst. princ. christ., and beaten by Odysseus for his insubordina- ASD IV, 1, p. 180, ll. 468–470: “Permulta tion (Hom. Il. II, 211–277). furiose Alexander, sed recte a Darii mulieribus captiuis abstinuit et recte mulierem reduci 254 ALEXANDER MAGNVS King of Mace- domum iussit, vbi sensit esse coniugatam”. don 336–323. 267 Adulterium*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 295

270 ‘hanc; parum enim abfuit, quin vestra culpa fuerim factus adulter’. Egregium cas- 271 titatis exemplum tum in iuuene tum in rege. Nam apud illos simplex stuprum 272 pro nullo crimine habebatur. Apparet autem tum fuisse morem, qui adhuc durat 273 in Italia, vt vxores secubarent a viris, nisi si quando vocarentur. 274 [967] 4 Alexandro puero diis largius facienti suffitum ac subinde ad thus 275 accurrenti Leonides illius paedagogus, qui tum aderat, ‘Heus puer,’ inquit, ‘tum 276 large facies suffitum, quum regionem deuiceris quae thus gignit’. Post quum eam 277 regionem obtinuisset, memor eius dicti hac sententia scripsit illi literas: ‘Mitto 278 tibi thuris et casiae talenta aliquot, ne posthac parcus sis erga deos, quum non 279 ignores nos potitos regione odores gignente’. 280 [968] 5 Apud Granicum Martem experturus hortabatur Macedones vt 281 affatim pranderent, veluti postridie ex hostium commeatu coenaturi. Praesens 282 animus ac de belli euentu fidens ac securus. 283 [969] 6 Perillus, vnus ex amicorum Alexandri numero, filiabus suis ab 284 Alexandro dotem petiit. Iussit rex illum capere talenta quinquaginta quumque is 285 respondisset decem satis esse, ‘Tibi quidem’ inquit ‘satis est tantum accipere, 286 mihi vero non satis est tantum dare’. Praeclare dictum, nisi virtutis indolem 287 ambitio vitiasset. 288 [970] 7 Anaxarcho philosopho iusserat quaestorem dare quantumcunque LB 197 ille postularet; cumque quaestor au|dita postulatione turbatus Alexandro indicas- 290 set philosophum petere centum talenta, ‘Recte’ inquit ‘facit, sciens se amicum 291 habere qui tantum dare et possit et velit’. Hic dubites vtrum potius admirari 292 oporteat, regiamne liberalitatem in donando an philosophi improbitatem in pos- 293 tulando, nisi malumus hanc vocare fiduciam. 294 [971] 8 Mileti quum vidisset multas statuas eorum qui in Olympiis ac 295 Pythiis vicerant easque praegrandes, ‘Et vbi’ inquit ‘erant tam magna corpora, 296 quum barbari vestram vrbem obsiderent?’ Salse taxauit illorum stultam ambitio- 297 nem, qui gloriarentur his qui corporum magnitudine viribusque praestantes in

~~282 ac securus B C: om. A. 283 Liberalitas* A–C: Libertas* D BAS.~~

[967] Granicum In 334 Alexander defeated the Per- 274–279 Alexandro … gignente Plut. Mor. 179 sians near the river Granicus. E, Reg. et imp. apophth., Alexander 4. 280–281 vt … pranderent Er. omits kaì pánta 274 Profusio*. férein eîv méson. 274–275 ad … accurrenti Plut., loc. cit.: êpi- [969] drattoménwç toÕ libanwtoÕ, i.e. ‘laying hold 283–286 Perillus … dare Plut. Mor. 179 F, Reg. of incense’. et imp. apophth., Alexander 6. 275 Leonides Leonides (or -das, cf. RE XII, 283 Liberalitas*. 2019, Leonidas 4), ân®r tó tˆ ¥qov aûstjròv Perillus See RE XIX, 1, 798. (Plut. Alex. 5, 7). [970] 276–277 eam regionem According to Plut. Alex. 288–291 Anaxarcho … velit Plut. Mor. 179 25, 6 Alexander sent incense and myrrh to F–180 A, Reg. et imp. apophth., Alexander 7. Leonidas after he conquered Gaza in 332. 288 Liberalitas*. [968] Anaxarcho Philosopher from Abdera, who 280–281 Apud … coenaturi Plut. Mor. 179 E–F, accompanied Alexander to Asia. Reg. et imp. apophth., Alexander 5. 289 audita … turbatus Detail added to the 280 Fiducia*. paraphrased text by Er. 296 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

298 ludicris certaminibus victoriam reportassent, quum in tantis periculis nulli fuis- 299 sent, qui aduersus barbaros se tales praeberent. 300 [972] 9 Quum regina Carum Adas illud haberet studio, vt assiduo mitteret 301 Alexandro opsonia bellariaque per talium rerum architectos coquosque magna 302 arte parata, Alexander ait seipsum habere meliores opsoniorum artifices, ad pran- 303 dium quidem nocturnum iter, ad coenam vero tenue prandium. 304 [973] 10 Quodam tempore quum omnibus ad praelium apparatis interro- 305 garetur, nunquid aliud praeter haec fieri vellet, ‘Nihil,’ inquit, ‘nisi vt Macedo- 306 num barbae radantur’. Hoc dictum quid sibi vellet admirante Parmenione, ‘An 307 nescis’ inquit ‘in praelio nullam ansam meliorem esse quam barbae?’ Significabat 308 cominus esse pugnandum, in quo genere certaminis barbae officiunt, quod his 309 milites facillime possunt apprehendi. 310 [974] 11 Darius obtulit has conditiones Alexandro, vt ab ipso acciperet 311 talentorum decem milia et insuper Asiam secum ex aequo partiretur. Id quum 312 recusaret Alexander, ‘Ego’ inquit Parmenio ‘accepissem, si Alexander essem’. ‘Et 313 ego,’ inquit Alexander, ‘si Parmenio essem’. Dario vero hunc in modum respon- 314 dit, neque terram duos soles neque Asiam duos reges ferre posse. Et hic animi cel- 315 situdinem probare possis, nisi dictum impotentiam quandam dominandi saperet. 316 [975] 12 Quum in Arbelis de rerum summa periclitaturus esset, conflictu- 317 rus cum mille hominum milibus ad pugnandum instructis, adierunt illum milites 318 aliquot ipsi bene volentes deferebantque caeteros, quod in castris inter se misce-

~~300 assiduo B C: assidue A. inutiles* A. 305 Barbae bello inutiles* B C: Barbae in bello~~

[971] imp. apophth., Alexander 11. Cf. Apophth. [204]. 294–296 Mileti … obsiderent Plut. Mor. 180 A, 310 Monarchia*. Reg. et imp. apophth., Alexander 8. Darius Darius III, Persian king 336–330, 294 Fortitudo intempestiua*. defeated by Alexander in 333 (Issus) and 331 296 barbari The Persians. (Gaugamela). [972] 312 Parmenio See Apophth. [929], n.l. 8. 300–303 Quum … prandium Plut. Mor. 180 A, 314 neque terram … posse Cf. Adag. 1122 (Vni- Reg. et imp. apophth., Alexander 9. cum arbustum haud alit duos erithacos), 300 Frugalitas*. ASD II, 3, p. 144, ll. 348–349. Adas Ada, satrap of Caria, displaced by her [975] brother in 340, took the side of Alexander in 316–324 Quum … poterunt Plut. Mor. 180 C, 334 and adopted him as her son. Er. treats Reg. et imp. apophth., Alexander 12. Adas as nominative, cf. Plut., loc. cit.: T±v dè 316 Interpretatio commoda*. t¬n Kar¬n basilíssjv ‰Adav … Arbelis Cf. Plut. Alex. 31, 6: T®n dè megáljn 302–303 seipsum … prandium According to máxjn pròv Dare⁄on oûk ên Arbßloiv,ˆ ¿sper oï Plut. Alex. 22, 9–10 the answer to Ada was polloì gráfousin, âllˆ ên Gaugamßloiv genésqai inspired by the lessons of Leonidas (see sunépese. The battle took place in 331. Gauga- Apophth. [967], n.l. 275). mela and Arbela are situated east of the Tigris. [973] 317–318 adierunt … quod The Greek text reads 304–307 Quodam … barbae Plut. Mor. 180 B, prosßÇesan oï fíloi t¬n stratiwt¬n katjgo- Reg. et imp. apophth., Alexander 10. roÕntev Üv …, i.e. “ses amis vinrent le trouver 305 Barbae bello inutiles*. en accusant les soldats de …” (Fuhrmann). 306 Parmenione See Apophth. [929], n.l. 8. Apparently Er. took the gen. t¬n stratiwt¬n [974] with oï fíloi, cf. Ald., p. 157: prosßÇesan oï 310–314 Darius … posse Plut. Mor. 180 B, Reg. et fíloi t¬n stratiwt¬n, katjgoroÕntev Üv … APOPHTHEGMATVM LIBER IV 297

319 rent sermones conspirarentque ne quid praedae in regium tentorium deportarent, 320 sed ipsi totum in suum verterent lucrum. His auditis subrisit Alexander. ‘Fausta’ 321 inquit ‘nunciatis; siquidem audio sermones virorum ad vincendum, non ad 322 fugiendum animatorum’. Nec illum fefellit diuinatio; plurimi namque milites 323 regem adiere, dicentes: ‘Bono animo esto, rex, neque metuas hostium multitudi- 324 nem; ne pedorem quidem nostrum ferre poterunt’. 325 [976] 13 Idem instructa iam ad praelium acie, quum cerneret militem 326 quendam id temporis amentum telo adaptantem, vt inutilem submouit ab exer- 327 citu, qui tum demum appararet arma, quum his vtendi tempus adesset. Hoc 328 inter strategemata magis commemorandum erat quam inter apophthegmata, 329 quemadmodum et hoc quod subiiciam. 330 [977] 14 Legebat Alexander epistolam a matre missam, quae arcana quae- 331 dam et calumnias aduersus Antipatrum continebat, simulque, vt solet, cum rege 332 legebat Hephaestion. Nec eum rex vetuit legere, sed perlecta epistola anulum 333 signatorium e digito detractum ori illius appressit, hoc gestu admonens, vt arcana 334 contineret. Exemplum insignis de amico fiduciae, tum etiam humanitatis egre- 335 giae, qui calumnias latius spargi noluerit, licet inuisum haberet Antipatrum. 336 [978] 15 In Ammonis templo quum a vate dictus esset Iouis filius, ‘Nihil’ 337 inquit ‘mirum; nam Iupiter omnium quidem natura pater est, sed ex his optimos 338 quosque peculiariter suos facit’. Modestissime interpretatus est oraculum; nam 339 vates per adulationem dixit illum filium Iouis, quasi sic e Ioue prognatus esset, 340 quemadmodum Hercules creditus est esse Iouis filius. Alexander fassus est Iouem 341 natura autorem ac parentem esse omnium, sed eos demum peculiariter pro suis 342 filiis agnoscere, qui virtute ac praeclare gestis proxime ad diuinam naturam acce- 343 derent. Ea est omnibus benefacere. LB 198 [979] 16 Quum in bello crus esset illi sagitta vulneratum | multique accur- 345 rerent, qui ipsum frequenter deum appellare consueuerant, exporrecta hilarique

~~332 eum A–D: enim BAS LB; rex B C: om. A.~~

319 in … tentorium Translation of eîv tò basilikòn, âporrßtouv v.l.). “au trésor royal” (Fuhrmann). Er. followed the 331 Antipatrum See Apophth. [951], n.l. 167. interpretation of Filelfo, f. s2ro: “in regiam”, or 332 Hephaestion Intimate friend of Alexander, Regio, p. 28: “in regium tabernaculum”. who held several important posts. His death 321 Praedae contemptus*. (324) affected the king deeply. 322 Nec … diuinatio Inserted into the para- [978] phrased text by Er. 336–338 In … facit Plut. Mor. 180 D, Reg. et [976] imp. apophth., Alexander 15. 325–327 Idem … adesset Plut. Mor. 180 C–D, 336 Filii deorum qui*. Reg. et imp. apophth., Alexander 13. In … templo Alexander went to Egypt in 332, 325 Serus apparatus*. and visited the temple of Ammon-Zeus in [977] the oasis of Siwah, where he was hailed as a 330–333 Legebat … appressit Plut. Mor. 180 D, son of Zeus. Reg. et imp. apophth., Alexander 14. [979] 330 Silentium*. 344–347 Quum … beatis Plut. Mor. 180 E, Reg. matre Olympias. et imp. apophth., Alexander 16. 330–331 arcana quaedam Ald., p. 157: âporrß- 344 Modeste*. touv lógouv (cf. app. crit. Nachstädt, aîtíav 298 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

346 fronte ad Homeri carmen alludens dixit: ‘Hic sanguis est quem videtis, liquorque 347 qualis diuis solet emanare beatis’, nimirum irridens adulatorum vanitatem, quum 348 ipsa res declararet ipsum nihil aliud esse quam hominem. [C] Allusit autem ad 349 locum Homeri Iliad. e, vbi narratur Venus a Diomede vulnerata. [A] 350 [980] 17 Nonnullis Antipatri frugalitatem laudantibus, quod alienam ab 351 omnibus delitiis austeramque vitam ageret, ‘Foris’ inquit ‘Antipater albo vtitur 352 pallio, intus vero totus est purpureus’, notans fictam illius parsimoniam, quum 353 esset alioqui ambitiosissimus. 354 [981] 18 Quum hyeme frigidoque coelo apud amicum quendam conuiuio 355 acciperetur videretque foculum exiguum et ignis pusillum, ‘Aut ligna’ inquit 356 ‘inferte aut thus’, subnotans conuiuatorem lignis suis parcere perinde quasi thus 357 essent, quum in rigore tanto nec thuri parcendum esset; simul satis esse ignis ad 358 faciendum suffitum diis, at parum ad depellendum frigus. 359 [982] 19 Quum apud Antipatridem coenaret isque ad coenam formosam 360 psaltriam induxisset, Alexander aspectu motus in illam exarsit. Mox rogauit Anti- 361 patridem, nunquid ipse mulieris amore teneretur. Illo confitente, ‘O sceleste,’ 362 inquit, ‘non tu protinus abduces e conuiuio mulierem?’ Quantum ille animus 363 aberat a constupranda aliena vxore, qui tantopere sibi metuit ab amica hospitis! 364 [983] 20 Rursum quum Cassander Pythonem Euii tibicinis amasium per 365 vim osculari vellet idque Euium aegre ferentem sensisset Alexander, iratus exiliit 366 in Cassandrum clamans ‘Itane per nos ne amare quidem quicquam licebit?’ Non

~~356 inferte A–C: infert D, infer BAS LB. 359–607 [982]–[1030] Vid. comm. infra.~~

346 ad … alludens Added to the paraphrased 354 Parsimonia*. text by Er. [982] Homeri carmen Hom. Il. V, 340: îxÉr, oﬁóv 359–607 In A B Apophth. [982] bears no num- pér te Åéei makáressi qeo⁄sin. ber, [983] = 19, etc. In C–BAS Apophth. [984] liquorque Plut., loc. cit.: kaì oûk îxÉr. Er. omits and [985] are both numbered 21, [986] = 22, the negation. Filelfo’s translation reads: “hic etc. The numbers are corrected in LB. quidem sanguis est ait ut uidetis et non cruor. 359–362 Quum … mulierem Plut. Mor. 180 Caelicolae qualem diui misere fluentem”. This E–F, Reg. et imp. apophth., Alexander 19. is the version of the 1471 edition. In Filelfo’s 359 Continentia*. Orationes, however, the negation is omitted (f. Antipatridem Otherwise unknown. s2vo). As appears from his comment (ll. [983] 347–348) and marginal note Er. did not intend 364–366 Rursum … licebit Plut. Mor. 180 F, to change the meaning of the dictum. Reg. et imp. apophth., Alexander 20. 357 irridens … vanitatem Cf. the version of 364 Continentia*. Plut. Mor. 341 B, De Alexandri fortuna aut Cassander Son of Antipater. virtute II, 9: ºte kaì pròv toùv kólakav e¤pen Pythonem See RE XXIV, 617, Python 13. êpimeidiásav …, see also Apophth. [1029]. Euii Flute-player, favourite of Hephaestion [980] (on the latter see Apophth. [977], n.l. 332). 350–352 Nonnullis … purpureus Plut. Mor. 180 366 nos Ald., p. 157: ™m¢v (üm¢v codd.). Cf. the E, Reg. et imp. apophth., Alexander 17. 1471 edition of Filelfo’s translation: “nos” 350 Hypocrisis*. (Orationes, f. s2vo: “uos”). However, in this Antipatri See Apophth. [951], n.l. 167. context ‘vos’ makes more sense. [981] quicquam Plut., loc. cit.: (êrasq±naí) tinov, 354–356 Quum … thus Plut. Mor. 180 E, Reg. et here referring to a person, rather than to a imp. apophth., Alexander 18. thing. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 299

367 satis erat regi, si seipsum praestaret continentem, nisi et praefectos haberet sui 368 similes. Quando autem passus fuisset a suis per vim constuprari filiam aut vxo- 369 rem honesti ciuis, qui tibicini suos amores etiam ab osculo voluit esse inuiolatos? 370 Denique quod duces peccarent, arbitratus est ad se pertinere. 371 [984] 21 Quum e Macedonum numero ad mare remitteret valetudinarios 372 ac mutilos debilesque, proditus est quidam qui se inter aegrotos asscripserat 373 quum non aegrotaret. Is quum ad Alexandri conspectum adductus esset et exa- 374 minatus fateretur se morbum praetexuisse ob amorem Telesippae, quae ad mare 375 fuerat profecta, percontatus est Alexander, cui negocium retrahendae ad exerci- 376 tum Telesippae delegaretur. Caeterum vt cognouit eam esse liberam, ‘Persuadea- 377 mus igitur,’ inquit, ‘o Antigenes, Telesippae, vt nobiscum maneat. Nam vim 378 admouere liberae non est nostrum’. Sic indulsit amori strennui militis, quem in 379 exercitu retinere cupiebat, vt ingenuam mulierem redire nollet nisi persuasam. 380 [985] 22 Quum Graeci qui apud hostes stipendium faciebant venissent in 381 potestatem Alexandri, Athenienses quidem iussit in compedibus seruari, quod 382 quum ex publico stipendium haberent, tamen apud hostes meruissent; similiter 383 et Thessalos, quod regionem optimam nacti non eam colerent. Thebanos vero 384 dimisit, dicens: ‘His per nos nihil est reliquum, neque ciuitas neque agri’. Ita 385 moderatus est poenam, vt mortem commeritis non indiceret nisi vincula, et cul- 386 pam eorum qui necessitatem excusare poterant, in se transtulit. 387 [986] 23 Ex Indis quendam sagittandi arte cum primis celebrem, adeo vt 388 etiam per annulum sagittam mittere diceretur, quum in bello cepisset, iussit artis 389 suae specimen aedere; recusantem iratus rex necari iussit. Quum duceretur 390 homo, dixit his a quibus ducebatur se multis diebus non exercuisse artem eoque 391 timuisse ne aberraret. Id vbi renunciatum est Alexandro, quod non contumacia 392 sed ignominiae metu recusasset, admiratus ingenium gloriae studiosum dimisit 393 illum donatum, eo quod mortem oppetere maluisset quam fama sua videri indi- 394 gnus. Hic apparet non omnino vanum esse quod prouerbio iactatum est, simile 395 simili esse amicum. Alexander gloriae supra modum appetens similem affectum 396 in aliis amabat.

~~388 cepisset A B: coepisset C. 391 est B C: esset A.~~

[984] 383–384 Thebanos … agri In 335 Alexander 371–378 Quum … nostrum Plut. Mor. 180 destroyed the city of the revolting Thebans. F–181 A, Reg. et imp. apophth., Alexander 21. [986] 373 Ciuiliter*. 387–394 Ex … indignus Plut. Mor. 181 B, Reg. 374 Telesippae, Antigenes Otherwise unknown. et imp. apophth., Alexander 23. 375–376 cui … delegaretur Plut., loc. cit.: Pròv 387 Gloria vita charior*. tína de⁄ perì t±v Telesíppav dialégesqai; Ex Indis Alexander’s Indian campaign started [985] in 327. 380–384 Quum … agri Plut. Mor. 181 A–B, 394–395 simile … amicum Adag. 121 (Simile Reg. et imp. apophth., Alexander 22. gaudet simili), ASD II, 1, p. 240, l. 645: 380 Moderatio poenae*. “ÊOmoion ömoíwç fílon, id est Simile simili hostes The Persians. amicum”. 300 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

397 [987] 24 Taxiles, vnus e numero regum Indiae, occurrens Alexandro sic 398 illum affatus est: ‘Prouoco te’ inquit ‘non ad pugnam neque ad bellum, sed ad aliud certaminis genus. Si inferior es, a nobis accipe beneficium; sin superior, | LB 199 nobis benefacito’. Cui Alexander ‘Atqui’ inquit ‘ob hoc ipsum inter nos certan- 401 dum est, vter benefaciendo superet alterum’. Et humanissime complexus illum 402 non solum non spoliauit ditione sed auxit etiam. 403 [988] 25 Quum audisset de rupe quadam apud Indos, quae ob sublimita- 404 tem velut auibus inaccessa ‰Aornov dicitur, quod ipse quidem locus expugnatu 405 difficilis esset, sed qui eum teneret formidolosus, ‘Nunc’ inquit ‘locus captu faci- 406 lis est’, significans nihil prodesse munimenta, nisi vir fortis ea tueatur. Arx enim 407 non tam fossis ac muris tuta est quam viris. 408 [989] 26 Quum alius quidam rupem teneret inexpugnabilem, vt putaba- 409 tur, semet Alexandro dedidit. At Alexander non solum eius ditionis principem 410 esse iussit, verumetiam addidit, dicens ‘Hic homo mihi videtur sapere, qui se 411 maluit bono viro quam loco munito concredere’. 412 [990] 27 Rupe capta quum amici dicerent illum egregiis gestis Herculem 413 superasse, ‘At ego’ inquit ‘meas res gestas in imperio ne verbo quidem cum his 414 quae gessit Hercules arbitror conferendas’. Adulabantur illi, sed huius animo 415 nulla satisfaciebat adulatio.

~~407 viris B C: viro A.~~

[987] 412 Herculem contempsit Alexander*. This is 397–401 Taxiles … alterum Plut. Mor. 181 C, not implied by the dictum. Like Apophth. Reg. et imp. apophth., Alexander 24. [979] this anecdote deals with flatterers who 397 Certamen vere regium*. are despised by Alexander. See also below, Taxiles Omphis, ruler of the territory between n.ll. 413–414. the Indus and the Hydaspes, including the 412–413 Herculem superasse See Curt. VIII, 11, city of Taxila. 2: “Multa ignobilia oppida deserta a suis 398–399 sed … genus Inserted into the para- venere in regis potestatem. Quorum incolae phrased text by Er. armati petram Aornin nomine occupaverunt. 401–402 Et … etiam Cf. Plut. Alex. 59, 4: Hanc ab Hercule frustra obsessam esse ter- ¨Jsqeìv oŒn ö Alézandrovˆ kaì deziwsámenov raeque motu coactum absistere fama vulga- aûtón …; Curt. VIII, 12, 10: “Laetus simpli- verat”. citate barbari rex et dexteram fidei suae 413–414 At … conferendas Plut., loc. cit.: ˆAllˆ pignus dedit et regnum restituit.” êgÉ, e¤pe, tàv êmàv prázeiv metà t±v [988] ™gemoníav ënòv oû nomíhw Åßmatov (?prágma- 403–406 Quum … est Plut. Mor. 181 C, Reg. et tov Babbitt) ântazíav e¤nai toÕ ¨Jrakléouv, imp. apophth., Alexander 25. i.e. “No, I do not feel that my deeds, with 403 Viri fortis fiducia*. my position as commander, are to be wei- 403–404 ob … inaccessa Explanation inserted ghed against one word of Heracles” (Bab- into the paraphrased text by Er. bitt). Er. followed the translation of Filelfo, f. [989] s3ro: “at ego inquit meas res gestas simul cum 408–411 Quum … concredere Plut. Mor. 181 imperio ne uno quidem uerbo cum Herculis C–D, Reg. et imp. apophth., Alexander 26. rebus conferendas puto”, or Regio, p. 31: “At 408 Fides in deditum*. ego inquit mea gesta cum imperio, ne uno [990] quidem uerbo cum Herculis gestis arbitror 412–414 Rupe … conferendas Plut. Mor. 181 D, conferenda”. Reg. et imp. apophth., Alexander 27. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 301

416 [991] 28 Quosdam ex amicis mulctauit, quod in ludo aleae sensisset eos 417 non ludere. Siquidem multi sunt qui in hoc ludo velut in re maxime seria ver- 418 santur. Non enim ludunt qui fortunas suas omnes, interdum et liberos, aleae per- 419 mittunt arbitrio. 420 [992] 29 Inter amicos quos habebat praecipuos ac potentissimos omnium 421 maxime videbatur honorare Craterum, sed omnium maxime diligere Hephae- 422 stionem. ‘Craterus enim’ inquit ‘amat regem, Hephaestion amat Alexandrum’ (id 423 Graece iucundius dicitur filobasileùv et filalézandrov), sentiens Craterum in 424 his quae ad regiam dignitatem attinebant praestare fidum amicum, Hephaestio- 425 nem priuato quodam affectu diligere Alexandrum. Pariter itaque, licet dissimili- 426 ter, amantibus diuersa ratione persoluit praemium: Craterum ornauit dignitate, 427 Hephaestionem ad intimam admisit familiaritatem. 428 [993] 30 Xenocrati philosopho quinquaginta talenta dono misit. Ea quum 429 ille recusasset accipere, dicens sibi non esse opus, interrogauit an ne amicum qui- 430 dem vllum haberet cui esset opus. ‘Nam mihi’ inquit ‘vix Darii opes in amicos 431 suffecerunt’. Hic vtrius animum magis admirari conueniat nondum statui, 432 regisne tam ad liberalitatem propensum, an philosophi qui tantum munus a 433 tanto rege vltro delatum remiserit. 434 [994] 31 Porus rex ab Alexandro deuictus, quum ab eo post pugnam roga- 435 retur dicente ‘Quomodo te tractabo?’, ‘Regaliter’ ait. Rursus subiicienti Alexan- 436 dro ‘Num quid etiam aliud?’, ‘Omnia’ inquit Porus ‘complectitur hoc verbum 437 regaliter’. Alexander et prudentiam et fortitudinem viri admiratus latiorem ditio- 438 nem illi addidit ea quam prius obtinuerat. Supplici et ad pedes abiecto minus 439 concessisset. Adeo diligebat animosus iuuenis impauidos animos. [B] Q. Curtius 440 aliquanto secus narrat. Interrogatus Porus quid ipse victorem statuere debere cen- 441 seret, ‘Quod hic’ inquit ‘dies tibi suadet, quo expertus es quam esset caduca feli-

~~437 viri B C: om. A.~~

[991] De Alexandri fortuna aut virtute I, 12: Zeno- 416–417 Quosdam … ludere Plut. Mor. 181 D, krátjn, pentßkonta tálanta dwreàn Alezánˆ - Reg. et imp. apophth., Alexander 28. drou pémcantov, ºti oûk ∂labe qaumáhomen· [992] tò dè doÕnai, o∆; ÂJ oûx ömoíwv katafrone⁄n 420–422 Inter … Alexandrum Plut. Mor. 181 D, xrjmátwn dokoÕmen tòn m® prosiémenon kaì Reg. et imp. apophth., Alexander 29. tòn xarihómenon; 420 Amicus*. [994] 421 Craterum General of Alexander (?–321). 434–438 Porus … obtinuerat Plut. Mor. 181 E, 421–422 Hephaestionem See Apophth. [977], n.l. Reg. et imp. apophth., Alexander 31. Cf. Adag. 332. 4010 (Basilica facinora), ASD II, 8, p. 274, ll. [993] 91–94; Ep. 2582, ll. 20–21. 428–431 Xenocrati … suffecerunt Plut. Mor. 181 434 Porus Indian ruler, defeated by Alexander D–E, Reg. et imp. apophth., Alexander 30. in 326 at the battle of the Hydaspes. 428 Liberalitas*. 435 Regaliter*. Xenocrati Philosopher from Chalcedon, dis- 438–439 Supplici … concessisset Cf. Curt. VIII, ciple of Plato, head of the Academy 339–314. 14, 44: “Plus monendo profecit, quam si pre- 430 Darii See Apophth. [974], n.l. 310. catus esset”. 431–433 Hic … remiserit Cf. Plut. Mor. 333 B, 440–442 Interrogatus … felicitas Curt. VIII, 14, 43. 302 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

442 citas’. Submonuit regem vt modeste sua fortuna vteretur, memor ipsi posse acci- 443 dere quod acciderat Poro. [A] 444 [995] 32 Quum accepisset esse quendam qui conuiciis ipsum impeteret, 445 ‘Regium est,’ inquit, ‘quum facias bene, audire male’. Nihil hoc dicto generosius; 446 quanquam idem et aliis asscribitur. 447 [996] 33 Morti proximus ad amicos respiciens dixit: ‘Magnum epitaphium 448 video futurum’, praesentiens res ab ipso gestas multorum eloquentia celebrandas. 449 Nec eum sua fefellit diuinatio. 450 [997] 34 Cum Darii filias haberet captiuas, demissis oculis eas salutabat 451 idque raro, sibi metuens ab illarum insigni forma. Apud familiares autem dicere 452 solet ‘Dolores oculorum sunt Persicae puellae’. 453 [998] 35 Edicto vetuit, ne a quoquam pingeretur praeterquam ab Apelle 454 aut a quoquam aere sculperetur praeterquam a Lysippo, artificibus illius aetatis 455 praestantissimis. Nam hoc quoque iudicabat ad principis dignitatem pertinere. LB 200 Cum Cherylo poeta pactus erat, vt pro vno|quoque bono versu Philippicum acci- 457 peret aureum, pro malo colaphum.

[995] relinqueret regnum, respondit ei, qui esset 444–445 Quum … male Plut. Mor. 181 E, Reg. optimus; ceterum providere iam se ob id ceret imp. apophth., Alexander 32. tamen magnos funebres ludos parari sibi”. 444 Animus vere regius*. 448 praesentiens … celebrandas See preceding 445 Regium … male This saying is frequently note. quoted by Er.: Ep. 1578, l. 30; 1797, ll. 17–18; [997] 1819, ll. 113–115; 2379, l. 238; 2421, ll. 48–49; 450–451 Cum … forma This passage is possibly Adag. 1689 (Magistratum gerens audi et iuste based on Basil. Ad adulesc. 7, 9 (cf. Apophth., et iniuste), ASD II, 4, pp. 140–141, ll. LB IV, 356 F–357A, Alexander Magnus 10). 248–250; Lingua, ASD IV, 1A, pp. 165–166, See also Plut. Alex. 21, 7 and 11, stressing ll. 616–620; Eccles., ASD V, 4, p. 52, ll. Alexander’s continence. 345–346. See also Ep. 1587, ll. 227–228 (from 452 Dolores … puellae Plut. Alex. 21, 10. Celio Calcagnini); 2340, ll. 74–77 (from [998] Germain de Brie). 453–454 Edicto … Lysippo Hor. Epist. II, 1, 446 quanquam … asscribitur The dictum is 237–241: “idem rex ille … edicto vetuit, ascribed to Antisthenes by Diog. Laert. VI, 3 nequis se praeter Apellen / pingeret aut alius (Apophth., LB IV, 325 C–D, Antisthenes 7); Lysippo duceret aera / fortis Alexandri vol- Epict. IV, 6, 20; to ‘someone’ by Dio Chrys. tum simulantia”. Or. 47, 25; it is quoted by M. Aur. VII, 36. 453 Artes*. [996] Apelle From Colophon. He was considered a 447–448 Morti … futurum Plut. Mor. 181 E, better painter than any other one (Plin. Nat. Reg. et imp. apophth., Alexander 33. XXXV, 79). 447 epitaphium Plut., loc. cit.: êpitáfion. Er. 454 Lysippo From Sicyon. followed the translations of Filelfo, f. s3ro: 456–457 Cum … colaphum Ps. Acro Ars 357: “Magnam mei funeris laudationem fore “Choerilus Alexandri poeta fuit. Depactus intueor”, and Regio, p. 32: “Magnum inquit cum eo, ut, si bonum uersum faceret, aureo mihi epitaphium uideo futurum”. This inter- nomismate donaretur, colapho feriretur, si pretation has been rejected by Leopardus: malum, sepius male dicendo colaphis “Nemo omnium recte. Ego omnino verten- necatus est”. Cf. Apophth., LB IV, 370 F, 17. dum censeo, Magnos ludos funebres video 456 Cherylo Choerilus of Iasus. mihi futuros: intelligens successorum [the Philippicum See Hor. Epist. II, 1, 232–234: ‘Diadochi’] inter ipsos de imperio certamina. “gratus Alexandro regi magno fuit ille / Intelligo autem in voce êpitáfion non lógon Choerilus, incultis qui versibus et male natis sed âg¬na” (Emend. et misc. XVII, 13). Cf. / rettulit acceptos, regale nomisma, Philip- Curt. X, 5, 5: “Quaerentibusque his, cui pos”. Cf. Ep. 104, ll. 18–21 APOPHTHEGMATVM LIBER IV 303

458 [999] 36 Idem interrogatus vbi suos reconderet thesauros, ‘Apud amicos’ 459 inquit, significans facultates nusquam reponi tutius. Cum enim res postulat, 460 redeunt ad te cum foenore. 461 [1000] 37 Cum nuncius quidam gaudio gestiens porrectaque manu accur- 462 reret, rem prospere gestam narraturus, ‘Quid mihi, bone vir, magni nunciabis, 463 nisi nuncies Homerum reuixisse?’, significans omnium praeclare gestorum glo- 464 riam abolendam, nisi contingeret talis praeco qualis fuit Homerus. 465 [1001] 38 Ciuitas quaedam, vt ab armis Alexandri quietem haberet, obtulit 466 illi partem agrorum et praeterea rerum omnium dimidium. Cui sic respondit: 467 ‘Hoc animo veni in Asiam, non vt acciperem quod dedissetis, sed vt vos habere- 468 tis quod reliquissem’. 469 [1002] 39 Alexander habebat Eudaemonicum philosophum sed quouis 470 parasito adulantiorem. Hic, quum aliquando tonaret vehementer adeo vt omnes 471 expauescerent, dixit Alexandro ‘Quin tu tale quippiam facis, Alexander fili Iouis?’ 472 At ille non ferens tam abiecti philosophi vocem ridens ait: ‘Nolo enim formida- 473 bilis esse, quemadmodum tu me doces, qui satraparum ac regum capita me iubes 474 super coenam apponere’. Sic Athenaeus. Plutarchus in vita secus aliquanto: 475 ‘Quid mihi succenses, quod pisces apponam in conuiuio ac non potius satrapa- 476 rum capita?’ 477 [1003] 40 Alexander quum hyeme duceret exercitum, assidens igni reco- 478 gnoscere praetereunteis copias coepit; quumque videret senem quendam horren- 479 tem frigore et ad ignem stantem, considere loco suo iussit, dicens ‘Si in Perside 480 natus esses, in regia sella sedere tibi capitale foret; in Macedonia nato conceditur’. 481 [1004] 41 Alexander etiamnum adolescens, videns patrem Philippum 482 equum praeferocem nec vllum sessorem tergo patientem velut inutilem abiectum 483 ire, ‘Qualem’ inquit ‘equum isti perdunt, dum illo per imperitiam ac molliciem 484 vti nesciunt!’ Cumque mira arte sine verberibus tractasset equum, tandem

~~483 imperitiam A LB: imperitiem B–BAS.~~

[999] Eudaemonicum Athen. 250 F: ˆAnázarxón … 458–459 Idem … inquit Themist. Or. 203 B–C; tòn eûdaimonikòn filósofon ∏na t¬n Alezánˆ - Arsenius, Violetum, ed. Walz, pp. 93–94. drou … kolákwn. Anaxarchus of Abdera, 458 Liberalitas*. who accompanied Alexander to Asia, was [1000] called ö êudaimonikóv. 461–463 Cum … reuixisse Plut. Mor. 85 C, De 473–474 qui … apponere Alexander alludes to a profectibus in virtute 16. remark Anaxarchus made on another occa- 461 Praeco rerum gestarum*. sion; see Plut. Alex. 28, 5; Diog. Laert. IX, 58 463–464 significans … Homerus Cf. Plut., loc. (cf. Apophth., LB IV, 348 C, Anaxarchus 7). cit.: oûdenòv aût¬ç tà prágmata pl®n üste- 474–476 Plutarchus … capita Plut. Alex. 28, 4. rofjmíav oîómenov ênde⁄n. [1003] [1001] 477–480 Alexander … conceditur Frontin. 465–468 Ciuitas … reliquissem Sen. Epist. 53, 10. Strat. IV, 6, 3. 465 Imperiose*. 477 Ciuiliter*. [1002] [1004] 469–474 Alexander … apponere Athen. 250 481–487 Alexander … Macedonia Plut. Alex. 6. F–251 A. 482 equum Bucephalas. 469 Adulatio*. 483 Indoles excelsa*. 304 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

485 conscensum ad cursum admisisset, tum calcibus vsus est; ac molliter flexis habe- 486 nis quum equum reduxisset, descendentis caput exosculatus pater ‘Aliud,’ inquit, 487 ‘o fili, tibi par regnum quaere, quando iam te non capit Macedonia’. Praesagiit vir 488 prudens tam excelsae indoli non suffecturam paternam ditionem. Sed equus ille 489 nos admonet multa bene nata ingenia perire vitio instituentium, qui fere ne- 490 sciunt imperare, nisi ex equis generosis reddiderint asinos. 491 [1005] 42 Idem Aristotelem, cui puer formandus fuerat traditus, summa 492 veneratione prosequebatur, dicens se illi non minus quam patri debere, quod a 493 patre viuendi, a praeceptore bene viuendi initium accepisset. 494 [1006] 43 Quum pirata captus ad ipsum deductus esset, rogatus qua re fre- 495 tus auderet infestare maria, compendio respondit: ‘Ego’ inquit ‘quoniam id vnico 496 nauigiolo facio, pirata nominor; tu quum idem facias magna classe, rex appella- 497 ris’. Alexander admiratus intrepidum animum donauit illi vitam. 498 [1007] 44 Idem Delphos profectus, quum sacerdos negaret se consulturam 499 deum, quod dies essent nefasti, quibus ne oraculis quidem loqui phas esset, vi 500 pertracta secum sacerdote templum ascendit; quumque illa importunitate victa 501 diceret ‘Inuictus es, o fili’, ‘Satis’ inquit Alexander ‘oraculi est’, mulieris vocem 502 responsi loco ducens. 503 [1008] 45 Posteaquam in expeditionem profectus regias opes pene omnes 504 in milites ac duces distribuisset, roganti Perdiccae ‘Quid tibi nunc, rex, superest?’, 505 ‘Spes’ inquit. Hic Perdicca ‘Haec’ inquit ‘nobis commilitonibus tuis futura com- 506 munis est’, et praedium quod ipsi designarat Alexander recusauit. Tanta erat fidu- 507 cia bene successuram expeditionem. 508 [1009] 46 Idem initio, quum in causis capitalibus sederet iudex, accusatori 509 alteram aurem occludebat. Rogatus quur id faceret, ‘Alteram’ inquit ‘integram 510 seruo reo’. 511 [1010] 47 Quum Philoxenus classis praefectus Alexandro scripsisset Taren- 512 tinum quendam Theodorum esse apud se, pueros habentem insigni forma

~~485 conscensum B C: conscensum equum A. 504 Perdiccae B C: Perdicae A. 498 consulturam B C: consulturum A. 505 Perdicca B C: Perdica A.~~

[1005] [1008] 491–493 Idem … accepisset Plut. Alex. 8, 4. Cf. 503–506 Posteaquam … recusauit Plut. Alex. 15, Apophth., LB IV, 338 F, Aristoteles 17. Cf. De 4–5. pueris, ASD I, 2, p. 31, ll. 5–7; Ep. 2432, ll. 504 Perdiccae See Apophth. [777], n.l. 424. 38–43; see Ter Meer, A True Mirror, pp. 505 Fiducia euentus*. 73–74. [1009] 491 Pietas in praeceptorem*. 508–510 Idem … reo Plut. Alex. 42, 2. Cf. Inst. [1006] princ. christ., ASD IV, 1, p. 177, ll. 360–361. 494–497 Quum … appellaris Aug. Civ. IV, 4; cf. 508 Iudex incorruptus*. Cic. Rep. III, 24. Cf. Adag. 2601 (Scarabeus [1010] aquilam quaerit), ASD II, 6, p. 406, ll. 511–514 Quum … conciliaret Plut. Alex. 22, 1. 265–267; Lingua, ASD IV, 1A, p. 59, ll. 83–86. 511 Integritas*. 494 Animose*. Philoxenus See RE XX, 1, 189, Philoxenos 1. [1007] According to Plut., loc. cit., he was ö t¬n êpì 498–502 Idem … ducens Plut. Alex. 14, 6–7. qaláttjÇ stratjgòv. 498 Oraculum*. 512 Theodorum Otherwise unknown. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 305

LB 201 venales, si vellet emere, indigne tulit, apud aequales subinde clamitans | ‘Quid in 514 me Philoxenus tam obscoenum animaduertit, vt mihi tantum probri conciliaret?’ 515 [1011] 48 In Callisthenem nequaquam sese accommodantem aulae regiae 516 moribus, sed et dictis et gestu prae se ferentem nihil ibi placere, dixit hunc versi- 517 culum: 518 519 Mis¬ sofist®n ºstiv oûx aüt¬ç sofóv, id est Sapientem ego odi qui sibi sapit nihil. 520 [1012] 49 Nisam expugnaturus quum videret milites deterreri fluminis 521 quod ciuitatem praeterlabitur profunditate, exiliit ‘O me omnium deterrimum’ 522 exclamans ‘qui natare non didicerim!’ moxque clypeo pro subere innixus primus 523 tranauit. 524 [1013] 50 Ilium profectus Achillis statuam coronans ‘O te felicem,’ inquit, 525 ‘Achilles, cui viuo talis amicus, mortuo talis contigerit praeco!’, de Patroclo 526 loquens et Homero, quorum ille fidissimus Achilli fuit amicus, hic defunctum 527 Iliade tota celebrauit. 528 [1014] 51 Duabus potissimum rebus, quum deus a multis praedicaretur, se 529 quod mortalis esset deprehendere dicebat, somno et coitu, quod haec praecipue 530 proderent humani corporis imbecillitatem; ad caetera inuictus erat. Somnus 531 enim mortis imago est et coitus species est morbi comitialis. 532 [1015] 52 Darii regiam ingressus, quum vidisset sublime cubiculum et in eo 533 stratum, mensas caeteraque omnia mirifico ornatu instructa, ‘Hoccine’ inquit 534 ‘erat imperare?’, sentiens non esse regium huiusmodi delitiis indulgere.

~~518 ºstiv C: ºv tiv A B; id est A–D: om. BAS LB.~~

[1011] 524–525 Ilium … praeco Plut. Alex. 15, 7–8. 515–519 In … nihil Plut. Alex. 53, 2. Cf. Adag. 524 Praecipua bona*. 520 (Nequicquam sapit, qui sibi non sapit), statuam Plut. Alex. 15, 8: stßljn. ASD II, 2, p. 44, ll. 483–486. 525 mortuo … praeco Cf. Apophth., LB IV, 370 515 Seruire tempori*. Er. was aware that St. F, 17, based on Cic. Arch. 24; Ep. 104, ll. Paul used this expression, see Ep. 740, l. 3: 29–31; 236, ll. 23–24 (from Andrea Ammo- “sed tempori seruiendum, etiam Paulo nio). autore”. Cf. Rom. 12, 11, “where in the [1014] New Testament of 1519 Erasmus reads t¬ç 528–530 Duabus … imbecillitatem Plut. Alex. kair¬ç, instead of Kuríou, 1516” (Allen ad 22, 6. loc.). 528 Quae nos admonent mortalitatis*. Callisthenem See Apophth. [784], n.l. 463. quum … praedicaretur Detail added to the 518 Mis¬ … sofòv Eur. fr. 905 Nauck2. paraphrased text by Er.; see Plut. Mor. 65 F, [1012] De adulatore 25 (transl. ASD IV, 2, p. 148, ll. 520–523 Nisam … tranauit Plut. Alex. 58, 6. 813–815). 520 Exemplum ducis*. [1015] Nisam Nysa, in India. 532–534 Darii … imperare Plut. Alex. 20, 13. [1013] 532 Deliciae indignae principe*. 306 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

535 [1016] 53 Idem lectum ingressus excussis accurate palliis dicere solet ‘Nun- 536 quid hic delicatum aut superfluum mater addidit?’ Adeo abhorrebat a muliebri- 537 bus delitiis. 538 [1017] 54 Quum delato ad ipsum scriniolo, quo nihil inter opes Darii pre- 539 ciosius pulchriusue repertum est, quaereretur in quem vsum destinandum esset, 540 aliis aliud suadentibus, dixit: ‘Huic optime seruandus dabitur Homerus’, sentiens 541 nullum esse thesaurum illo preciosiorem. Ita visum est iuueni, qui se totum ad 542 exemplar Achillis componebat. 543 [1018] 55 Idem hortante Parmenione vt noctu hostem adoriretur, alioqui 544 summum fore discrimen si palam cum tanta multitudine Martem experiretur 545 (siquidem ex fragore procul velut e pelago resonante coniectabant immensum 546 esse numerum), ‘Non furor’ inquit ‘victoriam’, recusans tenebrarum praesidio 547 vincere. 548 [1019] 56 Quum legisset prolixam epistolam ab Antipatro scriptam, in qua 549 multae inerant aduersus Olympiadem calumniae, ‘Ignorare videtur’ inquit ‘Anti- 550 pater, quod vna matris lachryma multas delebit epistolas’. 551 [1020] 57 Quum sensisset sororem suam cum iuuene quodam eleganti 552 forma consuetudinem agere, nihil offensus est, sed dixit concedendum esse vt illa 553 quoque aliqua ex parte regno frueretur, multum dissentiens ab animo Caesaris 554 Augusti, qui nihil acerbius tulit quam filiae neptiumque lasciuiam.

~~536 addidit A–D: abdidit BAS LB. 554 neptiumque A–D: neptumque BAS LB. 539 destinandum Ac B C: destinatum A.~~

[1016] Cf. Ep. 1407, ll. 112–115 (from Jean Lange). 535–536 Idem … addidit Cf. Plut. Alex. 22, 10. 538 Literarum amor*. The paraphrased text reads: “¨O dˆ aûtòv 539 quaereretur According to Plutarch Alexan- oœtov ân®r (i.e. Leonidas, see Apophth. [967], der put this question to his friends. n.l. 275)” ∂fj (sc. Alexander) “kaì t¬n [1018] strwmátwn êpiÑn tà âgge⁄a kaì t¬n ïmatíwn 543–546 Idem … victoriam Plut. Alex. 31, ∂luen, êpiskop¬n mß tí moi truferòn Æ per- 10–12. issòn ™ mßtjr êntéqeiken”, i.e. “Ce même 543 Ingenue*. Léonidas, ajoutait-il, visitait les coffres qui Parmenione See Apophth. [929], n.l. 8. contenaient mes couvertures et mes vête- hostem The Persian army; cf. Apophth. ments, et les ouvrait pour voir si ma mère [1027]. n’y avait pas placé quelque chose de luxueux [1019] ou de superflu” (Plutarque, Vies, IX, ed. and 548–550 Quum … epistolas Plut. Alex. 39, 13. transl. Robert Flacelière et Émile Chambry, 548, 549 Antipatro, Olympiadem See Apophth. Paris, 1975, p. 58). Leopardus, Emend. et [951], n.l. 167. misc. XIII, 13, supposes that Er. was influ- 548 Matris lachrymae*. enced by the translation of Guarino Gua- [1020] rini: “Idem cum lectum ingrederetur, dis- 551–553 Quum … frueretur Plut. Mor. 818 B, cussis accurate vestibus, num quicquam hic Praecepta gerendae reipublicae 24. Plutarch aiebat, superuacanea refertum mollitie explicitly rejects Alexander’s indulgence. mater administrauit?” (quoted by Leopar- 551 Candide*. dus, loc. cit.). sororem See RE XI, 735–738, Kleopatra 13. [1017] 553–554 multum … lasciuiam See Apophth. 538–540 Quum … Homerus Plut. Alex. 26, 1–2. [1124]. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 307

555 [1021] 58 Quum audisset Anaxagoram disserentem innumerabiles esse 556 mundos, illachrymasse dicitur. Rogantibus nunquid accidisset lachrymis dignum, 557 ‘An non videor’ inquit ‘merito flere, qui quum mundi sint innumerabiles, nos 558 nondum vnius domini facti sumus?’ 559 [1022] 59 Philippus a Triballis in praelio vulneratus est femore lancea 560 traiecto. Opera chirurgi liberatus periculo mortis, dolebat claudicationis deformi- 561 tatem contractam manere. Cui Alexander ‘Ne verearis’ inquit ‘in publicum pro- 562 dire, sed gradum mouens virtutis tuae potius memineris’. Hoc et aliis asscribitur. 563 [1023] 60 Si quando in colloquiis aut conuiuiis incidisset contentio de car- 564 minibus Homeri, aliis alia praeferentibus, hoc vnice probauit Alexander:

565 ˆAmfóteron basileúv tˆ âgaqòv krateróv tˆ aîxmjtßv, id est Dux bonus atque idem validus pugnator in armis. 566 567 Addebat Homerum hoc versu virtutem Agamemnonis praedicasse, Alexandri 568 vaticinatum esse. 569 [1024] 61 Quum transmisso Hellesponto Troiam inuiseret, veterum 570 heroum res gestas animo reuoluens, quidam, si vellet, pollicitus est se Paridis 571 lyram daturum. Hic Alexander ‘Minime’ inquit ‘illa mihi est opus, quum Achil- LB 202 lis | lyram habeam. Hac vir strennuus fortium virorum laudes canere consueuit, 573 quum Paris sua lyra molles ac lasciuos modulos incineret’. 574 [1025] 62 Quodam tempore Darii mulieres inuisit vna cum Hephaestione. 575 Hunc quum esset eodem ornatu quo rex, corpore etiam maior, Syngambris Darii 576 mater pro rege adorauit. Eadem quum ex nutibus adstantium intellexisset erro- 577 rem suum, perturbata denuo salutauit Alexandrum. Tum Alexander: ‘Nihil est, o

~~564 hoc B C: hunc A. aîxmjt®v A. 565 basileúv C: basileùv A B; aîxmjtßv B C:~~

[1021] Alexandri fortuna aut virtute I, 10. Cf. Adag. 555–558 Quum … sumus Plut. Mor. 466 D, De 2975 (Imperator bonus et idem robustus tranquillitate animi 4. miles), ASD, II, 6, pp. 573–574, ll. 584–591. 555 Ambitio insatiabilis*. 563 Comparatio carminum Homericorum*. Anaxagoram Cf. Francesco Filelfo, Epistola- 565 ˆAmfóteron … aîxmjtßv Hom. Il. III, 179. rum familiarium libri XXXVII ex eius exem- Iliad. g*. plari transumpti, ex quibus vltimi XXI nouis- [1024] sime reperti fuere, Venetiis, 1502, f. 122ro: 569–573 Quum … incineret Plut. Mor. 331 “Idemque Anaxagoram: cum de infinitis D–E, De Alexandri fortuna aut virtute I, 10. mundis disputantem audisset…”. Plutarch, 569 Musica digna duce*. however, mentions Anaxarchus (see Apophth. 572 Hac … consueuit Plut., Mor. 331 D: pròv ∞n [1002], n.l. 469), who also figures in the ver- êke⁄nov ânepaúeto “ãeide dˆ ãra kléa ândr¬n” sion of Val. Max. VIII, 14, ext. 2. (Hom. Il. IX, 189). [1022] [1025] 559–562 Philippus … memineris Plut. Mor. 331 574–578 Quodam … Alexander est Diod. XVII, B, De Alexandri fortuna aut virtute I, 9. 37, 5–6. 559 Triballis A tribe living north of Macedonia. 574 Humaniter*. 562 Hoc … asscribitur See Apophth. [486], [488]. Hephaestione See Apophth. [977], n.l. 332. [1023] 575 Syngambris Diod. XVII, 37, 5: Sisúggam- 563–568 Si … esse Plut. Mor. 331 C–D, De briv. 308 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

578 mater, quod turberis. Nam et hic Alexander est’, sentiens amicum esse alterum 579 Alexandrum. 580 [1026] 63 Quum in Hammonis templum venisset, sacerdos grandaeuus 581 illum salutauit: ‘Salue, fili, et hanc appellationem a deo habeas’. Tum Alexander: 582 ‘Accipio eam, o pater, et posthac patiar tuus dici, si mihi totius orbis dominium 583 concesseris’. Sacerdos recepit se intro et quasi consulto deo respondit Iouem certo 584 promittere quod peteret. Hic Alexander: ‘Scire cupio, num quis supersit inultus 585 eorum qui patrem meum interfecerunt’. Ad haec sacerdos ‘Philippi’ inquit ‘inter- 586 fectores omnes dedere poenas, sed patri tuo nemo mortalium potest tendere insi- 587 dias’, significans illum esse Iouis, non Philippi filium. 588 [1027] 64 Quum Darius numerosissimum exercitum instruxisset, Alexan- 589 der profundissimo somno correptus est, adeo vt nec interdiu potuerit expergisci. 590 Tandem imminente periculo amici ingressi regem excitarunt, qui quum dicerent 591 se mirari in eo rerum statu tantam regis securitatem, ‘Magna’ inquit Alexander 592 ‘animi molestia me Darius liberauit, qui vires suas omnes in vnum contraxit, vt 593 liceat vno die de summa rerum decernere’. 594 [1028] 65 Alexandro Magno Corinthii per legatos ius suae ciuitatis detule- 595 runt. Hoc officii genus quum risisset Alexander, quidam e legatis ‘Nulli’ inquit 596 ‘ciuitatem vnquam donauimus praeterquam tibi et Herculi’. Hoc audito lubens 597 accepit oblatum honorem, quem illi commendabat partim raritas, partim cum 598 Hercule laudatissimo viro societas. 599 [1029] 66 Dum in obsidione cuiusdam vrbis infirmissima moenium quae- 600 rit, sagitta ictus est, nec tamen ab instituto destitit. Mox quum represso sanguine 601 sicci vulneris dolor cresceret et crus equo suspensum paulatim obtorpuisset, coac- 602 tus quod coeperat omittere ac chirurgum accersere, ‘Omnes’ inquit ‘me praedi- 603 cant Iouis esse filium, sed vulnus hoc hominem esse me clamat’. 604 [1030] 67 Zenophantus certis modis Alexandrum ad arma solet concitare. 605 Eam musices vim admirantibus cunctis, quidam ait ‘Si tantus artifex est, incinat

[1026] musician varies; see Dio Chrys. I, 1: Timo- 580–587 Quum … insidias Diod. XVII, 51, 1–3. theus; Plut. Mor. 335 A: Antigenidas. Cf. 580 Adulatio*. Adag. 146 (Currentem incitare), ASD II, 1, p. Hammonis templum See Apophth. [978], n.l. 262, ll. 175–177; 1493 (A Dorio ad Phry- 336. gium), ASD II, 3, pp. 468–469, ll. 490–492; [1027] 3671 (Cithara incitat ad bellum), ASD II, 8, 588–593 Quum … decernere Diod. XVII, 56, 1–4. p. 110, ll. 881–883. 588 Animose*. Zenophantus I.e. Xenophantus (RE 2IX, 2, Quum … instruxisset The incident took 1564, Xenophantos 4). place before the battle of Gaugamela (331). 605–606 Eam … reuocet Cf. Dio Chrys. I, 6: ö [1028] goÕn Timóqeov, eî kaqáper polemikón tina 594–597 Alexandro … honorem Sen. Ben. I, 13, dielqe⁄n ≠Çdei nómon, oÀtwv ©pístato a∆ljma 1–2. Cf. Ep. 401, ll. 33–35 (from Ulrich Zwingli). dikaían kaì frónimon kaì sÉfrona t®n cux®n [1029] kaì filánqrwpon dúnamenon parasxe⁄n, m® 599–603 Dum … clamat Sen. Epist. 59, 12 pròv ºpla örm¬san mónon, âllà êpí te [1030] eîrßnjn kaì ömónoian kaì qe¬n timàv kaì 604 Zenophantus … concitare Sen. Dial. IV, 2, ânqrÉpwn êpiméleian, toÕ pantòv ån ¥n ãziov 6: “Alexandrum aiunt Xenophanto canente ˆAlezándrwç pare⁄naí te kaì êpaule⁄n … See manum ad arma misisse”. The name of the also Basil. Ad adulesc. 8, 7–8. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 309

~~606 modulos quibus illum a bellis reuocet’, sentiens non esse magnae artis hominem 607 eo perpellere, quo suapte natura pronus est. 608 ANTIGONVS REX MACEDONVM~~

609 [1031] 1 Antigonus in extorquendis pecuniis acer erat ac rigidus. Cuidam 610 itaque dicenti ‘At non talis fuit Alexander’, ‘Merito,’ inquit, ‘nam ille metebat 611 Asiam, ego culmos lego’, sentiens opulentissimam Asiam prius ab illo spoliatam, 612 sibi a spoliatis corradendum quod posset. 613 [1032] 2 Milites quosdam videns thoracibus et galeis indutos sphaera 614 ludere, delectatus est hoc spectaculo ac duces illorum accersi iubet, vt eos coram 615 illis laudaret; verum vbi nunciatum esset duces bibere, praefecturas illorum mili- 616 tibus dedit, qui sphaera luserant armati, simul et ducum ignauiam puniens et 617 militum strennuitatem honorans. 618 [1033] 3 Quum omnes admirarentur quod quum initio regni durior fuisset, 619 senex factus clementer ac placide regnum gubernaret, ‘Prius’ inquit ‘opus erat 620 regno, nunc gloria et beneuolentia’, sentiens regnum armis et austeritate frequen- 621 ter parari, sed non nisi honesta opinione ciuiumque beneuolentia retineri. 622 [1034] 4 Idem filio Philippo multis praesentibus percontanti ac dicenti 623 ‘Quando castra mouebimus?’, ‘Quid?’ inquit, ‘Num metuis ne solus tubam non 624 audias?’, notans adolescentis imperitiam, qui hoc patrem multis audientibus per- 625 contaretur, quum in bello celanda sint consilia principum; sed quoties castra 626 mouenda sunt, tum omnibus tuba dat signum. 627 [1035] 5 Quum adolescens institisset vt hospitium nancisceretur apud 628 viduam treis habentem forma decente filias, accito hospitiis designandis prae-

~~614 illorum Ac: illos A–C. 617 strennuitatem A B: strenuitatem C.~~

606–607 sentiens … est See Dio Chrys. I, 2: et imp. apophth., Antigonus 2. the fact that Alexander ran for his arms, was 613 Seuere*. not so much due to the music as to ™ toÕ 614 coram illis Inserted into the translated text basiléwv diánoia súntonov oŒsa kaì by Er. qumoeidßv. Cf. Adag. 146 (Currentem inci- [1033] tare), ASD II, 1, pp. 262–263, ll. 177–179: 618–620 Quum … beneuolentia Plut. Mor. 182 “Atque incitabat ille [sc. Timotheus] quidem, A, Reg. et imp. apophth., Antigonus 3. sed sponte currentem vtpote natura sangui- 618 Regni stabilitas*. narium et belli sitientissimum”. [1034] 622–624 Idem … audias Plut. Mor. 182 B, Reg. 608 ANTIGONVS Antigonus I Monophthal- et imp. apophth., Antigonus 4. Cf. Lingua, mos (c. 382–301) attempted to reunify the ASD IV, 1A, p. 68, ll. 382–384. empire of Alexander. He was defeated in 301 622 Silentium in bello*. by a coalition of the other Diadochi (battle Philippo The second son of Antigonus (RE of Ipsus). XIX, 2, 2333–2334, Philippos 14). [1031] [1035] 609–611 Antigonus … lego Plut. Mor. 182 A, 627–629 Quum … angustia Plut. Mor. 182 B, Reg. et imp. apophth., Antigonus 1. Reg. et imp. apophth., Antigonus 5. 609 Festiuiter*. 627 Caste*. [1032] adolescens Philippus (see Apophth. [1034], n.l. 613–616 Milites … dedit Plut. Mor. 182 A, Reg. 622); cf. Plut. Demetr. 23, 6. 310 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

LB 203 fecto, ‘Non expelles’ inquit | ‘filium meum ex loci angustia?’ Non prodidit ad- 630 olescentis affectum, qui sciebat illum captare quod amaret, sed excusauit aedium 631 angustiam in quibus vidua cum tribus filiabus ageret. 632 [1036] 6 A graui morbo posteaquam conualuerat, ‘Nihilo peius est,’ inquit, 633 ‘siquidem hic morbus submonuit nos ne animo efferamur, quum simus mor- 634 tales’. Quis docuerat ethnicum regem philosophiam Christiano dignam animo? 635 Deplorabant amici ceu magnum malum, quod tam grauiter aegrotasset; ille 636 interpretatus est ex morbo plus accessisse boni quam mali. Corpus extenuarat, 637 sed animum reddidit modestiorem; corporis robori nonnihil detraxerat, sed 638 animo detraxit insolentiam, morbum longe periculosissimum. Proinde non pes- 639 sime res habet, quum leuior morbus arcet pellitue maiorem. 640 [1037] 7 Hermodotus Antigonum in carmine scripserat Iouis filium. Is hoc 641 legens ‘Istius’ inquit ‘rei nequaquam mihi conscius fuit lasanophorus ille’, per- 642 quam facete ridens poeticam adulationem parique modestia sui generis humilita- 643 tem agnoscens. Lasanum autem matula fictilis est. Quod si Iouis erat filius, ea res 644 hactenus fefellerat et seruum matulam in cubiculo ferre solitum et Antigonum 645 filium. 646 [1038] 8 Quodam dicente omnia regibus honesta iustaque esse, ‘Sunt, per 647 Iouem,’ inquit, ‘barbarorum duntaxat regibus; at nobis ea duntaxat honesta sunt 648 quae honesta sunt, et ea tantum iusta quae iusta sunt’. Grauiter retudit adulatri- 649 cem vocem volentis omnia licere regibus. Non enim rex est honesti iustique 650 regula, sed honesti iustique minister est. Atque vtinam similes voces non audiant 651 Christianorum aures, aut si audiant, simili seueritate reiiciant! Quid enim aliud 652 dicunt, qui occinunt ‘Quod principi placuit, legis vigorem habet’, qui negant 653 principem teneri legibus, qui tribuunt illi geminam potestatem, ordinatam et 654 absolutam, quarum altera possit quod leges, pacta et foedera postulant, altera 655 quodcunque libuit? 656 [1039] 9 Frater Antigoni Marsyas litem habebat, sed a rege postulabat vt 657 causa domi cognosceretur. Cui Antigonus ‘Si nihil’ inquit ‘praeter ius agimus,

632 Morbus vtilis* A B: Morbus inutilis* C. 639 leuior A–D: lenior BAS LB. [1036] 652–653 Quod … legibus Cf. Apophth. [112], ll. 632–634 A … mortales Plut. Mor. 182 B, Reg. et 906–907. imp. apophth., Antigonus 6. [1039] 632 Morbus vtilis*. 656–658 Frater … audientibus Plut. Mor. 182 [1037] C, Reg. et imp. apophth., Antigonus 9. 640–641 Hermodotus … ille Plut. Mor. 182 657–658 Si … audientibus Plut., loc. cit.: ‰Estai B–C, Reg. et imp. apophth., Antigonus 7. mèn oŒn, e¤pen, ên t±Ç âgor¢ç kaì pántwn 640 Modeste*. âkouóntwn eî mjdèn âdikoÕmen, “Il aura lieu, Hermodotus Otherwise unknown; cf. Plut. Mor. dit-il, sur la place publique, où tout le monde 360 C, De Iside et Osiride 24: ¨Ermodótou tinòv. pourra écouter, afin de savoir si nous ne com- Iouis Plut. Mor. 182 B: ¨Jlíou. mettons nulle injustice” (Fuhrmann). Er. was [1038] possibly misled by the incomplete translation 646–648 Quodam … iusta sunt Plut. Mor. 182 C, of Regio, p. 33: “Melius inquit in foro quidem Reg. et imp. apophth., Antigonus 8. Cf. Panegyr. erit, si nihil iniuste agimus”. ad Philipp., ASD IV, 1, p. 64, ll. 184–186. 656 Seuere*. 646 Regibus honesta tantum licent*. Marsyas The historian Marsyas of Pella. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 311

658 melius fiet in foro cunctisque audientibus’. Non impetrauit hoc a rege fraternus 659 affectus, vt vel tantillum de iure concederet. Ipsum autem hoc dilemmate 660 constrinxit: si iniustam causam habere te scis, quur litigas; sin iustam, quur fugis 661 hominum conscientiam et ad domesticas latebras rem fori pertrahis, non caritu- 662 rus sinistra ciuium suspitione, etiam si bonam causam viceris? 663 [1040] 10 Quum aliquando tempore hyberno compulisset castra transferri 664 in locum vbi non erat rerum necessariarum copia, atque hac de causa milites qui- 665 dam in regem maledicta congererent, ignari ipsum esse in proximo, virga tento- 666 rii vela diduxit. ‘Flebitis,’ inquit, ‘ni longius semoti de me male loquamini’. Quid 667 hac facetia clementius aut quid hac clementia facetius? Simulabat se non indi- 668 gnari quod male de ipso loquerentur, sed quod tam vicini, vt exaudiri possent ab 669 eo cui maledicebant. 670 [1041] 11 Aristodemo, qui vnus ex amicorum regiorum numero fuit, e 671 coquo vt putabatur prognatus, suadenti vt impendiis ac largitionibus aliquid 672 detraheret, ‘Verba tua,’ inquit, ‘Aristodeme, ius olent’, subindicans coquorum 673 esse parsimoniam, non regum; proinde illum tali consilio non meminisse cuius 674 esset amicus, sed quo esset patre natus. 675 [1042] 12 Quum Athenienses seruum Antigoni honoris gratia perinde vt 676 ingenuum in ciuium numerum asscripsissent, ‘Nequaquam’ inquit ‘velim vnum 677 Atheniensem a me loris caedi’, significans per illos factum, vt vnum ciuem Athe- 678 niensem posset loris caedere, quippe seruum; sed Athenis esse plures vno com- 679 meritos vt a rege loris caederentur, qui seruum alienum, quod in ipsis fuit, manu- 680 mitterent. 681 [1043] 13 Adolescens quidam Anaximenis rhetoris discipulus orationem a 682 praeceptore meditatam et ad eam recitandam subornatus coram Antigono habe- 683 bat; quumque is inter audiendum quiddam scire cupiens sciscitaretur moxque LB 204 adolescens reticuisset, ‘Quid ais?’ inquit Antigonus, | ‘Num ista tibi sunt in tabu-

~~683 quiddam A–D LB: quidam BAS.~~

[1040] matov idem esse existimasse”. 663–666 Quum … loquamini Plut. Mor. 182 [1042] C–D, Reg. et imp. apophth., Antigonus 10. In 675–677 Quum … caedi Plut. Mor. 182 D, Reg. Ald.Er., p. 159, the apophthegm is marked et imp. apophth., Antigonus 12. with a line in the margin. 675 Seuere*. 663 Lenitas*. [1043] [1041] 681–685 Adolescens … descripta Plut. Mor. 182 670–672 Aristodemo … olent Plut. Mor. 182 D, D–E, Reg. et imp. apophth., Antigonus 13. Reg. et imp. apophth., Antigonus 11. 681 Oratio aliena*. 670 Liberalitas regum*. Anaximenis Of Lampsacus, historian and Aristodemo Of Miletus, commander and rhetorician (c. 380–320). negotiator of Antigonus and Demetrius 681–682 a praeceptore This is not implied by Poliorcetes (RE II, 923–924, Aristodemos 16). the paraphrased text: Neanískou dé tinov t¬n 672 ius Plut., loc. cit.: perihÉmatov, i.e. apron. ˆAnaziménouv toÕ Åßtorov maqjt¬n lógon Er. followed the translations of Filelfo, f. êskemménon êk paraskeu±v eîpóntov … s3vo, and Regio, p. 33: “uerba tua … ius 684–685 Num … descripta Antigonus quotes olent”. Cf. Leopardus, Emend. et misc. XI, Eur. Iph. T. 787: taÕtˆ (tádˆ Eur.) êstì tân 12: “Videntur interpretes hwmoÕ et perihÉ- déltoisin êggegramména. 312 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

685 lis descripta?’ Quod ille in adolescente iudicauit absurdum, hoc hodie magnifi- 686 cum habetur, vt senes etiam apud principes orationem a rhetore quopiam 687 conducto sex mensibus elaboratam ediscant eamque psittacorum more reddant. 688 Nec raro fit, vt nemine etiam interpellante sibi excidant cunctisque ridiculi sint. 689 [1044] 14 Alterum quendam rhetorem audiens ita loquentem: ‘Hora 690 niuium iaculatrix adueniens regionem herbis defectam reddidit’, ‘Non desines’ 691 inquit ‘mecum vt cum turba agere?’ Offensus est rex oratione nimis elaborata, 692 cuiusmodi verborum apparatu solent se venditare rhetores apud imperitam mul- 693 titudinem. At idem apud regem facere erat illius abuti patientia. Quoniam autem 694 affectata sermonis structura Latine non perinde potest exprimi, Graeca ponam: 695 xionobólov ™ ¿ra genoménj leipobotane⁄n êpoíjse t®n xÉran. Pro xionobólov ™ 696 ¿ra dicere poterat hyems, et leipobotane⁄n verbum est affectatum vixque poetae 697 concedendum. 698 [1045] 15 Thrasyllo Cynico petenti drachmam ‘Non est’ inquit ‘munus 699 regium’. Cynico subiiciente ‘Talentum igitur da’, ‘At non est’ inquit ‘Cynicum 700 tale munus accipere’. Vtroque cornu repulit postulatoris improbitatem, quem 701 existimabat nullo dignum beneficio. 702 [1046] 16 Quum mitteret filium suum Demetrium cum numerosa classe 703 magnaque militum vi ad Graecos liberandos, dicebat gloriam a Graecia velut a 704 specula in orbem terrarum accendi, iuuenem gloriae studio extimulans, vti stren- 705 nue rem gereret, quod eius laudis rumor non intra Graeciae fines esset continen- 706 dus, sed ob Graeci nominis celebritatem per omnes mundi plagas dimanaturus. 707 [1047] 17 Antagoram poetam in tentorio congrum coquentem atque 708 ipsum patellam versantem deprehendit Antigonus a tergo stans eique dixit: 709 ‘Putasne, o Antagora, Homerum, quum Agamemnonis res gestas scriberet, 710 coxisse congrum?’ Contra haec Antagoras: ‘Et tu, rex, putasne Agamemnonem, 711 cum illas res gereret, fuisse curiosum, si quis in exercitu congrum coqueret?’ 712 Aequo animo rex tulit ioci talionem, quasi inter pares res ageretur.

~~698 Thrasyllo A B: Thrasillo C. 712 rex B C: om. A.~~

687 sex mensibus Cf. Apophth. [205], n.ll. Reg. et imp. apophth., Antigonus 16. 525–526. 702 Gloriae stimulus*. [1044] Demetrium Demetrius Poliorcetes (336–283) 689–691 Alterum … agere Plut. Mor. 182 E, took Athens in 307. Reg. et imp. apophth., Antigonus 14. [1047] 689 Verba affectata*. 707–712 Antagoram … coqueret Plut. Mor. 182 [1045] F, Reg. et imp. apophth., Antigonus 17. 698–700 Thrasyllo … accipere Plut. Mor. 182 E, 707 Vrbanitas*. Reg. et imp. apophth., Antigonus 15. Antagoram Court poet of Antigonus II 698 Facete*. Gonatas (see Apophth. [1051], n.l. 726); the Thrasyllo Cynico Otherwise unknown. anecdote probably confuses the latter with [1046] Antigonus I. 702–704 Quum … accendi Plut. Mor. 182 E–F, APOPHTHEGMATVM LIBER IV 313

713 [1048] 18 In somnis Antigonus aliquando viderat Mithridatem auream 714 metentem messem eoque struebat illi insidias, vt tolleret e medio. Idque quum 715 indicasset Demetrio filio, iureiurando adegit vt sileret. Is vero iuncto sibi Mithri- 716 date deambulabat in littore maris et infima hastae parte inscripsit harenae ‘Fuge, 717 Mithridates’. Is intellecta re profugit in Pontum atque illic perpetuo regnauit. 718 Hoc quum non sit apophthegma, videtur ab aliquo adiectum. 719 [1049] 19 Antigonus amicis suadentibus vt, si Athenas caperet, validis illam 720 praesidiis communiret, ne quando deficeret, summaque cura vt totius Graeciae 721 basim custodiret, respondit se semper in hac fuisse sententia, vt crederet nullum 722 esse regni praesidium firmius quam ciuium beneuolentiam. 723 [1050] 20 Idem vbi audiuit reges in ipsius exitium conspirasse, insolentis- 724 sime respondit se illos omnes velut aues semina legentes vno lapide vnoque cla- 725 more disturbaturum. 726 [1051] 21 Quum Antigonus in arduis ac praeruptis locis planiciei imminen- 727 tibus exercitum haberet, Pyrrhus positis circa Napliam castris postridie per cadu- 728 ceatorem vt in campum descendens Martem experiretur prouocauit. Antigonus 729 vero respondit suam militiam non magis armorum quam temporum esse; Pyr- 730 rho, si illum suae vitae taedium cepisset, satis multas ad interitum vias patere. 731 [1052] 22 Antigonus interrogatus, quem e suae aetatis ducibus praestantis- 732 simum iudicaret, respondit Pyrrhum, si senesceret. Non pronunciauit optimum, 733 sed optimum fore, si rerum experientiam aetas adiungeret. 734 [1053] 23 Idem videns militem quendam, alioqui strennuum et ad pericula 735 promptum, parum bene affecto corpore, rogauit quid palleret. Illo confesso mor- 736 bum occultum, iussit medicis vt, si qua fieri posset, adhiberent remedia. At miles 737 iam morbo liber coepit detrectare pugnam minusque prompte semet obiicere LB 205 periculis. Rex admiratus interrogauit illum, quaenam esset mutati animi | causa. 739 Tum miles ‘Tu ipse’ inquit ‘in causa fuisti. Quum afflicte viuerem, non magno-

[1048] reges The coalition by which Antigonus was 713–717 In … regnauit Plut. Mor. 183 A, Reg. et defeated in 301 (battle of Ipsus). imp. apophth., Antigonus 18. [1051] 713 Fides amici*. 726–730 Quum … patere Plut. Pyrrh. 31, 2–4. Mithridatem Mithradates I Ctistes, the first 726 Non semper pugnandum*. king of Pontus (c. 338–266). Antigonus Antigonus II Gonatas (c. 715 Demetrio See Apophth. [1046], n.l. 702. 320–239), son of Demetrius Poliorcetes. [1049] 727 Pyrrhus Of Epirus, king of the Molossi 719–722 Antigonus … beneuolentiam Plut. (319/8–272). Demetr. 8, 3, perhaps rendered from memory. Napliam I.e. Nauplia. 719 Clementer*. [1052] Athenas See Apophth. [1046], n.l. 702. 731–732 Antigonus … senesceret Plut. Pyrrh. 8, 721, 722 basim, praesidium In both cases the 4. paraphrased text has the word êpibáqran, i.e. 731 Antigonus See Apophth. [1051], n.l. 726. scaling ladder or gangway, metaphorically 732 Pyrrhum See Apophth. [1051], n.l. 727. ‘steppingstone’. [1053] [1050] 734–741 Idem … pereat Plut. Pel. 1, 2–4. 723–725 Idem … disturbaturum Plut. Demetr. 734 Felicitas timidos facit*. 28, 5. Idem Perhaps the anecdote refers to Antigo- 723 Insolenter*. nus II (see Apophth. [1051], n.l. 726). 314 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

740 pere metuebam tali vitae; nunc quum tua opera mihi vita facta est charior, magis 741 caueo ne pereat’. 742 [1054] 24 Antigonus senior sophistae cuidam librum de iustitia conscrip- 743 tum porrigenti ‘Desipis,’ inquit, ‘qui quum me videas alienas vrbes armis vexan- 744 tem, tamen apud me de iustitia disseris’. Sensit eos qui ditionis ampliandae glo- 745 riaeue causa bellum inferunt alienis ciuitatibus, non posse tueri iustitiae leges. 746 [1055] 25 Antigonus senior quum frequenter Biantem moleste flagitantem 747 tulisset, tandem victus taedio ‘Date’ inquit ‘Bianti talentum, vel vi’, sentiens 748 beneficium non impetratum sed improbitate extortum. 749 [1056] 26 Antigonus quum nocte quadam quosdam e militibus suis exau- 750 disset omnia mala imprecantes regi, qui ipsos in illud iter et inextricabile lutum 751 induxisset, accessit ad eos qui maxime laborabant. Eos quum ignorantes a quo 752 adiuuarentur explicuisset, ‘Nunc’ inquit ‘maledicite Antigono, cuius vitio in has 753 miserias incidistis; sed ei bene optate, qui vos ex hac voragine eduxit’. Hac vin- 754 dicta contentus erat regis vere excelsus animus. 755 [1057] 27 Idem, quum in paruulo quodam castello Graeci obsiderentur ac 756 fiducia loci contemnentes hostem multa in deformitatem Antigoni iocarentur, et 757 nunc staturam humilem, nunc collisum nasum deriderent, ‘Gaudeo’ inquit ‘et 758 aliquid boni spero, quando in castris meis Silenum habeo’. Cum hos dicaces fame 759 domuisset, quod captis facere mos est, videlicet vt qui bello sunt vtiles in 760 cohortes describantur, caeteri praeconio subiiciantur, negauit se vel id facturum 761 fuisse, nisi expediret his dominum habere, qui tam malam haberent linguam. 762 Hoc idem arbitror esse cum eo quod refert Plutarchus, nisi quod aliter comme- 763 moratur a Seneca. [B] 764 [1058] 28 Idem quum accepisset instrumentum praegrandibus literis de- 765 scriptum, ‘Hae’ inquit ‘vel caeco perspicuae sunt’, iocans in vicium oculorum; erat 766 enim luscus. Idem alius magno capitis sui periculo dixisset, quod vsu venit Theo- 767 crito Chio, de quo postea dicetur. [C]

~~759 domuisset, quod A–C: domuisset, hortan- 761 habere A B: haberem C. tibus vt faceret quod Ac.~~

[1054] 749–753 Antigonus … eduxit Sen. Dial. V, 22, 742–744 Antigonus … disseris Plut. Mor. 330 E, 3. De Alexandri fortuna aut virtute 1, 9. [1057] 742 Bellum iniustum*. 755–761 Idem … linguam Sen. Dial. V, 22, 4–5. [1055] 762 Plutarchus Mor. 458 F, De cohibenda ira 10 746–747 Antigonus … vi Plut. Mor. 531 E, De (transl. ASD IV, 2, p. 277, ll. 318–321). vitioso pudore 7 (transl. ASD IV, 2, p. 314, ll. [1058] 174–176). 764–765 Idem … sunt Plut. Mor. 633 C, Quae- 746 Biantem Unidentified. Perhaps Bion of stiones convivales II, 1. Cf. Adag. 793 (Vel Borysthenes, connected with the court of caeco appareat), ASD II, 2, p. 316, ll. Antigonus II, is meant; see the discussion in 613–616. Plutarque, Oeuvres morales, VII, 2, ed. and 764 Iocari in seipsum*. transl. Robert Klaerr and Yvonne Vernière, 766–767 quod … Chio Plut., loc. cit.; Macr. Paris, 1974, p. 181, n. 3. Sat. VII, 3, 12; cf. Apophth., LB IV, 312 A–B, [1056] 48. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 315

768 [1059] 29 Antigonus rex, quum renunciatum esset filium Alcyoneum in 769 acie cecidisse, demisso vultu paulisper apud se cogitauit. Mox erupit in hanc 770 vocem: ‘O Alcyonee, serius quam oportuit vitam morte commutasti, qui tam 771 audacter in hostes insilieris neque tuae salutis neque meorum monitorum vllam 772 habens rationem’. Putauit non esse deflendum qui sua culpa perisset sibique cala- 773 mitatem accersisset. Refertur ex Plutarcho. 774 [1060] 30 Idem conspiciens filium suum eos in quos habebat imperium 775 ferocius tractantem atque insolentius, ‘An ignoras,’ inquit, ‘fili, regnum nostrum 776 esse splendidam seruitutem?’ Nihil dici potuit cordatius. Nam princeps non 777 minus obseruire cogitur populo quam populus principi, nisi quod princeps id 778 facit cum dignitate; alioqui re vera mutua seruitus est. [A] 779 Iam vt cum Graecis vtcunque paria faciamus, Alexandro Iulium Caesarem, 780 Philippo Augustum, Antigono M. Tullium obiiciemus. 781 782 OCTAVIVS CAESAR AVGVSTVS 783 [1061] 1 Quum in conuiuio Rhymirales Thracum rex, qui ab Antonio ad Augustum desciuerat, insolentius iactaret sua erga Caesarem merita ac sine fine 784 exprobrans belli societatem molestus esset, Caesar dissimulata illius petulantia 785 alteri cuidam regum propinans dixit ‘Proditionem amo, proditores non laudo’, 786 significans his qui proditione profuerunt nihil deberi gratiae; licet enim officium 787 quod praestant pro tempore gratum est, ipsi tamen habentur pro malis ac foedi- 788 fragis.

768–773 Antigonus … Plutarcho C: om. A, sed tur in B, lib. VIII, p. 386, 38. iam inuenitur in B, lib. VIII, p. 376, 52. 774 Idem C: Antigonus rex B; Regnum serui- 770 Alcyonee B: Alcioneae C. tus* B: Regnu seruitus* C. 773 ex C: a B. 782 Rhymirales A–D: Rhymitalces BAS LB. 774–778 Idem … est C: om. A, sed iam inueni-

[1059] Roman emperor (63 BC–AD 14). 768–772 Antigonus … rationem Plut. Mor. 119 [1061] C–D, Consolatio ad Apollonium 33. 782–785 Quum … laudo Plut. Mor. 207 A, Reg. 768 Antigonus See Apophth. [1051], n.l. 726. et imp. apophth., Augustus 2. Cf. Lingua, Alcyoneum See RE VII, 2273, Halkyoneus 1. ASD IV, 1A, p. 132, ll. 465–467. [1060] 782 Proditio grata*. 774–776 Idem … seruitutem Ael. Var. hist. II, Rhymirales The name of the Thracian king 20. is Rhoemetalces; cf. Filelfo, f. u2vo in marg.: 774 Regnum seruitus*. “Rhoemetalces”. The readings Rhymirales Idem See Apophth. [1051], n.l. 726. and Rhymitalces (see app. crit.) partly 779 Graecis Apparently the Macedonians Phi- correspond to Regio, p. 90: “Rhymitales”, lip, Alexander and Antigonus are meant. and Ald., p. 180: ¨Rumetálkjv, respecti- 780 M. Tullium Augustus and Julius Caesar, vely. however, are followed by Pompey. Cicero 782–783 qui … desciuerat After Actium (31). figures among the orators (Phocion, Cicero, 783 insolentius … merita The paraphrased text Demosthenes); see the passage following just reads oûk êmetríahe. Perhaps Er. was Apophth. [1184]. influenced by Filelfo’s translation, f. u2vo: “non moderatum se ac demissum … prae- 781 OCTAVIVS … AVGVSTVS The first staret”. 316 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

789 [1062] 2 Quum Alexandrini post vrbem vi captam extrema se passuros 790 existimarent, Augustus suggestum conscendit adiuncto sibi Ario Alexandrino; 791 dixit se ciuitati parcere, primum propter ipsius magnitudinem ac pulchritudi- 792 nem, dein propter Alexandrum Magnum eius vrbis conditorem, postremo in gra- 793 tiam Arii amici. Rarae cuiusdam clementiae fuit non diripere ciuitatem quae per- 794 tinacissime rebellarat; sed non minus laudis merebatur illa ciuilitas, quod huius 795 beneficii gratiam non sibi vindicauit, sed vnam praecipuamque partem ipsi 796 concessit vrbi, alteram tribuit Alexandro, cuius memoriam sciebat apud Alexan- LB 206 drinos esse gratiosissimam, | tertiam transtulit in Arium, eius ciuitatis ciuem, 798 amicum tanto titulo suis commendans. 799 [1063] 3 Quum ad Augustum delatum esset Erotem Aegypti procuratorem 800 emisse coturnicem in pugna superantem omnes ac prorsus inuictam eamque 801 assam deuorasse, iussit acciri hominem et discussa causa confessum malo nauis 802 affigi iussit, vita iudicans indignum qui ob tantillam gulae voluptatem non 803 pepercisset aui, quae pugnando diu multisque potuisset esse voluptati, praeterea 804 quae laeto quodam omine Caesari perpetuam in bellis prosperitatem portenderet. 805 [1064] 4 In Sicilia pro Theodoro Arium praefectum instituit, sed quum 806 Caesari quidam libellum porrexisset, in quo scriptum erat ‘Caluus Theodorus 807 Tarsensis fur erat; quid tibi videtur?’, lecto eo nihil aliud subscripsit quam ‘Vide- 808 tur’. 809 [1065] 5 Athenodoro philosopho causatione senectutis flagitanti vt sibi 810 liceret redire domum, Augustus concessit. At quum ille Caesari dixisset vale, 811 volens aliquod philosopho dignum monumentum apud illum deponere, adiecit: 812 ‘Caesar, quum fueris iratus, ne quid dixeris fecerisue, priusquam Graecarum lite- 813 rarum XXIIII nomina apud te recensueris’. Caesar autem philosophi dexteram 814 amplexus ‘Adhuc’ inquit ‘te praesente mihi opus est’, totumque etiam annum

~~805 Sicilia A–D: Cilicia BAS LB. 806 porrexisset Ac D–LB: porrexit A–C.~~

[1062] Theodoro The anecdote might refer to Athe- 789–793 Quum … amici Plut. Mor. 207 A–B, nodorus (see Apophth. [1065], n.l. 809); cf. Reg. et imp. apophth., Augustus 3. RE Suppl. V, 49–50. 789 Clementer*. Arium Perhaps Arius Didymus (see Apophth. post … captam On 1 August 30. [1062], n.l. 790). 790 Ario Arius Didymus, philosopher and [1065] teacher of Augustus. 809–816 Athenodoro … praemia Plut. Mor. 207 [1063] C, Reg. et imp. apophth., Augustus 7. Cf. 799–801 Quum … iussit Plut. Mor. 207 B, Reg. Adag. 1001 (Festina lente), ASD II, 3, p. 26, et imp. apophth., Augustus 4. ll. 473–479; Lingua, ASD IV, 1A, pp. 156–157, 799 Seuere*. ll. 325–331. Erotem Otherwise unknown. 809 Irae remedium*. [1064] Athenodoro Of Tarsus, nicknamed Calvus, 805–807 In … Videtur Plut. Mor. 207 B, Reg. philosopher and teacher of Augustus. et imp. apophth., Augustus 5. 811 volens … deponere Explanation inserted 805 Lepide*. into the paraphrased text by Er. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 317

815 apud se detinuit, dicens illud Graecorum prouerbium: ‘Silentii sunt tuta fidi 816 praemia’, siue approbans philosophi dictum, quod tutum esset iram premere ne 817 prorumpat in verba, siue sentiens philosopho profuturum fuisse, si hoc dictum 818 non addidisset iam abiturus. Quanquam tam salubris admonitio magnificum ali- 819 quod praemium merebatur. 820 [1066] 6 Quum audisset quod Alexander natus annos triginta duos, post- 821 eaquam plerasque mundi regiones peragrarat, dubitasset quid in reliquum vitae 822 tempus esset facturus, demirabatur si Alexander non iudicasset maius opus bene 823 gubernare partum imperium quam amplam ditionem comparasse. Recte notauit 824 inexplebilem Alexandri ambitionem, qui nullam aliam functionem rege dignam 825 existimasset quam proferre ditionis terminos, quum multo tum pulchrius tum 826 difficilius sit regnum quod contigit rectis legibus sanctisque moribus exornare 827 quam armis regno regnum addere. 828 [1067] 7 Augustus legem tulerat de adulteris, quomodo iudicandi essent de 829 hoc crimine delati et quomodo puniendi conuicti. Post irae impotentia irruit in 830 adolescentem delatum quod cum Iulia Augusti filia commercium habuisset, 831 eumque manibus verberauit. At quum adolescens exclamasset ‘Legem tulisti, o 832 Caesar’, adeo facti poenituit Caesarem, vt eo die recusaret coenam capere. Cri- 833 men per se graue erat, tum admissum in Caesaris filiam. Quis princeps ibi dolori 834 suo temperaret? Aut quis ibi legum iudiciorumque moras expectaret? At tantus 835 princeps sibi adeo displicuit, vt a seipso poenas sumeret, quod legi, quam aliis 836 prodiderat, non per omnia paruisset. 837 [1068] 8 Quum Caium ex filia nepotem in Armeniam mitteret, optabat a 838 diis vt illum Pompeii beneuolentia, audacia Alexandri, ipsius autem fortuna 839 comitaretur. Quod in singulis erat praecipuum, id optabat vni contingere. Illud 840 autem singularis cuiusdam erat modestiae, quod vir ingenio, doctrina consilioque 841 praestans sua praeclare gesta fortunae asscribebat.

~~820–821 posteaquam … peragrarat B C: quum 825 existimasset B C: existimaret A. … peragrasset A.~~

815 illud … prouerbium Cf. Adag. 2403 (Silentii 828–832 Augustus … capere Plut. Mor. 207 D, tutum praemium), ASD II, 5, pp. 298–299, Reg. et imp. apophth., Augustus 9. with a reference to the apophthegm in ll. 828 Princeps legum obseruator*. 260–262. legem ‘Lex Iulia de adulteriis et de pudicitia’ fidi The adjective is not found in the (18 BC). paraphrased text. Cf. Hor. Carm. III, 2, 830 Iulia Iulia (39 BC–AD 14), daughter of 25: “Est et fideli tuta silentio / Merces”, Augustus and Scribonia. quoted in Adag. 2043 (see above), p. 298, [1068] ll. 266–267. 837–839 Quum … comitaretur Plut. Mor. 207 [1066] D–E, Reg. et imp. apophth., Augustus 10. 820–823 Quum … comparasse Plut. Mor. 207 837 Votum*. C–D, Reg. et imp. apophth., Augustus 8. Caium Gaius Iulius Caesar (20 BC–AD 4), 820 Parta tueri maximum*. son of Iulia and M. Vipsanius Agrippa. He 821 peragrarat Plut., loc. cit.: katestramménov. left for Armenia in 1 BC. [1067] 318 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

842 [1069] 9 Dicebat se Romanis eum imperii successorem relicturum, qui 843 nunquam eadem de re bis consultasset, de Tiberio sentiens. 844 [1070] 10 Quum iuuenes nobiles ac dignitate claros inter se tumultuantes 845 vellet compescere, nec auscultarent illi sed tumultuari pergerent, ‘Audite,’ inquit, 846 ‘iuuenes, senem, quem iuuenem senes audierunt’. Augustus enim adulescens ad 847 rempublicam admotus est summaque fuit autoritate. Hac sola voce illos coher- 848 cuit, nec aliud supplicium ob concitatum tumultum exegit. 849 [1071] 11 Quum populus Atheniensium videretur deliquisse quiddam, 850 scripsit ex vrbe Aegina: ‘Non arbitror vos latere quod vobis irascor. Neque enim 851 Aeginae sum hybernaturus’. Nec aliud illis neque dixit neque fecit, satis habens 852 illis comminatum esse, ni desisterent. 853 [1072] 12 Quum quispiam ex Euclidis accusatoribus, affatim et ad satieta- LB 207 tem vsque dicendi libertate vtens, eo tan|dem prouectus esset, vt tale quiddam 855 diceret: ‘Haec si tibi non videntur magna, iube vt mihi reddat septimum Thucy- 856 didis librum’, his offensus Caesar iussit illum duci; caeterum vt audiuit illum ex 857 Brasidae posteris reliquum esse, ad se venire iussit ac moderate correptum dimi- 858 sit. 859 [1073] 13 Pisoni domum a fundamentis vsque ad extremam contignatio- 860 nem accurate aedificanti ‘Vt bono’ inquit ‘sim animo facis, o Piso, qui sic aedifi- 861 cas, quasi Roma futura sit perennis’. Non offensus est immodico structurae appa-

~~852 ni C: si A B. 854 prouectus A B BAS LB: profectus C D.~~

[1069] Aegina; see Fuhrmann ad loc. 842–843 Dicebat … sentiens Plut. Mor. 207 E, [1072] Reg. et imp. apophth., Augustus 11. 853–858 Quum … dimisit Plut. Mor. 207 F, Reg. 842 Praesens consilium*. et imp. apophth., Augustus 14. 843 Tiberio The Roman emperor AD 14–37. 853 Clementer*. [1070] Euclidis Plut., loc. cit.: Eûrukléouv, cf. 844–846 Quum … audierunt Plut. Mor. 207 E, Filelfo, Orationes, f. u3ro, and Regio, p. 92: Reg. et imp. apophth., Augustus 12. “Euryclis”. Variants are found in Ald., p. 181: 844 Autoritas*. Eûkukléouv (sic), and Filelfo 1471: “Eutidis”. [1071] The Spartan Eurycles, who supported Octa- 849–851 Quum … fecit Plut. Mor. 207 E–F, vian in 31 (Actium), became a Roman citizen Reg. et imp. apophth., Augustus 13. and ruler of Sparta. After 7 BC charges were 849 Clementer*. brought against him. 851 Neque … hybernaturus The Greek text 855–856 septimum … librum Brasidas does not reads: oû gàr ån ên AîgínjÇ diaxeimásein. ‘For figure in Thucydides’ book VII. The accuser I do not intend to spend the winter in possibly refers to an edition divided in thir- Aegina’. Er. is trying to make some sense of teen books; see Nachstädt and Fuhrmann ad this corrupt text, among others by turning loc. Augustus’ words into oratio recta. In so 857 Brasidae See Apophth. [159]–[162]. doing he misunderstands what Augustus [1073] clearly means to say: ‘Otherwise I would not 859–861 Pisoni … perennis Plut. Mor. 208 A, have passed the winter in Aegina’. For sug- Reg. et imp. apophth., Augustus 15. gested emendations of the text and corre- 859 Commoda interpretatio*. sponding translations cf. Babbitt (-sai) and Pisoni Probably Cn. Calpurnius Piso (consul Fuhrmann (-hein) ad loc. Augustus passed 7 BC) or his father; see RE XX, 2, 1801, Piso the winter of 22/21 BC on the island of 2. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 319

862 ratu, sed quod alius fuisset suspicatus ad tyrannidem spectare, ille vertit in laetum 863 Romani imperii auspicium. [C] 864 Hactenus Plutarchus. [A] 865 [1074] 14 Scripserat Augustus tragoediam cui titulus erat Aiax; eam post, 866 quoniam displicebat, spongia deleuit. Itaque quum Lucius tragoediarum scriptor 867 interrogaret, quid ageret ipsius Aiax, Caesar admodum festiuiter ‘In spongiam’ 868 inquit ‘incubuit’, alludens ad argumentum fabulae, in quo Aiax, quum resciuis- 869 set quae dixisset fecissetque per insaniam, gladio incumbens sibi necem consciuit. 870 [1075] 15 Cuidam ipsi libellum trepide porrigenti, qui manum nunc pro- 871 ferret, nunc retraheret, ‘Quid?’ inquit, ‘An putas te assem dare elephanto?’ Solent 872 enim pueri minimos nummos elephanto porrigere, quos ille non sine spectato- 873 rum admiratione proboscide sic corripit, vt pueri manum non laedat. Sic vide- 874 mus pueros et in vrsorum rictum manum inserere, non sine metu. Molestum erat 875 optimo principi quod timeretur. 876 [1076] 16 Quum ab eo Pacinnius Taurus munus peteret diceretque popu- 877 lari rumore sparsum pecuniam haud paruam ipsi a Caesare datam, ‘Sed tu’ inquit 878 ‘noli credere’, lepido ioco significans se non daturum. Alter expectabat futurum 879 vt Caesar ipsius pudori succurreret, ne si compertum esset rumorem esse vanum, 880 ipse ludibrio haberetur. Caesar aliud indicauit remedium: sineret homines loqui 881 quae vellent, modo ne ipsi quod erat falsum persuaderent. 882 [1077] 17 Alter praefectura equitum submotus insuper et salarium ab 883 Augusto postulare est ausus hoc colore, vt diceret se non lucri causa salarium 884 petere, ‘sed vt tuo’ inquit ‘iudicio videar impetrasse munus et ita credar non ab 885 officio submotus, sed officium deposuisse’. ‘Tu’ inquit Augustus ‘apud omnes 886 praedica te accepisse, ego non negabo’. Si nihil mouebat petitorem nisi metus 887 ignominiae, via commonstrata est, qua nihilominus honori suo consulere posset 888 quam si pecuniam accepisset.

~~859–860 contignationem A–C: conditionem 860 inquit Ac B C: om. A. D–LB.~~

[1074] 870 Princeps aditu facilis*. Cf. Suet. Aug. 53, 2: 865–868 Scripserat … incubuit Macr. Sat. II, 4, “tanta comitate adeuntium desideria exci- 2. Cf. Adag. 458 (Notari vngui et similia), piens, ut quendam ioco corripuerit, quod sic ASD II, 1, p. 534, ll. 381–382. See also Ep. sibi libellum porrigere dubitaret, quasi ele- 563, ll. 47–48 (from Johann Oecolampa- phanto stipem”. dius); 926, l. 9 (from Louis Ruzé); 2424, ll. [1076] 333–335 (from Nicolas Maillard). 876–878 Quum … credere Macr. Sat. II, 4, 4. 865 Lepide*. 876 Lepide*. 866 Lucius Probably L. Varius, poet and friend Pacinnius Taurus Macr., loc. cit.: “Pacuvius of Virgil and Horace; see Ianus ad loc. Taurus”. Sex. Pacuvius Taurus was tribune in 869 insaniam Caused by the fact that Odys- 27 BC (RE XVIII, 2, 2174–2176, Pacuvius 7). seus came into possession of the arms of The reading Pacinnius is not mentioned by Achilles. Ianus. [1075] [1077] 870–871 Cuidam … elephanto Macr. Sat. II, 882–886 Alter … negabo Macr. Sat. II, 4, 5. 4, 3. 882 Lepide negare*. 320 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

889 [1078] 18 Herennium adolescentem vitiis corruptum Caesar castris exce- 890 dere iusserat; quumque ille dimissus supplex ac plorabundus apud Augustum hac 891 deprecatione vteretur: ‘Quo ore redibo in patriam? Quid dicam patri meo?’, ‘Dic’ 892 inquit ‘me tibi displicuisse’. Quoniam pudebat adolescentem fateri, quod ipse 893 Caesari displicuisset, Caesar permisit vt sermonem inuerteret et culpam in ipsum 894 conferret. 895 [1079] 19 Miles quidam in expeditione saxo percussus notabilique in 896 fronte cicatrice deformatus, quoniam honesto vulnere erat insignis, immodice sua 897 facta iactabat. Eius insolentiam Augustus leniter castigauit: ‘At tu’ inquit ‘caue ne 898 quando fugiens post te respexeris’, subindicans fieri posse vt vulnus, de quo 899 nimium se venditabat, non in praelio sed in fuga accepisset. 900 [1080] 20 Galba corpus habens gibbo deforme, de quo vulgo iactatum est 901 ingenium Galbae male habitare, quum apud Caesarem causam agens subinde 902 diceret ‘Corrige me, Caesar, si quid in me reprehendendum videris’, ‘Ego,’ inquit 903 ‘Galba, monere te possum, corrigere non possum’. Corrigitur quod reprehendi- 904 tur, corrigitur quod ex distorto fit rectum. 905 [1081] 21 Quum plerique rei quos Seuerus Cassius accusabat absoluerentur, 906 et is cui Caesar forum extruendum locarat diu traheret illum operis expectatione, 907 ‘Vellem’ inquit ‘Cassius et forum meum accusasset’. Iocatus est ambiguo verbo. 908 Nam absoluitur quod perficitur, et absoluitur qui a causa liberatur; absoluit opus 909 architectus, et reum iudex absoluit. 910 [1082] 22 Olim erat magna sepulchrorum religio eaque pars agri quae 911 sepulchro erat dicata non proscindebatur aratro. Vectius itaque quum nihil hac LB 208 religione deterritus patris monumentum exarasset, Augustus facete iocatus | est, 913 ‘Hoc’ inquiens ‘est vere patris monumentum colere’. Rursus lusit ancipiti verbo: 914 colimus ea quae veneramur, et colitur ager aut aliud simile. Gemina fuisset 915 amphibologia, si pro monumento dixisset memoriam, quod ab illo dictum arbi-

~~899 pr. in A–C: om. D–LB.~~

[1078] tur: ‘Ingenium Galbae male habitat’.” 889–892 Herennium … displicuisse Macr. Sat. 901 Galbae C. Sulpicius Galba, the father of II, 4, 6. the emperor of the same name. 889 Iocose*. [1081] Herennium Perhaps Marcus Herennius 905–907 Quum … accusasset Macr. Sat. II, 4, 9. Picens, cons. AD 1 (see Marinone ad loc.). 905 Lepide*. [1079] Seuerus Cassius The orator Cassius Severus 895–898 Miles … respexeris Macr. Sat. II, 4, 7. opposed the reign of Augustus and was exi- Cf. Apophth. [1156]. led. 895 Salse*. [1082] [1080] 911–913 Vectius … colere Macr. Sat. II, 4, 10. 900–903 Galba … possum Macr. Sat. II, 4, 8. 911 Iocus ex ambiguo*. 900 Salse*. Vectius or Vettius (see app. crit. Ianus) is 900–901 de … habitare This detail, added to otherwise unknown. the paraphrased text by Er., is taken from 914–-915 Gemina … memoriam In that case Macr. Sat. II, 6, 3: “In Galbam eloquentia both ‘colere’ and ‘memoria’ would have been clarum, sed quem habitus, ut supra dixi, cor- ambiguous; cf. Lewis-Short s.v. memoria II, poris destruebat, M. Lollii vox circumfereba- B, 2, c. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 321

916 tror. Siquidem eorum memoria nobis sacrosancta dicitur, quos vita defunctos 917 veneramur, et memorias ad Graecorum imitationem vocamus defunctorum 918 monumenta. 919 [1083] 23 Quum Herodianae crudelitatis rumor ad Augustum peruenisset, 920 quod in Syria pueros omnes qui bimatum non excessissent iussisset interfici et in 921 his etiam ipsius perisse filium, ‘Praestat’ inquit ‘Herodis esse porcum quam 922 filium’. Herodes Iudaeus erat, et Iudaei mira religione abstinent ab esu suillae. 923 [1084] 24 Mecoenas vir alias laudatus in stilo lasciuiebat, verbis affectatis et 924 compositioni insolenti frequenter indulgens. Augustus contra verbum insolens 925 quasi scopulum fugiendum esse dicebat. Ad alios itaque scribens stilo simplici 926 consueuit vti; Mecoenati vero, quem familiariter amabat, scribens Mecoenatem 927 imitari solet, adeo vt in quadam epistola multa liberius ac dissolutius iocatus 928 hanc adiecerit clausulam: ‘Vale mel gentium, metuelle, ebur ex Etruria, laser Are- 929 tinum, adamas supernas, Tyberinum margaritum, Cilneorum smaragde, iaspis 930 figulorum, berille Porsennae, carbunculum habeas, ÿna suntémnw pánta, málagma 931 moecharum’. Sic irrisit parum viriles amici in scribendo delitias. Eiusdem muro- 932 bréxouv cincinnos iocis exagitare consueuit. Voces ac sententias ineptas foetores 933 appellare consueuit. Sermonem amabat purum et elegantem, qui sententiam 934 quam apertissime declararet. Nec Tiberio pepercit interdum reconditas et exole- 935 tas voces aucupanti. M. Antonium increpabat velut ea scribentem quae homines 936 mirentur potius quam intelligant. Quin et Agrippinae neptis ingenium collau- 937 dans hoc adiicit: ‘Sed opus est dare te operam, ne moleste loquaris’.

917 ad … imitationem Cf. mn±ma or mnjme⁄on. parents of Maecenas descended from families [1083] from Arretium in Etruria. 919–922 Quum … filium Macr. Sat. II, 4, 11. 929 Cilneorum Maecenas’ mother descended 919 Crudelitas*. from the Cilnii. Herodianae crudelitatis Cf. Mt. 2, 13–18 930 figulorum OCD s.v. Arretium: “for nearly a (Massacre of the Innocents). Herod the century after c. 30 BC its red-gloss table Great (c. 73–4 BC), king of Judaea, had wares … dominated the markets of the three of his sons executed in 7 and 4 BC. Roman world”. [1084] Porsennae Etruscan king. 923–931 Mecoenas … moecharum Macr. Sat. II, carbunculum habeas The text of Macrobius is 4, 12. probably corrupt; see Ianus ad loc. 924–925 Augustus … dicebat This saying, málagma Interpretations vary; see Ianus and added to the paraphrased text by Er., is taken Marinone ad loc. from Gell. I, 10, 4 (= Macr. Sat. I, 5, 2), 931–932 Eiusdem … consueuit Suet. Aug. 86, 2. where it is ascribed to Julius Caesar: “id, 932–934 Voces … declararet Suet. Aug. 86, 1. quod a C. Caesare, excellentis ingenii ac pru- 934–936 Nec … intelligant Suet. 86, 2. dentiae uiro, in primo de analogia libro 934 Tiberio Augustus’ successor. scriptum est, habe semper in memoria atque 935 M. Antonium Mark Antony (83–30), in pectore, ut ‘tamquam scopulum, sic fugias triumvir in 43, defeated by Augustus in 31 inauditum atque insolens uerbum’”. (Actium). 928 metuelle Meaning unclear; for variant read- 936–937 Quin … loquaris Suet. Aug. 86, 3. ings and emendations see Ianus ad loc. 936 Agrippinae Vipsania Agrippina (14 BC–AD 928–930 ebur … Porsennae Augustus jestingly 33), daughter of Iulia and M. Vipsanius relates all precious objects to Etruria. Both Agrippa. 322 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

938 [1085] 25 Potitus Alexandria multis vitam donarat in gratiam Arii philoso- 939 phi; Sostratum tamen promptissimae quidem linguae virum, sed qui Caesari dis- 940 pliceret, quod temere Academicus haberi vellet, reiecit. At is squalidus promis- 941 saque cana barba coepit Arium quocunque iret insequi, versiculum illum in ore 942 habens: 943 Sofoì sofoùv sÉhousin, ån √sin sofoí,

944 [B] id est Sapientes sapientes seruant, si fuerint sapientes. [A] Hac arte coegit Cae- 945 sarem ignoscere. 946 [1086] 26 Quum iam quadragesimum excessisset annum ageretque in Gal- 947 lia, delatum est ad illum L. Cinnam adolescentem nobilem ac Pompeii nepotem 948 insidias illi struere; dictum est vbi, quando et quomodo aggredi vellent. Decreue- 949 rant enim sacrificantem interficere. Dictabatur proscriptionis sententia; sed 950 Augusto interim varias aedente voces ingressa Liuia vxor ‘Fac’ inquit ‘quod 951 medici solent qui, vbi vsitata remedia non procedunt, tentant contraria: seueri- 952 tate nihil adhuc profecisti, ignosce. Cinna deprehensus vitae tuae nocere non 953 potest, famae tuae prodesse potest’. Protinus iussit accersi Cinnam solum ad col- 954 loquium, venienti alteram cathedram poni iussit. ‘Hoc,’ inquit, ‘Cinna, primum 955 abs te peto, ne me loquentem interpelles; dabitur tibi loquendi tempus’. Hic 956 commemoratis pluribus in Cinnam beneficiis, quod seruasset repertum in castris 957 hostium, quod patrimonium omne concessisset, quod insuper ornasset sacerdo- 958 tio, rogauit quare putarit ipsum occidendum. Perturbato Cinna sic finiit obiur- 959 gationem: ‘Vitam tibi, Cinna, iterum do, prius hosti, nunc insidiatori ac parrici- 960 dae. Ex hodierno die inter nos incipiat amicitia; contendamus vtrum ego meliore 961 fide vitam tibi dederim an tu mihi debeas’. Et consulatum obtulit. Vis exitum? 962 Cinnam habuit perpetuo amicissimum, solus illi fuit haeres. Nullis amplius insi- 963 diis ab vllo petitus est.

~~963 vllo A–C: illo D–LB.~~

[1085] and Pompeia, a daughter of Pompey. 938–945 Potitus … ignoscere Plut. Anton. 80, 949 Dictabatur … sententia Sen. Clem. I, 9, 3: 3–5. “iam unum hominem occidere non poterat, 938 Extorta venia*. cui M. Antonius proscriptionis edictum Arii See Apophth. [1062], n.l. 790. inter cenam dictarat”. Seneca contrasts 939 Sostratum Plut., loc. cit.: Filóstratov. Augustus’ hesitation with his ruthlessness 943 Sofoì … sofoí Fr. adesp. 422 Nauck2 during the proscriptions of the triumvirate (Æn). (43 BC). Er.’ paraphrase accords with the [1086] reading of this passage in his edition of 946–963 Quum … est Sen. Clem. I, 9, 2–12 Seneca: “cum … dictaret” (Opera, Basileae, (summarized). 1529, p. 323). 946 Clementer*. 950 Liuia Livia Drusilla (58 BC–AD 29), 946–947 ageretque … Gallia 16–13 BC. Augustus’ third wife, mother of Tiberius, 947 L. Cinnam Cn. Cornelius Cinna Magnus, child of her previous marriage. consul in AD 5, son of L. Cornelius Cinna APOPHTHEGMATVM LIBER IV 323

964 [1087] 27 Augustus nulli fere ad conuiuium vocanti negare solitus est. 965 Exceptus igitur a quodam coena perparca ac pene quotidiana, quum a conuiua- 966 tore dimitteretur, hoc illi tantum insusurrauit: ‘Non putabam me tibi tam fami- 967 liarem’. Alius tam ieiunum apparatum contumeliam fuisset interpretatus, ille LB 209 etiam pudori consuluit inuitato|ris, familiaritati tribuens idque in aurem, ne cae- 969 teri putarent exprobratam parsimoniam. Quid hac comitate amabilius in tanto 970 monarcha, qualem nunc vix triginta reges aequent? 971 [1088] 28 Purpuram Tyriam empturus de obscuritate querebatur; 972 quumque venditor diceret ‘Erige altius et suspice’, ‘Ergone’ inquit ‘vt me populus 973 Romanus dicat bene cultum, in solario ambulaturus sum?’ 974 [1089] 29 Habebat Augustus nomenclatorem obliuiosum, quum hoc genus 975 hominum oporteat in primis valere memoria. Is ad forum iturus rogat Caesarem, 976 nunquid eo mandaret. ‘Accipe’ inquit ‘commendatitias, nam illic neminem nosti’. 977 Atqui hoc est proprium nomenclatorum munus, omnium nomina, cognomina 978 titulosque dignitatum tenere, quo heris quum opus est suggerant. Vnde illis 979 etiam nomen est inditum, e Graeco Latinoque conflatum. 980 [1090] 30 Augustus etiamnum adolescens lepide tetigit Vatinium, siqui- 981 dem is podagrae obnoxius videri studebat discussisse vitium ac iam mille passus 982 ambulare se gloriabatur. ‘Non miror,’ inquit Caesar, ‘dies aliquanto sunt lon- 983 giores’, significans illum nihilo magis liberum esse a podagra, sed dies esse lon- 984 giores factos. 985 [1091] 31 Equite Romano quodam defuncto compertum est illum tantum 986 habuisse aeris alieni, vt summa ducenties nummum excederet; idque dum viue- 987 ret celauerat. Quum igitur res illius auctioni subiicerentur, vt ex pecunia credito- 988 ribus satisfieret, Augustus iussit sibi emi culcitram illius cubicularem; ac miranti- 989 bus hoc praeceptum ‘Habenda est’ inquit ‘ad somnum mihi conciliandum illa 990 culcitra, in qua ille tanto aere alieno obstrictus somnum capere potuit’. Nam 991 Augustus ob ingentes curas saepe maximam noctis partem ducebat insomnem.

~~980 Vatinium A BAS LB: Varinium B–D. 986 ducenties C: ducenties mille A B.~~

[1087] kljtßr or klßtwr? Actually -clator is derived 964–967 Augustus … familiarem Macr. Sat. II, from ‘calare’. 4, 13. Cf. Adag. 12 (Qui circa salem et [1090] fabam), ASD II, 1, p. 126, ll. 564–566. 980–983 Augustus … longiores Macr. Sat. II, 4, 964 Ciuiliter*. 16. Cf. Apophth. [1251], the same jest ascribed [1088] to Cicero. 971–973 Purpuram … sum Macr. Sat. II, 4, 14. 980 Lepide*. 971 Salse*. Vatinium P. Vatinius (c. 95–after 42), suppor- Purpuram Tyriam Tyre in Phoenicia was ter of Caesar, was consul in 47. As a witness famous for its purple dye. against Sestius in 56 he was attacked by [1089] Cicero (In P. Vatinium testem interrogatio), 974–976 Habebat … nosti Macr. Sat. II, 4, 15. but was reconciled with him probably the 974 Obliuiosus nomenclator*. year after. 974–975 quum … memoria Explanation inserted [1091] into the paraphrased text by Er. 985–990 Equite … potuit Macr. Sat. II, 4, 17. 979 e Graeco … conflatum From ‘nomen’ and 985 Culcitra obaerati*. 324 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

992 [1092] 32 Quodam die forte venit in aedes in quibus habitarat Cato Vti- 993 censis. Hic quum Strabo, quo Caesari adularetur, Catonis peruicaciam accusaret, 994 quod sibi manus adferre quam Iulium victorem agnoscere maluisset, ‘Quisquis’ 995 inquit Augustus ‘praesentem reipublicae statum mutari non vult, is et ciuis et vir 996 bonus est’. Vnico dicto et Catonis memoriam tutatus est et sibi consuluit, deter- 997 rens ne quis in posterum affectaret res nouas. [B] Nam praesens status non is tan- 998 tum dicitur, qui tum erat quum haec loqueretur Augustus, sed is quoque qui fue- 999 rat tempore conspirationis in Iulium. [C] Siquidem haec dictio ‘praesens’ apud 1000 Latine loquentes ad tria tempora pertinet, praeteritum, praesens et futurum, vt ‘praesentibus non erat contentus’, et ‘praesens vita’ quae nunc agitur, et praesens 2 in tempus omittat, id est in futuram opportunitatem. [A] 3 [1093] 33 Quemadmodum Augustus gaudebat iocis liberalibus in alios 4 ludere, ita in se iactos aut retortos interdum liberius patientissime tulit. Adoles- 5 cens quidam prouincialis Romam venerat oris similitudine tam mirifice referens 6 Augustum, vt in se populi totius oculos conuerteret. Caesar hoc audito iussit ad 7 se perduci eumque contemplatus hunc in modum percontatus est: ‘Dic mihi, 8 adolescens, fuitne aliquando mater tua Romae?’ Negauit ille ac sentiens iocum 9 retorsit, adiiciens ‘Sed pater meus saepe’. Augustus ludens suspitionem intende- 10 bat in matrem adolescentis, velut ab ipso stupratam; at adolescens protinus eam 11 suspitionem retorsit in matrem Caesaris aut in sororem. Nam oris similitudo non 12 magis arguebat illum esse Caesaris filium quam fratrem aut nepotem. 13 [1094] 34 Temporibus triumuiralibus, quum Octauius, Lepidus et Anto- 14 nius rerum potirentur, Augustus in Pollionem scripserat Fescenninos ludibrii 15 causa. Tum Pollio ‘At ego’ inquit ‘taceo. Non est enim facile in eum scribere, qui 16 potest proscribere’, notans Augusti tyrannicam potentiam; nec ea libertate offen- 17 sus est Augustus.

~~997–998 tantum C: om. B. 998 is quoque C: om. B.~~

[1092] 4–9 Adolescens … saepe Macr. Sat. II, 4, 20. Cf. 992–997 Quodam … nouas Macr. Sat. II, 4, 18. Lingua, ASD IV, 1A, p. 61, ll. 143–146; pp. Cf. Adag. 3903 (Catone hoc contenti sumus), 153–154, ll. 219–224. In Adag., Prolegomena ASD II, 8, p. 228, ll. 22–28; Ep. 586, ll. iv, ASD II, 1, p. 52, ll. 168–169, “Mater nun- 178–180. quam, pater persaepe” and “Ad molas sunt” 992 Grauiter*. (Apophth. [1101]) figure as examples of jests 992–993 Cato Vticensis M. Porcius Cato which are no proverbs. (95–46) committed suicide at Utica in Africa [1094] after Caesar’s victory at Thapsus. 13–16 Temporibus … proscribere Macr. Sat. II, 993 Strabo Probably L. Seius Strabo (RE 2II, 1, 4, 21. 1125–1126, Seius 15) is meant (see Marinone 13 Libere*. ad loc.). 13–14 quum … potirentur Explanation added to 1–2 praesens … omittat Hor. Ars 44. the paraphrased text by Er. See Apophth. [1093] [1086], n.l. 949. 3 Iocus in principem retortus*. 15 Pollionem C. Asinius Pollio (76 BC–AD 4), 3–4 Quemadmodum … tulit Macr. Sat. II, 4, consul in 40, historian, friend of Catullus, 19. Horace and Virgil. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 325

18 [1095] 35 Curtius eques Romanus delitiis diffluens, quum apud Caesarem 19 coenaret, macrum turdum sustulit e patina eumque tenens interrogauit Caesa- 20 rem, liceretne mittere; quumque is respondisset ‘Quidni liceat?’, ille protinus 21 auem misit per fenestram, iocum arripiens ex ambiguitate verbi. Nam cibus e 22 conuiuio dono mittitur amicis, quod apud Romanos erat solemne, et mittitur 23 quod abiicitur. Nec hoc ioco Caesar offensus est. 24 [1096] 36 Idem aes alienum cuiusdam senatoris, quem charum habebat, LB 210 non rogatus dissoluerat, ac pro eo nume|rarat quadragies nummum. Senator 26 autem, ea re cognita, pro gratiarum actione nihil aliud scripsit Caesari quam 27 ‘Mihi nihil’, ioco velut expostulans etiam, quod quum numerasset omnibus cre- 28 ditoribus ipsi nihil numerasset. Hunc iocum morosior aliquis ingratitudinem 29 fuisset interpretatus, Caesar familiaritatis fiducia delectatus est. 30 [1097] 37 Licinius Caesaris libertus solet patrono nouum aliquod opus 31 inchoanti magnas conferre pecunias. Quem morem sequutus Licinius nouum 32 opus aggressuro centies promisit per libellum, in quo post expressam pecuniae 33 summam, quae virgula superducta signabatur, spatium erat vacuum. Hac occa- 34 sione Caesar vsus priori summae quam scripserat libertus alterum centies adiecit, 35 sua quidem manu spatio quod vacabat diligenter expleto, sed affectata literarum 36 similitudine. Itaque duplum accepit pecuniae dissimulante liberto. Caeterum vbi 37 Caesar rursus nouum opus inchoaret, libertus hoc factum illi leuiter obiecit dato 38 tali libello: ‘Confero tibi, domine, ad noui operis impensam, quod videbitur’. 39 Non expressit summae modum, vt illi liberum esset scribere quantum vellet, 40 quandoquidem priorem summam duplicasset. 41 [1098] 38 Quum censoris munus gereret Augustus, eques quidam Roma- 42 nus apud illum delatus est, quasi facultates suas imminuisset. At ille citatus pro- 43 bauit sese auxisse. Mox eidem obiectum est quod legibus contrahere matrimo-

~~25 quadragies C: quadragies mille A B. 26 aliud B C: om. A.~~

[1095] RE XIII, 1, 501–502, Licinus 1, with a refer- 18–21 Curtius … fenestram Macr. Sat. II, 4, 22. ence to this anecdote. Licinus was proverbial 18 Libere*. for his wealth. Curtius Not identified. 32–33 in … vacuum The paraphrased text 21–23 Nam … abiicitur This explanation of the reads: “in quo virgulae superductae pars pun is doubtful. See Ianus’ note on “an mit- ultra pecuniae defectionem protendebatur tere liceret” (Macr., loc. cit.): “tanquam nimis vacante infra loco”. The line which marked macrum ad edendum. Hoc quidem certum the indication of the sum (“C”) was too est, sed quaeri potest, utrum mittere h.l. much extended, so that there was an empty idem sit ac abiicere, an iocus in eo consistat, space below. This enabled Augustus to ut Curtius dixerit se velle turdum dimittere, double the sum (“CC”). ut dimittunt aucupes aves nimis macras”. [1098] [1096] 41–46 Quum … mandato Macr. Sat. II, 4, 25. 24–26 Idem … nihil Macr. Sat. II, 4, 23. 41 Libertas innocentiae*. 24 Ingratitudo*. 42 quasi … imminuisset This might have [1097] endangered his status of eques. 30–38 Licinius … videbitur Macr. Sat. II, 4, 24. 43–44 legibus … iubentibus ‘Lex Iulia de mari- 30 Faceta exprobratio*. tandis ordinibus’ (18 BC); ‘Lex Papia Pop- Licinius Marinone: “Licinus” (emend.). Cf. paea’ (AD 9). 326 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

44 nium iubentibus non paruisset. Ille docuit se ex vxore trium liberorum esse 45 patrem. Nec satis erat equiti dimitti, sed Caesari credulitatem exprobrans adde- 46 bat: ‘Posthac, Caesar, in honestos viros inquirens, honestis mandato’, satis aperte 47 pronuncians eos non fuisse viros bonos, qui manifesto falsa ad ipsum detulissent; 48 obiter et ipsum criminans, qui vices suas mandaret sycophantis. Et hanc liberta- 49 tem innocentiae condonauit Caesar. 50 [1099] 39 In villa quadam inquietas nocteis agebat interrumpente somnos 51 ipsius noctuae cantu. Miles aucupii peritus curauit apprehendendam noctuam 52 speque ingentis praemii ad Augustum pertulit. Laudato imperator mille num- 53 mum dari iussit. Ille ausus est dicere ‘Malo viuat’ auemque dimisit. Quis non 54 miretur hanc contumaciam impune cessisse militi? 55 [1100] 40 Veteranus quidam quum vocatus in ius periclitaretur, adiit in 56 publico Caesarem, rogans vt sibi vellet adesse. Caesar e comitatu suo selectum 57 ilico dedit eique litigatorem commendauit. Hic miles vociferans: ‘At non ego, 58 Caesar, periclitante te Actiaco bello vicarium quaesiui, sed pro te ipse pugnaui’ 59 simulque detexit cicatrices. Erubuit Caesar atque ipse descendit in aduocationem, 60 veritus ne non modo superbus verumetiam ingratus videretur. 61 [1101] 41 Delectatus inter coenam fuerat symphoniacis Turonii Flacci man- 62 gonis eosque frumento donarat, quum alios auditos soleret largiter donare num- 63 mis. Eosdem quum postea Caesar inter coenam requireret, Turonius sic excu- 64 sauit: ‘Ad molas’ inquit ‘sunt’, exprobrans illi frumentarium munus. Et hoc 65 impune tulit quod dixerat non miles sed mango. 66 [1102] 42 Quum sublimis ex Actiaca victoria reuerteretur, occurrit inter 67 gratulantes quidam coruum tenens doctum haec verba sonare: ‘Aue, Caesar vic- 68 tor’. Hac salutatione delectatus Augustus auem sex millibus nummum emit. 69 Socius opificis, ad quem nihil ex ea liberalitate peruenerat, indicauit Caesari eun- 70 dem et alium habere coruum, quem vt adferre cogeretur rogauit; allatus verba 71 quae didicerat expressit: ‘Aue, victor imperator Antoni’. Augustus nihil exaspera- 72 tus tantum iussit, vt munus cum delatore partiretur.

~~52 Augustum Ac B C: Augustam A. 69–70 eundem C: illum A B. 58 sed A–D: om. BAS LB. 72 delatore C: socio A B. 66 occurrit B C: occurrit ei A.~~

44 trium liberorum So the ‘Ius trium vel quat- 61–64 Delectatus … sunt Macr. Sat. II, 4, 28. tuor liberorum’ applied to him (RE X, 61 Turonii Identified with ‘Toranius mango’ 1281–1284, Ius liberorum). mentioned in Plin. Nat. VII, 56 and Suet. [1099] Aug. 69, 1. 50–54 In … militi Macr. Sat. II, 4, 26. 64 Ad … sunt See Apophth. [1093], n.ll. 4–9. 50 Lenitas principis*. 65 miles Apophth. [1099] and [1100] are as- [1100] cribed to soldiers. 55–60 Veteranus … videretur Macr. Sat. II, 4, [1102] 27. 66–72 Quum … partiretur Macr. Sat. II, 4, 29. 55 Gratitudo principis*. Cf. Adag. 362 (Oleum et operam perdidi), 58 Actiaco bello The battle of Actium (31 BC) ASD II, 1, p. 454, ll. 86–92. between Octavian and Mark Antony. 66 Lenitas*. [1101] Actiaca victoria See Apophth. [1100], n.l. 58. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 327

73 [1103] 43 Salutatus similiter a psittaco et hunc emi iussit. Idem miratus in 74 pica et hanc mercatus est. Hoc exemplum tenuem quendam sutorem solicitauit 75 vt coruum institueret ad huiusmodi salutationem. Qui quum impendio exhauri- 76 retur, subinde ad auem non respondentem dicere solet: ‘Opera et impensa periit’. 77 Tandem peruicit assiduitate, vt coruus sonaret dictatam salutationem. Ea quum 78 Augustum praetereuntem salutasset, Caesar ‘Satis’ inquit ‘istiusmodi salutatorum 79 habeo domi’. Tum coruus, memor et illorum verborum quae toties audierat, sub- 80 texuit: ‘Opera et impensa periit’. Ad hoc arridens Augustus iussit auem emi quanti nullam adhuc emerat. | LB 211 [1104] 44 Graeculus quidam ita captare solitus est Caesarem Augustum: 83 descendenti a Palatio honorificum aliquod epigramma porrigebat. Id quum fru- 84 stra saepe fecisset, nec destiturum videret Augustus, epigramma bene Graecum 85 manu sua descripsit et Graeculo ad se venienti obuiam misit, veluti carmina car- 86 minibus pensaturus. Graecus acceptum legit ac non solum voce verumetiam 87 vultu gestuque corporis laudauit carmen miratusque est. Deinde quum accessis- 88 set ad sellam qua Caesar vehebatur, demissa in pauperem crumenam manu pau- 89 culos denarios protulit Caesarique obtulit his verbis: Oû katà túxjn t®n sßn, 90 Sebasté· eî pléon e¤xon, pléon êdídoun, id est Non iuxta fortunam tuam, Auguste; 91 si plus haberem, plus darem. Sequuto omnium risu dispensatorem Caesar vocauit 92 et sestertium centum millia Graeculo numerari iussit. Bene cessit Graeculo palam 93 exprobrata principi parsimonia. 94 [1105] 45 Iulia Augusti filia quum patrem salutaret, senserat illius oculos 95 licentiore cultu offensos, licet ille dissimularet; itaque postero die mutato cultu 96 patrem complexa est. Tum Caesar, qui pridie dolorem suum continuerat, gau- 97 dium continere non potuit. ‘Et quanto magis’ inquit ‘iste cultus decet Augusti 98 filiam!’ Tum illa: ‘Nimirum hodie me patris oculis ornaui, heri viri’.

~~87 gestuque A C: gustuque B; miratusque B C: 89 túxjn A B: tßxjn C. ac miratus A. 90 eî A B: e⁄ C. 88 Extorta liberalitas* A: om. B C.~~

[1103] túxjn. Er. probably found in his edition: m® 73–81 Salutatus … emerat Macr. Sat. II, 4, 30. katà t®n túxjn s®n (see app. crit. Ianus). Cf. Adag. 362 (Oleum et operam perdidi), Cf. Ep. 2643, ll. 161–162: oû katà t®n âzían ASD II, 1, p. 454, ll. 92–99. soÕ, √ Sebasté, eî gàr pléon e¤xon, pléon 73 Solerter*. êdídoun. [1104] [1105] 82–92 Graeculus … iussit Macr. Sat. II, 4, 31. 94–98 Iulia … viri Macr. Sat. II, 5, 5. Cf. Ep. 2643, ll. 159–162. 94 Solerter*. 84 bene Ianus, Marinone: “breve sua manu in Iulia See Apophth. [1067], n.l. 830. charta exaravit Graecum epigramma”. Ianus 97 Et I followed the punctuation of A–LB (see mentions no variant reading bene. also app. crit. Ianus). Marinone: “… gau- 85–86 veluti … pensaturus Explanation inserted dium continere non potuit, et: ‘Quantum into the paraphrased text by Er. hic – ait – in filia …’”, which accords with 88 Extorta liberalitas*. Ianus’ text. 89 Oû … s®n Ianus, Marinone: N® t®n s®n 328 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

99 [1106] 46 In spectaculo gladiatorum conuerterant in se populi oculos Liuia 100 et Iulia comitatus dissimilitudine: Liuiam cingebant viri graues, Iuliam iuuenes 101 luxuriosi comitabantur. Pater Iuliam admonuit scripto, videret quantum inter 102 duas principes foeminas interesset. Illa rescripsit: ‘Et hi mecum senes fient’. Hoc 103 commode interpretanti lepide, incommode procaciter dictum videri potest. 104 [1107] 47 Eadem mature canos habere coeperat. Subitus autem Caesaris 105 interuentus oppressit comptrices filiae canos sublegentes, deprehensis super vestes 106 earum pilis quos euulserant. Id dissimulauit Augustus et aliis sermonibus extracto 107 tempore tandem induxit aetatis mentionem. Hac occasione rogauit filiam, vtrum 108 post aliquot annos cana esse mallet an calua. Quumque illa respondisset ‘Ego, 109 pater, cana esse mallem’, ‘Quur ergo’ inquit ‘istae te caluam ante tempus student 110 facere?’ Lepido commento coarguit illam mendacii. 111 [1108] 48 Cuidam graui amico suadenti, vt se ad exemplum paternae fru- 112 galitatis componeret, satis procaciter Iulia ‘Ille’ inquit ‘obliuiscitur se Caesarem 113 esse, ego memini me Caesaris esse filiam’. 114 [1109] 49 Augustus duobus pantomimis inter se commissis, vt alternis ges- 115 tibus certarent, alterum dixit saltatorem, alterum interpellatorem, quod ille 116 immodice gesticularetur, alter non gesticulari sed saltantem interpellare videretur. 117 [1110] 50 Tarraconensibus pro laeto ostento nunciantibus, quod in eius ara 118 palma esset enata, ‘Apparet’ inquit ‘quam frequenter accendatis’. Quod illi diis 119 tribui volebant, ille tribuit illorum negligentiae, qui nunquam in ara Caesaris 120 adolerent incensum. 121 [1111] 51 Idem, quum Galli donassent ei torquem aureum centum pondo, 122 ac Dolobella per iocum tentans illum tandem huc produceret iocum vt diceret 123 ‘Imperator, torque me dona’, ‘Malo te’ inquit ‘ciuica donare’. Festiuiter submouit 124 postulatoris impudentiam, qui nunquam in bello fuisset; eoque magis illi conue- 125 niebat corona ciuica, quae ex quernis ilignisque frondibus fieri consueuit, quem-

~~106 pilis B C: canis A.~~

[1106] VI, 3, 65. 99–102 In … fient Macr. Sat. II, 5, 6. [1110] 99 Conuictus arguit mores dominae*. 117–118 Tarraconensibus … accendatis Quint. Liuia See Apophth. [1086], n.l. 950. Inst. VI, 3, 77. Iulia See Apophth. [1067], n.l. 830. 117 Adulatio repulsa*. [1107] Tarraconensibus Inhabitants of Tarraco (Tar- 104–110 Eadem … facere Macr. Sat. II, 5, 7. ragona) in Spain. 104 Caluitium accersitum*. [1111] 110 Lepido … mendacii Cf. loc. cit.: “sic illi 121–123 Idem … donare Quint. Inst. VI, 3, 79. mendacium obiecit: …”. 121 Festiua negatio*. [1108] 122 Dolobella Probably Cornelius Dolabella; 111–113 Cuidam … filiam Macr. Sat. II, 5, 8. see RE IV, 1296–1297, Cornelius 130. 111–112 paternae frugalitatis See Suet. Aug. 123 ciuica The ‘corona civica’ was “a crown or 72–77. garland of oak-leaves awarded for saving the [1109] life of a fellow soldier” (OLD s.v. ciuicus 2, 114–115 Augustus … interpellatorem Quint. Inst. b; cf. Gell. V, 6, 11–15). APOPHTHEGMATVM LIBER IV 329

126 admodum triumphalis ex auro. Quanquam et castrensis et muralis et naualis ex 127 auro fieri solet; qua de re vide A. Gellium lib. 5 cap. sexto. Ciuicam autem 128 Augustus vt honorificentiorem per iocum obtulit. Nam Suetonius refert eum 129 inter dona militaria aliquanto facilius phaleras et torques et quicquid auro argen- 130 toque constaret dare solitum quam vallares ac murales coronas, quae honore 131 praecellerent. Hoc nisi scias, friget Augusti iocus. Tametsi de materia coronarum 132 variant Gellius et Suetonius. 133 [1112] 52 Quum vrbem Romam multis modis et ornasset et communisset, 134 atque etiam in posterum quod quidem in ipso fuit tutam reddidisset, non sine 135 causa glorians dicere solet ‘Romam lateritiam accepi, marmoream relinquo’. 136 Nihil principi magnificentius quam si ditionem quam accepit reddat statu 137 meliore. LB 212 [1113] 53 Quum miles quiddam ab ipso impudenter peteret | ac Martianum 139 videret accedentem, quem et ipsum aliquid improbe petiturum suspicabatur, 140 ‘Non magis’ inquit ‘faciam, commilito, quod petis, quam quod Martianus a me 141 petiturus est’. 142 [1114] 54 Lex erat, vt qui patrem occidisset culleo insueretur; nec haec 143 poena sumebatur nisi de confesso. Ab huius poenae atrocitate Caesar vt liberaret 144 manifesti parricidii reum, sic interrogauit: ‘Certe patrem tuum non occidisti?’, 145 ansam porrigens inficiandi. Tanta erat principis in iudicando lenitas. 146 [1115] 55 Dicere solet nihil minus in perfectum ducem conuenire quam fes- 147 tinationem ac temeritatem, crebroque illud iactabat: speÕde bradéwv, 148 ˆAsfal®v gár êstin âmeínwn Æ qrasùv stratjlátjv.

~~149 Qua de re satis dictum est nobis in Chiliadibus.~~

~~138 quiddam A B: quidam C. 148 gár êstin A–C: gàr êstìn D–LB.~~

126 triumphalis … auro Gell. V, 6, 5–7. nus 1). 126–127 Quanquam … sexto Gell. V, 6, 19. [1114] 128–131 Suetonius … praecellerent Suet. Aug. 25, 142–144 Lex … occidisti Suet. Aug. 33, 1. 3. 142 Clementer*. 131–132 Tametsi … Suetonius According to Gel- [1115] lius the corona castrensis and the corona 146–148 Dicere … stratjlátjv Suet. Aug. 25, muralis are made of gold (see n.ll. 126–127), 4. whereas Suetonius contrasts the corona valla- 146 Festina lente*. See below, n.l. 148. ris and the corona muralis with those made of 148 ˆAsfal®v … stratjlátjv Eur. Phoen. 599 gold and silver (see n.ll. 128–131). (êstˆ). In A–LB there is no typographic indi- [1112] cation that this is a line of verse. The line is 133–135 Quum … relinquo Suet. Aug. 28, 3. quoted in Adag. 1001 (Festina lente) as fol- 133 Principis est ornare ditionem*. Cf. Adag. lows: SpeÕde bradéwv, âsfal®v gár êstˆ 1401 (Spartam nactus es, hanc orna), ASD II, âmeínwn Æ qrasùv / Stratjgóv (ASD II, 3, p. 3, pp. 397–406. 10, ll. 95–96). Er. did not recognize its [1113] source. His edition of Suetonius et al. (Basi- 138–141 Quum … est Quint. Inst. VI, 3, 95. leae, 1518, p. 31; 15332, p. 28) does not refer to 138 Martianum Quint., loc. cit.: “Marcianus”. Euripides either. Not identified (cf. RE XIV, 2, 1511, Marcia- 149 Qua … Chiliadibus See n.l. 148. 330 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

150 [1116] 56 Liuiae vxori pro quodam Gallo petenti ciuitatem negauit, immu- 151 nitatem obtulit, dicens se facilius passurum fisco suo detrahi quam honorem ciui- 152 tatis Romanae vulgari, nimirum reipublicae dignitatem anteferens priuato com- 153 modo. 154 [1117] 57 Quum pro concione multos videret pullatos siue (vt legendum 155 arbitror) palliatos, indignabundus ‘En’ inquit 156 ‘Romanos, rerum dominos gentemque togatam!’ 157 158 Adeo studebat priscos reuocare mores, vt habitum quoque vestitumque doluerit immutatum. 159 [1118] 58 Populo de inopia vini caritateque querenti dixit a genero suo 160 Agrippa productis pluribus aquis satis prouisum ne sitirent homines. Fuit autem 161 Agrippae vigilantissimum studium vndique prospiciendi vrbi de aquarum copia. 162 Augustus autem seuere populum ad aquas a vino reuocauit. 163 [1119] 59 Timagenes historiarum scriptor multa petulanter in Caesarem, 164 multa in vxorem, multa in totam illius domum dixerat. Caesar illum admonuit, 165 vt moderatius lingua vteretur. Cum perseueraret male loqui, nihil aliud quam 166 domo sua illi interdixit. Timagenes autem libros quos scripserat acta Caesaris 167 continentes recitauit et combussit, in odium Caesaris, quasi rerum ab illo gesta- 168 rum memoriam abolere cupiens. Hunc tamen palam et pertinaciter inimicitias 169 exercentem cum Caesare nemo ciuium Romanorum ab aedibus suis exclusit; in 170 domo Pollionis Asinii consenuit. Nunquam tamen Augustus cum hospite inimici 171 sui expostulauit, nisi quod quodam tempore illi dixit: Qjriotrofe⁄v, id est Alis 172 bestiam siue viperam. Mox Pollionem parantem excusare se interpellauit, dicens: 173 ‘Fruere, mi Pollio, fruere’. At quum Pollio nondum securus diceret ‘Si iubes, Cae- 174 sar, protinus illi interdicam domo mea’, ‘An istud’ inquit Augustus ‘me facturum 175 putas, qui vos redegerim in gratiam?’ Fuerat enim antea Timageni iratus Pollio 176 nec aliam habebat desinendi causam, nisi quod illi Caesar irasci coeperat. 177 Vtriusque maleuolentiam boni consuluit principis clementia.

~~157 studebat Ac B C: suadebat A. 171 qjriotrofe⁄v A B: tjriotrofe⁄v C. 160 productis A–D: perductis BAS LB. 174 An B C: At A.~~

[1116] 160 Agrippa M. Vipsanius Agrippa (64/63 150–152 Liuiae … vulgari Suet. Aug. 40, 3. BC–AD 12), who married Augustus’ daugh- 150 Dignitas vilescit in plures diffusa*. ter Iulia in 21. She was his third wife. Liuiae See Apophth. [1086], n.l. 950. productis Suet., loc. cit.: “perductis”, which is [1117] also found in BAS LB. 154–158 Quum … immutatum Suet. Aug. 40, 5. [1119] 154 Cultus*. 163–176 Timagenes … coeperat Sen. Dial. V, 23, 155 palliatos Er. does not mention this conjec- 4–8. ture in his edition of Suetonius et al. (Basi- 163 Lenitas mira*. leae, 1518, p. 37; 15332, p. 33). Timagenes Rhetor and historian from Alexan- 156 Romanos … togatam Verg. Aen. I, 282. dria; he came to Rome in 55 BC as a captive. [1118] 167–168 in … cupiens Explanation inserted 159–160 Populo … homines Suet. Aug. 42, 1. into the paraphrased text by Er. 159 Frugalitas*. 170 Pollionis Asinii See Apophth. [1094], n.l. 14. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 331

178 [1120] 60 Coenabat Augustus apud Atedium siue Vedium Pollionem. Fre- 179 gerat quidam e seruulis vas crystallinum, ilico iussus est ab Atedio rapi et mure- 180 nis obiici. Puer ad Caesaris pedes confugit, nihil aliud petiturus quam vt aliter 181 periret. Caesar motus nouitate crudelitatis et puerum dimitti et crystallina omnia 182 ante se frangi iussit et his pro puero compleri piscinam. Amicum autem grauiter 183 increpauit, ‘E conuiuio’ inquiens ‘rapi homines imperas et noui generis poena 184 lacerari? Si calix tuus fractus est, viscera hominis distrahentur? Tantumne tibi pla- 185 cebis vt ibi aliquem duci iubeas, vbi Caesar est?’ 186 [1121] 61 In cognitione quadam, quum Aemilio Eliano Cordubensi inter 187 caetera crimina illud vel maxime obiiceretur, quod male loqueretur de Caesare, 188 conuersus ad accusatorem ‘Velim’ inquit ‘hoc mihi probes; efficiam vt Elianus 189 sciat me quoque linguam habere, plura enim vicissim de eo loquar’. His minis 190 contentus nihil postea de illo inquisiuit. 191 [1122] 62 Tiberio frequenter per literas iracunde querenti de his qui de 192 Augusto male loquerentur, rescripsit ne ea in re nimium indulgeret aetati suae. 193 ‘Satis enim est’ inquit ‘si hoc habemus, ne quis nobis malefacere possit’. 194 [1123] 63 Filios suos nunquam populo commendauit nisi cum hac excep- 195 tione: ‘Si merebuntur’, honorem non autoritati sed meritis tribui volens. | LB 213 [1124] 64 Iulias filiam ac neptem relegarat, post etiam Agrippam, prius 197 adoptatum, post ob sordidum ac ferox ingenium abdicatum. Ad omnem horum 198 mentionem solet exclamare versu Homerico: 199 A÷qˆ ∫felon ãgamóste ménein ãgonov tˆ âpolésqai, id est 200 O vtinam coelebs vixissem orbusque perissem!

~~183 inquiens B C: om. A. 199 ãgonov tˆ A–C: ãgomostˆ D, ãgonostˆ BAS LB.~~

[1120] 194–195 Filios … merebuntur Suet. Aug. 56, 2. 178–185 Coenabat … est Sen. Dial. V, 40, 2–4. 194 Modeste*. 178 Atedium … Pollionem P. Vedius Pollio (RE [1124] 2VIII, 1, 568–570, Vedius 8). In his edition of 196–197 Iulias … abdicatum Suet. Aug. 65, 1. Seneca, Opera, Basileae, 1529, p. 317, Er. pre- 196 Liberi mali*. ferred the reading Atedium, while on p. 327 Iulias Iulia (see Apophth. [1067], n.l. 830) and the same person is called “Vedium Pollio- Vipsania Iulia (19 BC–AD 28), daughter of nem” (Clem. I, 18, 2). Iulia and M. Vipsanius Agrippa. Saeuitia castigata*. Agrippam M. Vipsanius Agrippa Postumus [1121] (12 BC–AD 14), after his adoption in AD 4 186–190 In … inquisiuit Suet. Aug. 51, 2. called Agrippa Iulius Caesar, son of Iulia and 186 Lenitas*. M. Vipsanius Agrippa. Aemilio … Cordubensi This person from 197–201 Ad … sua Suet. Aug. 65, 4. Corduba (Córdoba) in Spain is otherwise 199 A÷qˆ … âpolésqai Suet., loc. cit.: a÷qˆ ∫felon unknown; see Suetonius, Divus Augustus, ed. ãgamóv tˆ ∂menai ãgonóv tˆ âpolésqai, cf. Mario Attilio Levi, Firenze, 21958, p. 69. Hom. Il. III, 40: a÷qˆ ∫felev ãgonóv tˆ ∂menai 188 conuersus … accusatorem Suetonius added: ãgamóv tˆ âpolésqai. The reading ãgamóste “commotoque similis”. ménein is found in Er.’ edition of Suetonius et [1122] al., Basileae, 15332, p. 40; ãgamóv tˆ ∂mmenai in 191–193 Tiberio … possit Suet. Aug. 51, 3. the earlier edition (1518, p. 44, where ∂mmenai 191 Lenitas*. probably is a mistake for ∂menai as the verse [1123] will not scan with ∂mmenai.). 332 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

201 Nec aliter illos appellabat quam tres vomicas seu tria carcinomata sua. Suorum 202 enim mortem leuius ferebat quam dedecora. Quin et testamento cauit ne si quid 203 accidisset Iuliae filiae et nepti, sepulchro suo inferrentur. 204 [1125] 65 Indigne ferebat aliquid de se componi nisi serio et a praestantissi- 205 mis admonebatque praetores ne paterentur nomen suum commissionibus mimo- 206 rum aut histrionum obsolefieri, hac quidem in parte Alexandrum Magnum refe- 207 rens. Decet vbique principis autoritatem sartam tectam praestare. 208 [1126] 66 Insulam quandam Capreis vicinam, in quam e comitatu Caesaris 209 secedere solent qui cuperent ociari, solitus est âpragópolin appellare. ˆApragía 210 enim sonat negociorum vacuitatem. 211 [1127] 67 Quum sentiret imminere mortem, admissos amicos percontaba- 212 tur ecquid ipsis videretur mimum vitae sat commode transegisse, sentiens de 213 fabula vitae peracta, et adiecit carmen peractis comoediis accini solitum: Dóte króton kaì pántev ™m⁄n metà xar¢v ktupßsate. 214

~~215 C. IVLIVS CAESAR~~

216 [1128] 1 C. Iulius Caesar quum Syllam fugeret etiamnum adolescens, inci- 217 dit in piratas Cilices; ac primum, vbi pro redemptione summam quam ab eo 218 peterent pronuntiassent, derisit praedones velut ignaros quem cepissent seque 219 duplum daturum pollicitus est. Deinde quum asseruaretur donec adferretur 220 pecunia, imperauit illis vt silerent nec sibi dormienti obstreperent. Eisdem ora-

~~204 Maiestas nominis* A: Modestas nominis* 214 ™m⁄n A–C: ™me⁄v D–LB. B, Modestia nominis* C.~~

201–202 Suorum … dedecora Suet. Aug. 65, 2. aliquot verba Graeca, sed non quiuimus e 202–203 Quin … inferrentur Suet. Aug. 101, vestigiis quicquam certi diuinare.” The line 3. is also discussed in the Ad lectorem. There Er. [1125] noted ™m⁄n as an alternative (“üme⁄v, siue 204–206 Indigne … obsolefieri Suet. Aug. 89, 3. ™m⁄n”, only in the 1533 edition; cf. Ep. 648, l. 204 Maiestas nominis*. 38). 206–207 hac … referens See Apophth. [998]. [1126] 215 C. IVLIVS CAESAR Roman statesman, 208–209 Insulam … appellare Suet. Aug. 98, 4. general and author (100–44). 208 Ocium*. [1128] [1127] 216–225 C. Iulius … suspendit Plut. Mor. 205 211–214 Quum … ktupßsate Suet. Aug. 99, 1. E–206 A, Reg. et imp. apophth., C. Iulius 212–213 sentiens … peracta Inserted into the Caesar 1. paraphrased text by Er.; cf. Cic. Cato 64. 216 Syllam L. Cornelius Sulla Felix, Roman 214 Dóte … ktupßsate Cf. Er.’ edition of Sue- statesman (138–78), was appointed dictator tonius et al., Basileae, 1518, p. 55 (15332, p. 50) in 82. He retired from politics unexpectedly in marg.: “Versum hunc trochaicum tetra- in 79. metrum ex vetustissimi codicis qualibus- 217 Cilices Detail added to the paraphrased text cumque vestigiis restituimus ad hunc: Dóte by Er.; cf. Plut. Caes. 2, 2: ânqrÉpoiv króton, kaì pántev üme⁄v metà xar¢v ktupß- fonikwtátoiv Kílizi. Cilicia, a region of Asia sate, id est Date plausum, et omnes vos cum Minor, functioned as a base for pirates. gaudio plaudite. Praecesserunt hunc versum 219 Indoles excelsa*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 333

221 tiones et carmina quae scribebat recitare solet, quae cum illi non satis probarent, 222 stupidos ac barbaros appellabat cumque risu minitabatur se illos acturum in cru- 223 cem, quod et perfecit. Apportatis enim pecuniis quas piratae pro redemptione 224 pacti fuerant dimissus, contractis ex Asia viris ac nauibus comprehendit eosdem 225 praedones ac suspendit, sed prius iugulatos, ne seueritas careret clementia. An 226 non hic statim agnoscis indolem Alexandri Magni, cui nihil mediocre satis esse 227 posset? 228 [1129] 2 Quum Romae maximi pontificis dignitatem ambiret, competitore 229 Q. Catulo primae apud Romanos dignitatis ac potentiae viro, matri ipsum ad 230 fores deducenti ‘Hodie,’ inquit, ‘o mater, aut pontificem maximum habebis 231 filium aut exulem’. Excelsa indoles omnisque repulsae impatiens. 232 [1130] 3 Pompeiam vxorem, quod sinistra fama laboraret, quasi cum Clo- 233 dio rem habuisset, repudiauit quidem; caeterum quum Clodius hoc nomine reus 234 perageretur, Caesar citatus testis nihil mali de vxore dixit. At quum accusator 235 diceret ‘Quur igitur cum illa fecisti diuortium?’, ‘Quoniam oportet’ inquit ‘Cae- 236 saris vxorem etiam a calumnia puram esse’. Praeter argutiam responsi laudari 237 potest et ciuilitas, quod repudiatae coniugis famae pepercit. 238 [1131] 4 Quum Alexandri Magni res gestas legeret, non tenuit lachrymas 239 atque ad amicos ‘Hoc’ inquit ‘aetatis qua nunc sum, Alexander deuicit Darium; 240 mihi vero ad hunc vsque diem nihil praeclari facinoris gestum est’. Suetonius tra- 241 dit id accidisse, quum praetor iure dicundo conuentus obiens apud Gades in 242 templo Herculis vidisset Alexandri Magni statuam. Vtinam hoc ingenium ad 243 moderati potius quam ad maximi principis aemulationem properasset!

~~234 mali A C: male B. BAS LB. 241 iure A B: iurae C; dicundo A–D: dicendo~~

225 sed … clementia Suet. Caes. 74, 1. Clodius (see below, n.ll. 232–233), who [1129] attended the Bona Dea rites at Caesar’s 228–231 Quum … exulem Plut. Mor. 206 A, house disguised as a woman. Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 2. 232–233 Clodio P. Clodius Pulcher (c. 92–52), 228 Quum … ambiret In 63 Caesar was elected the politician who went over to the plebs; pontifex maximus after spending enormous Cicero’s adversary. sums of money on bribery. [1131] Fiducia sui*. 238–240 Quum … est Plut. Mor. 206 B, Reg. et 229 Catulo Q. Lutatius Catulus was consul in imp. apophth., C. Iulius Caesar 4. 78. 238 Ambitio*. [1130] 240–242 Suetonius … statuam Suet. Caes. 7, 1: 232–236 Pompeiam … esse Plut. Mor. 206 A–B, “Quaestori ulterior Hispania obuenit; ubi Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 3. Cf. cum mandatu praetoris iure dicundo Lingua, ASD IV, 1A, p. 116, ll. 947–948; 162, conuentus circumiret …”. Caesar was quae- ll. 512–517. In Adag., Prolegomena iv, ASD II, stor in Hispania Ulterior in 69–68 or 68. 1, p. 52, ll. 166–167, the dictum figures as an According to Plut. Caes. 11, 5–6 the incident example of an apophthegm which is not a took place when Caesar was propraetor in proverb. Spain (62–61). Suetonius’ version of the 232 Ciuilitas*. anecdote is used by Rudbert von Mosham in Pompeiam Married to Caesar since 67. In Ep. 1450, ll. 4–6. December 62 her good name was defiled by 334 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

244 [1132] 5 Quum in Alpibus oppidulum quoddam frigidum praeteriret, 245 ambigentibus amicis an illic etiam essent seditiones contentionesque de princi- 246 patu, substitit ac secum aliquandiu cogitauit; mox ‘Mallem’ inquit ‘hic primus 247 esse quam Romae secundus’. Hoc nimirum est quod a Lucano poeta scriptum 248 est, nec Caesarem potuisse pati priorem, nec Pompeium potuisse ferre parem. 249 [1133] 6 Facinora quae quoniam periculo obnoxia sunt et magna, gerenda 250 esse dicebat, at de his non consultandum, quod ad haec perficienda plurimum habeat momenti celeritas. Expensio vero periculi reuocat hominem ab audacia. | LB 214 [1134] 7 Quum ex Gallia prouincia aduersus Pompeium tenderet, Rubi- 253 cone amne transmisso dixit: ‘Omnis iacta sit alea’, significans se de summa rerum 254 velle periclitari. Is enim fluuius Galliam ab Italia dirimit. 255 [1135] 8 Quum Pompeius relicta Roma perfugisset ad mare, Metellus aera- 256 rio praefectus Caesari volenti illinc pecunias tollere obstitit et aerarium clausit. At 257 Caesar illi mortem minatus est. Ea vox quum Metellum reddidisset attonitum, 258 ‘Hoc,’ inquit, ‘o adolescens, dictu mihi difficilius fuit quam factu’, sentiens se vel 259 nutu posse quem vellet occidere, quum secum duceret armatas cohortes. 260 [1136] 9 Durachii expectabat vt illuc e Brundusio milites mitterentur. Id 261 quum tardius fieret, clam omnibus conscensa scapha exigua tentauit transmittere 262 pelagus. Quum nauigium vndis obrueretur, gubernatori iam animum despon- 263 denti quis esset aperuit, dicens: ‘Confide fortunae sciasque te Caesarem vehere’. 264 Tanta erat animi praestantia, quasi fortunam ac deos in manu haberet. Ac tum

~~263 quis A–C: qui D–LB.~~

[1132] Apophth. [1158]; see Plut. Caes. 35, 6–11. 244–247 Quum … secundus Plut. Mor. 206 B, 255 Quum … mare Pompey went to Brundi- Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 5. Cf. sium. Adag. 1244 (Auloedus sit qui citharoedus esse Metellus L. Caecilius Metellus, tribune of the non possit), ASD II, 3, p. 253, ll. 818–819. plebs in 49 (RE III, 1205, Caecilius 75). 244 Principatus amor*. 256 Minae potentum*. 247–248 Hoc … parem Lucan. I, 125–126. [1136] [1133] 260–263 Durachii … vehere Plut. Mor. 206 249–250 Facinora … consultandum Plut. Mor. C–D, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 9. 206 B, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 260 Durachii Dyrrhachium on the Illyrian 6. coast. 249 Audacia*. 262–263 iam … despondenti Detail added to [1134] the paraphrased text by Er. 252–253 Quum … alea Plut. Mor. 206 C, Reg. 263 Animus imperterritus*. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 7. Cf. 264–267 Ac … diffisus Plut. Mor. 206 C–D, Adag. 332 (Omnem iacere aleam), ASD II, 1, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 10. p. 432, ll. 608–610. Plutarch says that Caesar was hindered by Rubicone Caesar crossed the Rubicon on 10 the weather and the attitude of his soldiers. January 49 returning from Gaul with his Er. breaks up the coordination in the same troops, starting a civil war that resulted in manner as Filelfo: “Et tunc quidem uaehe- the defeat of Pompey at Pharsalus on 9 mentior tempestas insurgens ei impedimento August 48. fuit. Atqui milites concursu facto: magna [1135] cum animorum aegritudine querebantur: 255–258 Quum … factu Plut. Mor. 206 C, Reg. quod uires alias expectaret: quasi ipsis diffi- et imp. apophth., C. Iulius Caesar 8. This deret” (f. u2vo). In Ald., p. 180, this passage scene is preceded by the one related in is considered a separate apophthegm. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 335

265 quidem tempestate ingrauescente vetitus est quod instituerat peragere. Milites 266 autem vbi resciuere factum, concursum fecerunt ad Caesarem grauiterque fere- 267 bant si alias expectaret copias, velut ipsis diffisus. 268 [1137] 10 Caeterum commissa pugna Pompeius vicit, sed victoriam non est 269 persequutus, verum sese recepit ad exercitum. Tum Caesar ‘Hodie’ inquit ‘penes 270 hostes erat victoria, at non habent ducem qui victoria sciat vti’. 271 [1138] 11 Quum Pompeius instructam aciem apud Pharsalum inibi consis- 272 tere et hostem operiri iussisset, Caesar dixit illum errasse, qui vim, impetum ac 273 diuinum afflatum animorum ad incursionem paratorum mora relaxasset. Adeo 274 Caesari non modo certamen erat cum Pompeio de fortuna belli, verum etiam de 275 bellandi peritia. 276 [1139] 12 Quum Pharnacem primo congressu vicisset, amicis scripsit ‘Veni, 277 vidi, vici’, summam rei gestae celeritatem indicans. 278 [1140] 13 Posteaquam milites qui Scipionem in Africa sequebantur fugis- 279 sent et Cato victus sibi necem Vticae conscisset, ‘Inuideo,’ inquit Caesar, ‘o Cato, 280 tibi mortem istam, quando tu mihi salutem tuam inuidisti’. Caesar existimabat 281 sibi summae gloriae futurum, si vir tantus, quum bello victus esset, ipsi vitam 282 deberet. At Cato maluit honestam mortem quam oppressa publica libertate cui- 283 quam seruire. Proinde mortis illius gloriam Caesar inuidebat Catoni, quod is 284 Caesari seruati Catonis laudem inuidisset. 285 [1141] 14 Nonnulli quoniam suspectos habebant Antonium ac Dolobellam, 286 monebant vt ab illis sibi caueret. At ille ‘Non istos’ inquit ‘metuo rubicundos et

~~279 conscisset A–C: concessisset D, consciuis- set BAS LB.~~

[1137] 278–280 Posteaquam … inuidisti Plut. Mor. 206 268–270 Caeterum … vti Plut. Mor. 206 D, E, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 13. Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 10. 278 Gloriae amor*. 268 Pompeius vicit Near Dyrrhachium in 48. Scipionem Q. Caecilius Metellus Pius Scipio, 269 Vti victoria*. commander of the Pompeians in Africa, [1138] defeated by Caesar at Thapsus (46). 271–273 Quum … relaxasset Plut. Mor. 206 279 Cato M. Porcius Cato Uticensis (95–46). D–E, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar victus Plutarch mentions the defeat of Scipio, 11. not Cato: Metà dè t®n ên LibújÇ t¬n perì tòn 271 Mora noxia*. Skipíwna fug®n kaì ¯ttan Kátwnov ëautòn Pharsalum See Apophth. [1134], n.ll. 252–253. ânelóntov … . [1139] [1141] 276–277 Quum … vici Plut. Mor. 206 E, Reg. 285–287 Nonnulli … Cassio Plut. Mor. 206 et imp. apophth., C. Iulius Caesar 12. The E, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar Latin version of the saying is found in Suet. 14. Caes. 37, 2. 285 A crassis minus periculi*. 276 Celeritas conficiendi*. Antonium Mark Antony (83–30). Pharnacem Pharnaces II, king of the Bospo- Dolobellam P. Cornelius Dolabella (69–43), rus (Bosporanum regnum), defeated by Cae- Cicero’s son-in-law. sar at the battle of Zela (in Pontus, Asia 286–287 rubicundos … obesos Plut., loc. cit.: Minor) in 47. banaúsouv kaì lip¬ntav, cf. Filelfo, f. u2vo: [1140] “rubicundos et pinguis”. 336 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

287 obesos, sed graciles illos ac pallidos’, ostenso Bruto et Cassio. Nec fefellit illum 288 suspicio; ab illis enim occisus est. 289 [1142] 15 Quum inter coenandum ortus esset sermo, quod genus mortis 290 esset optimum, incontanter respondit ‘Inopinatum’; et quod optimum iudicauit, 291 ipsi contigit. 292 [1143] 16 In praelio quodam Martiae legionis aquiliferum iam ad fugam 293 conuersum faucibus apprehensum in contrariam retraxit partem, dextraque ad 294 hostem porrecta ‘Quorsum’ inquit ‘tu abis? Illic sunt cum quibus dimicamus’. Ac 295 manibus quidem vnum militem correxit, voce tam acri legionum omnium trepi- 296 dationem discussit vincique paratas vincere docuit. 297 [1144] 17 Idem posteaquam Publius Mimus in scena superasset omnes et in 298 his Laberium, ita pronunciauit: ‘Fauente tibi Caesare victus es, Laberi, a Syro’. 299 Publius enim conditione seruus, natione Syrus erat. Longe a tergo relinquitur, 300 qui fauente iudice superatur. 301 [1145] 18 Caesar quum Romae videret peregrinos quosdam locupletes 302 canum ac simiarum catulos in gremio circumferentes eosque habere in delitiis, 303 percontatus est num apud illos foeminae parerent liberos, sentiens nullos catulos 304 esse iucundiores infantibus. Refert Plutarchus in vita Periclis; tametsi non indicat 305 cuius Caesaris hoc dictum sit. Suspicor esse Augusti. 306 [1146] 19 Quum milites suos videret expectatione hostium perterritos, pro 307 concione dixit: ‘Scitote paucissimis his diebus regem adfuturum cum X legioni- 308 bus, equitum XXX, leuis armaturae C M, elephantis CCC. Proinde desinant qui- 309 dam quaerere vltra aut opinari mihique qui compertum habeam credant, aut qui- LB 215 dem vetustissima naui impositos quocunque | vento in quascunque terras iubebo 311 auehi’. Noua ratio terrorem excutiendi, non inficiando minuendoue sed amplifi-

~~287 ostenso B C: ostensis A. periculo* BAS. 306 Audacia ex periculo* A–D: Audacia in~~

287 Bruto M. Iunius Brutus (85–42). materni cordis foeminae, quae infantes suos Cassio C. Cassius Longinus (?–42). vsque ad annum pene septimum in sinu [1142] detinent, ac tantum non pro morionibus 289–290 Quum … inopinatum Plut. Mor. 206 habent? Si vsque adeo iuuat ludere, quin F, Reg. et imp. apophth., C. Iulius Caesar 15. simias ac Melitaeas catellas sibi comparant?” 291 contigit On the Ides of March 44. 305 Suspicor … Augusti Cf. Philip A. Stadter, A [1143] commentary on Plutarch’s Pericles, Chapel Hill 292–296 In … docuit Val. Max. III, 2, 19. and London, 1989, p. 53: “ö Ka⁄sar: Proba- [1144] bly Augustus, who passed laws encouraging 297–298 Idem … Syro Macr. Sat. II, 7, 7–8. fertility and was given to such comments”. 297 Publius Mimus Publilius Syrus (1st cent. [1146] BC), author of mimes. The contest took 306–311 Quum … auehi Suet. Caes. 66, 1. place in 46. 306 Audacia ex periculo*. 298 Laberium Decimus Laberius (106–43), 307 regem King Iuba of Numidia, defeated by author of mimes. Caesar at Thapsus when fighting by the side [1145] of Scipio in 46 (see Apophth. [1140], n.l. 278). 301–303 Caesar … liberos Plut. Per. 1, 1. 311–312 non … materiam Cf. Suet. Caes. 66, 1, 301 Liberi pro simiis*. The theme of children preceding the apophthegm: “fama vero hos- considered as pets, specifically monkeys and tilium copiarum perterritos non negando lap dogs, also occurs in De pueris, ASD I, 2, minuendove, sed insuper amplificando p. 36, ll. 22–25: “Quid habent, obsecro, ementiendoque confirmabat”. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 337

312 cando terroris materiam, vt certi de graui periculo sumerent animos tanto peri- 313 culo dignos. 314 [1147] 20 Proferentibus in medium, quod Sylla dictaturam deposuisset 315 quum Caesar perpetuam gereret, quod minimum aberat a tyrannide, respondit 316 Syllam nescisse literas eoque dictaturam deposuisse. Dictant grammatici discipu- 317 lis, quum praeeunt aut recitant scribenda; huc alludens dixit illum nescisse lite- 318 ras. 319 [1148] 21 Quum triumphans subsellia tribunitia praeteriret, Pontius Aquila 320 non assurrexit vnus omnium. Id adeo indigne tulit, vt proclamarit ‘Repete ergo, 321 Aquila, a me rempublicam tribunus’, nec deinde per continuos aliquot dies cui- 322 quam quicquam pollicitus est, nisi sub hac exceptione: ‘Si tamen per Pontium 323 Aquilam licuerit’. 324 [1149] 22 Populo per adulationem regem ipsum salutanti ‘Caesar’ inquit 325 ‘sum, non rex’. Maluit priuatum nomen quam regium inuidiae obnoxium. 326 [1150] 23 Quidam e turba statuae Caesaris coronam lauream imposuerat 327 candida fascia praeligatam; at quum tribuni detracta fascia hominem in vincula 328 duci iussissent, Caesar grauiter increpitos eos potestate priuauit idque ne regnum 329 affectare videretur causatus est, per illos sibi recusandi gloriam fuisse ademptam. 330 [1151] 24 Quoniam Caesar multos exteros in senatum allegerat, libellus 331 propositus est: ‘Bonum factum, si quis senatori nouo curiam monstrare velit’. 332 Significabat quisquis is fuit peregrinos illos ne viam quidem ad curiam nosse, nisi 333 commonstraretur. 334 [1152] 25 Quidam Bruti statuae subscripsit ‘Vtinam viueres’, quod opera 335 Bruti Tarquinius rex vrbe depulsus esset. Caesaris statuae subscripserant hos ver- 336 siculos:

[1147] 60, 3). 314 Sylla See Apophth. [1128], n.l. 216. [1150] 316 Syllam … deposuisse Suet. Caes. 77, 1: “nec 326–329 Quidam … ademptam Suet. Caes. 79, minoris inpotentiae voces propalam edebat, 1. ut Titus Ampius scribit: ‘nihil esse rem 326 Causatio*. publicam, appellationem modo sine corpore 327 candida fascia As a symbol of royalty (OLD ac specie. Sullam nescisse litteras, qui dicta- s.v. fascia 2, c). turam deposuerit”. [1151] Potestas abdicata*. 330–331 Quoniam … velit Suet. Caes. 80, 2. [1148] 330 Scomma*. 319–323 Quum … licuerit Suet. Caes. 78, 2. 331 si Suet., loc. cit.: “Bonum factum: ne 319 Honos negatus*. …!” Pontius Aquila One of the murderers of Cae- [1152] sar. 334–338 Quidam … est Suet. Caes. 80, 3. [1149] 334 Tyrannis*. 324 Modeste*. Bruti L. Iunius Brutus, consul in 509. 324–325 Populo … rex Suet. Caes. 79, 2. subscripsit Suet., loc. cit.: “subscripsere”. Caesar (…) sum According to Suetonius 334–335 quod … esset Explanation added to the Caesar just answered “non regem esse”. paraphrased text by Er. Plutarch’s version of the dictum reads: oûk 335 Tarquinius Lucius Tarquinius Superbus, ∂fj basileúv, âllà Ka⁄sar kale⁄sqai (Caes. expelled from Rome in 510. 338 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

337 Brutus quia reges eiecit, consul primus factus est; 338 Hic quia consules eiecit, rex postremus factus est. 339 [1153] 26 Quum vndique viderentur imminere insidiae, atque admoneretur 340 vt sibi caueret, respondit satius subire semel quam semper cauere, significans eum 341 non viuere, qui viuit in perpetuo mortis metu. 342 [1154] 27 C. Caesar post attritos Tigurinos ad vrbem quandam sociorum 343 proficiscens, quum audisset Heluetios in itinere occurrere, in locum quendam 344 munitum se recepit. Ibi congregatis copiis instructaque acie equus illius cui solet 345 insidere adductus est. ‘Hoc’ inquit ‘post victoriam vtar in persequendis hostibus’, 346 et pedes aggressus est Heluetios. 347 [1155] 28 Caesare iam palam multa vi praeterque leges agente, Considius 348 admodum natu grandis libere dixit ideo non conuenire senatores, quod illius 349 arma timerent. Huic quum Caesar dixisset ‘Quin igitur tu eodem metu te domi 350 contines?’, ‘Me’ inquit Considius ‘senectus intrepidum facit. Quum enim vitae 351 pauxillum supersit, non est quur magnopere sim solicitus’. 352 [1156] 29 C. Caesar Pomponio militi vulnus ostentanti ore exceptum in 353 seditione Sulpitiana, quod se passum pro Caesare pugnantem gloriabatur, ‘Ne 354 vnquam fugiens respexeris’ inquit. Tale quiddam Macrobius asscribit Augusto 355 Caesari, [C] Quintilianus C. Caesari. [A] 356 [1157] 30 Idem, quum testis ad exaggerandam iniuriam diceret foemina sua 357 a reo ferro petita, ‘Quid enim faceret,’ inquit, ‘quum tu galeam et loricam 358 haberes?’ Non ignorabat quur illam partem potissimum vulnerare voluisset, sed 359 hoc dissimulato iocari maluit. Galea et lorica omnia tegit praeter foemina.

338 postremus Suet., loc. cit.: “postremo”, which Caesare … agente During his consulship in is also the reading of Er.’ edition of Sueto- 59. nius et al. (Basileae, 1518, p. 21; 15332, p. 19). Considius Q. Considius (RE IV, 913, Consi- See, however, Suétone, Vies des douze Césars, dius 7). I, ed. and transl. Henri Ailloud, Paris, 1931, [1156] p. 55: “-us ed. Iuntina et al. saec. XVI”. 352–354 C. Caesar … inquit Quint. Inst. VI, 3, [1153] 75. 339–340 Quum … cauere Suet. Caes. 86, 2. 352 C. Caesar See below, n.l. 353. This passage is corrupt. Er.’ version corres- 353 seditione Sulpitiana In 88 P. Sulpicius Rufus ponds with his edition of Suetonius et al., (RE 2IV, 1, 843–849, Sulpicius 92), siding Basileae, 15332, p. 21: “alii e diuerso opinan- with Marius, opposed C. Iulius Caesar tur, insidias undique imminentes subire Strabo Vopiscus (RE X, 428–431, Iulius 135), semel confessum satius esse, quam cauere candidate for the consulship without having semper”. held the office of praetor. 339 Vita anxia*. 354 Salse*. [1154] 354–355 Tale … Augusto Caesari See Apophth. 342–343 C. Caesar … Heluetios Plut. Caes. 18, [1079]. 2–3. [1157] 342 Animose*. 356–358 Idem … haberes Quint. Inst. VI, 3, 91. Tigurinos Inhabitants of one of the four Hel- 356 Salse*. vetian districts. 358 Non … voluisset Cf. Quint., loc. cit.: “Nam [1155] cum testis diceret a reo femina sua ferro 347–351 Caesare … solicitus Plut. Caes. 14, petita, et esset facilis reprehensio, cur illam 14–15. potissimum partem corporis uulnerare 347 Senectus animosa*. uoluisset, …”. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 339

360 [1158] 31 Idem Metello obsistenti ne pecunias ab aerario tolleret ac leges id 361 fieri vetantes proferenti, ‘Non idem’ inquit ‘armorum ac legum tempus est. Quod 362 si haec pati non potes, nunc quidem hinc abscede ac posteaquam peractis foede- 363 ribus arma deposuerimus, tunc si videbitur et plebis patronum age’. 364 [1159] 32 Idem dicere solitus est sibi idem esse consilium aduersus hostem, 365 quod plerisque medicis contra morbos corporum, fame potius quam ferro supe- 366 randi. [B] Nam medici non nisi tentatis omnibus ad sectionem descendunt. [A] 367 Hic mos et hodie manet apud Italos: aduersus omne morbi genus indicunt 368 inediam. Huic simile est quod dicere solet Domitius Corbulo, hostem dolabra, id est sensim esse vincendum. Securis statim incidit, dolabra paulatim idem efficit. | LB 216 [1160] 33 Conflauit Caesari magnam inuidiam, quod quidam ex his quos 371 Romam miserat stans in senatu, simul atque cognouit Caesari senatum non dare 372 prorogationem, manu capulum percutiens ‘At hic’ inquit ‘dabit’, vim reipublicae 373 minitans. 374 [1161] 34 Sylla praeturam adeptus comminatus est Caesari se sua in illum 375 potestate vsurum. ‘Iure’ inquit Caesar ridens ‘tuam potestatem appellas, quam 376 tuo aere mercatus es’, notans Syllam quod eum magistratum largitionibus sibi 377 parasset. 378 [1162] 35 Marcus Tullius libro de Officiis tertio scribit Caesarem hos versus 379 ex Euripidis Phoenissis semper habuisse in ore:

~~380 E÷per gàr âdike⁄n xrß, turannídov péri Kálliston âdike⁄n, tãlla dˆ eûsebe⁄n xreÉn.~~

~~360 ab B C: ex A. 369 Securis … efficit A–D: om. BAS LB. 363 videbitur B C: videtur A. 381 xreÉn C: xreÑn A B. 368–369 id … sensim A–D: om. BAS LB.~~

[1158] sentence of the apophthegm was deleted in 360–363 Idem … age Plut. Caes. 35, 6–7. Cf. LB and BAS. Apophth. [1135]. [1160] 360 Arma nesciunt leges*. 370–372 quidam … dabit Plut. Caes. 29, 7. Metello See Apophth. [1135], n.l. 255. 370 Vis pro iure*. [1159] 371 in senatu Plut., loc. cit.: prò toÕ bouleutjríou. 364–366 Idem … superandi Frontin. Strat. IV, 372 prorogationem Of his imperium while 7, 1. ambitioning the consulship for 48. 365 Fame vincere*. [1161] 367–368 Hic… inediam Cf. Eccles., ASD V, 4, 374–376 Sylla … es Plut. Sull. 5, 5. p. 307, ll. 447–448: “Nam peritissimi quique 374 Potestas empta*. medici, praesertim in Italia, nihil prius prae- Caesari “Il ne peut s’agir du grand Jules César scribunt quam ieiunium”. qui, en 93, était encore enfant, mais peut-être 368–369 Huic … vincendum Frontin. Strat. IV, de Sex. Julius Caesar, consul en 91” (Plu- 7, 2. tarque, Vies, VI, ed. and transl. Robert Flace- 368 Domitius Corbulo Cn. Domitius Corbulo, lière, Émile Chambry, Paris, 1971, p. 329). Roman general, compelled by Nero to com- [1162] mit suicide in 66. 378–384 Marcus … colas Suet. Caes. 30, 5; cf. 369 dolabra I.e. by means of a siege. Cf. Fron- Cic. Off. III, 82. tin., loc. cit.: “dolabra [id est operibus]”. The 378 Imperium nescit pietatis iura*. contrast between dolabra and securis (l. 369) 380–381 E÷per … xreÉn Eur. Phoen. 524–525 is irrelevant; probably for that reason the last (xrß). 340 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

381 Hos ipse vertit hoc pacto: 382 Nam si violandum est ius, regnandi gratia 383 Violandum est, aliis rebus pietatem colas. 384 385 [1163] 36 Quum Africam petens in egressu nauis prolapsus esset, omen 386 sinistrum vertit in melius, dicens ‘Teneo te, Africa’. Frontinus id factum putat in 387 conscensu nauis eumque dixisse ‘Teneo te, terra mater’, huc, opinor, alludens 388 quod, cum quodam somnio perturbatus esset, quo sibi visus est constuprare 389 matrem, coniectores interpretati sunt portendi totius orbis imperium.

~~390 POMPEIVS MAGNVS~~

391 [1164] 1 Cn. Pompeius cognomento Magnus tam charus fuit populo 392 Romano quam pater fuerat inuisus. Is etiamnum adolescens totum se Syllanae 393 factioni addixit; cumque nec magistratus esset nec senator, magnum tamen ex 394 Italia contraxit exercitum. Hunc quum Sylla ad se venire iussisset, ‘Non absque 395 spoliis’ inquit ‘nec incruentas imperatori copias exhibebo’. Nec prius ad illum 396 venit quam multis conflictibus hostium duces superasset. Iam tum egregii princi- 397 pis et ad res magnas nati specimen dedit. Noluit adducere numerum, sed militem 398 virtute spectatum. 399 [1165] 2 Iam vero creatus imperator, quum a Sylla missus esset in Siciliam, 400 non strennuum modo verum etiam iustum ducem agere coepit. Quum enim 401 audisset milites in profectionibus ab itinere deflectentes vim facere ac rapere, 402 temere palantes ac circumcursitantes supplicio affecit; quos vero praemisisset 403 ipse, horum gladiis anuli signum impressit, ne quem in via laederent. 404 [1166] 3 Mamertinos, quod hostium partibus adhaesissent, vniuersos inter- 405 ficere statuerat. At Sthenius eius ciuitatis princeps Pompeium adiit his verbis:

~~388 est A–C: om. D–LB.~~

[1163] 396 hostium The populares, led by Cinna. 385–386 Quum … Africa Suet. Caes. 59. [1165] 385 Africa petens See Apophth. [1140], n.l. 278. 399–403 Iam … impressit Plut. Mor. 203 C, 386–387 Frontinus … mater Frontin. Strat. I, 12, 2. Reg. et imp. apophth., Pompeius 2. 387–389 huc … imperium Suet. Caes. 7, 2. 399 Milites innoxii*. quum … Siciliam In 82. 390 POMPEIVS MAGNVS Cn. Pompeius Magnus, 400 non … coepit This comment is inserted Roman general and statesman (106–48). into the paraphrased text by Er. [1164] [1166] 391–396 Cn. Pompeius … superasset Plut. Mor. 404–410 Mamertinos … liberauit Plut. Mor. 203 B–C, Reg. et imp. apophth., Pompeius 1. 203 C–D, Reg. et imp. apophth., Pompeius 3. 391 Indoles excelsa*. Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 59, ll. 87–93. 392 pater Cn. Pompeius Strabo. See Plut. 404 Amor patriae*. Pomp. 1. Mamertinos Descendants of the Campanian 392–393 Syllanae factioni Followers of Sulla (see mercenaries of the Syracusan tyrant Aga- Apophth. [1128], n.l. 216). thocles (360–289). 393–394 magnum … exercitum This action 405 Sthenius From Thermae Himeraeae contributed to Sulla’s victory in 83. (Sicily). The incident took place in 82. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 341

406 ‘Non aequum facis, Pompei, qui propter vnum noxium multos innoxios occidere 407 pares. Atqui ego ipse sum ille, qui et amicis persuasi et inimicos coegi Marianas 408 sequi partes’. Hic Pompeius viri fortem animum admiratus dixit se ignoscere 409 Mamertinis a tali persuasis viro, qui patriam suae ipsius vitae antetulerit; simul et 410 ciuitatem et Sthenium liberauit. In Sthenio habes exemplum, quem animum erga 411 rempublicam oporteat gerere principem si periculum incidat; in Pompeio placa- 412 bilitatis documentum, qui pietati maluerit habere honorem quam indulgere irae. 413 [1167] 4 Quum in Libyam aduersus Domitium transisset eumque ingenti 414 praelio superasset, militibus ipsum imperatoris titulo consalutantibus negauit se 415 eum honorem admissurum, quoad hostium vallum staret erectum. Hoc audito 416 milites, licet ingens obstaret pluuia, impetu facto hostium castra adorti expugna- 417 runt. Recusauit honorem nondum factis emeritum. 418 [1168] 5 Ab ea victoria reuersum Sylla quum aliis honoribus excepit, tum 419 Magni cognomen ipse primus illi detulit. At quum Pompeius his non contentus 420 vellet triumphum agere, non passus est Sylla, eo quod nondum esset ordinis sena- 421 torii. Caeterum quum Pompeius iis qui aderant dixisset ignorare Syllam, quod 422 plures adorarent solem orientem quam occidentem, Sylla exclamauit ‘Trium- 423 phet’. Horruit iuuenis animum et indies crescentem gloriam nec dubitauit illi 424 cedere, quem videbat nemini cedere posse. 425 [1169] 6 Interim Seruilius, vir inter optimates clarus, indignabatur Pom- 426 peio concessum triumphum atque etiam milites complures obsistebant ne trium- 427 phus ageretur, non quod inuiderent Pompeio, sed munera quaedam poscebant, LB 217 quasi | largitionibus ab ipsis esset emendus triumphus. Alioqui milites minaban- 429 tur se direpturos pecuniam quae in triumpho ferretur, eoque Seruilius Glau- 430 ciaque suadebant, vt eam potius inter milites diuideret quam diripi sineret. 431 Verum vbi Pompeius respondit se citius omissurum triumphum quam militibus 432 blanditurum simulque laureatos fasces eis obiecit, vt illinc inciperent direptio-

~~406 Pompei C: Pompeii A B. meritos iuuat* C. 413 Honos promeritus iuuat* A B: Honos pro-~~

407–408 Marianas (…) partes Followers of C. [1169] Marius (c. 158/7–86), Sulla’s adversary. 425–434 Interim … triumpho Plut. Mor. 203 E, [1167] Reg. et imp. apophth., Pompeius 5a. 413–417 Quum … expugnarunt Plut. Mor. 203 425 Seruilius P. Servilius Vatia Isauricus D–E, Reg. et imp. apophth., Pompeius 4. (134–44), consul in 79. 413 Domitium Cn. Domitius Ahenobarbus, 426 triumphum See Apophth. [1168]. defeated by Pompey in 81. 428–433 Alioqui … direptionem This passage, Honos promeritus iuuat*. inserted into Plutarch’s apophthegm by Er., [1168] is taken from Frontin. Strat. IV, 5, 1. How- 418–423 Ab … Triumphet Plut. Mor. 203 E, ever, Pompey’s answer (se … blanditurum, ll. Reg. et imp. apophth., Pompeius 5. Cf. Adag. 431–432) is based on Plutarch. 2215 (Plures adorant solem orientem quam 429–430 Glaucia This is the reading of Fronti- occidentem), ASD II, 5, p. 198. nus; probably the other consul of the year 418 Sol oriens*. 79, App. Claudius Pulcher, is meant (see RE 422–423 Triumphet The triumphus was held in 2II, 2, 1813, ll. 2 and 12–13). 79. 431 Animose*. 342 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

433 nem, ‘Nunc’ inquit Seruilius ‘te, Pompei, vere magnum video dignumque trium- 434 pho’. Non iudicabat esse speciosum triumphum, nisi qui citra ambitum citraque 435 largitiones benefactis redderetur. 436 [1170] 7 Romae mos erat vt equites qui legitimum tempus militassent, 437 equum in forum deducerent ad duumuiros quos censores appellant, et comme- 438 moratis expeditionibus ac ducibus sub quibus meruissent, pro meritis aut collau- 439 darentur aut vituperarentur. Itaque Pompeius quum esset consul, ipse equum ad 440 censores Gallium ac Lentulum deduxit; quibus ex more percontantibus an omnia 441 militaria munia obisset, ‘Omnia’ inquit ‘sub me ipso imperatore’, significans se 442 sic gessisse ducem, vt nihilo secius omnes militis partes gnauiter praestaret. Idem 443 et imperator bonus et miles strennuus, qua laude nulla principi potest maior 444 contingere. 445 [1171] 8 Quum Sertorii literas in Hispaniis intercepisset, in quibus erant 446 inclusae complurium ducum epistolae Sertorium ad nouandas res statumque 447 ciuitatis immutandum Romam inuitantium, exussit omnes, vt improbis daret 448 poenitentiae locum et in melius mutandi consilia facultatem. Hoc vt inter mode- 449 rate prundenterque facta merito recenseretur, ita non video quid faciat inter 450 apophthegmata. Quanquam eiusmodi multa reperiuntur in Plutarchi collecta- 451 neis. Si prodidisset nomina, iam metu poenae sese ad vim manifestam parassent. 452 Simulque deferens silentium hostium literis docuit quantum sit crimen alienas 453 resignare literas aut quod tibi per literas obsignatas creditum est sub dium efferre. 454 [1172] 9 Phraati Parthorum regi per legatos ab ipso postulanti, vt Euphra- 455 tem Romanae ditionis terminum esse vellet, ‘Imo’ inquit ‘illud magis postulan- 456 dum, vt Romanorum fines a Parthorum regno iustitia dirimat’, significans Roma- 457 nis non esse praescribendum quousque debeant proferre imperium, a quo 458 propagando non montes aut flumina debeant arcere, sed ibi demum fore fines 459 Romanae ditionis, vbi ius non esset vlterius procedere.

~~433 Pompei C: Pompeie A B. 454 Iustitia dirimit fines* A–D: Iustitia diri- 443 potest maior B C: maior potest A. mit* BAS. 453 quod A B: quid C.~~

[1170] [1171] 436–441 Romae … imperatore Plut. Mor. 203 445–448 Quum … facultatem Plut. Mor. 204 A, F–204 A, Reg. et imp. apophth., Pompeius 6. Reg. et imp. apophth., Pompeius 7. 439 consul In 70. 445 Clementer*. 440 Dux et idem miles*. See below, n.ll. Sertorii Pompey was sent to Spain in 77 to 442–443. suppress the revolt of Q. Sertorius (123–72). Gallium ac Lentulum L. Gellius Poplicola The incriminating letters were offered to (c. 136–55/52) and Cn. Cornelius Lentulus Pompey by M. Perperna Veiento, who mur- Clodianus were consuls in 72 and censors dered Sertorius. in 70. [1172] Gallium Ald., p. 178: Stéllion (Téllion v.l.). 454–456 Phraati … dirimat Plut. Mor. 204 A, Filelfo, f. t8vo, and Regio, p. 84: “Gellium” Reg. et imp. apophth., Pompeius 8. (emend., cf. Plut. Pomp. 22, 6). 454 Iustitia dirimit fines*. 442–443 Idem … strennuus See Apophth. Phraati Phraates III, Parthian king 70–c. [1023]. 58/57. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 343

460 [1173] 10 Quum Lucius Lucullus post obita militiae munia sese voluptati- 461 bus dederet ac sumptuose viueret, Pompeium interim reprehenderet, quod prae- 462 ter aetatem multis negociis appeteret implicari, ‘Magis’ inquit ‘praeter aetatem est 463 senem delitiis vacare quam imperium gerere’. Grauiter taxauit illorum senten- 464 tiam, qui putant senibus nihil agendum, quum decorum sit rempublicam guber- 465 nantem vel stantem mori. Luxus autem et ocium in iuuenibus stultitia est, in 466 senibus crimen. 467 [1174] 11 Aegrotanti Pompeio medicus praescripserat vt turdis vesceretur; 468 quumque hi quibus datum erat negocium negarent inueniri (non enim erat tem- 469 pus quo genus hoc auium capi solet), admonuit aliquis apud Lucullum inueniri 470 posse, qui turdos toto anno soleat alere. ‘Itane,’ inquit Pompeius, ‘nisi delitiis 471 deditus esset Lucullus, nequaquam viueret Pompeius?’ contemptoque medico 472 cibis parabilibus vsus est. O vere masculum animum, qui ne vitam quidem deli- 473 tiis acceptam ferre sustinuit! 474 [1175] 12 Quum ingens rei frumentariae Romae esset penuria, Pompeius 475 titulo quidem annonae procurator, re autem vera maris terraeque dominus decla- 476 ratus, in Africam, Sardiniam ac Siciliam nauigauit multaque frumenti vi collecta 477 properabat ire Romam; verum quum ingenti tempestate oborta naucleri detrac- 478 tarent nauigationem, ipse primus nauim ingressus iussit ancoras tolli, clamans ‘Vt 479 nauigemus vrget necessitas, vt viuamus non vrget’, significans patriae periclitan- 480 tis habendam rationem potiusquam priuatae incolumitatis. Siquidem reipublicae 481 subleuandae curis immori pulchrum est, at patriam in extremo discrimine nostra 482 cessatione deseri turpissimum est. Hic monemur non animalia bruta tantum omissa libertate venire in seruitutem, verumetiam homines indomitos fame | LB 218 domari. Docemur item publicae saluti priuatam incolumitatem posthabendam 485 esse. 486 [1176] 13 Quum iam detecta esset Pompeii cum Caesare simultas ac Mar- 487 cellinus [C] (vt Plutarchus, aliorum iudicio Marcellus), [A] vnus ex eorum

~~477–478 detractarant C: detrectarant A B.~~

[1173] 469 Lucullum See Apophth. [1173], n.l. 460. 460–463 Quum … gerere Plut. Mor. 204 B, [1175] Reg. et imp. apophth., Pompeius 9. 474–479 Quum … vrget Plut. Mor. 204 B–C, 460 Lucius Lucullus L. Licinius Lucullus Reg. et imp. apophth., Pompeius 11. (117–56) was commander during the Third 475–476 titulo … declaratus In 57, for a period Mithradatic War until 66, when Pompey suc- of five years. ceeded him. He spent his last years in luxury. 479 Patria vita charior*. 462 Ocium turpe*. [1176] 463–465 Grauiter … mori Cf. Plutarch’s treatise 486–492 Quum … teneas Plut. Mor. 204 C, An seni sit gerenda respublica, which includes Reg. et imp. apophth., Pompeius 12. this anecdote and the next (Mor. 785 F–786 A). 486 Ingratitudo*. 465 stantem mori Cf. Suet. Vesp. 24, 1; see 486–487 Marcellinus Cn. Cornelius Lentulus Apophth., LB IV, 279 D, Vespasianus 17. Marcellinus, consul in 56, opposed the agree- [1174] ments Caesar, Crassus and Pompey made at 467–472 Aegrotanti … est Plut. Mor. 204 B, Luca in the same year. Reg. et imp. apophth., Pompeius 10. 487 aliorum … Marcellus I do not know which 467 Delitiarum contemptus*. authors Er. refers to. 344 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

488 numero quos Pompeius euexisse putabatur, a Pompeio ad Caesarem transtulisset 489 animum, adeo vt non veritus sit in senatu multa in Pompeium dicere, hunc ita 490 compescuit Pompeius: ‘Non te pudet,’ inquit, ‘Marcelline, ei maledicere, cuius 491 beneficio ex muto factus es facundus, ex famelico eo productus, vt vomitum non 492 teneas?’ Grauiter obiecit ingratitudinem homini, qui hoc ipsum quod habebat 493 dignitatis, autoritatis et eloquentiae, abutebatur in eum cui debebat acceptum 494 ferre. Nam hoc turpissimum ingratitudinis genus est, sed tamen heu nimium vul- 495 gare. 496 [1177] 14 Catoni acerbius insectanti Pompeium, quod quum ipse saepius 497 praedixisset potentiam Caesaris in dies crescentem nulli bono fore populari ciui- 498 tatis gubernationi, sed potius ad tyrannidem tendere, Pompeius ita respondit: 499 ‘Tua,’ inquit, ‘Cato, magis accedunt ad diuinationem, at mea magis accommoda 500 sunt amicitiae’, sentiens Catonem incerta loqui, quod nemo possit rerum huma- 501 narum exitum liquido praescire; se vero ea sequutum, quae tum temporis amici- 502 tia quae sibi cum Caesare intercedebat postulabat. Certum erat quid debebatur 503 amico; incertum erat an amicus illi futurus esset inimicus. De amico vero huma- 504 nius est bene sperare quam diuinare peiora. 505 [1178] 15 De se libere profitebatur, quod omnem magistratum quem gesse- 506 rat et citius esset nactus quam ipse expectasset, et citius deposuisset quam ab aliis 507 expectatum esset. Quod cito suscepisset imperium, vel fortunae fuit vel praema- 508 turae virtutis; quod mature deposuit, animi moderati erat non ad tyrannidem 509 spectantis sed ad reipublicae commodum. 510 [1179] 16 Post praelium in Pharsalicis campis habitum in Aegyptum profu- 511 git; quumque e triremi descensurus esset in scalmum piscatorium ab Aegypti rege 512 missum, conuersus ad vxorem ac filium nihil aliud dixit quam illud Sophocleum: 513 Pròv tòn túrannon ºstiv êmporeúetai, 514 Keínou ˆstì doÕlov, kån êleúqerov móljÇ, id est

~~496 quum A–D: om. BAS LB. 513 Pròv tòn túrannon ºstiv B C: ÊOv tiv dè 503 illi B C: ille A. pròv túrannon A.~~

[1177] 498 sed … tendere Added to the paraphrased 496–500 Catoni … amicitiae Plut. Mor. 204 D, text by Er. Reg. et imp. apophth., Pompeius 13. [1178] 496 Diuinatio futurorum*. 505–507 De … esset Plut. Mor. 204 D, Reg. et Catoni M. Porcius Cato Uticensis (95–46). imp. apophth., Pompeius 14. This scene took place after Caesar crossed 505 Moderate*. the Rubicon in 49 (Plut. Pomp. 60). [1179] 496–498 quod … respondit The same anacolu- 510–518 Post … occidendum Plut. Mor. 204 thon is found in Ald., p. 178: Pròv dè D–E, Reg. et imp. apophth., Pompeius 15. Kátwna pikr¬v kaqacámenon, ºti pollákiv 510 praelium … habitum In 48. aûtoÕ prosagoreúontov (l. proagoreúontov) 511 Aegypti rege Ptolemy XIII. t®n Kaísarov dúnamin kaì a∆zjsin, oûk êpˆ 512 vxorem ac filium Cornelia and Sextus (Plut. âgaq¬ç t±v djmokratíav ginoménjn, âpekrí- Pomp. 74, 1; 78, 7) nato (ântépratten aûtòv âpekrínato v.l.). 513–514 Pròv … móljÇ See Apophth. [700], n.ll. BAS and LB omit quum (l. 496), probably to 949–950. solve the problem of this anacolouthon. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 345

515 Quisquis tyranni ad tecta demigrauerit, Fit seruus illi, liber etsi venerit. 516 517 Praesagisse videtur imminens exitium. Vbi descenderat in scapham, ictus gladio 518 semel tantum emisit suspirium et obuoluto capite praebuit se occidendum. 519 [1180] 17 Pompeius impatiens Tullianae dicacitatis inter amicos dicere 520 solet: ‘Cupio ad hostes transeat Cicero, vt nos timeat’, notans illius ingenium, 521 quo dicitur hostibus fuisse supplex, in amicos contumax. Hoc Pompeii dictum 522 ita refert Quintilianus: ‘Transi ad Caesarem, et me timebis’. 523 [1181] 18 Idem rebus infeliciter gestis aduersus Caesarem et ad summam 524 desperationem redactus, in tentorium venit attonito similis nec aliam vocem emi- 525 sit quam hanc: OûkoÕn êv parembolßn, Ergo in castra, sumptaque veste praesenti 526 fortunae accomoda clam profugit. 527 [1182] 19 Composito Siciliae tumultu ac ciuitatibus quae defecerant placide 528 receptis, soli Mamertini postulabant audiri, recitantes leges quasdam ipsis olim a 529 Romanis concessas. ‘Non desinetis’ inquit ‘nobis accincti gladiis recitare leges?’, 530 significans iure agere volentibus non esse opus armis. 531 [1183] 20 Idem quum ex literis senatus intellexisset omnia quae Sylla armis 532 obtinuerat in ipsius potestatem esse tradita populi suffragiis centuriatis, percusso 533 foemore dixit: ‘Proh nunquam finienda pericula! Quanto satius erat obscurum 534 nasci, si a militaribus curis nunquam dabitur recedere nec hac exuto inuidia licere 535 cum vxore ruri vitam degere!’ Magnam potentiam ambit inexpertus, odit exper- 536 tus; sed deponere tutum non est.

~~515 demigrauerit B C: proficiscitur A. 520 notans A B: notant C. 518 praebuit se B C: se praebuit A. 525 OûkoÕn C: Oûk oŒn A B.~~

517 Praesagisse … exitium This comment is Composito … tumultu In 82; cf. Apophth. added to the paraphrased text by Er. [1165]. [1180] 528 Mamertini See Apophth. [1166], n.l. 404. 519–520 Pompeius … timeat Macr. Sat. II, 3, 529 Non … leges The paraphrased text reads: 7–8. “Oû paúsesqˆ” e¤pen “™m⁄n üpehwsménoiv zífj 519 Molesta dicacitas*. nómouv ânaginÉskontev;”, i.e. “Ne cesserez- Tullianae dicacitatis Macrobius (loc. cit.) vous pas, leur dit Pompée, de nous lire des illustrates this with the gibes rendered by Er. lois, à nous qui portons l’épée au côté?” in Apophth. [1221], [1223], [1229], [1230]. (Plutarque, Vies, VIII, ed. and transl. 521–522 Hoc … timebis Quint. Inst. VI, 3, 111. Robert Flacelière and Émile Chambry, [1181] Paris, 1973, p. 175). 523–526 Idem … profugit Plut. Pomp. 72, 3; [1183] Caes. 45, 7–8. 531–535 Idem … degere Plut. Pomp. 30, 5–7. 523 Desperatio*. 531 armis Sulla (see Apophth. [1128], n.l. 216) 525 OûkoÕn … castra According to Plutarch invaded Italy in 83. Pompey sits in his tent speechless until the Taedium gloriae*. enemy entered his camp. 532 populi … centuriatis In 66 the rogatio [1182] Manilia was voted, implying Pompey’s com- 527–529 Composito … leges Plut. Pomp. 10, mand during the Third Mithradatic War. It 2–3. was seconded by Cicero (De imperio Cn. 527 Armatae preces*. Pompei). 346 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

537 [1184] 21 Quibusdam se videre negantibus quomodo posset Caesaris impe- 538 tum sustinere, hilari vultu vetuit illos hac de re esse solicitos. ‘Nam simul ac’ 539 inquit ‘solum Italiae pede pulsauero, exilient affatim equestres pedestresque 540 copiae’. Praesens quidem animus, si fortuna respondisset. | LB 219 Iam si nondum te cepit huius conuiuii satietas, addemus et ex oratorum 542 numero aliquot eximios. 543 PHOCION ATHENIENSIS

544 [1185] 1 Primum igitur accipe Phocionem Atheniensem genere, sed Lace- 545 daemonium et morum integritate et orationis breuiloquentia. Socratem in hoc 546 referebat, quod nunquam visus est cuiquam neque flere neque ridere; tanta erat 547 animi constantia. Huic in concione sedenti quidam dixit: ‘Videre cogitabundus, 548 o Phocion’. ‘Recte’ inquit ‘coniectas. Cogito enim si quid queam detrahere his 549 quae dicturus sum apud Athenienses’. Alii soliciti sunt vt quamplurima dicant, 550 quo videantur diserti; illi diuersa erat cura, nimirum vt quae ad rem faciebant 551 verbis quam paucissimis complecteretur. 552 [1186] 2 Quum oraculum proditum esset Atheniensibus, in ea ciuitate 553 vnum esse virum qui cunctorum sententiis aduersaretur, ac populus vociferans 554 iuberet illum inquiri, Phocion semet prodidit, dicens: ‘Ego sum ille quem desi- 555 gnat oraculum. Nam vni nihil placet omnium quae vulgus vel facit vel dicit’. 556 Quid hic primum admireris: impauidumne viri animum an clementiam, qui non 557 passus sit suspitionem ad innocentem aliquem deuolui, an singularem sapientiam 558 qua perspexit inconditam multitudinem, quoniam affectibus agitur, nihil sani 559 nec agere nec loqui? 560 [1187] 3 Quodam die orationem habens apud Atheniensem populum pla- 561 cebat omnibus; quumque videret ab omnibus pariter sermonem approbari, 562 conuersus ad amicos ‘Quid?’ inquit, ‘Num mali quippiam dixi imprudens?’ Adeo 563 persuasum habebat nihil placere vulgo, quod a recto iudicio proficiscitur.

550 diserti A B: deserti C. [1184] Socratem See SSR I C 65; I G 94. 537–540 Quibusdam … copiae Plut. Pomp. 57, 546 nunquam … ridere Plut. Mor. 187 E, Reg. et 8–9. imp. apophth., Phocion 1. 537 Fiducia fallax*. 547–549 Huic … Athenienses Plut. Mor. 187 537–538 Quibusdam … sustinere This scene E–F, Reg. et imp. apophth., Phocion 2. Cf. took place in Italy in 50. Lingua, ASD IV, 1A, p. 41, ll. 496–500. 541–542 ex … eximios Phocion (cf. Plut. Phoc. 548 Sententiosa breuiloquentia*. 5, which discusses Phocion’s rhetorical [1186] talent), Cicero and Demosthenes. 552–555 Quum … dicit Plut. Mor. 187 F, Reg. et imp. apophth., Phocion 3. 543 PHOCION ATHENIENSIS Athenian 554 Vulgi nihil sanum*. general and statesman (402/01–318). [1187] [1185] 560–562 Quodam … imprudens Plut. Mor. 187 545 orationis breuiloquentia See Plut. Phoc. 5, F–188 A, Reg. et imp. apophth., Phocion 4. which includes the apophthegm rendered Cf. Adag. 2032 (Panidis suffragium), ASD II, below, ll. 547–549. 5, p. 58, ll. 917–920. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 347

564 [1188] 4 Quum Athenienses ad sacrificium quod apparabant ex more pete- 565 rent a ciuibus vt conferrent aliquid, ac caeteris conferentibus frequenter esset 566 appellatus Phocion, ‘Puderet’ inquit ‘si vobis adderem et huic nihil redderem’, 567 ostenso creditore. Plerique sunt qui putent optime collocatum, quod impenditur 568 templis ac sacrificiis epulisue diuorum; at vir ille perspicax sensit multo sanctius 569 esse reddere quibus debeas: quid sensurus de his, qui fraudata coniuge ac liberis 570 extruunt sacrificis structuras regias et horum ocio alendo magnam facultatum 571 partem impendunt? 572 [1189] 5 Demostheni rhetori dicenti ‘Occident te, Phocion, Athenienses, si 573 quando coeperint insanire’ hunc in modum respondit: ‘Me quidem si insanire 574 occeperint, at te si ad sanam mentem redierint’. Demosthenes enim pleraque ad 575 gratiam apud populum loquebatur, et blanda potius quam salubria. 576 [1190] 6 Quum Aristogiton calumniator iam condemnatus in carcere 577 moriturus esset rogaretque Phocionem vt se inuiseret, amicis non sinentibus vt ad 578 hominem iret, ‘Et vbi quis’ inquit ‘libentius Aristogitoni loquatur?’ Amicorum 579 argumentum argutissime torsit in diuersum, significans se non ire vt sceleroso 580 patrocinaretur, sed vt eius merita calamitate frueretur. 581 [1191] 7 Quum Byzantiis irascerentur Athenienses, quod Charetem, qui 582 cum exercitu in subsidium suae ciuitatis missus esset aduersus Philippum, noluis- 583 sent recipere, ac Phocion dixisset non esse irascendum sociis diffidentibus, sed 584 ducibus quibus fides non haberetur, ipse dux electus est atque ipsi fidentibus 585 Byzantiis effecit vt Philippus re infecta discederet. Diffidentiam Byzantiorum in 586 Charetem ducem reiecit, qui talis erat vt non videretur tutum sese illius fidei 587 committere. Prudentiae est infido diffidere; at Phocioni probatae opinionis viro 588 non dubitarunt sese credere. 589 [1192] 8 Alexander Macedonum rex centum talenta dono miserat Pho- 590 cioni. Is vero percontatus est eos qui pecuniam adferebant, quid ita quum essent 591 Athenienses permulti sibi vni illa mitteret Alexander. Illis respondentibus ‘Quon- 592 iam vnum te iudicat virum et honestum et bonum’, ‘Ergo sinat’ inquit ‘me

[1188] phant. 564–567 Quum … creditore Plut. Mor. 188 A, 578 Malos inuisere in carcere iucundum*. Reg. et imp. apophth., Phocion 5. [1191] 564 ex more Added to the paraphrased text by Er. 581–585 Quum … discederet Plut. Mor. 188 B, 566 Quod superest sacris impendendum*. Reg. et imp. apophth., Phocion 8. [1189] 581 Byzantiis Phocion’s campaign took place in 572–574 Demostheni … redierint Plut. Mor. 188 340/39. A, Reg. et imp. apophth., Phocion 6. Cf. Ep. Charetem Athenian general (c. 395–324). 1587, ll. 180–182 (from Celio Calcagnini). 582 Philippum Philip II, king of Macedon (see 572 Pulchre retortum*. Apophth. [929]–[963]). Demostheni Phocion opposed the anti-Mace- 584 Fides in duce*. donian attitude of Demosthenes (see [1192] Apophth. [1279]–[1301]). 589–593 Alexander … esse Plut. Mor. 188 C, [1190] Reg. et imp. apophth., Phocion 9. 576–578 Quum … loquatur Plut. Mor. 188 589–590 Alexander … Phocioni See Apophth. A–B, Reg. et imp. apophth., Phocion 7. [1189], n.l. 572. 576 Aristogiton Athenian politician and syco- 591 Corruptela munerum*. 348 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

593 talem et haberi et esse’. Vt scite arreptum ab illis argumentum torsit ad occasio- 594 nem recusandi muneris! Iam quis hic non admiretur incorrupti pectoris synceri- 595 tatem? Pauper erat Phocion, nec doni magnitudine quicquam mouebatur. Simul 596 autem indicat illos, qui quum rempublicam administrent tamen a capiundis muneribus non temperant, nec bonos esse viros nec tales haberi debere. | LB 220 [1193] 9 Quum Alexander ab Atheniensibus posceret sibi triremes exhiberi 599 ac populus nominatim flagitaret adesse Phocionem, vt quid consuleret proferret, 600 surgens inquit: ‘Consulo igitur vt aut armis superetis eos, aut superantium amici 601 sitis’. Compendio suasit nihil Alexandro negandum, nisi confiderent se iratum 602 posse armis opprimere; quibus si ille videretur superior, non esse prouocandum 603 animosum iuuenem et repulsae impatientissimum. 604 [1194] 10 Rumor incerto autore obortus erat de morte Alexandri moxque 605 rhetores prosilierunt, hortantes ne contarentur, sed ilico bellum susciperent. Pho- 606 cion expectare iussit donec certius aliquid cognosceretur. ‘Nam si’ inquit ‘hodie 607 mortuus est, et cras et perhendie mortuus erit’. Grauiter oratorum praecipitem 608 temeritatem cohercuit. 609 [1195] 11 Quum Leosthenes ciuitatem Atheniensium ad bellum perpulisset, 610 magnificis spebus ad nomen libertatis ac principatus erectam, Phocion illius 611 verba dicebat esse cupressis similia, quae sublimes quum sint ac pulchrae, fruc- 612 tum non habent. Nihil potuit dici accommodatius in sermonem splendide 613 magnificeque pollicentem, sed infrugiferum, quemadmodum cupressus arbor 614 sublimi compositoque in conum vertice procul egregium quiddam polliceri vide- 615 tur, at vix vlla sterilior. 616 [1196] 12 Caeterum quum initia belli cessissent feliciter ac ciuitas ob secun- 617 dum nuncium diis sacrificans grataretur, rogatus Phocion an haec ita gesta nollet, 618 ‘Haec quidem’ inquit ‘gesta vellem, sed illa decreta’, sentiens etiam inconsulta

~~600 Idem faciendum erat de Turcis* B C: Idem faciendum erat cum Turcis* A.~~

595 Pauper … Phocion See Plut. Phoc. 18, 3; 609–612 Quum … habent Plut. Mor. 188 D, Nep. Phoc. 1, 2. Reg. et imp. apophth., Phocion 12. Cf. Lin- [1193] gua, ASD IV, 1A, p. 41, ll. 504–507. 598–601 Quum … sitis Plut. Mor. 188 C, Reg. et 609 Leosthenes Athenian general, commander imp. apophth., Phocion 10. of the mercenaries dismissed by the satraps 598 Quum … exhiberi By virtue of his leader- by order of Alexander, persuaded Athens to ship of the League of Corinth, founded after take part in the Greek liberation war after Chaeronea by Philippus, which implied that Alexander’s death (Lamian War, 323–322). the members afforded military support. Leosthenes was killed during the siege of 600 Idem faciendum erat de Turcis*. In this Lamia (south of Thessaly in the valley of the case the marginal note, not the comment, river Spercheios) in 322. relates the apophthegm to Er.’ own time. 612 Magnifica promissa, sed inania*. [1194] [1196] 604–607 Rumor … erit Plut. Mor. 188 C–D, 616–618 Caeterum … decreta Plut. Mor. 188 Reg. et imp. apophth., Phocion 11. D–E, Reg. et imp. apophth., Phocion 12. 604 Praecipitatum consilium*. 616 belli See Apophth. [1195], n.l. 609. de … Alexandri Alexander died in Babylon 618–620 sentiens … consiliis Cf. Epist. nunc. in June 323. I–VI, ll. 44–50. [1195] 618 Optima decernenda*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 349

619 consilia nonnunquam feliciter cedere; id quoties accidit gratulandum quidem 620 esse reipublicae, non tamen ideo non semper vtendum optimis consiliis. Fortas- 621 sis et illud sensit Phocion, non esse protinus fidendum primis successibus, sed 622 totius negocii euentum declaraturum quale fuisset ipsius consilium. 623 [1197] 13 Quum Macedones irrupissent in Atticam ac maritima illius depo- 624 pularentur, Phocion eduxit iuuenes aetate florentes; quorum multis ad ipsum 625 concurrentibus hortantibusque vt colle quodam occupato ibi collocaret exerci- 626 tum, ‘O Hercules,’ inquit, ‘quam multos video duces, milites vero perpaucos!’, 627 notans iuuenilem temeritatem, quae duci praeire conaretur, quum militis sit non 628 dare consilium, sed vbi res postulat bonam nauare operam. Attamen commisso 629 praelio vicit et Nicionem Macedonum ducem superauit. At non multo post tem- 630 pore bello deuicti Athenienses ab Antipatro accepere praesidium. 631 [1198] 14 Quum vero Menyllus praesidii dux Phocioni pecunias dare vellet, 632 indignatus Phocion dixit nec illum Alexandro meliorem esse, et causam deterio- 633 rem ob quam nunc accepturus esset, quum tunc non accepisset. O nullius mune- 634 ribus expugnabilem animum! 635 [1199] 15 Antipater dicere solet, quum duos haberet Athenis amicos, neque 636 Phocioni vnquam persuasisse vt acciperet, neque Demadem vnquam dando 637 expleuisse. Hic erat Demades, qui valebat extemporali dictione, quum Demo- 638 sthenes non nisi de scripto diceret. 639 [1200] 16 Phocion Antipatro petenti, vt in gratiam suam faceret quiddam 640 pugnans cum iustitia, ‘Non potes,’ inquit, ‘o Antipater, Phocione simul et amico 641 et adulatore vti’. Amicus obsecundat quousque patitur aequum et honestum; nec

~~622 fuisset B C: fuerit A. 633 nullius C: nullis A B. 629 Macedonum Ac B C: Macedonem A. 636 alt. vnquam B C: om. A. 631 Menyllus A: Menillus B C. 640 o Antipater B C: Antipater A.~~

[1197] 631 Incorruptus animus*. 623–629 Quum … superauit Plut. Mor. 188 E, Menyllus In Plut. Phoc. 28, 1 he is characterized Reg. et imp. apophth., Phocion 13. Cf. Lingua, as t¬n êpieik¬n tina kaì toÕ Fwkíwnov êpi- ASD IV, 1A, p. 70, ll. 440–443. tjdeíwn. 623 Militis officium*. 633 quum … accepisset See Apophth. [1192]. Quum … Atticam During the Lamian War; [1199] see Apophth. [1195], n.l. 609. 635–637 Antipater … expleuisse Plut. Mor. 188 627–628 notans … operam This comment is F, Reg. et imp. apophth., Phocion 15. inserted into the paraphrased text by Er. 635 Antipater See Apophth. [951], n.l. 167. 629 Nicionem According to Plut. Phoc. 25, 1–4 636 Demadem Like Phocion, the Athenian the name of the Macedonian commander is statesman Demades (c. 380–319), a natural Mikíwn. orator, opposed anti-Macedonian resistance. 629–630 At … praesidium Plut. Mor. 188 E, 637–638 Hic … diceret Cf. Plut. Demosth. 8, 7; Reg. et imp. apophth., Phocion 14. 10, 1. 630 Antipatro See Apophth. [951], n.l. 167. The [1200] Greek coalition was defeated at Crannon in 639–641 Phocion … vti Plut. Mor. 188 F, Reg. et Thessaly in August 322. imp. apophth., Phocion 16. Cf. Adag. 1180 [1198] (Simul sorbere et flare difficile), ASD II, 3, p. 631–633 Quum … accepisset Plut. Mor. 188 E–F, 194, ll. 431–433. Reg. et imp. apophth., Phocion 14. 639 Antipatro See Apophth. [951], n.l. 167. 350 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

642 enim amicus ab amico quod iniustum est petere debet. Adulator autem ad quid- 643 uis obsequitur. 644 [1201] 17 Quum populus Atheniensis flagitaret vt Phocion copias in Boeo- 645 tiam educeret eamque rem Phocion non fore e republica iudicaret, edixit vt quot- 646 quot essent in ciuitate ab ephebis vsque ad sexagenarios se sequerentur. His recla- 647 mantibus senioribus et aetatem excusantibus, ‘Nihil’ inquit ‘absurdi meo edicto 648 continetur, quum ipse natus annos octoginta vna cum ipsis dux profecturus sim’. 649 Hac arte temporarium multitudinis calorem retudit. 650 [1202] 18 Post Antipatri obitum, quum Atheniensium respublica ad guber- 651 nationem popularem redisset, Phocion in concione capitis damnatus est. Atque 652 huius quidem amici caeteri [B] qui simul cum illo damnati fuerant [A] flentes 653 ducebantur, Phocion autem tacitus ibat. Cui ex inimicis quispiam factus obuius 654 post conuitia in faciem expuit. Tum Phocion ad magistratus respiciens ‘Non 655 hunc’ inquit ‘compescet aliquis indecore se gerentem?’ Vir sanctissimus etiam LB 221 moriturus publicae disciplinae curam habebat. | De tam atroci contumelia ques- 657 tus non est nec flagitauit vindictam aduersus eum, qui praeter leges saeuiret in 658 hominem damnatum; tantum cohiberi iussit exemplum bonis moribus aduersum 659 et immane facinus non aliud quam indecentes mores appellauit. 660 [1203] 19 Ex his qui cum Phocione erant morituri quidam indignans com- 661 plorabat sortem suam. Quem ita consolatus est Phocion: ‘Non tibi,’ inquit, 662 ‘Euippe (siue, [B] vt quidam legunt, [A] Thudippe), satis est cum Phocione 663 mori?’ Phocion non tantum innocens, verumetiam praeclare de republica meritus 664 ducebatur ad mortem. Magnum itaque solatium oportebat esse cum Phocione 665 innocente mori innocentem. 666 [1204] 20 Denique quum illi poculum cicuta temperatum porrigeretur, 667 percontatus est quispiam, si quid filio vellet dicere. Nam is aderat. ‘Ego’ inquit

~~650 Antipatri B C: Phocionis A.~~

[1201] imp. apophth., Phocion 18. This anecdote 644–649 Quum … retudit Plut. Phoc. 24, 3–5. possibly caused confusion with Socrates in 644–645 Boeotiam During the Lamian War Lingua, ASD IV, 1A, p. 163–164, ll. 556–558 (see Apophth. [1195], n.l. 609) the Boeotians and Ep. 1233, ll. 142–149 (see Apophth. [593]). remained loyal to Antipater (RE III, 656). 661 Solatium mortis*. [1202] 662 Euippe … Thudippe Both readings (E∆ippe 650–655 Post … gerentem Plut. Mor. 189 A, Reg. and Qoúdippe) occur in the mss. (see app. crit. et imp. apophth., Phocion 17. Fuhrmann). Cf. Ald., p. 164: E∆ippe, Filelfo, 650 Antipatri obitum In 319. Phocion drained f. s7vo: “Thudippe”, Regio, p. 49: “Euippe”. the poisoned cup in 318. Other sources of the anecdote (Plut. Phoc. 36, 651–653 Phocion … ducebantur The Greek text 3; Ael. Var. hist. XIII, 41) mention Thudippos reads: … kategnÉsqj qánatov toÕ Fwkíwnov (RE 2VI, 1, 623, Thudippos 2). ên êkkljsíaç kaì t¬n fílwn· oï mèn oŒn ãlloi [1204] klaíontev ≠gonto … It seems Er. took kaì 666–669 Denique … velis Plut. Mor. 189 A–B, t¬n fílwn with oï mèn oŒn ãlloi. Note that Reg. et imp. apophth., Phocion 19. Cf. Lin- Ald., p. 164 has a comma after fílwn. gua, ASD IV, 1A, p. 164, ll. 558–560. 654 Patientia*. 666 quum … porrigeretur In 318. [1203] 667 filio Phocus (cf. Plut. Phoc. 36, 4; RE XX, 660–663 Ex … mori Plut. Mor. 189 A, Reg. et 1, 502, Phokos 8). APOPHTHEGMATVM LIBER IV 351

668 ‘tibi, fili, praecipio atque etiam obsecro, ne quid ob huius rei memoriam Athe- 669 niensibus male velis’. Caeteris morientibus praecipuum solatium esse solet spes 670 vindictae; huic illud curae fuit, ne filius patris iniustam necem vlcisceretur, 671 maluitque illum in patriam quam in patrem seruare pietatem. 672 [1205] 21 Nicocli petenti vt sibi ante Phocionem venenum haurire liceret, 673 ‘Tametsi durum hoc,’ inquit Phocion, ‘tamen concedendum est ei, cui nihil 674 vnquam in vita negaui’. Phocion Nicoclem inter amicos fidissimum vnice ad- 675 amarat eoque molestum erat videre illum morientem. Eam molestiam vt vitaret 676 Nicocles, petebat vt ipse prior biberet. Et hac in re commodauit amico. 677 [1206] 22 Quum bibissent omnes solusque Phocion superesset, consumpto 678 ab aliis veneno, carnifex negabat se daturum, nisi numerarentur duodecim drach- 679 mae; tanti enim venire cicutae vnciam. Phocion itaque, ne per illius contentio- 680 nem mora fieret morti, accito ad se cuidam ex amicis ‘Quandoquidem’ inquit 681 ‘Athenis ne mori quidem gratis licet, quaeso dato huic precium’. [B] 682 [1207] 23 Quum Demosthenes multa maledicta faceret in Alexandrum, 683 iam Thebis imminentem, Homerico versu ex Odysseae a illum corripuit: 684 Sxétlie, típtˆ êqéleiv êreqihémen ãgrion ãndra; id est 685 Quur libet iritare virum, miserande, ferocem? [A]

686 M. TVLLIVS CICERO 687 688 [1208] 1 M. Tullius, quum ob Ciceronis cognomen dicteriis incesseretur, 689 ab amicis admonitus vt aliud sibi cognomen ascisceret, respondit se Ciceronis nomen illustrius effecturum quam esset Catonum, Catulorum aut Scaurorum. 690 Nam hae familiae cum primis illustres erant apud Romanos, quum Tullius esset 691 nouus homo. Cognomen autem ideo patebat cauillis, quod a cicere vilissimo 692 legumine dictum videretur. Quasi vero non et Fabii a fabis et Lentuli a lente 693 cognomen habuisse viderentur. Parum illustris est, qui praeter imagines et cogno- 694 men nihil habet nobilitatis; pulcherrimum autem nobilitatis genus est, quam sibi 695 quisque propriis virtutibus conciliat. Nec fefellit M. Tullius; Ciceronis enim

~~668 Vindictae odium* A: om. B C; praecipio 684 êreqihémen scr.: êrihémen B, êreqihemen C atque etiam B C: et praecipio et A. BAS, êreqíhemen D LB.~~

668 Vindictae odium*. n.ll. 383–384. [1205] 684 Sxétlie … ãndra Hom. Od. IX, 494. The 672–674 Nicocli … negaui Plut. Phoc. 36, 5. reference in l. 683 is incorrect ([book] a 672 Amicitia*. instead of i). Nicocli See l. 674; cf. Plut. Phoc. 36, 5: ToÕ 686 M. TVLLIVS CICERO Roman statesman, dè Nikokléouv, Ωv ¥n aût¬ç pistótatov t¬n orator and author (106–43). fílwn, …; RE XVII, 1, 352, Nikokles 5. [1208] [1206] 687–689 M. Tullius … Scaurorum Plut. Mor. 677–681 Quum … precium Plut. Phoc. 36, 6–7. 204 E, Reg. et imp. apophth., Cicero 1. 677 Empta mors*. 687 Nobilitas virtute parta*. [1207] 689 Catonum … Scaurorum Cognomina of 682–685 Quum … ferocem Plut. Phoc. 17, 1. notable Roman families, Porcii, Lutatii and 683 Thebis imminentem See Apophth. [985], Aemilii respectively. 352 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

696 nomen hodie decantatius est quam trecenti Catuli aut Scauri cum suis stemma- 697 tis, statuis et imaginibus. 698 [1209] 2 Quum poculum argenteum diis dicaret, praenomen ac nomen 699 literis signauit, sed pro Cicerone ciceris figuram insculpsit, nihil refugiens cauilla- 700 torum interpretationem. 701 [1210] 3 Oratores qui inter dicendum vociferantur dicebat claudis esse 702 similes, qui sic ad clamorem vt illi ad equos confugerent. Hoc genus homines et 703 hodie videre est, qui quum sentiunt se causa inferiores, ad furiosa iurgia confu- 704 giant vt, quoniam rationibus persuadere non possunt, improbitate metuque 705 extorqueant. 706 [1211] 4 Quum Verres, qui filium habebat parum pudice flore aetatis vten- 707 tem, Ciceronem vt parum virum ac cinaedum incesseret conuitiis, ‘Ignoras’ 708 inquit ‘quod liberis intra fores conuitiandum sit’, significans hoc conuitium non 709 in ipsum competere, sed in conuitiatoris filium. Parentum autem est obiurgare 710 liberos, sed intra domesticos parietes nec ea conuitia sunt eliminanda. Eliminat autem, qui aliis impingit quod ipsius domi committunt liberi. | LB 222 [1212] 5 Metello Nepoti obiicienti quod Cicero testimonio suo plures occi- 713 disset quam patrocinio seruasset, ‘Plus enim’ inquit ‘mihi fidei est quam elo- 714 quentiae’. Mira solertia conuitium retorsit in laudem; siquidem in teste spectatur 715 fides, in patrono valet eloquentia. 716 [1213] 6 Rursum Metello percontanti Ciceronem, quis ipsius esset pater, 717 nimirum ignobilitatem exprobrans, ‘Ad istam’ inquit ‘percontationem vt respon- 718 dere sit difficilius, mater effecit tua’. Nam Metelli mater audiebat parum pudica. 719 Quin et ipse Metellus matrem referens leuior erat et inconstans et affectibus 720 seruiens. Cicero conuitium a patre ad matrem transtulit; tum enim incertus est 721 pater, quum mater non cum vno consuetudinem habet.

~~701 Clamosus orator* A: om. B C. 717 exprobrans A–D: exprobrando BAS LB. 712 Nepoti scr.: nepoti A–LB.~~

[1209] 708 Salse retortum*. 698–699 Quum … insculpsit Plut. Mor. 204 E, [1212] Reg. et imp. apophth., Cicero 2. 712–714 Metello … eloquentiae Plut. Mor. 204 698 Cicer pro Cicerone*. F–205 A, Reg. et imp. apophth., Cicero 5. [1210] 712 Retortum in laudem conuitium*. 701–702 Oratores … confugerent Plut. Mor. 204 Metello Nepoti Q. Caecilius Metellus Nepos, E–F, Reg. et imp. apophth., Cicero 3. Cf. Lin- tribune in 62, consul in 57. gua, ASD IV, 1A, p. 34, ll. 299–300. [1213] 701 Clamosus orator*. 716–720 Rursum … seruiens Plut. Mor. 205 A, [1211] Reg. et imp. apophth., Cicero 6. 706–708 Quum … sit Plut. Mor. 204 F, Reg. et 716 Metello See Apophth. [1212], n.l. 712. imp. apophth., Cicero 4. 717 Salse retortum*. 706 Verres C. Verres (c. 115–43), the notorious nimirum … exprobrans Explanation added to propraetor of Sicily (73–71), accused by the paraphrased text by Er. (exprobrans Cicero in 70. should be taken with Metello; cf. app. crit.). APOPHTHEGMATVM LIBER IV 353

722 [1214] 7 Idem Metellus quum Diodoro, quo rhetorices magistro fuerat 723 vsus, defuncto sepulchro eius coruum lapideum imposuisset, ‘Iustum’ inquit 724 Cicero ‘praemium retulit; nam volare ipsum docuit, non dicere’, notans Metelli 725 leuitatem et inconstantiam. Coruus auis est ãmousov. 726 [1215] 8 Vatinium inimicum et alioqui sceleratum M. Tullius audierat 727 obiisse diem; post quum audisset illum viuere, ‘Male pereat’ inquit ‘qui male 728 mentitus est’, significans Vatinium indignum qui diutius viueret. Omne quidem 729 mendacium malum, sed hoc mendacium bis erat malum, quia bonos viros in fal- 730 sum gaudium coniecerat. Dictum tamen erat ambiguum, quod dici poterat et de 731 illo quem mori nolles. 732 [1216] 9 Quum orante M. Tullio quidam creditus Afer genere diceret ‘Non 733 audio’, hoc sermone negans se probare quod dicebatur, ‘Atqui’ inquit Cicero 734 ‘aurem habes perforatam’. Solet enim ea gens habere perforatas aures, vt inde sus- 735 penderet anulos ac gemmas, quae nunc collo digitisque gestamus. Ea foramina 736 quomodo fiant docet Celsus. 737 [1217] 10 C. Popilius, qui iurisperitus videri volebat, quum indoctus esset 738 ac stupidus, citatus in controuersia quadam testis, respondit se nihil scire. Tum 739 Cicero: ‘Putas’ inquit ‘fortassis te de iure interrogari’. 740 [1218] 11 Hortensius orator defensionis mercedem a Verre acceperat Sphin- 741 gem argenteam. Is quum M. Tullio obliquius quiddam et inuolutius loquuto 742 dixisset ‘Non didici soluere aenigmata’, ‘Atqui’ inquit Cicero ‘Sphingem habes 743 domi’. Nota est fabula de monstro Sphinge, quae praemiis propositis aedebat 744 aenigmata; non soluentibus mors erat praemium.

~~722 quum A B: cum C. C: Varro A. 740 Hortensius A B: Hortensis C; Verre Ac B~~

[1214] Reg. et imp. apophth., Cicero 9. 722–724 Idem … dicere Plut. Mor. 205 A, Reg. 735–736 Ea … Celsus Cf. perhaps Cels. VII, 8, et imp. apophth., Cicero 7. 3–4, which describes, however, what to do 722 Metellus See Apophth. [1212], n.l. 712. “ubi aures, in viro puta, perforatae sunt et Diodoro Plut., loc. cit.: Diodótwç, Regio, p. 86: offendunt”. “Diodori”. Diodotus was Cicero’s teacher; [1217] Metellus was educated by Philagros (Plut. Cic. 737–739 C. Popilius … interrogari Plut. Mor. 26, 11). 205 B, Reg. et imp. apophth., Cicero 10. 723 Salse*. 737 Nihil scire*. 724–725 Metelli … inconstantiam Cf. Apophth. C. Popilius Plut., loc. cit.: Káston dè Popíl- [1213], l. 719. lion, cf. Filelfo, f. u1vo: “Castum autem 725 Corvus … ãmousov Cf. Pers. prol. 12–14: Popillium”. Apparently Er. followed Regio, “quod si dolosi spes refulserit nummi, / p. 86: “C. autem Popilium”. This person is coruos poetas et poetridas picas / cantare cre- otherwise unknown. das Pegaseium nectar”. [1218] [1215] 740–743 Hortensius … domi Plut. Mor. 205 B, 726–728 Vatinium … est Plut. Mor. 205 A–B, Reg. et imp. apophth., Cicero 11. Reg. et imp. apophth., Cicero 8. 740 Sphinx domi*. 726 Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980. Hortensius Q. Hortensius Hortalus (114–50, [1216] consul in 69) defended Verres in 70 (see 732–734 Quum … perforatam Plut. Mor. 205 B, Apophth. [1211], n.l. 706). 354 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

745 [1219] 12 Quum Voconium forte obuium haberet cum filiabus tribus insi- 746 gniter deformibus, tacite ad amicos dixit versiculum Graecum: 747 Foíbou potˆ oûk ê¬ntov ∂speiren tékna, id est 748 Phoebo haud sinente hic seminauit liberos, 749 sentiens illum inuito Apolline liberis operam dedisse, siue quod Apollo pulcher a 750 poetis fingitur, siue quod oriente sole foetus existiment concipi feliciores. 751 [1220] 13 Quum Faustus Syllae filius ob aeris alieni magnitudinem supel- 752 lectilem suam proscripsisset, ‘Hanc’ inquit ‘proscriptionem magis approbo quam 753 paternam’. Lusit ambiguo verbi. Proscribuntur res quae in auctione venum expo- 754 nuntur, et proscribuntur homines a quouis iugulandi, quo crudelissimo genere 755 Sylla quamplurimos ciues proscripserat. 756 [1221] 14 Pompeio ac Caesare inter se dissidentibus Cicero ‘Quem fugiam’ 757 inquit ‘scio; quem sequar nescio’, sentiens ambos non pro reipublicae libertate 758 sed pro principatu dimicare. 759 [1222] 15 Pompeio vitio dabat, quod ciuitate deserta Themistoclem potius 760 quam Periclem fuisset imitatus, quum illis res nequaquam pares essent, his essent. 761 Themistocles enim fugit ad Persas, Pericles mansit Athenis. 762 [1223] 16 Quum ad Pompeium venisset ac venisse poeniteret, rogatus vbi 763 Pisonem generum reliquisset, ‘Apud tuum’ inquit ‘socerum’, Caesarem designans.

~~751 Faustus BAS LB: Fausti A–D.~~

[1219] C, Reg. et imp. apophth., Cicero 15. 745–748 Quum … liberos Plut. Mor. 205 C, 759 ciuitate deserta In 49. Reg. et imp. apophth., Cicero 12. 759–760 quod … imitatus The apophthegm 745 Deformitas exprobrata*. refers to the different strategies of Themis- Voconium Perhaps Q. Voconius Naso, men- tocles, evacuating the Athenians in 480 when tioned in Cic. Cluent. 147–148; see RE 2IX, 1, Xerxes invaded Greece, and Pericles, order- 696, Voconius 3. ing the people to stay within the city walls at 746 deformibus Ald., p. 179: eûmorfotátwn, the beginning of the Peloponnesian War in Ald.Er.: dus. 431. Cf. Cic. Att. VII, 11, 3; X, 8, 4. 747 Foíbou … tékna Adesp. fr. 378 Nauck2. The 761 Themistocles … Persas At the end of his life line refers to Laius, Oedipus’ father; the Delphic Themistocles was governor of Magnesia oracle had warned him not to beget children. (Asia Minor). The apophthegm, however, [1220] alludes to an earlier episode of Themistocles’ 751–753 Quum … paternam Plut. Mor. 205 C, life (see above, n.ll. 759–760; cf. Nannius, Reg. et imp. apophth., Cicero 13. Miscellanea, pp. 264–265). 751 Iocus ex ambiguo verbi*. [1223] Faustus … filius Faustus Cornelius Sulla 762–763 Quum … socerum Plut. Mor. 205 (before 86–46). In 82 his father (see Apophth. C–D, Reg. et imp. apophth., Cicero 16. [1128], n.l. 216) used proscription to get rid 762 Quum … venisset Having decided to take of his opponents. the side of Pompey Cicero left for Greece on [1221] 7 June 49 (RE 2VII, 1, 1001, l. 18). 756–757 Pompeio … nescio Plut. Mor. 205 C, 763 Salse*. Reg. et imp. apophth., Cicero 14. Pisonem generum Tullia’s first husband, C. Cal- 756 Neutra pars placet*. purnius Piso, had died in 57. In 50 she married Pompeio … dissidentibus Specifically, when P. Cornelius Dolabella, who took the side of Pompey left Rome in January 49 (see Plut. Caesar (cf. Macr. II, 3, 8: “Deinde interroganti Cic. 37, 3; Cic. Att. VIII, 7, 2). Pompeio ubi gener eius Dolabella esset …”). [1222] socerum Pompey was married to Caesar’s 759–760 Pompeio … his essent Plut. Mor. 205 daughter Julia until her death in 54. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 355

764 Perinde quasi notatus esset Cicero, quod a genero suo disiunctus esset, retaxauit 765 illum quod ipse cum suo socero bellum gereret. 766 [1224] 17 Quum quidam a Caesare ad Pompeium transfugiens diceret se 767 festinandi studio equum reliquisse, Cicero dixit illum melius de equo quam de se 768 statuisse, sentiens longe rectius facturum fuisse si et ipse mansisset apud Caesa- rem. | LB 223 [1225] 18 Cuidam nuncianti Caesaris amicos esse tristeis, ‘Hoc dicis,’ 771 inquit, ‘illos Caesari male cogitare’. Irrisit adulantem nuncium, quasi Caesariani 772 rebus suis diffiderent metuerentque Pompeium. 773 [1226] 19 Post Pharsalicum conflictum quum fugisset Pompeius, Nonius 774 quidam dicebat septem adhuc aquilas superesse; proinde bono animo essent hor- 775 tabatur. ‘Recte’ inquit Cicero ‘hortareris, si nobis cum graculis bellum esset’. At 776 ille aquilas dixit vela Romana aquilis insignita. 777 [1227] 20 Quum Caesar rerum potitus Pompeii statuas deiectas honorifice 778 reposuisset, ‘Caesar’ inquit Cicero ‘dum Pompeii statuas reponit, suas stabilit’, 779 sentiens illum hoc non in Pompeii gratiam facere, sed vt sibi clementiae simula- 780 tione fauorem apud ciues conciliaret atque hoc pacto suum regnum constabiliret. 781 [1228] 21 Adeo vero solicitus erat M. Tullius bene dicendi tamque anxium 782 huic rei studium impendit, vt quum causam oraturus esset apud centumuiros 783 iamque dies instaret, Erota seruum manumiserit eo quod nunciasset cognitionem 784 in posterum diem fuisse prorogatam. Et hoc aliquis inter apophthegmata adiecit, 785 quum non sit. 786 [1229] 22 Quum Cicero in Pompeii castra venisset, dicentibus ‘Sero 787 venisti’, ‘Minime’ inquit ‘sero, nam nihil hic adhuc parati video’. Allusit ad eos 788 qui sero veniunt ad conuiuium. [B] Iocus est ex ambiguo: sero venit qui tarde 789 venit et sero qui post tempus. [A]

~~772 metuerentque A–C: metuerent D–LB. 777 deiectas A–D: disiectas BAS LB.~~

[1224] (48). 766–768 Quum … statuisse Plut. Mor. 205 D, [1228] Reg. et imp. apophth., Cicero 17. 781–784 Adeo … prorogatam Plut. Mor. 205 E, 766 Argute*. Reg. et imp. apophth., Cicero 21. Cf. Lingua, [1225] ASD IV, 1A, p. 154, ll. 245–248. 770–771 Cuidam … cogitare Plut. Mor. 205 D, 781 Bene dicendi studium*. Reg. et imp. apophth., Cicero 18. 783 Erota Otherwise unknown. 770 Interpretatio*. [1229] [1226] 786–787 Quum … video Macr. Sat. II, 3, 7. 773–775 Post … esset Plut. Mor. 205 D–E, Reg. Cf. Cicero, Facete dicta, in id., Scripta et imp. apophth., Cicero 19. quae manserunt omnia, ed. C.F.W. Mueller, 773 Pharsalicum conflictum In 48. IV, 3, Lipsiae, 1879, pp. 343–350, nr. 19. Nonius Unidentified. Mueller’s edition also includes the anec- 775 Bellum cum graculis*. dotes paraphrased by Er. in Apophth. [1227] [1230]–[1252], [1254], [1257], [1266]–[1274], 777–778 Quum … stabilit Plut. Mor. 205 E, [1278]. Reg. et imp. apophth., Cicero 20. 786 Nihil parati*. 777 Clementia simulata*. Quum … venisset See Apophth. [1223], n.l. rerum potitus After the battle of Pharsalus 762. 356 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

790 [1230] 23 Quum Pompeius Gallum quendam, quod ad ipsum a Caesare 791 transfugerat, ciuitate Romana donasset, ‘Hominem’ inquit ‘bellum, qui Gallis 792 ciuitatem promittit alienam, quum nostram nobis non possit reddere’. 793 [1231] 24 Post Caesaris victoriam interrogatus Cicero, quur in electione 794 partium errasset, ‘Praecinctura’ inquit ‘me fefellit’, sentiens se non sperasse victo- 795 riam a molli et effoeminato staturam. Caesar enim ita toga praecingebatur, vt 796 laciniam trahens mollium in morem incederet; vnde Sylla Pompeium admonere 797 solet, caueret a puero male praecincto. 798 [1232] 25 Idem apud Damasippum coenans, quum conuiuator mediocre 799 vinum apposuisset idque conuiuis a vetustate cupiens commendare diceret ‘Bibite 800 Phalernum hoc, quadraginta annorum est’, ‘Bene’ inquit ‘fert aetatem’. Hoc 801 modo de homine loqui solemus, cuius formae viribusque non multum detrahit 802 aetas. At ridiculum erat vinum ab immodica vetustate commendare. 803 [1233] 26 Quum Lentulum generum suum, exiguae staturae hominem, 804 praelongo gladio videret accinctum, ‘Quis’ inquit ‘alligauit generum meum gla- 805 dio?’ Videbatur homo gladio alligatus, non gladius homini. 806 [1234] 27 Quum Quinti fratris clypeatam imaginem in prouincia quam is 807 rexerat ingentibus lineamentis a capite vsque ad pectus ex more vidisset, ‘Frater’ 808 inquit ‘meus dimidius maior est quam totus’. Erat enim Quintus pusillae statu- 809 rae. 810 [1235] 28 Quum Tullia Ciceronis filia concitatius incederet quam deceret 811 foeminam, contra Piso gener lentius quam deceret virum, ambos eodem dicto 812 taxauit, filiae praesente genero dicens ‘Ambula vt vir’.

~~794 se A–D: om. BAS LB.~~

[1230] 803–805 Quum … gladio Macr. Sat. II, 3, 3. 790–792 Quum … reddere Macr. Sat. II, 3, 8. 803 Nulla proportio*. 791 Apertum conuicium*. Lentulum I.e. Dolabella (see Apophth. [1141], [1231] n.l. 285), who possibly had himself adopted 793–797 Post … praecincto Macr. Sat. II, 3, 9. in 48 by a plebeian called Lentulus because 793 Male praecinctus*. he aspired to the office of tribune (RE IV, victoriam At Pharsalus (48). 1301–1302). 794–795 sentiens … staturam Explanation [1234] inserted into the paraphrased text by Er. 806–809 Quum … staturae Macr. Sat. II, 3, 4. 796 Sylla See Apophth. [1128], n.l. 216. 806 In pusillum*. [1232] Quinti fratris Q. Tullius Cicero (c. 102–43), 798–800 Idem … aetatem Macr. Sat. II, 3, 2. Cicero’s brother, and governor of Asia 61–58. 798 Vinum vetus*. clypeatam imaginem A bust represented upon Damasippum The art connoisseur and specu- a shield-formed surface (Lewis-Short s.v. lator Iunius Damasippus (RE X, 1034, Iunius clipeatus; clipeus II, D). 72), who figures in Hor. Serm. II, 3. [1235] 802 At … commendare Cicero means that the 810–812 Quum … vir Macr. Sat. II, 3, 16. wine does not taste like a very old one, thus 810 Incessus decorus*. typifying Damasippus as a boaster. Cf. Ianus Tullia Cicero’s daughter (c. 79–45) was mar- ad loc.: “sapor non prodit aetatem, qua quidem ried to C. Calpurnius Piso until his death in melius fit vinum”. Apparently Er. thought that 57. a 40 year old Falernian was too old. 811–812 ambos … taxauit (…) praesente genero [1233] Added to the paraphrased text by Er. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 357

813 [1236] 29 In Vatinium, qui paucis diebus consul fuit, ita iocatus est: ‘Vati- 814 nii anno magnum ostentum fuit, quod eo consule nec bruma nec ver nec aestas 815 nec autumnus fuisset’. Nam his horis annus totus distinguitur, quarum vna- 816 quaeque tres menses occupat. Nescio an hoc ipsum sit quod aliter refert Pollio in 817 Mario tyranno. Consul qui sex meridianis horis consul fuerat, ioco Ciceronis 818 aspersus est: ‘Consulem habuimus tam seuerum tamque censorium, vt in eius 819 magistratu nemo pransus sit, nemo coenauerit, nemo dormierit’, nisi forte vide- 820 tur hoc magis ad Caninium Reuilum pertinere. 821 [1237] 30 Rursus expostulanti Vatinio, quod Cicero grauatus esset ipsum 822 languentem inuisere, ‘Volebam’ inquit ‘in tuo consulatu venire, sed me nox occu- 823 pauit’. Haec talio videri poterat; nam antea Vatinius Ciceronem gloriantem, 824 quod ipsum respublica suis humeris reportasset, ita taxarat: ‘Vnde ergo tibi 825 varices?’ Varices enim non sedentium sed stantium aut ambulantium crura solent 826 occupare. 827 [1238] 31 Caninius Reuilus vnico tantum die consul fuit; is rostra quum LB 224 ascendisset, pariter et honorem iniit | consulatus et eierauit. In quem fertur illud 829 Ciceronis: ‘LogoqeÉrjtov est Caninius consul’. In eundem iecit illud: ‘Hoc 830 consequutus est Reuilus, vt quaereretur quibus consulibus consul fuerit’. Solet 831 enim annorum numerus consulum nominibus designari. Reuilus autem et consul 832 fuit, nec vllum habebat annum. Rursus illud: ‘Vigilantem habemus consulem, 833 qui toto consulatu suo somnum non vidit’.

~~817 Mario BAS LB: Marino A–D. 828 eierauit BAS LB: peierauit A–D. 820 Reuilum B C: Reuilium A. 831 Reuilus B C: Reuilius A. 827 Reuilus B C: Reuilius A.~~

[1236] Rebilus (see Apophth. [1238]). 813–815– In … fuisset Macr. Sat. II, 3, 5. 823 Vatinius in Ciceronem*. 813 Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980. 824 quod … reportasset From exile (58–57), as The actual length of Vatinius’ consulship is the paraphrased text says (“umeris se rei uncertain (see RE 2VIII, 1, 511). publicae de exilio reportatum”). 817–819 Consul … dormierit Hist. Aug. XXIV [1238] (Trebellius Pollio, Tyranni triginta), 8 827–829 Caninius … consul Macr. Sat. II, 3, 6. (Marius), 2, quoted in Cicero, Facete dicta, 827 Consulatus breuis*. ed. Mueller (see Apophth. [1229]), no. 22–25 Caninius Reuilus On the last day of 45 the in relation with Caninius Rebilus (see consul Q. Fabius Maximus suddenly died. Apophth. [1238]). C. Caninius Rebilus was his successor for [1237] the remaining hours. Reuilus or Reuilius (see 821–825 Rursus … varices Macr. Sat. II, 3, 5. app. crit.) is the reading of the mss. and 821 Vatinio See Apophth. [1236], n.l. 813. In early editions of Macrobius (see app. crit. Macr. Sat. VII, 3, 10 the same dictum is Ianus). directed against “consulem qui uno tantum 829–830 In … fuerit Macr. Sat. II, 3, 6. die consulatum peregit”, probably Caninius 832–833 Rursus … vidit Macr. Sat. II, 3, 6. 358 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

834 [1239] 32 C. Caesar multos in senatum legerat eo ordine indignos et in his 835 Laberium ex equite Romano mimum. Hic quum in senatu M. Tullium praeteri- 836 ret sedem quaerens, ‘Recepissem’ inquit Cicero ‘te, nisi anguste sederem’, simul et 837 illum respuens et in nouum senatum iocatus, cuius numerum Caesar supra quam 838 phas erat auxerat. Nec hoc dicterium inultum tulit Laberius: ‘Demiror’ inquit ‘si 839 sedes anguste, qui soleas duabus sedere sellis’, obiiciens illi leuitatem, quod lubri- 840 cae fidei nunc his nunc illis partibus adhaereret. 841 [1240] 33 Idem quum ab hospite suo P. Manlio rogaretur, vt decurionatum 842 priuigno ipsius expediret, assistente frequentia ciuium dixit ‘Si ius habebit Pom- 843 peius, difficile est’, Caesaris in legendo senatum notans facilitatem. 844 [1241] 34 Ab Androne quodam Laodiceno salutatus, quum aduentus cau- 845 sam percontatus intellexisset illum pro patriae libertate legatum ad Caesarem 846 venisse, Graecis verbis expressit publicam seruitutem: ˆEàn êpitúxjÇv, kaì perì 847 ™m¬n présbeuson, id est Si impetras, etiam pro nobis legatus esto [B] siue pro nobis 848 orato. [A]

~~842 priuigno A B: priuignum C.~~

[1239] paraphrased text, as the scene took place in 834–835 Caesar … mimum This is Er.’ own the theatre, not the senate. introduction to the gibes of Cicero and 838 Duabus sedere sellis*. Laberius, consistent with Adag. 602 (Duabus 839 qui … sellis Cf. Adag. 602 (Duabus sedere sedere sellis), ASD II, 2, p. 128, l. 49: “Labe- sellis), ASD II, 2, pp. 128–129, which rius mimus in senatum a Caesare lectus”. includes the version of Macr. VII, 3, 8. In However, Laberius was not made a senator, Adag., Prolegomena iv, ASD II, 1, p. 52, ll. but restored to the rank of eques, which he 167–168, “Soles duabus sellis sedere” figures had lost by acting on the scene. as a phrase that is both a proverb and an 835 Laberium … mimum See Apophth. [1144], insult. n.l. 298. 839–840 lubricae fidei Macr. Sat. VII, 3, 8: “… 835–839 Hic … leuitatem Macr. Sat. II, 3, 10: ait mimus ille [sc. Laberius] mordaciter: “Deinde cum Laberius in fine ludorum Atqui solebas duabus sellis sedere, obiciens anulo aureo honoratus a Caesare e vestigio in tanto viro lubricum fidei”. Cicero wavered quattuordecim ad spectandum transiit vio- between Caesar and Pompey. lato ordine, et cum detrectatus est eques [1240] Romanus et comminus remissus, ait Cicero 841–843 Idem … facilitatem Macr. Sat. II, 3, 11. praetereunti Laberio et sedile quaerenti …”. 842–843 Si … est Macr., loc. cit.: “Romae, si vis The equites were allowed to sit on the four- [ius v.l.], habebit; Pompeis [Pompeius v.l.] teen front rows in the theatre. Coming from difficile est” (see app. crit. Ianus). the scene Laberius had to cross the orchestra, 841 Obliquus iocus*. where Cicero had his seat as a senator. The P. Manlio Macr., loc. cit.: “P. Mallio”, other- incident probably took place at the ludi ple- wise unknown (see Marinone ad loc.). beii of 47. For a discussion of the different [1241] versions of the anecdote see J. Schwartz, Sur 844–848 Ab … orato Macr. Sat. II, 3, 12. quelques anecdotes concernant César et Cicé- 844 Libertas oppressa*. ron, REA 50 (1948), pp. 264–271. Schwartz Androne … Laodiceno Andron of Laodicea, also discusses the anecdote rendered in mentioned by Cicero as ‘hospes’ during his Apophth. [1144]. proconsulship in Cilicia in 51–50 (Fam. XIII, 835 in senatu An erroneous addition to the 67; cf. RE Suppl. X, 20, Andron 20). APOPHTHEGMATVM LIBER IV 359

849 [1242] 35 Quum M. Lepidus in senatu dixisset ‘Patribus conscriptis, ne 850 dicam circumscriptis’, ‘Ego’ inquit Cicero ‘non tanti fecissem ömoióptwton’. 851 Affectauit Lepidus schema vocum similiter desinentium, quod rhetores 852 ömoióptwton vocant. At satius erat schema perdere quam senatum offendere. 853 Quanquam in his verbis non tantum est ömoióptwton verumetiam prosonomasía, 854 schema priore iucundius. 855 [1243] 36 Quum quidam candidatus, qui coquo patre natus credebatur, 856 coram Cicerone suffragium ab alio peteret, ‘Ego quoque’ inquit ‘tibi fauebo’. Ex 857 quo colligitur ‘coce’ a coco et ‘quoque’ coniunctionem aut eodem aut simillimo 858 fuisse sono. 859 [1244] 37 Quum accusator Milonis ex argumento temporis colligens Clo- 860 dio a Milone structas insidias subinde rogaret, quo tempore occisus esset Clodius, 861 Cicero respondit ‘Sero’, voce ancipiti significans e republica fuisse futurum, si 862 Clodius multo ante fuisset interfectus. 863 [1245] 38 Cicero nunciata morte Vatinii, quum eius rumoris parum certus 864 esset autor, ‘Interim’ inquit ‘vsura fruar’, sentiens se temporario gaudio de morte 865 Vatinii fruiturum, quemadmodum qui pecuniam mutuo accepit ad tempus ea 866 perinde ac sua fruitur. 867 [1246] 39 M. Celium melius obiicientem crimina quam defendentem 868 bonam dextram, malam sinistram habere dixit, huc alludens, quod in pugna dex-

[1242] Wesseling, Dutch Proverbs and Expressions in 849–850 Quum … ömoióptwton Macr. Sat. II, Erasmus’ Adages, Colloquies, and Letters, RQ 3, 16. 55 (2002), p. 113, n. 109: “‘Prosonomasia’ is a 849 Schema male affectatum*. common error in Erasmus for ‘paronoma- M. Lepidus M. Aemilius Lepidus, one of the sia’”, with a reference to the passage from triumviri of 43. Eccles., quoted above, n.l. 849–850. 849–850 ne … circumscriptis These words do [1243] not occur in (the app. crit. of) the editions 855–856 Quum … fauebo Quint. Inst. VI, 3, 47. of Macrobius I consulted. Ianus prefers the 857 Iocus ex similitudine vocis*. reading ömoiopoíjton. Mueller (see Apophth. coniunctionem Forcellini classifies quoque as a [1229]) and Marinone suppose there is a coniunctio. lacuna in the text: “Et cum M. Lepidus in [1244] senatu dixisset patribus conscriptis ***, Tul- 859–861 Quum … Sero Quint. Inst. VI, 3, 49. lius ait: ‘Ego non tanti fecissem ömoióptw- 859 Sero*. ton’”. J. Willis, holding the same opinion, Milonis T. Annius Milo, who supported notes: “quid dixerit Lepidus nemo lepide Cicero’s return from exile in 57, was respon- divinavit” (Macrobius, I, Lipsiae, 1963, p. sible for the death of Clodius in 52 and was 143). Er. inserted into Macrobius’ text an exiled, Cicero’s defence being inadequate example of paronomasia taken from Rhet. (Pro Milone was written afterwards). Her. IV, 30 or Quint. Inst. IX, 3, 72, which 859–860 Clodio See Apophth. [1130], n.ll. 232–233. he also uses in Eccles., ASD V, 5, p. 134, ll. [1245] 571–575: “Huic finitima est adnominatio, 863–864 Cicero … fruar Quint. Inst. VI, 3, 68. Graecis prosonomasía [see below, n.l. 853], 863 Gaudium temporarium*. quum vox repetitur non prorsus eadem, sed Vatinii See Apophth. [1090], n.l. 980. aliqua ex parte immutata, vel adiectione [1246] dectractioneue literae aut syllabae, vel pro- 867–868 M. Celium … dixit Quint. Inst. VI, 3, ductione aut correptione, vel immutato casu. 69. Primi exemplum erit: … ‘Videte, patres 867 Melior dextra*. conscripti, ne circumscripti videamini’”. M. Celium M. Caelius Rufus (before 84–48), 853 prosonomasía I.e. paronomasía. See Ari defended by Cicero in 56 (Pro Caelio). 360 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

869 tra gladium tenemus, sinistra clypeum; gladio ferimus, clypeo defendimus. 870 [1247] 40 Iubium Curtium, quo iunior videretur multa de annis aetatis 871 suae mentientem, ita redarguit: ‘Ergo,’ inquit, ‘quum vna declamabamus, non 872 eras natus’. 873 [1248] 41 Fabiae Dolobellae dicenti se triginta annos habere, ‘Verum est’, 874 inquit, ‘nam hoc iam viginti annos audio’. Volebat illa iunior videri quam erat. 875 Itaque Cicero elusit illam simulata assensione, [B] significans interim illam esse 876 quinquagenariam. [A] 877 [1249] 42 Obiurgantibus quod homo sexagenarius puellam virginem 878 duxisset, ‘Cras’ inquit ‘mulier erit’, iocans hoc probrum mox eluendum. Nam 879 postridie non poterat obiici quod virginis esset sponsus. 880 [1250] 43 Idem in Curionem semper ab aetate sumentem orationis exor- 881 dium ita lusit, vt diceret illum quotidie facilius habere prooemium, videlicet 882 aetate in dies magis ingrauescente. 883 [1251] 44 Rursus in Vatinium, qui quum pedibus aeger esset volebat tamen LB 225 videri commodioris valetudinis | factus dicebatque iam se bina milia passuum 885 ambulare, ‘Dies enim’ inquit ‘longiores sunt’. Hoc Fabius tribuit Ciceroni, 886 Macrobius Augusto. Narratur et hodie quiddam non minus facetum, si modo 887 accederet vetustatis commendatio. Miles quidam in conuiuio iactabat sibi balis- 888 tam esse, quae iaculum excuteret ad spatium nulli credibile. Reclamantibus

~~874 annos C: annis A B.~~

[1247] (consul in 76); see Quintilien, Institution 870–872 Iubium … natus Quint. Inst. VI, 3, oratoire, IV, ed. and transl. Jean Cousin, 73. Paris, 1977, p. 205. 870 Iubium Curtium Quint., loc. cit.: “Vibium [1251] Curium”. On the identification see RE 2VIII, 883–885 Rursus … sunt Quint. Inst. VI, 3, 77. 2, 1951–1952, Vibius 10. 883 Podagra*. [1248] Vatinium See Apophth. [1090], n.l. 980. 873–874 Fabiae … audio Quint. Inst. VI, 3, 73. 886 Macrobius Augusto See Apophth. [1090]. 873 Assensio simulata*. 887–891 Miles … sagittam Another example of Fabiae The wife of Dolabella (see Apophth. this type of joke (someone tells an unlikely [1141], n.l. 285), until he divorced her in 50 story, another person mentions an accidental to marry Cicero’s daughter Tullia (RE IV, situation that seems to lend credibility to the 1300). story, but actually shows its absurdity) is 875 simulata assensione Cf. Quint., loc. cit.: found in Heinrich Bebel, Facetien, ed. G. “Redarguimus interim aperte … interim et Bebermeyer, Leipzig, 1931, p. 141, no. 108 simulata adsensione”. (De insigni mendacio): “Quidam gloriatus se [1249] lustrasse totam fere Europam maximeque 877 Virgo mulier*. Italiam. Interrogatur de Venetorum urbe 877–878 Obiurgantibus … erit Quint. Inst. VI, magnificisque aedificiis, ad quod inquit: 3, 75. ‘Non possum plura dicere de Venetiis; eam quod … duxisset Cicero married Publilia after enim urbem non nisi semel sub crepusculo having divorced Terentia in 47/46. vespertino transivi equo.’ Quod cum alii [1250] impossibile dicerent, quod urbs mari circum- 880–881 Idem … prooemium Quint. Inst. VI, 3, data equorum ingressum et egressum non 76. admitteret, dixi ego: fuisse hiemem eo tem- 880 Exordium ab aetate*. pore, dum transisset, atque super glacie equi- Curionem Perhaps C. Scribonius Curio tasse ad urbem.” APOPHTHEGMATVM LIBER IV 361

889 conuiuis omnibus, affirmabat famulum suum id vidisse factum. Accersito famulo 890 percontatus est illum, an non ipse vidisset quod narraret. Tum famulus ‘Verum’ 891 inquit ‘narras, here, sed tum vento secundo miseras sagittam’. 892 [1252] 45 Cicero audito falso rumore de Vatinii morte, quum Ouinium 893 libertum eius interrogasset ‘Rectene omnia?’ atque ille respondisset ‘Recte’, ‘Mor- 894 tuus est?’ inquit, significans non omnia recte habere si ille viueret. 895 [1253] 46 Idem, quum testis Sexti Annalis reum laesisset et instaret identi- 896 dem accusator rei: ‘Dic, Marce Tulli, si quid potes de Sexto Annali’, protinus 897 recitare coepit versus ex Ennii sexto Annalium libro: 898 Qui potes ingentis causas euoluere belli.

899 Scripsit enim Ennius Annales, et accusator dicebatur Sextus Annalis. 900 [1254] 47 Rursus in Accium hominem callidum et versutum, quum is in 901 causa quadam suspectus esset, senarium ex vetusto quopiam poeta torsit: 902 Nisi qua Vlysses rate euasit Laertius. 903 904 Vlysses vafer naui et Charybdim et Scyllam euasit; sic Accius astutia sua e iudicii periculo elapsus erat. 905 [1255] 48 Similiter lusit in quendam qui quum prius habitus esset stultissi- 906 mus, post adeptam haereditatem primus rogabatur sententiam: ‘Cuius’ inquit

~~895 laesisset Ac: legisset A–C. lium B C: Sexto Annali A. 896 accusator A–C: patronus Ac; sexto Anna-~~

[1252] 6, fr. 174 Vahlen (“Quis potis … oras …”). 892–894 Cicero … est Quint. Inst. VI, 3, 84. 899 accusator Sextus Annalis was the witness, 892 In Vatinium*. not the accuser; see above, n.l. 895. Vatinii See Apophth. [1090], n.l. 980. [1254] Ouinium Quint., loc. cit.: “obvium”. “Oui- 900–902 Rursus … Laertius Quint. Inst. VI, 3, 96. nium” is found in the Aldine edition of 1514 900 Versus detortus*. (f. 112ro). Accium Quint., loc. cit.: “Lartium” (emend.). [1253] “Accium” is found in the Aldine edition of 895–898 Idem … belli Quint. Inst. VI, 3, 86. 1514 (f. 113ro). 895 Ab inexpectato*. 901 senarium … poeta Added to the paraphra- Sexti Annalis Quint., loc. cit.: “Sex. Annalis”, sed text by Er. which is a nominative, not a genitive as Er. 902 Nisi … Laertius Quint., loc. cit.: “nisi si qua took it. The accuser asked Cicero, who was Ulixes lintre evasit Lartius”; cf. Ribbeck, TRF, the defender, to react to the incriminating p. 286, fr. XLVII. Er.’ version fully corresponds testimony of the witness Sex. Annalis (for the to the text of the Aldine edition of 1514. identification see RE 2VIII, 2, 2165, Villius 8). [1255] laesisset This is the reading of Ac, which 905–907 Similiter … haereditas Quint. Inst. VI, accords with Quint., loc. cit. 3, 97. 896 rei Editions of Quintilian have the reading 906–907 Cuius … mutauit haereditas Quint., ei, not rei. loc. cit.: “‘hereditas est, quam vocant sapien- Tulli, si quid Apparently this is an emenda- tiam’ pro illo ‘felicitas [facilitas v.l.] est’”. tion of Quintilian’s text, which recurs in the Halm (see Apophth. [1253], n.l. 896) men- edition of Carolus Halm (I, Lipsiae, 1868, p. tions the variant reading “cuius hereditas” (p. 326): “accusator dic M. Tulli si quid scripsi”. 328), also found in the Aldine edition of 898 Qui … belli Quint., loc. cit.: “Quis potis 1514, f. 113ro: “cuius haereditas est, quam ingentis causas euoluere belli”; cf. Enn. Ann. uocant sapientiam, pro illo facultas est”. 362 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

907 ‘haereditas, quam vocant sapientiam?’ In versu pro ‘facilitas’ mutauit ‘haereditas’. 908 Apud poetam enim versus sic habet: Cuius facilitas, quam vocant sapientiam? 909 910 Significauit autem haereditatem illi pro sapientia contigisse et ob haereditatem 911 iam habitum sapientem. 912 [1256] 49 Quum mater M. Bruti Seruilia preciosum aere paruo fundum 913 abstulisset a Caesare, qui bona ciuium subiiciebat hastae, ita iocatus est Cicero: 914 ‘Et quidem’ inquit ‘quo melius emptum sciatis, emit hunc fundum Seruilia tertia 915 deducta’. Seruiliae autem filia dicebatur Iunia Tertia eademque C. Considii vxor, 916 lasciuiente dictatore tam in matrem quam in filiam. Ex ambiguo iocatus est 917 Cicero; potuit enim intelligi tertia pars precii detracta. Deducitur autem vxor aut 918 scortum. 919 [1257] 50 Idem aenigmate lusit in matrem Pletorii, qui Fonteium accusa- 920 bat, dicens eam dum viueret ludum, mortuam magistros habuisse, notans quod 921 dum viueret infames ad eam foeminae commeare solent, post mortem eius bona 922 venibant. Sermo videtur et absurdus et praeposterus; nam qui ludos habent, ipsi 923 magistri sunt et discipulos habent. Magistri autem dicuntur non solum qui 924 docent, verumetiam qui regunt. 925 [1258] 51 In nomen Verris iocatus est, quasi sic dictus esset quod omnia 926 verreret, hoc est nihil reliqui faceret homo furax. Quo genere iocandi quidam 927 furem pro Tullio Tollium dixit; nec defuerunt qui pro Tiberio dixere Biberium. 928 [1259] 52 De C. Caesare dicere solet: ‘Quoties huius astutiam et ambitio- 929 nem video sub humanitatis specie latitantem, metuo reipublicae tyrannum; rur-

~~917 aut A–D: ad BAS LB. 922 venibant A–C: veniebant D–LB. 919 Fonteium C: fontem A B. 929–930 rursum C: rursus A B. 921 ad eam B C: om. A.~~

909 Cuius … sapientiam Ribbeck, CRF, p. 140, was one of the prosecutors. fr. XXXV: “Felicitas est quam uocant sapien- 920 ludum ‘School’, in transferred sense tiam”. ‘brothel’ (OLD s.v. ludus 5, a); cf. Quint., [1256] loc. cit.: “quamquam hic ‘ludus’ per trala- 912–916 Quum … filiam Macr. Sat. II, 2, 5. tionem dictum est, ‘magistri’ per ambigui- 912 Tertia deducta*. tatem”). Seruilia Half sister of Cato Uticensis, mother magistros Pun on the senses ‘teacher’ and of M. Iunius Brutus, the murderer of Caesar. ‘assignee, receiver’ (OLD s.v. magister 5, c). 915 C. Considii Iunia Tertia was the wife of C. 924 regunt This verb does not refer to the spe- Cassius, who took part in the conspiracy cific sense of ‘magister’ which is meant by against Caesar. The reading Considii is not Cicero; see n.l. 2920. mentioned by Ianus. [1258] [1257] 925–926 In … verreret Quint. Inst. VI, 3, 55. 919–922 Idem … venibant Quint. Inst. VI, 3, 925 Iocus ex nomine*. 51. Verris See Apophth. [1211], n.l. 706. 919 Salse*. 926–927 Quo … dixit Quint. Inst. VI, 3, 53. 919–920 matrem … accusabat M. Fonteius, 927 nec … Biberium Suet. Tib. 42, 1. accused of extortion after being propraetor [1259] in Gaul 74–72, was defended by Cicero in 928–931 De … concipiat Plut. Caes. 4, 8–9. 69 (Pro M. Fonteio). M. Plaetorius Cestianus 928 Ingenium varium*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 363

930 sum quum comas molliter fluentes et ipsum vno digito scalpentem caput intueor, 931 vix animum inducere possum vt tantum facinus animo concipiat’. 932 [1260] 53 Idem obiicientibus quod a reo pecuniam accepisset, qua magni- 933 ficas quasdam aedes esset empturus, ‘Fatebor’ inquit ‘accepisse me, si emero’. Eas 934 quum esset mercatus, exprobrantibus vanitatem ‘An nescitis’ inquit ‘boni patris- 935 familias esse dissimulare si quid constituerit emere?’ 936 [1261] 54 Ciceroni cum Crasso simultas erat. Quum igitur alter e Crassi 937 filiis, non dissimilis cuidam nomine Digno atque hinc populi suspitio in Crassi 938 vxorem quasi cum Digno rem habuisset, in senatu praeclaram habuisset oratio- 939 nem, rogatus Cicero qualis ei videretur ‘Dignus’ inquit ‘Crasso’, tecte alludens ad 940 nomen Digni. [B] Iocus lepidior est, si more Graecorum dicas ‘dignus Crassi’, vt 941 intelligas duos esse Crassos, alterum adulterum, alterum illi similem Crassi 942 filium. [A] 943 [1262] 55 Cicero Munatio reo patrocinatus fuerat atque ille absolutus. Post LB 226 quum Munatius Sabinum Ciceronis | amicum reum perageret, iratus Cicero 945 exprobrauit illi beneficium: ‘An tu,’ inquit, ‘Munati, illud iudicium tua opera 946 effugisti, an potius mea, qui multum caliginis tribunalibus offudi?’ 947 [1263] 56 Quum Marcum Crassum pro rostris laudasset magno populi 948 applausu et eundem post ex eodem loco acribus conuitiis incesseret, ‘Quid?’ 949 inquit Crassus, ‘An non me nuper ex hoc ipso loco laudasti?’ ‘Laudaui,’ inquit, 950 ‘sed exercendi gratia argumentum infame declamans’. Solent enim rhetores trac- 951 tare materias âdózouv, velut quum laudant Busyridem aut febrim quartanam aut 952 ingratitudinem. 930 vno … caput This is “a traditional sign of [1262] effeminacy” (OLD s.v. scalpo 1, b). 943–946 Cicero … offudi Plut. Cic. 25, 1. [1260] 943 Eloquentia victor non causa*. 932–935 Idem … emere Gell. XII, 12, 2–4. Cf. Munatio Perhaps T. Munatius Plancus Bursa, Lingua, ASD IV, 1A, p. 58–59, ll. 66–71. tribune in 52 (see RE XVI, 1, 535, Munatius 932 Mendacium elusum*. 1; 551–553, Munatius 32). reo P. Cornelius Sulla, a relative of the dicta- 944 Sabinum Unidentified (see RE 2I, 2, tor Sulla, prosecuted in 62. 1592–1593, Sabinus 1). 935 dissimulare … emere Sc. “propter competi- [1263] tores emptionis” (Gell. XII, 12, 4). 947–950 Quum … declamans Plut. Cic. 25, 2. [1261] 947 Ex eodem ore frigidum et calidum*. Cf. 936–939 Quum … Crasso Plut. Cic. 25, 5. Adag. 730 (Ex eodem ore calidum et frigi- 936 Iocus ex nomine*. dum efflare), ASD II, 2, p. 251–253. Crasso M. Licinius Crassus Dives (115–53), Marcum Crassum See Apophth. [1261], n.l. 936. one of the triumviri in 60. His attitude 951 materias âdózouv Cf. Gell. XVII, 12: “De towards Cicero varied. materiis infamibus, quas Graeci âdózouv appel- 936–937 Crassi filiis M. Licinius Crassus and P. lant, a Fauorino exercendi gratia disputatis”. Licinius Crassus. The anecdote probably 951–952 Busyridem … ingratitudinem Polycrates’ refers to the elder son Marcus (see RE XIII, praise of the cruel Egyptian king Busiris is 1, 268, ll. 8–26). mentioned by Quint. Inst. II, 17, 4 (see also 937 cuidam … Digno Plut., loc. cit.: ˆAzíwç tinì. Isocr. Busiris). For Favorinus’ praise of the 940 dignus Crassi Plut., loc. cit.: ‰Aziov … quartan see Gell. XVII, 12. Cf. Moria, ASD IV, Krássou, i.e. ‘worthy of Crassus’ and ‘Axius, 3, p. 68, ll. 29–30; p. 74, ll. 48–49. Caspar Dor- son of Crassus’. navius included no paradoxical encomium on 940–942 vt … filium Even when “Dignos” is sub- ‘ingratitudo’ in his Amphitheatrum sapientiae stituted for Crassos this comment is unclear. Socraticae ioco-seriae (Hanoviae, 1619). 364 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

953 [1264] 57 Idem quum Crassus dixisset neminem Crassorum Romae vixisse 954 diutius annis sexaginta, deinde poenitens eius sermonis diceret ‘Quid mihi acci- 955 dit vt hoc dicerem?’, M. Tullius ‘Sciebas’ inquit ‘Romanos hoc libenter audituros 956 et ista via venisti ad rempublicam gubernandam’, duo significans, et Crassorum 957 nomen inuisum esse Romanis, et illum non virtute sed blandiendo prouectum ad 958 honores. 959 [1265] 58 Crasso dicente Stoicorum esse dogma virum bonum esse diui- 960 tem, ‘Vide’ inquit Cicero ‘ne magis hoc sentiant, sapientis esse omnia’, tecte 961 notans Crassi auaritiam, cui nihil esset satis. 962 [1266] 59 Crassus in Syriam profecturus, malens Ciceronem amicum 963 quam inimicum relinquere, officiose salutato dixit se apud illum velle coenare; 964 quem Cicero alacriter excepit. Post aliquot dies quidam amicorum egerunt apud 965 Ciceronem, vt cum Vatinio quoque rediret in gratiam. ‘Num’ inquit ‘et Vatinius 966 mecum coenare vult?’, significans illum coenam ambire potius quam amicitiam. 967 [1267] 60 Rursus in Vatinium, qui scrophas habebat in ceruice, [B] id est 968 morbi genus, [A] quum causam quandam ageret, ‘Tumidum’ inquit ‘habemus 969 oratorem’. [B] Asiatici dicti sunt tumidi. [A] 970 [1268] 61 Caesar statuerat agros Campanos militibus diuidere. Id quum 971 complures in curia moleste ferebant, tum L. Gellius homo extremae senectutis 972 dixit hoc non futurum se viuo. ‘Expectemus’, inquit Cicero; ‘non enim postulat 973 longam dilationem’, significans illum esse morti proximum. 974 [1269] 62 Adolescens quidam accusatus quod patrem placenta venenata 975 sustulisset, quum stomachabundus minaretur se probris laceraturum Ciceronem,

962 malens A–D LB: mallens BAS. 970 Caesar statuerat B C: Quum Caesar statuisset A. [1264] from scrofula. See Forcellini s.v. scrofa: “3. 953–956 Idem … gubernandam Plut. Cic. 25, 3. Scrofae, in plur. num., idem ac scrofulae apud 953 Acerbe*. Plin[ius] Valer[ianus] 4. 8”. ‘Scrofulae’ is de- 956 et … gubernandam Plut., loc. cit.: kaì dià rived from ‘scrofa’ (breeding-sow) (Lewis-Short toÕtˆ êdjmagÉgeiv, i.e. “et tu voulais ainsi te s.v. scrofulae). Cf. xoirádev and xo⁄rov (swine). rendre populaire” (Plutarque, Vies, XII, ed. [1268] and transl. Robert Flacelière and Émile 969 Asiatici … tumidi The ‘Asiatic style’ in Chambry, Paris, 1976, p. 94). rhetoric was, in contrast to the ‘Attic style’, [1265] characterized as exuberant, florid, full of 959–960 Crasso … omnia Plut. Cic. 25, 4. pathos. It was flamboyant in its choice of 959 Auaritia*. words and use of metaphor. Thus it was 960–961 tecte … satis Cf. Plut., loc. cit.: called ‘swollen’, and hence the punning use Diebálleto dˆ eîv filargurían ö Krássov. of ‘tumidus orator’ here. For the distinction [1266] of the two styles, see, e.g., Cic., Or. 8. 962–966 Crassus … vult Plut. Cic. 26, 1. 970–973 Caesar … dilationem Plut. Cic. 26, 4. 962 Reditus in gratiam*. 970 Caesar … diuidere This refers to the Lex Crassus … profecturus In 55. Iulia agraria of 59. 965 Vatinius See Apophth. [1090], n.l. 980. 971 L. Gellius L. Gellius Poplicola (c. [1267] 136–55/52), consul in 72. 967–969 Rursus … oratorem Plut. Cic. 26, 3. 972 In senem*. 967 Morbus exprobratus*. [1269] scrophas (…) in ceruice The Greek text reads 974–976 Adolescens … placentam Plut. Cic. 26, 7. xoirádav ên t¬ç traxßlwç. Vatinius suffered 974 Tectum crimen*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 365

976 ‘Hoc’ inquit Cicero ‘malim quam placentam’, ancipiti dicto parricidium illi obii- 977 ciens. 978 [1270] 63 P. Sextius Ciceronem cum aliis aliquot ad causae patrocinium 979 adhibuerat; cumque ipse vellet omnia dicere nec cuiquam dicendi locum daret, 980 vbi iam constaret illum a iudicibus absoluendum ferreturque sententia, ‘Vtere’ 981 inquit Tullius ‘hodie tempore, nam cras priuatus eris’, notans hominem quod in 982 causa suo arbitratu solus egisset omnia. 983 [1271] 64 Quum M. Appius in prooemio diceret se magnopere rogatum ab 984 amico, vt in causa clientis adhiberet curam, eloquentiam et fidem, hic Cicero: 985 ‘Adeone ferreus homo es, vt ex tam multis quae rogauit amicus nihil praestes?’ 986 [1272] 65 M. Aquilium duos habentem generos, sed ambos exules, Adras- 987 tum appellauit, quod solus locum tueretur, alludens ad Graeci nominis etymolo- 988 giam. 989 [1273] 66 L. Cotta censore, qui vini auidissimus habebatur, quum Cicero 990 consulatum petens sitisset bibissetque septus vndique amicis, ‘Recte’ inquit ‘time- 991 tis ne censorem habeam infensum, quod aquam bibo’. Simulauit Cicero se cre- 992 dere ob id circumstare frequentes amicos, ne censor videret illum bibentem 993 aquam. Simile enim simili amicum. 994 [1274] 67 Quum M. Celius, qui credebatur a parentibus non liberis natus, 995 epistolam apud senatum clara firmaque voce recitasset, ‘Ne miremini’, inquit 996 Cicero; ‘nam hic vnus ex his est qui proclamarunt’, significans illum fuisse prae-

~~994 a A–D: e BAS LB.~~

[1270] myth of the Seven against Thebes). 978–981 P. Sextius … eris Plut. Cic. 26, 8. 987–988 alludens … etymologiam Er. seems to 978 Loquacitas*. relate the name of the king to the adjective P. Sextius Plut., loc. cit.: Poplíou dè Sjstíou. ãdrastov (Liddell-Scott: “not running away, P. Sestius, tribune and colleague of Milo in not inclined to do so, of slaves”). The apo- 57, was defended by Cicero in 56 (Pro Sestio) phthegm, however, alludes to the circum- and 52. stance that Adrastus had two sons-in-law who [1271] lived in exile (cf. Nannius, Miscellanea, p. 265). 983–985 Quum … praestes Plut. Cic. 26, 12. [1273] 983 M. Appius No information about this per- 989–991 L. Cotta … bibo Plut. Cic. 27, 3. son is found in the commentaries on Plut. 989 Censor bibulus*. Cic. by Domenico Magnino (Firenze, 1963), L. Cotta L. Aurelius Cotta, consul in 65, cen- Robert Flacelière and Émile Chambry (Paris, sor in 64. 1976), and J.L. Moles (Warminster, 1988). 990 consulatum petens Cicero was consul in 63. The same goes for M. Aquilius in Apophth. 993 Simile … amicum Adag. 121 (Simile gaudet [1272], l. 986, and M. Gellius in Apophth. simili); see Apophth. [986], n.ll. 394–395. [1274], l. 994. [1274] 985 Irrisio*. 994–996 Quum … proclamarunt Plut. Cic. 27, 5. [1272] 994 Vocalitas*. 986–987 M. Aquilium … appellauit Plut. Cic. M. Celius Plut., loc. cit.: Márkou dè Gellíou. 27, 2. See Apophth. [1271], n.l. 983. 986 M. Aquilium See Apophth. [1271], n.l. 983. 996 hic … proclamarunt Plut., loc. cit.: aûtòv 986–987 Adrastum King of Argos. His sons-in- eﬁv êsti t¬n ânapefwnjkótwn. Cicero alludes law were Polynices, who left Thebes during to the phrase t®n êleuqerían ânafwne⁄n, of a the reign of his brother and rival Eteocles, slave who claims liberty (Liddell-Scott s.v. and Tydeus, exiled from Calydon (cf. the ânafwnéw 3). 366 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

997 conem et hoc vsu contigisse vt esset vocalis. Solent autem serui venales voce prae- 998 conis commendari. 999 [1275] 68 Memmio cuidam vituperanti Catonem Vticensem dicentique 1000 quod totas noctes ebrius esset, ‘At illud’ inquit Cicero ‘non addis, eum totos dies LB 227 aleam ludere’, ciuiliter excusans Catonem, qui totum diem rei|publicae negotiis 2 dabat, nocturnas aliquot horas sumebat laxando animo. 3 [1276] 69 C. Caesari in senatu enixe defendenti causam filiae Nicomedis 4 beneficiaque regis in se commemoranti, ‘Remoue’ inquit ‘isthaec, oro, quoniam 5 notum est quid ille tibi, quid tu illi dederis’. Iocus est ex ambiguo verbi. Nam dat 6 qui confert beneficium, et dat mulier quae sui facit copiam. Vnde illud Martia- 7 lis: 8 Vis dare, nec dare vis.

9 Male audiebat Caesar, quod in Bithynia Nicomedi regi fuisset obsequentior 10 quam pudicitiae leges postulant. 11 [1277] 70 M. Callidius Gallum accusauit M. Tullio defendente; quumque 12 accusator affirmaret se testibus, chirographis, quaestionibus probaturum sibi a 13 reo fuisse praeparatum venenum, sed interim rem tam atrocem remisso vultu, 14 languida voce ac reliquo gestu parum concitato pronunciaret, M. Tullius ‘Tu’ 15 inquit ‘nisi fingeres, M. Callidi, sic ageres?’, ex actione colligens illum non ex 16 animo loqui. [C] 17 [1278] 71 Idem in Isauricum ita lusit: ‘Miror quid sit quod pater tuus, 18 homo constantissimus, te nobis varium reliquerit’. Iocus ex ambiguo vocis. Nam 19 varius dicitur parum animo constans; varius item qui vestigiis plagarum notatus 20 est. Vulgatum autem erat hunc Isauricum aliquando a patre caesum loris; inde 21 illud M. Caelii praetoris non dictum sed factum: cuius quum sellam curulem

~~999 Iocus ex addito* A–D: Iocus ex audito 9 Bithynia B C: Bithinia A. BAS. 14 ac B C: nec A. 5 tu illi A–D: illi tu BAS LB. 18 reliquerit BAS LB: relinquerit C D.~~

[1275] 11 M. Callidius Val. Max., loc. cit.: “M. Cali- 999–1 Memmio … ludere Plut. Cat. Min. 6, 4. dio”. M. Calidius, praetor in 57, favoured Cf. Lingua, ASD IV, 1A, p. 140, ll. 747–749. Cicero’s return from exile. Cicero praised 999 Iocus ex addito*. Calidius’ rhetorical talent, but criticized the [1276] absence of emotion in his speeches (Brut. 3–5 C. Caesari … dederis Suet. Caes. 49, 3. 274–278, including this anecdote). 3 filiae Nicomedis According to Suetonius her Gallum Val. Max., loc. cit.: “Gallio [Gallo name was Nysa. Her father was Nicomedes v.l.]”. Q. Gallius was probably prosecuted in IV Philopator, king of Bithynia c. 94–75/74. 66 or 64 (RE VII, 672, Gallius 6). Caesar was Nicomedes’ guest in 81/80. [1278] 4 Scomma ex ambiguo*. 17–18 Idem … reliquerit Quint. Inst. VI, 3, 48. 8 Vis … vis Mart. VII, 75: “Vis futui gratis, 17 Isauricum P. Servilius Isauricus, consul and cum sis deformis anusque. / Res perridicula colleague of Caesar in 48. est: vis dare, nec dare vis.” 18 Scomma ex ambiguo*. 9–10 Male … postulant See Suet. Caes. 2 and 49. 20–22 Vulgatum … intentam Quint. Inst. VI, [1277] 3, 25. 11–15 M. Callidius … ageres Val. Max. VIII, 10, 3. 21 M. Caelii See Apophth. [1246], n.l. 867. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 367

~~22 consul Isauricus fregisset, alteram posuit loris intentam, tacite minitans illi atque 23 exprobrans, quod a patre loris caesus esset. [A]~~

DEMOSTHENES ORATOR 24 25 [1279] 1 Pytheas Demostheni obiecit, quod ipsius enthymemata lucernam 26 olerent, significans illum non nisi de scripto et ad lucernam elucubrata dicere. 27 Quod dictum ita retorsit Demosthenes, vt diceret non eodem pretio sibi et illi 28 constare lucernam, notans quod ille nocturnis conuiuiis indulgeret, plus impen- 29 dens luxui quam ipse studio. 30 [1280] 2 Aliis immodicum eloquentiae studium obiicientibus ita respon- 31 dit, eloquentiae studium declarare hominem popularem; contra negligere stu- 32 dium eloquentiae esse eorum qui dominari populo quaererent, vt qui hoc agerent 33 non vt persuaderent dicendo, sed vt vi cogerent. 34 [1281] 3 De Phocione, quoties in concione dicturus assurgeret, ad amicos 35 proximos dicere solet Demosthenes rationum ipsius securim surgere. Nam Pho- 36 cion erat in dicendo breuis, sed acutus. Solet autem fere a Demosthene dissentire. 37 [1282] 4 Populus Atheniensium a Demosthene flagitabat vt quendam accu- 38 saret. Id quum recusaret, coepit populus in illum, vt solet, vociferari. Tum sur- 39 gens: ‘Vos me, viri Athenienses, consultorem habetis vel inuiti, calumniatorem 40 autem non habebitis etiamsi velitis’. 41 [1283] 5 Demosthenes vnus fuerat ex decem quos Athenienses legatos ad 42 Philippum Macedonem miserant. Itaque posteaquam Aeschines et Philocrates,

~~33 alt. vt B C: om. A. 37 Populus B C: Populus autem A. 35 Demosthenes B C: om. A. 42 posteaquam B C: quum A.~~

24 DEMOSTHENES ORATOR Athenian ora- [1281] tor and politician (384–322). 34–35 De … surgere Plut. Demosth. 10, 4. Cf. [1279] Lingua, ASD IV, 1A, p. 60, ll. 116–118. 25–28 Pytheas … lucernam Plut. Demosth. 8, 34 Sermo breuis et efficax*. 4–5. Phocione See Apophth. [1185]–[1207]. 25 Lucernam olet*. Cf. Adag. 671 (Olet lucer- 35–36 Nam … acutus See Apophth. [1185], n.l. nam), ASD II, 2, pp. 198–199. 1545. Pytheas Athenian orator and politician, anti- [1282] Macedonian until 324, then opposing 37–40 Populus … velitis Plut. Demosth. 14, 4. Demosthenes. 38 vt solet Added to the paraphrased text by 26 significans … dicere Explanation added to Er. the paraphrased text by Er. 39 Consultor non calumniator*. 27–28 non … lucernam Plut., loc. cit.: “Oû [1283] taûtà gàr” e¤pen “êmoì kaì soì ö lúxnov, √ 41–47 Demosthenes … spongiarum Plut. Puqéa, súnoide”, i.e. “Non earundem rerum Demosth. 16, 2–4 (summarized). mihi et tibi, o Pythea, lychnus est conscius” 41 Laudes deprauatae*. (transl. Leopardus, Emend. et misc. XIII, 15). 42 Aeschines Athenian orator (390/89–c. 315), [1280] adversary of Demosthenes. 30 Eloquentia popularis*. Philocrates Athenian politician. He played an 31–33 eloquentiae … cogerent Plut. Demosth. 8, important part in the peace negotiations of 6. 346 this apophthegm refers to. 368 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

43 quos praecipue fuerat complexus Philippus, a legatione reuersi, quum aliis multis 44 nominibus praedicarent regem, tum his praecipue, quod esset formosus, facun- 45 dus et ad bibendum strennuus, Demosthenes ita cauillatus est, vt diceret in his 46 laudibus nihil esse dignum rege; nam primam esse foeminarum, alteram sophis- 47 tarum, tertiam spongiarum. 48 [1284] 6 Demosthenes clypeo suo literis aureis inscripserat ˆAgaq±Ç túxjÇ, id 49 est Bona fortuna. Attamen quum ad pugnam ventum esset, ilico proiecto clypeo 50 aufugit. Id quum illi probro daretur, quod Åícaspiv esset, elusit vulgato versiculo: 51 ˆAn®r dè feúgwn kaì pálin maxßsetai, id est 52 Vir qui fugit, rursum integrabit praelium, 53 54 [B] iudicans vtilius esse patriae fugere quam in praelio mori. Mortuus enim non pugnat; at qui fuga quaesiuit salutem, potest in multis praeliis patriae vsui 55 esse. [A] 56 [1285] 7 Quum Alexander pacem hac lege deferret Atheniensibus, si ciues 57 octo sibi dederent, inter quos erat Demosthenes, Demosthenes apologum retulit 58 de lupo, qui hac lege pacem obtulit ouibus, si canes dederent, lupi nomine LB 228 signans Alexandrum, canum eos qui tum populi | rem curabant, ouium plebem 60 Atheniensem. Addidit et illud: ‘Vt mercatores’ inquit ‘exiguum frumenti in 61 paropside specimen deferunt, per hoc ingentes aceruos vendere cupientes, ita vos 62 si traditis ciues octo qui deposcuntur populum vniuersum traditis’. 63 [1286] 8 Quum ab Areopagitis damnatus elapsus e carcere fugeret et haud 64 procul ab vrbe obuios habuisset aliquot diuersae factionis homines, primum 65 abdere sese voluit; sed quum illi nominatim Demosthenem appellantes iuberent 66 esse bono animo et viaticum insuper offerrent, grauiter ingemuit dicens: ‘Qui

~~55 esse B–D: fuisse BAS LB. 60 Atheniensem C: Atheniensium A B. 58 hac lege B C: legibus A. 65 Demosthenem B C: illum A.~~

43–44 a legatione … nominibus (…) tum … 208, ll. 758–760; p. 210, ll. 772–773; Moria, praecipue Details added to the paraphrased ASD IV, 3, p. 96, ll. 471–473. text by Er. [1285] [1284] 56–57 Quum … erat Demosthenes After the 48–50 Demosthenes … aufugit Plut. Demosth. destruction of Thebes by Alexander in 335; 20, 2. see Plut. Demosth. 23, 1–4. 48 Fuga excusata*. 56 Pauci pro omnibus*. 49 pugnam The battle of Chaeronea (338). 56–57, 62 ciues octo Plutarch says that either 49–50 proiecto clypeo Plut., loc. cit.: tà ºpla eight or ten djmagwgoí were to be extradited Åícav. Cf. below, n.l. 50. (Demosth. 23, 4). 50–52 Id … praelium Gell. XVII, 21, 31. Cf. 57–62 Demosthenes apologum … vniuersum Adag. 940 (Vir fugiens et denuo pugnabit), traditis Plut. Demosth. 23, 5–6. ASD II, 2, p. 446; Enchir., LB V, 54 C. [1286] 50 quod … esset Gell., loc. cit.: “quod fugerat”. 63–68 Quum … inuenturus Plut. Demosth. 26, Other instances of Er. characterizing Demos- 1–4 (summarized). thenes as Åícaspiv are found in Adag. 881 63 ab … damnatus In 323 Demosthenes was (Hastam abiicere), ASD II, 2, p. 396, ll. accused of accepting money from Harpalus 461–464; 940 (Vir fugiens et denuo pugna- and found guilty (cf. Apophth. [954], n.l. bit), ASD II, 2, p. 446, ll. 666–668; 1197 1199). (Abiecit hastam. Rhipsaspis), ASD II, 3, p. 66 Patriae desiderium*. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 369

67 possum hanc vrbem relinquere, in qua tales habeo inimicos quales amicos vix in 68 alia sum inuenturus?’ 69 [1287] 9 Inter fugiendum fertur subinde respiciens ad arcem Palladis subla- 70 tis manibus dixisse: ‘O Pallas, vrbium domina, quur tribus infaustissimis bestiis 71 delectaris, noctua, dracone et populo?’ Noctua quum sit auium inauspicatissima 72 tamen Palladi sacra est, quemadmodum et draconem habet pro gestamine; popu- 73 lus autem bellua est multorum capitum, pessimam gratiam referre solita optime 74 de se meritis, velut Socrati, Phocioni, Scipioni et aliis compluribus. 75 [1288] 10 Ad iuuenes quos habebat familiares dicere solet sibi gnaro iam 76 quantum inuidiae, metus, calumniae ac discriminis sit expectandum ad rempu- 77 blicam accedenti, si ex duobus alterum sit eligendum, citius in exitium iturum 78 quam ad suggestum aut tribunal. 79 [1289] 11 Quum exularet in Arcadia Pytheasque pro Macedonibus dixisset, 80 vt domum in quam lac venale importatur aliquid habere mali suspicamur, ita 81 ciuitatem esse morbidam, ad quam mitteretur Atheniensium legatio, Demo- 82 sthenes eam sententiam ita retorsit, vt lac pro sanitate aegrotantium importatur, 83 ita Athenienses pro salute ciuitatum adesse dicens. Id vbi resciuit populus Athe- 84 niensium, protinus illum ab exilio reuocarunt. 85 [1290] 12 Quum redeunti ab exilio nauis esset missa multique magistratus 86 ac ciues obuiam issent, sublatis in coelum manibus dixit sibi in patriam reditum 87 honorificentiorem contigisse quam Alcibiadi, quod ille coactis ciuibus redisset, 88 ipse persuasis.

~~69–70 sublatis B C: ac sublatis A. 77 exitium A–C: exilium D BAS, exsilium LB. 72 et A–C: om. D–LB.~~

[1287] exile (see Apophth. [1286]) when Alexander 69–71 Inter … populo Plut. Demosth. 26, 6. died and a Greek coalition started the 69 Populus nocentissima bestia*. Lamian War (323–322). Still exiled he sup- Inter fugiendum See Apophth. [1286]. ported the Athenians in persuading other 70 Pallas Plut., loc. cit.: Poliáv (epitheton of cities to defect (see Plut. Demosth. 27, 1–3). Athena). Exul in patriam pius*. 71 Noctua … inauspicatissima See Plin. Nat. X, Pytheasque See Apophth. [1279], n.l. 25. 34–35. 79–83 Pytheasque … dicens Plut. Demosth. 27, 72 draconem The sacred serpent which lived on 4–5. the Acropolis; see Hdt. VIII, 41; Aristoph. 80 lac venale Plut., loc. cit.: ∫neion … gála, i.e. Lys. 759; Plut. Them. 10, 1–2. ‘asses’ milk’, used as a medicine. (∫neiov 73 bellua … capitum Hor. Epist. I, 1, 76 (cf. confused with æniov?) Apophth. [789], n.ll. 490–491). 83–84 Id … reuocarunt Plut. Demosth. 27, 6. 74 Socrati … Scipioni Socrates and Phocion Id … Atheniensium Plut., loc. cit.: ˆEfˆ oﬁv were sentenced to death by their fellow citi- ™sqeìv ö t¬n Aqjnaíwnˆ d±mov … This refers to zens in 399 and 318 respectively. P. Cornelius Demosthenes’ anti-Macedonian activities in Scipio Africanus was compelled to leave general during his exile, see above, n.l. 179. Rome in 184. [1290] [1288] 85–88 Quum … persuasis Plut. Demosth. 27, 7. 75–78 Ad … tribunal Plut. Demosth. 26, 7. Cf. 85 Spontanea grata*. Ep. 3066, ll. 165–168 (from Piotr Tomicki). exilio See Apophth. [1286]. 75 Rempublicam fuge*. 87 Alcibiadi When Alcibiades returned to [1289] Athens in 407 he was a powerful comman- 79 Quum … Arcadia Demosthenes was an der. 370 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

89 [1291] 13 Posteaquam Demosthenes metu Antipatri profugisset in Calau- 90 riam insulam seque in Neptuni templo contineret, et Archias ex tragoediarum 91 histrione potens illi blandis sermonibus persuadere conaretur vt sese in Antipatri 92 fidem committeret, non modo nihil passurum mali, verumetiam amplissimis 93 muneribus honorandum, ‘In scena’ inquit ‘mihi nunquam placuisti histrio, neque 94 nunc persuadebis orator’. At vbi commotus Archias minaretur se detracturum 95 illum e templo, ‘Tandem’ inquit ‘oracula Macedonica aperuisti; nam prius his- 96 trionum more simulabas’. 97 [1292] 14 Fertur aliquando Corinthum nauigasse Demosthenem illectum 98 fama nobilissimi scorti Laidis, vt et ipse famoso amore potiretur. At quum illa 99 pro nocte stipularetur drachmarum decem millia, deterritus magnitudine precii 100 mutauit sententiam, dicens: Oûk âgoráhw tosoútou metano±sai, id est Non emo 101 tanti poenitere, significans inhonestae voluptati paratam esse comitem poeniten- 102 tiam. 103 [1293] 15 Celebre est Pytheae dictum orationes Demosthenis olere lucer- 104 nam, quod noctu scriberet meditareturque quae dicturus esset. In id quum alius 105 quispiam, qui ob furti suspitionem vulgo male audiebat, petulantius inueheretur, 106 ‘Scio’ inquit Demosthenes ‘nos tibi molestos esse, qui noctu lucernam accendi- 107 mus’. Fures enim amant tenebras. 108 [1294] 16 Idem aduersus Demadem clamantem ‘Demosthenes me corri- 109 gere vult, sus Mineruam’, ‘At ista’ inquit Demosthenes ‘Minerua anno superiore 110 in adulterio deprehensa fuit’. Adulterium obiecit Demadi, quum Mineruam poe- 111 tae faciant virginem.

~~97 Demosthenem illectum B C: Demosthenes 101 voluptati B C: voluptatis A. illectus A.~~

[1291] combines phrases from Macr. Sat. II, 2, 11 89–96 Posteaquam … simulabas Plut. Demosth. and Gell. I, 8, 3. Cf. Adag. 301 (Non est 29, 1–3 (summarized). cuiuslibet Corinthum appellere), ASD II, 1, 89 Posteaquam … profugisset In 322, after Anti- p. 408, ll. 32–37 (Gellius). pater defeated the Greeks at Crannon in 97 Magno empta voluptas*. Thessaly. [1293] 89–90 Calauriam insulam At the entrance of 103–104 Celebre … esset See Apophth. [1279]. the Saronic Gulf, near the coast of Argolis. 104–107 In … accendimus Plut. Mor. 803 C, 90 Neptuni templo The place where Demos- Praecepta gerendae reipublicae 7. thenes committed suicide. 106 Salse*. 90–91 Archias … potens Er. took this detail [1294] from Plut. Demosth. 28, 3. 108–110 Idem … fuit Plut. Mor. 803 D, Prae- 93 Acerbe*. cepta gerendae reipublicae 7. muneribus Not mentioned by Plutarch. 108 Acerbe*. 94–95 se … templo Detail added to the para- Demadem See Apophth. [1199], n.l. 636. phrased text by Er. 109 sus Mineruam Adag. 40 (Sus Mineruam), [1292] ASD II, 1, pp. 154–156, the anecdote on p. 97–101 Fertur … poenitere This apophthegm 156, ll. 258–262. APOPHTHEGMATVM LIBER IV 371

112 [1295] 17 Idem Atheniensibus flagitantibus vt consuleret obstitit dicens Oû 113 suntétagmai, id est Non sum coactus in ordinem, significans se non seruire populi 114 affectibus, sed suo arbitratu facere quod faciendum iudicasset. 115 [1296] 18 Ancilla quaedam depositi nomine pecuniam acceperat a duobus 116 hospitibus hac conditione, vt eam vtrisque simul redderet. Horum alter post tem- 117 pus aliquod lugubri veste et squalidus socii mortem simulans decepta muliere 118 nummos abstulit. Eo facto superuenit alter et depositum repetere coepit. Quum LB 229 mulier anxia de laqueo co|gitaret, Demosthenes ei patronus adfuit, qui vt in 120 aduocationem venit, sic aggressus est petitorem: ‘Mulier’ inquit ‘parata est depo- 121 siti fidem soluere, sed nisi socium adduxeris id facere non potest, quoniam, vt 122 ipse praedicas, haec dicta lex est, ne pecunia alteri sine altero numeretur’. Hoc 123 ingenio seruauit miseram elusitque nebulonum conspirationem, qui hoc egerant, 124 vt eanden pecuniam bis acciperent. 125 [1297] 19 Cuidam percontanti quid esset in eloquentia praecipuum 126 respondit ‘Hypocrisis’, hoc est ‘Actio’. Roganti quid proximum respondit ‘Actio’. 127 Roganti quid tertium nihil aliud respondit quam ‘Actio’, tantum tribuens pro- 128 nunciationi, vt in ea totum situm existimaret. Actio autem multa complectitur: 129 vocis moderationem, oculorum vigorem, vultus habitum et totius corporis ges- 130 tum. 131 [1298] 20 Quum Athenienses gestirent Harpalo ferre suppetias iamque in 132 Alexandrum armarentur, derepente apparuit Philoxenus, quem Alexander mariti- LB 230 mis negociis | praefecerat. Hic quum populus metu attonitus consilesceret, ‘Quid 134 facerent,’ inquit Demosthenes, ‘si solem videant, qui non possunt obtueri lucer- 135 nam?’ Ita populo temerarios motus exprobrauit. [B] 136 [1299] 21 Quibusdam arbitrantibus Demadem iam desiisse malum esse, 137 ‘Iam enim’ inquit ‘saturum videtis, veluti leones’. Erat pecuniarum auidus 138 Demades. Leones autem mitiores sunt saturi.

~~117 squalidus A: squallidus B C.~~

[1295] [1297] 112–113 Idem … ordinem Plut. Mor. 6 D, De 125–126 Cuidam … respondit ‘Actio’ Plut. Mor. liberis educandis 9. Cf. Apophth., LB IV, 247 845 B, Vitae decem oratorum. C, Pericles 24. 125 Actio totum*. 112 Fortiter*. [1298] 113–114 Non … iudicasset The apophthegm is 131–135 Quum … lucernam Plut. Mor. 531 A, De taken from a passage which deals with speak- vitioso pudore 5 (transl. ASD IV, 2, pp. ing extempore. The dictum means that 313–314, ll. 138–142). Demosthenes had not prepared himself for a 131 Harpalo See Apophth. [954], n.l. 199. speech. 132 Philoxenus See Apophth. [1010], n.l. 511. [1296] 134 Temeritas*. 115–122 Ancilla … numeretur Val. Max. VII, 3, [1299] ext. 5. 136–137 Quibusdam … leones Plut. Mor. 526 A, 115 Callide*. De cupiditate divitiarum 6 (transl. ASD IV, 2, Ancilla Cf. Val. Max. VII, 3, ext. 5, where pp. 254–255, ll. 124–126). Zempf emends ‘ancillae’ of the MS. tradition to 136 Demadem See Apophth. [1199], n.l. 636. ‘aniculae’, referring to Iulius Paris’ epitome. See 137–138 Erat … Demades See Apophth. [1199], his text, app. crit., and footnote ad loc., p. 561. ll. 636–637. 372 APOPHTHEGMATVM LIBER IV

139 [1300] 22 Quum a quodam conuitiis incesseretur, ‘Committor’ inquit ‘in 140 certamen, in quo qui superior euaserit inferior est, et qui vicerit victus est’. [1301] 23 Idem quum audiret oratorem quendam immodice vociferantem, ‘Non’ inquit ‘quod magnum est, bene est; sed quod bene est, magnum est’. Hoc et aliis asscribitur. Sunt qui et conuiuia prolixa ac plurimis instructa missibus existiment lauta.

[1300] 141 Vociferatio*. 139–140 Quum … victus est Stob. III, 19, 4: 142–143 Hoc … asscribitur Cf. LB IV, 344 Djmosqénjv loidorouménou tinòv aût¬ç “oû A–B, Zeno Cittieus 19 (Diog. Laert. VII, sugkatabaínw” e¤pen “eîv âg¬na, ên ˜ç ö 21). ™ttÉmenov toÕ nik¬ntóv êsti kreíttwn”; 143–144 Sunt … lauta Er. uses the same meta- Arsenius, Violetum, ed. Walz, p. 189. Eras- phor in his comment on Plut. Mor. 187 E–F, mus’ text does not have the equivalent of the Reg. et imp. apophth., Phocion 2 (see negation in the text in Stobaeus. Maybe Er. Apophth. [1185], ll. 547–549) in Lingua, ASD uses ‘committor’ in a modal way: “then I IV, 1A, p. 41, ll. 500–503: “Mire taxauit obi- would commit myself to …”. ter aliorum studium, qui magna sollicitudine 139 Grauiter*. meditantur vt quam copiosissima sit oratio. [1301] Qui mihi videntur non minus inepte facere 141–142 Idem … est Stob. III, 4, 49; Arsenius, quam qui solliciti sunt, non vt lautum, sed Violetum, ed. Walz, p. 189. vt longum sit conuiuium.” LIST OF ABBREVIATIONS

~~A. AUTHORS: ANTIQUITY – 16TH CENTURY~~

Ael. Claudius Aelianus Quaest. V. Quaestiones Veteris et Noui Epist. Epistulae et N.T. Testamenti Nat. an. De natura animalium Amm. Marc. Ammianus Marcellinus Var. hist. Varia historia Ammonio Andrea Ammonio Ael. Arist. Aelius Aristides Anacr. Anacreon Aeschin. Aeschines Andrel. Fausto Andrelini Aeschyl. Aeschylus Ecl. Eclogae Ag. Agamemnon Eleg. Elegiae Choeph. Choephori Liv. Liuia Eum. Eumenides Anth. Lat. Anthologia Latina Hic. Hicetides Anth. Pal. Anthologia Palatina Pers. Persae Anth. Plan. Anthologia Planudea Prom. Prometheus Aphth. Aphthonius Sept. Septem Prog. Progymnasmata Aesop. Aesopus Apollod. Apollodorus Agric. Rodolphus Agricola Apoll. Rhod. Apollonius Rhodius Anna Anna mater Apoll. Sid. Apollinaris Sidonius Alan. Alanus ab Insulis Epist. Epistolae De planct. Nat. De planctu Naturae Apost. Apostolius Byzantius Albert. M. Albertus Magnus App. Appianus Enarr. in Ioann. Enarrationes in Euange- Civ. Bella ciuilia lium Ioannis Apul. Apuleius Enarr. in Lc. Enarrationes in Euangelium Apol. Apologia Lucae De deo Socr. De deo Socratis Serm. Sermones de sanctis Flor. Florida Alciphr. Alciphro Met. Metamorphoses Alex. Aphr. Alexander Aphrodisiensis Arat. Aratus Fat. De fato Archil. Archilochus Ambr. Ambrosius Aristaen. Aristaenetus Enarr. in Ps. Enarrationes in Ps. Aristid. Aristides Expos. Lc. Expositio Euangelii secun- Aristoph. Aristophanes dum Lucam Ach. Acharnenses Explan. Ps. Explanatio Psalmorum 12 Av. Aues Expos. Ps. 118. Expositio Psalmi 118. Eccl. Ecclesiazusae Off. De officiis ministrorum Equ. Equites Serm. Sermo(∞nes∞) Lys. Lysistrata Spir. sanct. De Spiritu sancto Nub. Nubes Ambrosiaster Ambrosiaster Pax Pax Comm. Commentarius Plut. Plutus 374 LIST OF ABBREVIATIONS

Ran. Ranae Contra adv. Contra adversarium Legis Thesm. Thesmophoriazusae legis et proph. et Prophetarum Vesp. Vespae Contra duas ep. Contra duas epistulas Pela- Aristoph. Byz. Aristophanes Byzantinus Pelag. gianorum Aristot. Aristoteles Contra Faust. Contra Faustum Mani- An. De anima chaeum An. post. Analytica posteriora Contra lit. Petil. Contra litteras Petiliani An. pr. Analytica priora De adult. De adulterinis coniugiis Ath. pol. ˆAqjnaíwn politeía coniugiis Aud. De audibilibus De agone chr. De agone christiano Cael. De caelo De Gen. contra De Genesi contra Mani- Cat. Categoriae Man. chaeos Col. De coloribus De gratia et lib. De gratia et libero arbi- Div. De diuinatione arbitr. trio Eth. Eud. Ethica Eudemia De nat. boni De natura boni liber I Eth. Nic. Ethica Nicomachea De praed. sanct. De praedestinatione sancto- Gen. an. De generatione animalium rum Gen. corr. De generatione et corrup- De vera relig. De vera religione tione Doctr. chr. De doctrina christiana Hist. an. Historia animalium Enarr. in Ps. Enarrationes in Ps. Metaph. Metaphysica Ench. Enchiridion Meteor. Meteorologica Epist. Epistulae Mir. Mirabilia Expos. Gal. Epistolae ad Galatas expositio M. mor. Magna moralia Haer. De haeresibus, ad Quod- Mot. an. De motu animalium vultdeum Mund. De mundo Hom. Homiliae Oec. Oeconomica Locut. in Hept. Locutiones in Heptateuch- Part. an. De partibus animalium um Phgn. Physiognomonica Quaest. Ev. Quaestiones Euangeliorum Phys. Physica Quaest. in Hept. Quaestiones et locutiones in Poet. Poetica Heptateuchum Pol. Politica Retract. Retractationes Probl. Problemata Serm. Sermones Rhet. Rhetorica De serm. Dom. De sermone Domini in Rhet. Alex. Rhetorica ad Alexandrum monte Sens. De sensu Serm. de VT Sermones de Vetere Testa- Somn. De somno et vigilia mento Soph. el. Sophistici elenchi Serm. supp. Sermones supposititii Spir. De spiritu Tract. in Ioh. Tractatus in Ioh. Top. Topica Tract. in 1. Ioh. In epistolam Ioannis ad` Arnob. Arnobius Parthos Tractatus X Comm. in Ps. Commentarii in Ps. Trin. De trinitate Arr. Arrianus Auien. Auienus Arsen. Arsenius Progn. Prognostica Artemid. Artemidorus Aur. Vict. Aurelius Victor Ascl. (Apuleius ) Asclepius Auson. Ausonius Asconius Q. Asconius Pedianus Cent. nupt. Cento nuptialis Comm. in Cic. Commentarii in Cic. Cupid. cruc. Cupido cruciatus Athan. Athanasius De rosis De rosis nascentibus Athen. Athenaeus Ecl. Eclogae Athenag. Athenagoras Epigr. Epigrammata Aug. Aurelius Augustinus Epist. Epistulae Civ. De ciuitate Dei Mos. Mosella Collatio cum Collatio cum Maximino Precat. Precationes variae Maximino Arianorum episcopo [Auson.] [Ausonius] Conf. Confessiones Septem sap. sent. Septem sapientum sententiae Cons. evang. De consensu euangelistarum Babr. Babrius Contra Acad. Contra Academicos Balbi Girolamo Balbi LIST OF ABBREVIATIONS 375

Basil. Basilius Arch. Pro Archia poeta Ad adulesc. Ad adulescentes (Pròv toùv Att. Epistulae ad Atticum néouv) Balb. Pro L. Balbo Batr. Batrachomyomachia Brut. Brutus Bebel Heinrich Bebel Caec. Pro A. Caecina Prov. Prouerbia Germanica Cael. Pro M. Caelio Beda Beda Venerabilis Carm. Carminum fragmenta In Iac. etc. In epistolas VII catholicas Catil. In Catilinam In Lc. expos. In Lucae Euangelium expo- Cato Cato maior de senectute sitio Cluent. Pro A. Cluentio In Mc. expos. In Marci Euangelium expo- Deiot. Pro rege Deiotaro sitio De or. De oratore In Mt. expos. In Matthaei Euangelium Div. De diuinatione expositio Div. in Caec. Diuinatio in Q. Caecilium Hom. Ev. Homeliae Euangelii Dom. De domo sua Vita Cuth. Vita Cuthberti Fam. Epistulae ad familiares Bernardus Bernardus Claraeuallensis Fat. De fato In laud. Virg. In laudibus Virginis Matris Fin. De finibus In adv. Dom. Sermo in aduentu Domini Flacc. Pro L. Valerio Flacco In Vigil. Apost. Sermo in Vigilia Apostolorum Font. Pro M. Fonteio Petri et Pauli Har. De haruspicum responsis Bocc. Giovanni Boccaccio Inv. De inuentione Ecl. Eclogae Lael. Laelius de amicitia Boeth. Boethius Leg. De legibus Consol. Consolatio philosophiae Leg. agr. De lege agraria Brant Sebastian Brant Lig. Pro Q. Ligario Budaeus Guilelmus Budaeus Manil. Pro lege Manilia Annot. in Annotationes in Pandectas Marc. Pro M. Marcello Pandectas Mil. Pro T. Annio Milone Caes. C. Iulius Caesar Mur. Pro L. Murena Civ. De bello ciuili Nat. De natura deorum Gall. De bello Gallico Off. De officiis Callim. Callimachus Opt. gen. De optimo genere oratorum Callisth. Callisthenes Or. Orator Calp. Sic. Calpurnius Siculus Parad. Paradoxa Stoicorum Carrensis V. Hugo de Sancto Caro Part. Partitiones oratoriae Cass. Dio Cassius Dio Phil. In M. Antonium oratio Cassian. Iohannes Cassianus Philippica Cassiod. Cassiodorus Phil. frg. Librorum philosophicorum Expos. in Ps. Expositio in Ps. fragmenta Inst. Institutiones Pis. In L. Pisonem Cato Cato Planc. Pro Cn. Plancio Agr. De agricultura P. red. ad Quir. Oratio post reditum ad Dist. Disticha Quirites Catull. Catullus P. red. in sen. Oratio post reditum in Cels. Celsus senatu Cens. Censorinus Prov. De prouinciis consularibus Charis. Charisius, Ars grammatica Q. Rosc. Pro Q. Roscio comoedo Chrys. Iohannes Chrysostomus Quinct. Pro Quinctio Hom. Homiliae Rab. perd. Pro C. Rabirio perduellionis Cic. Cicero reo Ac. 1 Lucullus sius Academicorum Rab. Post. Pro C. Rabirio Postumo priorum libri Rep. De re publica Ac. 2 Academicorum posteriorum Scaur. Pro M. Aemilio Scauro libri Sest. Pro P. Sestio Ad Brut. Epistulae ad Brutum S. Rosc. Pro Sexto Roscio Amerino Ad Q. fr. Epist. ad Quintum fratrem Sull. Pro P. Sulla Arat. Aratea Tim. Timaeus 376 LIST OF ABBREVIATIONS

Top. Topica Diogen. Vind. Diogenianus Vindobonensis Tull. Pro M. Tullio Diog. Laert. Diogenes Laertius Tusc. Tusculanae disputationes Diom. Diomedes, Ars grammatica Vatin. In P. Vatinium testem Dion. Antioch. Dionysius Antiochenus interrogatio Dion. Hal. Dionysius Halicarnassensis Verr. 1, 2 In Verrem actio 1, 2 Ant. Antiquitates Romanae Claud. Claudius Claudianus Comp. De compositione verborum Bell. Gild. De bello Gildonico Rhet. Ars rhetorica Carm. min. Carmina minora Dion. Per. Dionysius Periegetes IV. cons. Hon. De quarto consulatu Dion. Thrax Dionysius Thrax Honorii Diosc. Dioscurides Cons. Stil. De consulatu Stilichonis Don. Aelius Donatus De rapt. Pros. De raptu Proserpinae Comm. in Ter. Commentum Terenti Epith. Epithalamium de nuptiis Dracont. Dracontius Honorii Laud. De laudibus Dei Fescen. Fescennina de nuptiis Eleg. in Maec. Elegiae in Maecenatem Honorii Enn. Ennius In Eutr. In Eutropium Ann. Annalium fragmenta In Ruf. In Rufinum Sat. Saturarum fragmenta Paneg. M. Panegyricus Mallii Scaen. Fragmenta scaenica Theod. Theodori Eob. Hess. Helius Eobanus Hessus Paneg. Prob. Panegyricus Probini et Bon. val. Bonae valetudinis Olybrii conseruandae rationes Clearch. Clearchus aliquot Clem. Al. Clemens Alexandrinus Enc. nupt. Encomium nuptiale Adumb. in 1. Adumbrationes in epistolas Her. Heroidum libri tres Petr. canonicas Her. chr. Heroidum christianarum Strom. Stromateis epistolae Clitarch. Clitarchus Nor. Vrbs Noriberga Cod. Iust. Codex Iustinianus Vict. Chr. Victoria Christi ab inferis Colum. Columella Epic. Epicurus Complut. Biblia polyglotta Epicharm. Epicharmus Complutensis Epict. Epictetus Cornut. Cornutus Eratosth. Eratosthenes Nat. deor. De natura deorum Etym. Gud. Etymologicum Gudianum Cratin. Cratinus Etym. mag. Etymologicum magnum Curt. Q. Curtius Rufus Eudem. Eudemus, Dictiones Cypr. Cyprianus rhetoricae De zelo De zelo et liuore Eun. Eunapius Dom. orat. De dominica oratione Eur. Euripides Epist. Epistulae Alc. Alcestis Fort. Ad Fortunatum Andr. Andromache Quir. Ad Quirinum Bacch. Bacchae Cyrillus Cyrillus Alexandrinus Cycl. Cyclops Comm. in Ioh. Commentarius in Euange- El. Electra lium Ioannis Hec. Hecuba Explan. in Lc. Explanatio in Euangelium Hel. Helena Lucae Heraclid. Heraclidae Demetr. Demetrius Herc. Hercules De eloc. De elocutione Hipp. Hippolytus Democr. Democritus Ion Ion Demosth. Demosthenes Iph. A. Iphigenia Aulidensis Dicaearch. Dicaearchus Iph. T. Iphigenia Taurica Dig. Digesta Med. Medea Dinarch. Dinarchus Or. Orestes Dio Chrys. Dio Chrysostomus Phoen. Phoenissae Diod. Diodorus Siculus Rhes. Rhesus Diogen. Diogenianus Suppl. Supplices LIST OF ABBREVIATIONS 377

Tro. Troades Theog. Theogonia Eus. Eusebius Hesych. Hesychius Comm. in Ps. Commentarii in Ps. Hier. Hieronymus H.E. Historia Ecclesiastica Adv. Helv. De perpetua virginitate Eust. Eustathius beatae Mariae aduersus Comm. ad Commentarii ad Homeri Heluidium Hom. Il. Iliadem pertinentes Adv. Iov. Aduersus Iouinianum Eutr. Eutropius Apolog. c. Ruf. Apologia contra Rufinum Faber Iacobus Faber Stapulensis Chron. Chronicon Fest. Festus Comm. in Ez. Commentarii in Firm. Firmicus Maternus Ezechielem Flor. Florus Comm. in Gal. Commentarii in Epistolam Front. Fronto ad Galatas Frontin. Frontinus Comm. in Ir. Commentarii in Ieremiam Strat. Strategemata Comm. in Is. Commentarii in Isaiam Fulg. Myth. Fulgentius, Mythologiae Comm. in Mt. Commentarii in Matthaeum Gal. Galenus Comm. in Tit. Commentarii in Epistolam De nat. facult. De naturalibus facultatibus ad Titum De temperam. De temperamentis Comm. in Commentarii in Prophetas In Hippocr. Commentarius in Hippo- proph. min. minores Aphor. cratis Aphorismos Comm. in Ps. Commentarioli in Ps. Protr. Protrepticus Contra Joh. Contra Johannem Hieroso- Gell. Aulus Gellius Hierosol. lymitanum Geop. Geoponica De vir. ill. De viris illustribus Gerald. Antonio Geraldini Dialog. adv. Pelag.Dialogus aduersus Ecl. Eclogae Pelagianos Glossa Glossa ordinaria Epist. Epistulae Greg. Cypr. Gregorius Cyprius Epist. adv. Ruf. Epistula aduersus Rufinum Greg. M. Gregorius Magnus Hebr. quaest. Hebraicae quaestiones in Hom. in Ev. Homiliae in Euangelia libro Geneseos Mor. Moralia in Iob Interpret. Hebr. Liber interpretationis Greg. Naz. Gregorius Nazianzenus nom. Hebraicorum nominum Carm. Carmina Paralip. Paralipomenon liber Epist. Epistulae Praef. in Iob Praefatio in librum Iob Or. Orationes Quaest. Hebr. Quaestiones Hebraicae Greg. Nyss. Gregorius Nyssenus Sit. et nom. loc. De situ et nominibus Greg. Tur. Gregorius Turonensis Hebr. locorum Hebraicorum Harpocrat. Harpocratio Tract. in Mc. Tractatus in Marci Haymo Haymo Autissidorensis Euangelium Expl. in Ps. Explanatio in Ps. Tract. in Ps. Tractatus in librum Exp. in epist. In diui Pauli Epistolas Psalmorum Pauli Expositio Hil. Hilarius Hdt. Herodotus In Gen. In Genesin Hecat. Hecataeus In Mt. In Matthaeum Hegesandr. Hegesander Tract. in Ps. Tractatus in Ps. Hegius Alexander Hegius Trin. De trinitate Heraclit. Heraclitus Hippocr. Hippocrates Heracl. Pont. Heraclides Ponticus Hist. Aug. Scriptores historiae Augustae Hermans Willem Hermans Hom. Homerus Hollandia Prosopopoeia Hollandie Hymn. Hom. Hymni Homerici Sylv. Sylua odarum Il. Ilias Hermipp. Hermippus Od. Odyssea Hermog. Hermogenes Honor. Aug. Honorius Augustodunensis Progym. Progymnasmata Sig. Sigillum Beatae Mariae Herm. Trismeg. Hermes Trismegistus Hor. Horatius Herodian. Herodianus Ars Ars poetica Hes. Hesiodus Carm. Carmina Erg. ‰Erga kaì ™mérai Carm. saec. Carmen saeculare 378 LIST OF ABBREVIATIONS

Epist. Epistulae Calumn. Calumniae non temere Epod. Epodi credendum Serm. Sermones Catapl. Cataplus siue Tyrannus Hrabanus Hrabanus Maurus V. Char. Charidemus Rabanus Maurus Conuiv. Conuiuium Hugo Hugo de Sancto Caro (∞Car- Dear. iud. Dearum iudicium (= Dial. rensis) mort. xx) Hyg. Hyginus De merc. cond. De mercede conductis Astr. Astronomica Demon. Demonax Fab. Fabulae Demosth. encom. Demosthenis encomium Hyp. Hyperides Deor. conc. Deorum concilium Iambl. Iamblichus Deor. dial. Deorum dialogi Innoc. Innocentius III De sacr. De sacrificiis Miseria De miseria condicionis Dial. mar. Dialogi marini humane Dial. mer. Dialogi meretricii Inst. Institutiones Dial. mort. Dialogi mortuorum Ioann. Sec. Ioannes Secundus Dips. Dipsades Epigr. Epigrammata Electr. Electrum Fun. Funera Epigr. Epigrammata Od. Odae Epist. Sat. Epistulae Saturnales Iord. Iordanes Eun. Eunuchus Ios. Iosephus Fug. Fugitiui Ant. Iud. Antiquitates Iudaicae Gall. Gallus Bell. Bellum Iudaicum Halc. Halcyon Iren. Irenaeus Herc. Hercules Haer. Aduersus haereses Herm. Hermotimus Isid. Isidorus Hist. conscr. Quomodo historia conscri- Orig. Origines benda sit Quaest. Quaestiones in Vetus Icar. Icaromenippus Testamentum Imag. Imagines Isocr. Isocrates Iup. confut. Iuppiter confutatus Iul. Iulianus Iup. trag. Iuppiter tragoedus Epist. Epistulae Lex. Lexiphanes Misopog. Misopogon Luctu De luctu Or. Orationes Menippus Menippus siue Necyomantia Iust. Iustinus Nauig. Nauigium Iuuenc. Iuuencus Nigr. Nigrinus Iuv. Iuuenalis Paras. De parasito Lact. Lactantius Patr. laud. Patriae laudatio Inst. Institutiones diuinae Peregr. De morte Peregrini Epit. Inst. Epitome Diuinarum Phal. I, II Phalaris I, II Institutionum Philopatr. Philopatris Leg. aurea Iacobus de Voragine, Legenda Philops. Philopseudes aurea Pisc. Piscator Leg. XII Tab. Leges XII Tabularum Pro imag. Pro imaginibus Libanius Libanius Prom. Prometheus Progym. Progymnasmata Prom. es Prometheus es in verbis Liv. Liuius Pseudol. Pseudologista Lucan. Lucanus Rhet. praec. Rhetorum praeceptor Lucian. Lucianus Salt. Saltatio Adv. indoct. Aduersus indoctum Sat. Saturnalia Alex. Alexander Somn. Somnium siue vita Luciani Am. Amores Tim. Timon Anach. Anacharsis Tox. Toxaris Apol. Apologia Tyrann. Tyrannicida Asin. Asinus Ver. hist. Verae historiae Astr. De astrologia Vit. auct. Vitarum auctio Bacch. Bacchus Lucil. Lucilius Bis accus. Bis accusatus Lucr. Lucretius LIST OF ABBREVIATIONS 379

Lycophr. Lycophron Alex. Alexipharmaca Lycurg. Lycurgus Ther. Theriaca Lyd. Ioannes Laurentius Lydus Nicom. Nicomachus Mag. De magistratibus Non. Nonius Marcellus Mens. De mensibus Nonn. Nonnus Lyra(∞nus∞) Nicolaus de Lyra Dion. Dionysiaca Lys. Lysias Exp. in Greg. Expositio in Gregorium LXX Septuaginta Naz. Nazianzenum Macar. Macarius Oppian. Oppianus Macr. Macrobius Hal. Halieutica Sat. Saturnalia Orib. Oribasius Somn. Commentarius in Ciceronis Orig. Origenes somnium Scipionis Comm. Commentarius Manil. Manilius Contra Cels. Contra Celsum Mantuan. Baptista Mantuanus Comm. in Rom. Commentarius in Rom. Ad Falc. Epigrammata ad Falconem De princ. De principiis Calam. De calamitatibus Hom. Homiliae temporum Sel. Selecta Contra poet. Contra poetas impudice Tract. in Ct. Tractatus in Ct. loquentes Oros. Orosius De cont. morte De contemnenda morte Orph. [Orpheus] Dion. Areop. Dionysius Areopagites Arg. Argonautica Ecl. Eclogae Hymn. Hymni Ioann. Bapt. In laudem Ioannis Or. Sib. Oracula Sibyllina Baptistae Ov. Ouidius Parthen. Mar. Parthenice Mariana Am. Amores Parthen. sec. Parthenice secunda Ars Ars amatoria Mart. Cap. Martianus Capella Epist. Sapph. Epistula Sapphus Martial. Martialis Fast. Fasti Marull. Michael Marullus Her. Heroides Epigr. Epigrammata Ib. Ibis Hymn. nat. Hymni naturales Met. Metamorphoses Mar. Vict. Marius Victorinus Pont. Ex Ponto M. Aur. Marcus Aurelius Rem. Remedia amoris Max. Conf. Maximus Confessor Trist. Tristia Loci comm. Loci communes Paneg. Lat. Panegyrici Latini Max. Tyr. Maximus Tyrius Paschasius Paschasius Radbertus Diss. Dissertationes XLI Radbertus Maximian. Maximianus Epist. Epistulae Eleg. Elegiae Paul. Fest. Paulus Diaconus, Epitoma Mela Pomponius Mela Festi Menandr. Menander Paul. Nol. Paulinus Nolanus Citharist. Citharista Paus. Pausanias Epitr. Epitrepontes Pers. Persius Monost. Monosticha Petrarca Francesco Petrarca Mimn. Mimnermus Ecl. Eclogae Min. Fel. Minucius Felix Rem. De remediis vtriusque Mon. Anc. Monumentum Ancyranum fortunae More Thomas More Petron. Petronius Mosch. Moschus Petrus Comestor Petrus Comestor Mutian. Conradus Mutianus Rufus Hist. schol., Historia scholastica, Epist. Epistulae In Ev. In Euangelia Mutius Macarius Mutius Petr. Lomb. Petus Lombardus Triumph. De triumpho Christi Sent. Sententiarum libri IV. Nem. Nemesianus Phaedr. Phaedrus Nep. Cornelius Nepos Fab. Aes. Fabulae Aesopiae Ages. Agesilaus Philo Philo Alc. Alcibiades Leg. alleg. Legum allegoriae Nicandr. Nicander Philostr. Philostratus 380 LIST OF ABBREVIATIONS

Imag. Imagines Cas. Casina Vit. Apollon. Vita Apollonii Cist. Cistellaria Vit. soph. Vitae sophistarum Curc. Curculio Phot. Photius Epid. Epidicus Bibl. Bibliotheca Men. Menaechmi Lex. Lexicon Merc. Mercator Pind. Pindarus Mil. Miles Isthm. Isthmia Most. Mostellaria Nem. Nemea Persa Persa Olymp. Olympia Poen. Poenulus Pyth. Pythia Pseud. Pseudolus Plat. Plato Rud. Rudens Alc. 1, 2 Alcibiades 1, 2 Stich. Stichus Apol. Apologia Trin. Trinummus Ax. Axiochus Truc. Truculentus Charm. Charmides Vid. Vidularia Clit. Clitophon Plin. Plinius (∞maior et minor) Crat. Cratylus Epist. Epistulae (Plin. minor) Crit. Critias Nat. Naturalis historia (Plin. Crito Crito maior) Def. Definitiones Paneg. Panegyricus (Plin. minor) Dem. Demodocus Plot. Plotinus Epin. Epinomis Plut. Plutarchus Epist. Epistulae Aem. Aemilius Paul(∞l)us Erast. Erastai Ages. Agesilaus Eryx. Eryxias Agis Agis Euthyd. Euthydemus Alcib. Alcibiades Euthyphr. Euthyphro Alex. Alexander Gorg. Gorgias Anton. Antonius Hipparch. Hipparchus Aristid. Aristides Hipp. mai. Hippias maior Artax. Artaxerxes Hipp. min. Hippias minor Brut. Brutus Ion Ion C. Gracch. Caius Gracchus Lach. Laches Cat. Mai. Cato Maior Leg. Leges Cato min. Cato minor Lys. Lysis Cic. Cicero Men. Meno Cleom. Cleomenes Menex. Menexenus Coriol. Coriolanus Min. Minos Demetr. Demetrius Parm. Parmenides Fab. Max. Fabius Maximus Phaed. Phaedo Lyc. Lycurgus Phaedr. Phaedrus Lys. Lysander Phil. Philebus Mar. Marius Polit. Politicus Mor. Moralia Prot. Protagoras Nic. Nicias Rep. De re publica Paroem. Paroemiae Sis. Sisyphus Pel. Pelopidas Soph. Sophistes Per. Pericles Symp. Symposium Pomp. Pompeius Thg. Theages Prov. Alex. Prouerbia Alexandrinorum Tht. Theaetetus Publ. Publicola Tim. Timaeus Pyrrh. Pyrrhus Plaut. Plautus Rom. Romulus Amph. Amphitruo Sert. Sertorius Asin. Asinaria Sol. Solon Aul. Aulularia Them. Themistocles Bacch. Bacchides Thes. Theseus Capt. Captiui Timol. Timoleon LIST OF ABBREVIATIONS 381

Tit. Titus Quinctius Flamininus Epist. Epistulae Vit. Vitae Ps. Iuuenc. Pseudo-Iuuencus Poliz. Angelo Poliziano Triumph. Triumphus Christi heroicus Amor fug. Moschi Amor fugitiuus Ps. Neckam Pseudo-Neckam (∞Roger de Eleg. Elegiae Caen) Epigr. Epigrammata Latina Vita monach. De vita monachorum (De Epist. Epistolae contemptu mundi) Sylv. Syluae Ps. Ov. Pseudo-Ouidius Poll. Pollux Epic. Drusi Epicedion Drusi (Consolatio Polyb. Polybius ad Liuiam) Pomp. Trog. Pompeius Trogus Ps. Philo Pseudo-Philo Porph. Porphyrius Ps. Phocyl. Pseudo-Phocylides Quaest. Hom. Quaestiones Homericae Ps. Pythag. Pseudo-Pythagoras Vit. Pyth. Vita Pythagorae Ps. Sall. Pseudo-Sallustius Posid. Posidonius In Cic. In Ciceronem Priap. Priapea Ps. Sen. Pseudo-Seneca Prisc. Priscianus De mor. De moribus Ars gramm. Ars grammatica Ptol. Claudius Ptolemaeus Praeexercit. Praeexercitamenta Cosm. Cosmographia Prob. M. Valerius Probus Geogr. Geographia Procl. Proclus Quadr. Quadripartitum Procop. Procopius Ptol. Euerg. Ptolemaeus Euergetes Prop. Propertius Publil. Syr. Publilius Syrus Prud. Prudentius Quint. Quintilianus Amart. Amartigenia Decl. Declamationes Apoth. Apotheosis Inst. Institutio oratoria Cath. Cathemerinon Rabanus Maurus Rabanus Maurus Contra Symm. Contra Symmachum Comm. in Mt. Commentaria in Mt. Epilog. Epilogus Rhet. Her. Rhetorica ad Herennium Perist. Peristefanon Rufin. Rufinus Praef. Praefatio In symb. Expositio in symbolum Psychom. Psychomachia apostolorum Tit. hist. Tituli historiarum Sabell. Marcantonio Sabellico Ps. Acro Pseudo-Acro In natal. In natalem diem diuae Scholia in Scholia in Horatium virginis Mariae Horatium Sall. Sallustius Ps. Aristot. Pseudo-Aristoteles Cat. Coniuratio Catilinae Ps. Ascon. Pseudo-Asconius Epist. ad Caes. Epistulae ad Caesarem Ps. Aug. Pseudo-Augustinus Hist. frg. Historiarum fragmenta Ps. Auson. Pseudo-Ausonius Iug. Bellum Iugurthinum Sept. sap. Ludus septem sapientum Sapph. Sappho Ps. Babr. Pseudo-Babrius Scol. anon. Scolia anonyma Tetrast. Tetrasticha Sedul. Caelius Sedulius Ps. Beda Pseudo-Beda Venerabilis Pasch. Paschale carmen Ps. Chrys. Pseudo-Ioannes Chrysosto- Sen. Seneca (∞maior) mus Contr. Controuersiae Ps. Clem. Pseudo-Clemens Suas. Suasoriae Ps. Dion. Areop. Pseudo-Dionysius Areopagita Sen. Seneca (∞minor) Epist. Epistulae Ag. Agamemnon Hier. De caelesti hierarchia Apocol. Apocolocyntosis Ps. Diosc. Pseudo-Dioscurides Benef. De beneficiis Alexiph. Alexipharmaca Brev. vit. De breuitate vitae Ps. Eratosth. Pseudo-Eratosthenes Clem. De clementia Catast. Catasterismi Dial. Dialogi Ps. Hier. Pseudo-Hieronymus Epist. Epistulae ad Lucilium Brev. in Ps. Breuiarium in Ps. Herc. f. Hercules furens Comm. in Mc. Commentarius in Euange- Herc. Oet. Hercules Oetaeus lium secundum Marcum Med. Medea 382 LIST OF ABBREVIATIONS

Nat. Naturales quaestiones Syrian. Syrianus Oed. Oedipus In Hermog. In Hermogenem commen- Phaedr. Phaedra taria Phoen. Phoenissae Tac. Tacitus Thy. Thyestes Agr. Agricola Tro. Troades Ann. Annales Serv. Seruius Dial. or. Dialogus de oratoribus Comm. Aen. Commentarius in Vergilii Germ. Germania Aeneida Hist. Historiae Comm. Ecl. Commentarius in Vergilii Tat. Tatianus Eclogas Ter. Terentius Comm. Georg. Commentarius in Vergilii Ad. Adelphoe Georgica Andr. Andria Sext. Emp. Sextus Empiricus Eun. Eunuchus Sidon. Sidonius Apollinaris Heaut. Heautontimorumenos Sil. Silius Italicus Hec. Hecyra Socr. Socrates, Hist. eccles. Phorm. Phormio Sol. Solon Tert. Tertullianus Solin. Solinus Adv. Iud. Aduersus Iudaeos Soph. Sophocles Adv. Marcion. Aduersus Marcionem Ai. Aias Adv. Praxean Aduersus Praxean Ant. Antigone Adv. Val. Aduersus Valentinianos El. Electra De praescr. De praescriptione Ichn. Ichneutae haer. haereticorum Oed. Col. Oedipus Coloneus De pud. De pudicitia Oed. T. Oedipus Tyrannus De resurr. De resurrectione carnis Phil. Philoctetes De spect. De spectaculis Trach. Trachiniae Themist. Themistius Stat. Statius Theocr. Theocritus Ach. Achilleis Theodrt. Theodoretus Silv. Siluae Comm. in Ep. Commentarius in omnes Theb. Thebais ad Hebr. sancti Pauli Epistolas Steph. Byz. Stephanus Byzantius Thgn. Theognis Stob. Stobaeus Theophyl. Theophylactus Strab. Strabo Enarr. Enarractiones Stun. Iacobus Lopis Stunica Expos. in Expositio in Epistulam 1.(2.) Er. blasph. et Erasmi Roterodami blas- 1.(2.)Cor. ad Corinthios imp. phemiae et impietates Expos. in Hebr. Expositio in epistolam ad Suet. Suetonius Hebraeos Aug. Augustus Thomas a Kempis Caes. Caesar Imit. De imitatione Christi Cal. Caligula Thomas Aquinas Thomas Aquinas Claud. Claudius Expos. in Hebr. Expositio in omnes S. Pauli Dom. Domitianus etc. epistolas Galb. Galba In Ioann. In Ioannem Euangelistam Gram. De grammaticis expositio Ner. Nero ScG Summa contra Gentiles Oth. Otho Summa Summa theologiae Tib. Tiberius Thphr. Theophrastus Tit. Titus Caus. plant. De causis plantarum Vesp. Vespasianus Char. Characteres Vit. Vitellius Hist. plant. Historia plantarum Suid. Suidas or Suda Thuc. Thucydides Symm. Symmachus Tib. Tibullus Synes. Synesius Cyrenaeus Tzetz. Tzetzes Calv. Caluitii encomium Anteh. Antehomerica Epist. Epistulae Chil. Chiliades LIST OF ABBREVIATIONS 383

Posth. Posthomerica Georg. Georgica Val. Fl. Valerius Flaccus Mor. Moretum Val. Max. Valerius Maximus Vitr. Vitruuius Valla Laurentius Valla Vlp. Vlpianus (∞Vlpiani regulae) Annot. Annotationes in Nouum Walter Walter von Châtillon Testamentum Alex. Alexandreis Eleg. Elegantiae linguae Xen. Xenophon Latinae Ages. Agesilaus Varro Varro An. Anabasis Ling. Lat. De lingua Latina Apol. Apologia Men. Menippeae Ath. pol. Atheniensium politeia Rust. Res rusticae Cyn. Cynegeticus Varro At. Varro Atacinus Cyr. Cyropaedia Fr. Fragmenta Equ. De equitandi ratione Veg. Vegetius Hell. Hellenica Mil. De re militari Hier. Hiero Vell. Pat. Velleius Paterculus Hipp. Hipparchicus Ven. Fort. Venantius Fortunatus Lac. pol. Lacedaemoniorum politeia Verg. Vergilius Mem. Memorabilia Aen. Aeneis Oec. Oeconomicus Aet. Aetna Symp. Symposium Cat. Catalepton Vect. De vectigalibus Cir. Ciris Zenob. Zenobius Cul. Culex Zon. Zonaras Ecl. Eclogae Zos. Zosimus 384 LIST OF ABBREVIATIONS

~~B. BIBLE~~

1. Vetus Testamentum Zph. Zephania Hgg. Haggaeus Gn. Genesis Zch. Zacharias Ex. Exodus Ml. Malachias Lv. Leuiticus Idth. Iudith Nu. Numeri Sap. Sapientia Salomonis Dt. Deuteronomium Tob. Tobias Ios. Iosue Sir. Iesus Sirach Iudic. Iudices Bar. Baruch Rth. Ruth 1., 2., 3., 4. Mcc. 1., 2., 3., 4. Macchabaei 1., 2. Sm. 1., 2. Samuel 1., 2. Rg. 1., 2. Reges 2. Nouum Testamentum 1., 2. Chr. 1., 2. Chronici Esr. Esra Mt. Matthaeus Neh. Nehemia Mc. Marcus Esth. Esther Lc. Lucas Iob Iob Ioh. Iohannes Ps. Psalmi Act. Acta Apostolorum Prv. Prouerbia Rom. Ad Romanos Eccl. Ecclesiastes 1., 2. Cor. 1., 2. Ad Corinthios Ct. Canticum Canticorum Gal. Ad Galatas Is. Isaias Eph. Ad Ephesios Ir. Ieremias Phil. Ad Philippenses Thr. Threni Ieremiae Col. Ad Colossenses Ez. Ezechiel 1., 2. Thess. 1., 2. Ad Thessalonicenses Dn. Daniel 1., 2. Tim. 1., 2. Ad Timotheum Hos. Hoseas Tit. Ad Titum Ioel Ioel Phm. Ad Philemonem Am. Amos Hebr. Ad Hebraeos Ob. Obadia Iac. Iacobi Epistola Ion. Ionas 1., 2. Petr. Petri Epistola 1., 2. Mch. Michaeas 1., 2., 3. Ioh. Iohannis Epistola 1., 2., 3. Nah. Nahum Iud. Iudae Epistola Hab. Habacuc Ap. Ioh. Apocalypsis Iohannis LIST OF ABBREVIATIONS 385

~~C. WORKS OF ERASMUS~~

Act. Acad. Lov. c. Luth. Acta Academiae Louaniensis contra Lutherum (Ferguson, pp. 316–328) Adag. Adagiorum Chiliades (LB II; ASD II,1 [Adag. 1–500], ASD II,2 [Adag. 501– 1000], ASD II,4 [Adag. 1501–2000], II,5 [Adag. 2001– 2500], II,6 [Adag. 2501–3000], II,7 [Adag. 3001– 3500], II, 8 [Adag. 3501–4151]) Admon. adv. mendac. Admonitio aduersus mendacium et obtrectationem (LB X, 1683–1692) Annot. in NT Annotationes in Nouum Testamentum (LB VI∞; ASD VI, 5 [Annot. in Mt.–Lc.]; ASD VI, 6 [Annot. in Ioh.–Act.]; ASD VI, 8 [Annot. in 1.2. Cor.]; ASD VI, 9 [Annot. in Gal.–2.Thess.]) Antibarb. Antibarbari (LB X, 1691–1744; ASD I,1, pp. 35–138) Apolog. ad Fabr. Stap. Apologia ad Iacobum Fabrum Stapulensem (LB IX, 17–66; ASD IX, 3) Apolog. ad Prodr. Stun. Apologia ad Prodromon Stunicae (LB IX, 375–381) Apolog. ad Sanct. Caranz. Apologia ad Sanctium Caranzam (LB IX, 401–432) Apolog. ad Stun. Concl. Apologia ad Stunicae Conclusiones (LB IX, 383–392) Apolog. adv. debacch. Petr. Sutor. Apologia aduersus debacchationes Petri Sutoris (LB IX, 737–812) Apolog. adv. monach. hisp. Apologia aduersus monachos quosdam hispanos (LB IX, 1015–1094) Apolog. adv. rhaps. Alb. Pii Apologia aduersus rhapsodias Alberti Pii (LB IX, 1123–1196) Apolog. adv. Stun. Blasph. et imp. Apologia aduersus libellum Stunicae cui titulum fecit Blasphemiae et impietates Erasmi (LB IX, 355–375) Apolog. c. Iac. Latomi dialog. Apologia contra Iacobi Latomi dialogum de tribus linguis (LB IX, 79–106) Apolog. de In princip. erat sermo Apologia de In principio erat sermo (LB IX, 111–122) Apolog. de loco Omn. resurg. Apologia de loco Omnes quidem resurgemus (LB IX, 433–442) Apolog. pro declam. laud. matrim. Apologia pro declamatione de laude matrimonii (LB IX, 105–112) Apolog. resp. Iac. Lop. Stun. Apologia respondens ad ea quae Iac. Lopis Stunica taxauerat in prima duntaxat Noui Testamenti aeditione (LB IX, 283–356; ASD IX,2) Apolog. resp. inuect. Ed. Lei Apologia qua respondet duabus inuectiuis Eduardi Lei (Ferguson, pp. 236–303; ASD IX,4, pp. 23–70) Apophth. Apophthegmata (LB IV, 85–380; ASD IV,4: Apophth. I–IV) Axiom. pro causa Luth. Axiomata pro causa Martini Lutheri (Ferguson, pp. 336–337) Capita Capita argumentorum contra morosos quosdam ac indoctos. (LB VI, **3v°–***4r°∞) Carm. Carmina (LB I, II, III/1, III/2, IV, V, VIII passim; ASD I,7) Carm. de senect. Carmen de senectute (= Carmen alpestre; LB IV, 755–758; ASD I,7, Carm. 2) 386 LIST OF ABBREVIATIONS

Cat. lucubr. Catalogus lucubrationum omnium (LB I init.; Ep. I) Cato Disticha Catonis Chonr. Nastad. dial. Chonradi Nastadiensis dialogus bilinguium ac trilinguium (Ferguson, pp. 205–224) Ciceron. Dialogus Ciceronianus (LB I, 969–1026; ASD I,2, pp. 599–710) De ciuil. De ciuilitate morum puerilium (LB I, 1029–1044) Coll. Colloquia (LB I, 625–908; ASD I,3) Collect. Collectanea adagiorum Comm. in hymn. Prud. Commentarius in duos hymnos Prudentii (LB V, 1337–1358) Comm. in Ov. Commentarius in Nucem Ouidii (LB I, 1187–1210; ASD I,1, pp. 145–174) Comp. rhet. Compendium rhetorices (Allen X, App. 22) Conc. de puero Iesu Concio de puero Iesu (LB V, 599–610) Confl. Thal. et Barbar. Conflictus Thaliae et Barbariei (LB I, 889–894) De conscr. ep. De conscribendis epistolis (LB I, 341–484; ASD I,2, pp. 205–579) Consilium Consilium cuiusdam ex animo cupientis esse consultum et romanipontificis dignitati et christianae religionis tranquil- litati (Ferguson, pp. 352–361) De construc. De constructione octo partium orationis (LB I, 165–180; ASD I,4, pp. 119–143) Consult. de bell. turc. Consultatio de bello Turcis inferendo et obiter enarratus Psal- mus XXVIII (LB V, 345–368; ASD V,3, pp. 31–82) De contemptu mundi De contemptu mundi (LB V, 1239–1262; ASD V,1, pp. 39–86) De cop. verb. De copia verborum ac rerum (LB I, 1–110; ASD I,6) Declam. de morte Declamatio de morte (LB IV, 617–624; = ‘Aliud exemplum consolationis’, in De conscr. ep.: ASD I,2, pp. 441–455) Declamatiuncula Declamatiuncula (LB IV, 623–624) Declarat. ad cens. Lutet. Declarationes ad censuras Lutetiae vulgatas (LB IX, 813–954) Detect. praestig. Detectio praestigiarum (LB X, 1557–1572; ASD IX,1, pp. 233–262) Dilut. Clichthov. Dilutio eorum quae Iodocus Clichthoueus scripsit aduersus declamationem suasoriam matrimonii (Telle) Disputatiunc. Disputatiuncula de tedio, pauore, tristicia Iesu (LB V, 1263–1294) De dupl. mart. De duplici martyrio (in Cypriani Opera, Basileae, 1530) Eccles. Ecclesiastes siue de ratione concionandi (LB V, 767–1100; ASD V,4 [libri I, II], ASD V, 5 [libri III, IV]) LIST OF ABBREVIATIONS 387

Enarrat. in Ps. Enarrationes in Psalmos (LB V, 171–556; ASD V,2 [Ps. 1–4, 14 (∞= De purit. tabernac.), 22], V,3 [Ps. 28 (= Consult. de bell. turc.), 33, 38, 83 (∞= De sarc. eccles. concord.), 85]) Enchir. Enchiridion militis christiani (LB V, 1–66; Holborn, pp. 22–136) Encom. matrim. Encomium matrimonii (ASD I,5, pp. 385–416; = ‘Exemplum epistolae suasoriae’, in De conscr. ep.: LB I, 414–424; ASD I,2, pp. 400–429) Encom. medic. Encomium medicinae (LB I, 533–544; ASD I,4, pp. 163–186) Epist. ad fratr. Infer. Germ. Epistola ad fratres Inferioris Germaniae (LB X, 1589–1632; ASD IX,1, pp. 329–425) Epist. apolog. adv. Stun. Epistola apologetica aduersus Stunicam (LB IX, 391–400) Epist. c. pseudeuang. Epistola contra quosdam qui se falso iactant euangelicos (LB X, 1573–1590; ASD IX,1, pp. 283–309) Epist. consolat. Epistola consolatoria in aduersis (LB III/2, 1874–1879 = V, 609–614) Euripides Euripidis Hecuba et Iphigenia in Aulide (LB I, 1129–1210; ASD I,1, pp. 215–359) Exomolog. Exomologesis siue modus confitendi (LB V, 145–170) Explan. symboli Explanatio symboli apostolorum siue catechismus (LB V, 1133–1196; ASD V,1, pp. 203–320) Expost. Iesu Expostulatio Iesu cum homine (LB V, 1319–1320; ASD I,7, Carm. 43 Galenus Galeni tractatus tres (= Galeni Exhortatio ad bonas arteis, De optimo docendi genere, Quod optimus medicus; LB I, 1047–1064; ASD I,1, pp. 637–669) Gaza Theodori Gazae Thessalonicensis grammaticae institutionis libri duo (LB I, 117–164) Hyperasp. Hyperaspistes (LB X, 1249–1536) De imm. Dei misericord. De immensa Dei misericordia concio (LB V, 557–588) Inst. christ. matrim. Institutio christiani matrimonii (LB V, 613–724; ASD V,6 ) Inst. hom. christ. Institutum hominis christiani (LB V, 1357–1359; ASD I,7, Carm. 49 Inst. princ. christ. Institutio principis christiani (LB IV, 559–612; ASD IV,1, pp. 133–219) De interdicto esu carn. Epistola de interdicto esu carnium (LB IX, 1197–1214; ASD IX,1, pp. 19–50) Isocrates Isocratis ad Nicoclem regem De institutione principis (LB IV, 611–616) Iudic. de apolog. P. Cursii Iudicium de apologia Petri Cursii (Allen XI, pp. XXIII–XXIV ) Iul. exclus. Iulius exclusus e coelis (Ferguson, pp. 65–124) De lib. arbitr. De libero arbitrio diatribe (LB X, 1215–1248) Liban. declam. Libanii aliquot declamatiunculae (LB I, 547–556; ASD I,1, pp. 181–192) 388 LIST OF ABBREVIATIONS

Lingua Lingua (LB IV, 657–754; ASD IV,1A) Liturg. Virg. Lauret. Virginis matris apud Lauretum cultae liturgia (LB V, 1327–1336; ASD V,1, pp. 95–109) Loca Loca quaedam in aliquot Erasmi lucubrationibus per ipsum emendata, in Apologia aduersus monachos quosdam hispanos, Basel, June 15292, pp. 226–253. Lucianus Luciani dialogi aliquot (LB I, 183–340; ASD I,1, pp. 381–627) Manifesta mendacia Manifesta mendacia, (ASD IX,4, pp. 338–355). Mod. orandi Deum Modus orandi Deum (LB V, 1099–1132; ASD V,1, pp. 121–176) Moria Moriae encomium (LB IV, 381–504; ASD IV,3) Nov. Instr. Nouum Instrumentum Nov. Test. Nouum Testamentum (LB VI∞; ASD VI,2 [Ioh.–Act.]; ASD VI,3 [Rom.–2. Thess.]) Obsecratio Obsecratio siue oratio ad Virginem Mariam in rebus aduersis (LB V, 1233–1240) Orat. de pace Oratio de pace et discordia (LB VIII, 545–552) Orat. de virt. Oratio de virtute amplectenda (LB V, 65–72) Orat. funebr. Bert. de Heyen Oratio funebris Bertae de Heyen (LB VIII, 551–560) Paean Virg. Paean Virgini Matri dicendus (LB V, 1227–1234) Panegyr. ad Philipp. Panegyricus ad Philippum Austriae ducem (LB IV, 505–550; ASD IV,1, pp. 23–93) Parab. Parabolae siue similia (LB I, 557–624; ASD I,5, pp. 87–332) Paracl. Paraclesis (LB V, 137–144 = VI, f° *3r°–*4v°) Paraphr. in Eleg. Laur. Vallae Paraphrasis in Elegantias Laurentii Vallae (LB I, 1065–1126; ASD I,4, pp. 207–332) Paraphr. in NT Paraphrasis in Nouum Testamentum (LB VII∞; ASD VII,6 [Hebr.–3.Ioh.]) Passio Macc. Passio Maccabeorum Peregrin. apost. Peregrinatio apostolorum Petri et Pauli (LB VI, 425–432 = VII, 653–659) Ex Plut. versa Ex Plutarcho versa (LB IV, 1–84; ASD, IV,2, pp. 119–322) De praep. ad mort. De praeparatione ad mortem (LB V, 1293–1318; ASD V,1, pp. 337–392) Precat. ad Iesum Precatio ad Virginis filium Iesum (LB V, 1210–1216) Precat. dominica Precatio dominica (LB V, 1217–1228) Precat. nov. Precationes aliquot nouae (LB V, 1197–1210) Precat. pro pace eccles. Precatio ad Iesum pro pace ecclesiae (LB IV, 653–656 = V, 1215–1218) Prologus supputat. calumn. Nat. Bedae Prologus in supputationem calumniarum Natalis Bedae (LB IX, 441–450) De pronunt. De recta latini graecique sermonis pronuntiatione (LB I, 909–968; ASD I,4, pp. 11–103) LIST OF ABBREVIATIONS 389

De pueris De Pueris statim ac liberaliter instituendis (LB I, 485–516; ASD I,2, pp. 21–78) Purgat. adv. ep. Luth. Purgatio aduersus epistolam non sobriam Lutheri (LB X, 1537–1558; ASD IX,1, pp. 443–483) De purit. tabernac. De puritate tabernaculi (LB V, 291–312; ASD V,2, pp. 285–317) Querela Querela pacis (LB IV, 625–642; ASD IV,2, pp. 59–100) De rat. stud. De ratione studii (LB I, 517–530; ASD I,2, pp. 111–151) Rat. ver. theol. Ratio verae theologiae (LB V, 73–138; Holborn, pp. 175–305) Resp. ad annot. Ed. Lei Responsio ad annotationes Eduardi Lei (LB IX, 123–284; ASD IX,4, pp. 75–335) Resp. ad collat. iuv. geront. Responsio ad collationes cuiusdam iuuenis gerontodidascali (LB IX, 967–1016) Resp. ad disp. Phimost. Responsio ad disputationem cuiusdam Phimostomi de diuortio (LB IX, 955–968; ASD IX,4, pp. 375–398) Resp. ad ep. Alb. Pii Responsio ad epistolam paraeneticam Alberti Pii (LB IX, 1093–1122) Resp. ad P. Cursii defens. Responsio ad Petri Cursii defensionem (LB X, 1747–1758; Ep. 3032) Resp. adv. febricit. lib. Responsio aduersus febricitantis cuiusdam libellum (LB X, 1673–1684) De sarc. eccles. concord. De sarcienda ecclesiae concordia (LB V, 469–506; ASD V,3, pp. 257–313) Scholia In epistolam de delectu ciborum scholia (ASD IX,1, pp. 65–89) Spongia Spongia aduersus aspergines Hutteni (LB X, 1631–1672; ASD IX,1, pp. 117–210) Supputat. error. in cens. N. Bedae Supputationes errorum in censuris Natalis Bedae (LB IX, 441–720) Vidua christ. Vidua christiana (LB V, 723–766; ASD V,6) Virg. et mart. comp. Virginis et martyris comparatio (LB V, 589–600) Vita Hier. Vita diui Hieronymi Stridonensis (Ferguson, pp. 134–190) Vita Orig. Vita Origenis (LB VIII, 425–440) Xenophon Xenophontis rhetoris Hieron (LB IV, 643–654) 390 LIST OF ABBREVIATIONS

~~D. OTHER WORKS~~

AC L’antiquité classique ADB Allgemeine deutsche Biographie. Leipzig, 1875–1912. 56 voll. Ald. Plutarchi opuscula LXXXXII. Venetiis, 1509 (the Aldine editio princeps of Plutarch’s Moralia; see ‘Introduction’, pp. 10–12, 16). Ald.Er. Erasmus’ copy of the the Aldine editio princeps of Plutarch’s Moralia (see ‘Introduction’, pp. 12–13). Allen, Op. ep. Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii, 1906–1958. 12 voll. ASD Desiderius Erasmus, Opera omnia. Amsterdam, 1969– . Babbitt Plutarch’s Moralia, III, ed. and transl. F.C. Babbitt. London, Cam- bridge, Mass., 1931. BB Bibliotheca Belgica. Bibliographie générale des Pays-Bas. Fondée par Ferdinand vander Haeghen, réédité sous la direction de Marie- Thérèse Lenger. Bruxelles, 1964–1975. 7 voll. Contemporaries Contemporaries of Erasmus. A biographical register of the Renaissance and Reformation. Ed. by P.G. Bietenholz and Th.B. Deutscher, Toronto, 1985–1987. 3 voll. CSEL Corpus scriptorum ecclesiasticorum Latinorum. Vindobonae, 1866– . CWE Collected Works of Erasmus. Toronto, 1969– . Der Kleine Pauly Der Kleine Pauly, Lexikon der Antike, ed. Konrat Ziegler a.o. München, 1975. 5 voll. Diehl Anthologia lyrica Graeca. Editio altera, ed. E. Diehl, Lipsiae, 1936–1942. 2 voll. Ep(p). Desiderius Erasmus, Opus epistolarum. Denuo recognitum et auctum per P.S. Allen, Oxonii, 1906–1958. 12 voll. ERSY Erasmus of Rotterdam Society Yearbook Filelfo Francesco Filelfo, Orationes cum quibusdam aliis eiusdem operibus. [S.l., s.d.] (see ‘Introduction’, p. 14). Fuhrmann Plutarque, Oeuvres morales, III, ed. and transl. François Fuhrmann. Paris, 1988. Geneakoplos, Greek scholars in Venice D.J. Geanakoplos, Greek scholars in Venice: studies in the dissemination of Greek learning from Byzantium to Western Europe. Cambridge, Mass., 1962. Gesamtkatalog der Wiegendrucke Gesamtkatalog der Wiegendrucke. Leipzig, 1925– . Gnom. Vat. 743 Gnomologium Vaticanum. E codice Vaticano Graeco 743 edidit Leo Sternbach. Berlin, 1963. Goulet-Cazé a.o. Diogène Laërce, Vies et doctrines des philosophes illustres. Traduction française sous la direction de Marie-Odile Goulet-Cazé. [Paris], 1999. Hain Ludwig Hain, Repertorium bibliographicum. Stuttgartiae [etc.], 1826–1838. 2 voll. Hoven R. Hoven, Lexique de la prose Latine de la Renaissance. Leiden, 1994. Ianus Macrobius, Opera quae supersunt, ed. Ludovicus Ianus, II, Quedlin- burgi et Lipsiae, 1852. Incunabula in Dutch libraries Gerard van Thienen, Incunabula in Dutch libraries: a census of fifteenth-century printed books in Dutch public collections. Nieuwkoop, 1983. 2 voll. LB Desiderius Erasmus, Opera omnia, ed. J. Clericus. Lugduni Batavo- rum, 1703–1706. 10 voll. (repr. Hildesheim, 1961–1962). Legrand, Bibliographie hellénique Émile Legrand, Bibliographie hellénique ou description raisonnée des ouvrages publiés en grec par des Grecs aux XVe et XVIe siècles. Paris, 1885–1906. 4 voll. Leopardus, Emend. et misc. Paulus Leopardus, Emendationum et miscellaneorum libri XX: in quibus plurima tam in Graecis quam Latinis auctoribus … emendantur, I (books I–X), Antverpiae, 1568; Lampas, sive Fax artium liberalium, hoc est, The- saurus criticus, ed. Ianus Gruterus, III, Francofurti, 1604, pp. 1–408. LIST OF ABBREVIATIONS 391

Liddell-Scott H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English lexicon. Rev. and augm. by H.S. Jones. With a revised supplement. Oxford, 1996. Marcovich Diogenes Laertius, Vitae philosophorum, ed. Miroslav Marcovich. Stutgardiae et Lipsiae, 1999. 2 voll. Marinone Macrobius, I Saturnali, ed. and transl. Nino Marinone. Torino, 1967. Myth. Lex. W.H. Roscher, Ausführliches Lexikon der griechischen und romischen Mythologie. Leipzig, 1884–1937. 6 voll. Nachstädt Plutarchus, Moralia, II, ed. W. Nachstädt, W. Sieveking, J.B. Titchener. Lipsiae, 1935. Nannius, Miscellanea Petrus Nannius, Summeíktwn, siue Miscellaneorum decas vna. Louanii, 1548. Nauck2 Tragicorum Graecorum fragmenta. Rec. A. Nauck. Editio secunda. Lipsiae, 1889 (repr. Hildesheim, 1964). Nijhoff-Kronenberg W. Nijhoff, M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. ’s-Gravenhage, 1923–1971. 3 voll. NDB Neue deutsche Biographie. Berlin, 1953– . OCD The Oxford classical dictionary, ed. Simon Hornblower and Antony Spawforth. Oxford, New York, 31996. OLD Oxford Latin dictionary, ed. P.G.W. Glare. Oxford, 1982. PCG Poetae comici Graeci, ed. R. Kassel, C. Austin. Berolini, Novi Eboraci, 1983– . Radt Tragicorum Graecorum fragmenta, IV: Sophocles, ed. Stephan Radt. Göttingen, 1999. RE Pauly-Wissowa-Kroll, Real-Encyclopädie der classischen Altertumswis- senschaft. Stuttgart, 1894–1980. 84 voll. REA Revue des études anciennes Regio Plutarchus, Opuscula quaedam longe utilissima Raphaele ac Ioanne Regio, Nicolao Saguntino, et Guarino Veronen. interpretibus. Mogun- tiae, 1522 (see ‘Introduction’, p. 14). Ribbeck, CRF Comicorum Romanorum fragmenta. Tertiis curis rec. O. Ribbeck. Lipsiae, 1898. Ribbeck, TRF Tragicorum Romanorum fragmenta. Tertiis curis rec. O. Ribbeck. Lip- siae, 1897. RQ Renaissance Quarterly Rummel, Er. as a transl. of the classics Erika Rummel, Erasmus as a translator of the classics. Toronto, 1985. Sandbach Plutarchus, Moralia, VII, ed. F.H. Sandbach. Lipsiae, 1967. Snell Tragicorum Graecorum fragmenta, I, ed. Bruno Snell, Richard Kan- nicht. Göttingen, 1986. SSR Socratis et Socraticorum reliquiae. Collegit, disposuit, apparatibus notisque instruxit Gabriele Giannantoni. Napoli 1990. 4 voll. Ter Meer, A true mirror Tineke ter Meer, A true mirror of the mind: some observations on the Apophthegmata of Erasmus, ERSY 23 (2003), pp. 67–93 ThGL Thesaurus Graecae linguae ab Henrico Stephano constructus, ed. C.B. Hase, G. Dindorfius, L. Dindorfius. Parisiis, 31831–1865. 8 voll. ThLL Thesaurus linguae Latinae. Lipsiae, 1900– . Traversari, ed. Brugnoli Laertii Diogenis Vitae et sententiae eorum qui in philosophia probati fuerunt, transl. Ambrogio Traversari, ed. Benedetto Brugnoli. Venetiis, 1475 (see ‘Introduction’, p. 17). Traversari, ed. Curio Diogenis Laertii clarissimi historici de vita, & moribus philosophorum libri decem, nuper ad vetusti Graeci codicis fidem accuratissime castigati, transl. Ambrogio Traversari, ed. Valentinus Curio. Basileae, 1524 (see ‘Introduction’, pp. 17–18). Walther Proverbia sententiaeque Latinitatis medii aevi. Lateinische Sprichwörter und Sentenzen des Mittelalters. Ges. und hrsg. von H. Walther, Göttingen, 1963–1969. 6 voll.

~~INDEX NOMINVM~~

This index is not exhaustive. In principle, only names found in the introduction and in Erasmus’ Latin text have been included. Where it appeared relevant, references to names occurring in the notes to the Latin text and to the notes to the introduction have also been indexed here. In these latter two cases an ‘n’ is added to the page number. Names that occur a very great number of times, such as, e.g., Plutarch(us), have been omitted. Where more than one person with the same name is found in the text, a brief characterization is added, for instance ‘Demaratus, a Corinthian’ and ‘Demaratus, king of Sparta’. This is also done if only one person is mentioned in the text, while there are more well-known persons of that name, e.g., ‘Aristides, Athenian politician’, to distinguish him from the equally famous orator/writer of the second century CE. Finally, sometimes one name is mentioned, without an addition, whereas we do know at least something about others. It may then be assumed that the best-known individual with that name is referred to. Thus the lemma ‘Leonidas’, with no further additions, is about the Spartan hero of Thermopylae.

Achilles 29, 29n, 91, 91n, 137, 219, 305, 306, Aldina vid. Manutius, Aldus 307, 319n Alexander the Great 4, 5, 6, 25, 26, 28, 29, 39, Acrotatus 83n, 181, 181n, 182, 182n 39n, 43, 99, 105, 105n, 180, 180n, 242, 242n, Adas 296, 296n 243, 248, 248n, 254, 255, 256, 256n, 268, 271, Adrastus, king of Argos 365, 365n 272, 274, 279, 284n, 285, 285n, 288, 290–309, Adrianus vid. Hadrianus 309n, 315, 315n, 316, 317, 332, 333, 347, 348, Aeschines 29, 209, 209n, 219, 220, 234, 235, 348n, 349, 351, 368, 368n, 369n, 371 235n, 367 Alphonsus V of Aragon 6 Aeschylus 43, 43n Ammon 53n, 308 Aesculapius 215, 247 Ammonio, Andrea 29 Aesopus 189 Anaxagoras 209, 209n, 307, 307n Agamemnon 55, 307, 312 Anaxander 87, 105n Agasicles 50, 50n Anaxandridas 85, 86, 105, 105n, 113, 113n, 121, Agatho(n) 214 121n Agesilaus II, king of Sparta 28, 28n, 51–77, 84, Anaxarchus, philosopher 295, 303,303n, 307 84n, 88n, 89, 94, 94n, 119, 119n, 128, 130n, Anaxibius vid. Bias 136n, 138, 138n, 167, 25 Anaximenes of Lampsacus 269, 311 Agesipolis (I, II, III), kings of Sparta 77, 77n, Anaxylas 87 78, 78n Andro(n) of Laodicea 358, 358n Agesistrata 187, 187n Androclidas 87 Agis (I, II, III, IV), kings of Sparta 78– 84, Antalcidas 12, 69, 69n, 71n, 72, 88, 89, 128, 87n, 91n, 94n, 97, 97n, 103, 103n, 110, 110n, 143n, 145n 127, 127n, 138, 144, 144n, 161, 161n, 187, 187n Antigonus, name of several diadochi of Alexander Agricola, Rudolphus 38n 4, 5, 6, 39, 39n, 96, 97, 156, 157, 157n, 284, Alcamenes 28, 84, 146, 179 309–315 Alcander 127, 127n Antiochus, Spartan ephor 90 Alcibiades 21n, 39, 92n, 161, 161n, 203, 203n, Antipater, Macedonian statesman 96n, 97, 161, 210, 211, 369, 369n 161n, 162, 254, 291, 292, 297, 298, 306, 349, Alcman 188, 188n 350, 350n, 370, 370n 394 INDEX NOMINVM

Antipatrides 298 Budé, Guillaume 25, 26 Antisthenes 205, 205n, 210, 236, 271, 282, 282n, Buris 164, 164n 302n Apelles 302, 302n Caelius vid. Celius Aphthonius 283 Caesar (Gaius Iulius C.) 5, 6, 24, 28, 46, 46n, Apollo 54, 54n, 173, 206, 354 97n, 315, 315n, 321n, 323n, 324n, 332–339, 343, Apollodorus, friend of Socrates 209, 209n 343n, 344, 345, 346, 354, 354n, 355, 356, 358, Appius Claudius Pulcher 341n 358n, 362, 362n, 364, 366, 366n Appius, M. 365n Caesar, Gaius Iulius C., son of Iulia and Aquilius, M. 365, 365n M. Vipsanius Agrippa 317n Archelaus, king of Macedonia 207, 207n, 220, Cal(l)idius, M. Callidius Gallus 366, 366n 220n Cal(l)isthenes of Olynthus, historian 43, 255, Archelaus, king of Sparta 92, 92n, 148n 256, 256n, 305 Archias 370 Calcagnini, Celio vid. Celio Calcagnini Archidamidas 92, 92n Callicratidas, Spartan naval commander 70n, Archidamus (II, III), kings of Sparta 78, 78n, 111, 111n, 112, 113n, 167n 92, 93n, 94, 94n, 95, 95n, 96, 96n, 103, 103n, Callip(p)ides, tragic actor 68, 68n 110, 110n, 140n. Caninius Revilus (Rebilus) 357, 357n Archileonis 98, 180 Carneades 168, 168n Archilochus 176, 176n, 177n Carteromachus vid. Fortiguerra, Scipione Argeus 90, 90n Carvilius vid. Spurius Claudius Aristagoras, tyrant of Miletus 180, 180n, 181 Cassander, Franciscus 4 Aristides, Athenian politician 178 Cassander, son of Antipater 298, 298n Aristippus 5, 16, 20, 46, 53, 53n, 216, 216n, Cassius Severus vid. Severus Cassius 220–236, 238, 269 Cassius, Gaius C. Longinus 336, 362n Aristo(n), king of Sparta 91, 91n, 92n, 119, Cato Maior 15, 15n, 30n, 49n, 153, 153n 119n Cato Uticensis 6, 97, 97n, 324, 324n, 335, Aristo(n), Stoic philosopher 232 335n, 344, 344n, 362n, 366 Aristodemus of Miletus 311, 311n Celio Calcagnini 68n, 203n, 249n, 302n, 347n Aristog(e)iton 260, 260n Celius (M. Caelius Rufus) 359, 365 Aristophanes 217 Cephisicrates (Cephisocrates) 168, 168n Aristoteles 37, 37n, 43, 89n, 137n, 239, 239n, Ch(e)iron 270, 270n 249n, 256, 256n, 264, 265, 290, 304, 304n Chares 347 Arius Didymus, philosopher 316, 322 Charicles 202, 202n Artaphernes 232, 232n Charilaus 92, 92n, Astycratidas 97, 97n Charillus vid. Charilaus Athena vid. Pallas Charmides 168n, 213n Athenaeus 74, 74n, 217n, 230, 267n, 271n, 303 Charon 155, 155n Athenodorus of Tarsus, philosopher 316, 316n Charybdis 262, 262n, 361 Athlius 254, 254n Chastel, Pierre du 6 Augustus (Octavianus, emperor 23 BCE–14 CE) Cherylus 302, 302n 5, 6, 44, 46, 46n, 306, 315– 331, 336, 336n, 338, Chilo(n) 5, 16, 20, 188, 195, 195n 360 Choerilus vid. Cherylus Aurogallus, Matthäus 18 Christan II of Denmark 31 Ausonius 193, 193n, 194, 195, 195n Christian(s) 7, 47, 65, 175, 198, 200, 210, 242, 255, 281n, 310 Bacchus 237, 274 Christus 170, 175 Beccadelli, Antonio 6 Cicero, Marcus Tullius 38, 38n, 42, 43, 44, 46, Bentinus, Michael 17 46n, 109, 134, 167, 184, 185, 190, 190n, 212, Bessarion 11, 12 212n, 213, 213n, 220, 315, 315n, 323n, 333n, Bias 97, 97n, 189, 261n, 314, 314n 335n, 339, 345, 345n, 346n, 351–366 Bion of Borysthenes 229, 314n Cicero, Quintus Tullius, M.T. Cicero’s brother Botzheim, Johannes 12 356, 356n Brasidas 89n, 98, 180, 318, 318n Cinna 322, 322n, 340n Brie, Germain de 4, 4n, 14, 302 Claudius vid. Appius Claudius Pulcher; Spurius Brugnoli, Benedetto 17, 18, 20 Claudius Brutus, L. Iunius 337, 338 Cleander, a Spartan officer 111, 111n, 113 Brutus, M. Iunius 6, 134, 336, 362 Clearchus, a Spartan officer 113, 113n INDEX NOMINVM 395

Cleombrotus I, king of Sparta 77, 77n, 113, Demochares 294 113n, 118, 118n, 141, 141n, 145n Demosthenes 5, 223n, 244, 245, 252n, 292n, Cleomenes (I, II), kings of Sparta 45, 45n, 91, 347, 347n, 349, 351, 367–371 100n, 101n, 113, 113n, 114n, 115, 116, 117, 118, Dercillidas 99, 99n 118, 118n, 121, 121n, 180, 180n Diagoras of Melos, poet 270, 270n Cleonymus, son of Cleomenes II 100, 100n, Diagoras of Rhodos, athlete 167, 167n 153n Diana 178 Cleves, John III, Duke of 37n Didymo(n) 262, 279 Cleves, William, Duke of 3, 4, 9, 24, 26, 26n, Diocles 246, 246n 27, 29, 37n, 46 Diodorus Siculus 39 Clodius, P. Clodius Pulcher 333, 333n, 359, Diodorus vid. et Diodotus 359n Diodorus, son of Xenophon 66n Conon, Athenian general 69, 69n Diodotus, Cicero’s teacher 353 (“Diodorus”), Considius 338, 362 353n Corbulo (Cn. Domitius Corbulo) 339, 339n Diogenes Laertius 5, 6, 9, 9n, 10, 16, 17, 18, Cornarius, Ianus 19 18n, 19, 20, 21, 22, 188, 191n, 195, 204n, 206n, Corvinus, Antonius 31 207, 228n, 229n, 231n, 232n, 234n, 235n, Corvinus, Antonius 31, 32 236n, 240n, 244n, 246n, 247n, 249n, 250n, Cotta, L. Aurelius 365 252n, 262n, 266n, 277n, 282 Crassus (L. Licinius Crassus) 43 Diogenes of Sinope, Cynic philosopher 5, 16, Crassus (M. Licinius Crassus Dives) 343, 363, 21, 44n, 46, 153, 207, 212n, 220, 220n, 221, 364 228n, 230, 236, 237, 238, 238n, 241, 242, 242n, Crassus (M. Licinius Crassus) 363n 244, 245, 246, 246n, 248–264, 266–279, 281, Crassus (P. Licinius Crassus) 363n 281n, 282, 282n, 283 Craterus, Macedonian commander 96, 96n, Diomedes, the hero 298 268,268n, 269, 301, 301n Dionysius (I, II), tyrants of Syracuse 94, 94n, Critias 202, 202n 134, 134n, 135, 169, 169n, 220, 220n, 221, 222, Crito 215, 218 226, 228, 229, 231, 232, 233, 234, 234n, 238, Croesus 62, 62n 260, 260n, 269, 282, 282n Ctesiphon, Athenian politician 178, 178n Dionysius of Heraclea Pontica 169n Curio, Valentinus 17, 18, 19, 20, 21 et passim Dioxippus vid. Doxippus in annotationibus Diphridas 65, 65n Curtius, a Roman eques 325, 325n Dolabella 328, 328n, 335, 335n, 354n, 356, 356n, Curtius, Quintus 39, 301 360n Curtius, Vibius (“Iubius”) 360, 360n Domitius (Cn. Domitius Ahenobarbus) 43, Cyrus (I, II), kings of Persia 62n, 111, 112 341, 341n Cytowska, Maria 6 Domitius Corbulo vid. Corbulo Doxippus 253, 253n Damasippus 356, 356n Ducas, Demetrius 10, 11, 12, 29 Damatria 182, 182n Damindas 99 Emerepes 102, 102n Damis 99 Empedocles 60, 60n Damonidas 99 Engels, M.H.H. 12 Danae 288 English vid. Angli Darius (I, II, III), Persian kings 101n, 111n, Enyalius 157 180n, 294n, 296, 296n, 301, 302, 305, 306, Epaenetus 102 307, 308 Epaminondas 72n, 73, 73n, 77, 188n, 250, 250n De Brie vid. Brie Ephesus 55, 55n, 111, 203n De Nolhac, Pierre 11 Epicurus 278n, 279 Demades, Athenian statesman 82, 82n, 349, Episcopius, Nicolaus 19 349n, 370, 371 Este, Ercole d’ 28 Demaratus, a Corinthian 293, 293n Eteocles, a Spartan ephor (?) 161, 161n Demaratus, king of Sparta 100, 101, 101n, 102, Eteocles, hero, son of Oedipus 365n 119, 119n, 192, Euboidas 103 Demetrius of Phaleron 28, 29n Euclides, i.e., Eurycles 318, 318n Demetrius Poliorcetes 156, 156n, 311n, 312, Euclides, philosopher, mathematician 205, 312n, 313, 313n 205n, 237 Demetrius, a Cynic philosopher 38n Eudamidas 103, 103n, 104, 187n 396 INDEX NOMINVM

Euippus 350, 350n Heraclitus 203, 203n Euripides 14, 29, 42, 43, 43n, 203, 203n, 206, Hercules, Heracles 52n, 89, 89n, 125, 125n 135n, 206n, 231n, 329n, 339 138, 146n, 255, 260, 260n, 261, 297, 300, 300n, Eurycles vid. Euclides 308, 333 Eurycrates 87, 87n Heresbach, Konrad 3, 26, 46, 46n Eurycratidas 105, 105n, 106n, 120, 120n, 140n Herman, Haio 3, 5, 7, 8 Eurytion 270, 270n Herod(es) 321, 321n Eurytiontidas, -es 138, 138n Herodotus 9n, 39, 43, 117, 118, 164 Euthydemus 216 Herondas, a Spartan king (?) 106, 106n, 140n Eyb, Albrecht von 27 Hesiodus 112, 113, 178, 202, 206, 206n, 219 Hidrieus 57, 57n Fabia, Dolabella’s wife 360, 360n Hipparchus of Eretrria 290 Fabius Maximus 43, 43n, 357n Hipparchus, tyrant of Athens 260n Fabius vid. et Quintilianus Hippocratidas 110, 110n Faustus (Faustus Cornelius Sulla) 354, 354n Hippodamus 110, 110n Filelfo, Francesco 7, 12, 14, 14n, 15, 15n, 16, 17, Homerus 43, 54, 55, 91, 113, 137, 164, 202, 27, 28, 28n, 30, 39, 40, 40n, 49n, 53n, 55n, 202n, 204, 219, 219n, 239, 257, 263, 264, 64n, 65n, 69n, 75n, 83n, 89n, 93n, 95n, 98n, 266n, 267, 268, 274, 276, 278, 281, 298, 303, 101n, 108n, 110n, 120n, 122n, 131n, 134n, 305, 306, 307, 312, 331, 351 139n, 145n, 153n, 154n, 156n, 161n, 164n, Horatius 53, 207, 221, 230, 280, 288, 326 166n, 172n, 177n, 182n, 183, 183n, 184n, 186n, Hortensius (Q. Hortensius Hortalus) 353 291n, 297n, 298n, 300n, 302n, 307n, 311n, Hydarnes 164n 315n, 318n, 334n, 335n, 342n, 350n, 353n Firmin-Didot, A. 11 Indarnus, -es 164, 164n Flaccus vid. Horatius Iphicrates 97 Fortiguerra, Scipione 12 Isabella of Austria 31 Froben, Hieronymus 4, 7 Isauricus vid. Servilius Froben, i.e. the firm 13 Isocrates 38, 38n, 50, 50n, 225n Frontinus, Sextus Iulius 38, 38n, 39n, 41, 41n, Iulia, emperor Augustus’s daughter 317, 327, 303n, 339n, 340, 340n, 341n 328, 330n, 332 Iuppiter 53, 53n, 54, 67, 68, 74, 189, 260, 288, Galba, Gaius Sulpicius 320, 320n 297, 303, 308, 310, 310n Gallius (L. Gellius Poplicola) 342 Gaza, Theodorus 15 Jenson, Nicolaus 17 Geanakoplos, Deno John 11 John of Denmark 31 Gelenius, Sigismundus 18, 19 Gellius (L. Gellius Poplicola) 342n Kawerau, Gustav 30 Gellius vid. et Gallius Knust, Hermann 198n Gellius, Aulus 43n, 62, 156, 189, 195, 202, 211, Kretz, Matthias 4 224, 224n, 240n, 252, 329, 329n, 342n Geradas, -atas 131,131n Laberius, Decimus 336, 358, 358n Glaucia 341, 341n Labotus 118, 118n Gorgias of Leontini 50, 50n, 220 Lacydes 168, 168n Gorgo, wife of Leonidas 121, 129, 180, 180n, 181 Lais 227, 227n, 228, 230n, 370 Gryllus, son of Xenophon 66n Lampis (“Lampen”) 160, 160n Gyrtias 181, 182 Langius, Iosephus 32 Lascaris, Janus 12 Hadrianus, Roman emperor (117–138) 293 Lasthenes 288, 288n Hammon vid. Ammon Lentulus (Cn. Cornelius Lentulus Clodianus) Harmodius 260, 260n 342 Harpalus 291n, 292, 292n, 368n, 371 Lentulus vid. et Dolabella; Marcellinus Hecataeus Leo Byzantius 43 Hector 91, 91n, 274 Leobotes, -as vid. Labotus Hegesia s 258, 258n Leon, king of Sparta 120, 184n, Helicon of Cyzicus 231, 231n Leonidas 106, 106n, 107, 121, 121n, 122, 123, Helvetii 338 124n, 129, 141n, 144, 144n, 180n Hephaestion 297, 301, 307 Leonides, -as, tutor of Alexander the Great 295, Heraclidae 125n, 146n 295n, 296n, 306n INDEX NOMINVM 397

Leontychidas (I, II), kings of Sparta 118, 119, Mithridates I, king of Pontus 313 120, 128 MorfÉ (Venus) 175 Leopardus, Paulus 22, 23 Musa(e), Muse(s) 105, 173, 279 Leosthenes 348 Myrto 211 Lepidus, M. Aemilius 324, 328, 359, 359n Livia, Augustus’s wife 322, 322n, 328, 330 Namertes 139 Livius, Marcus L.; L. Salinator; Titus L. 43 Nannius, Petrus 21, 22, 23, 34 Lobkovic, Bohuslav; Zikmund 18 Nectanebis, Nectabius 74, 74n Lochadus 124, 124n Nicander, king of Sparta 106n, 139, 139n Longiano, Fausto da 33 Nicanor 286 Louis XI, king of France 28 Niccolò Leoniceno vid. Nicolaus Leonicenus Lubranski, Jan 14 Nicias, Athenian politician 192 Lucanus 334 Nicio(n) 349, 349n Lucullus (L. Licinius Lucullus) 343, 343n Nicocles 351 Lutatius, Q. Lutatius 333 Nicolaus Leonicenus 199, 199n Lycosthenes, Conradus 32 Nicomedes, king of Bithynia 366, 366n Lycurgus 45, 45n, 58, 58n, 71n, 72, 92, 100n, Nolhac vid. De Nolhac 108, 109, 119, 124, 125, 127, 127n, 128, 128n, 129, 131, 132, 133, 148n, 149, 169, 173, 174, 175, Odysseus vid. Ulysses 178, 179, 179n, 180, 188, 197n Oedipus 247, 247n Lygdamis 165, 165n Olahus, Nicolaus 29 Lysander 66, 66n, 67, 111, 111n, 134–138, 155, Olympias, mother of Alexander the Great 285, 155n, 179 285n, 291n, 293, 306 Lysandridas 155n Orpheus 120 Lysanoridas 155n Lysias 50, 50n, 212, 252, 252n Pacinnius Taurus vid. Pacuvius Taurus Lysimachus, king of Thrace and Macedonia Pacuvius Taurus 319, 319n 40, 40n, 154, 154n Paedaretus 143, 143n, 184, 184n Lysippus 302, 302n Pallas 53, 127n, 221n, 369, 369n Panthoidas 140 Machaetes 291, 291n Paris 221, 307 Macrobius 321n, 338, 345n, 357n, 359n, 360 Parmenio(n) 285, 292, 296, 306 Maeander (Maeandrius, Maiandrios), tyrant of Paulus apostolus 275, 305n Samos 117, 117n Pausanias (I, II), kings of Sparta 78, 78n, 113, Maecenas vid. Mecoenas 141, 141n, 142, 142n, 143, 145, 145n, 178 Mamertini 340, 341, 345 Pausanias, author of the Perihegesis 173, 178n Manutius, Aldus 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16 Perdiccas 220, 254, 254n, 304 Marcellinus (Cn. Cornelius Lentulus Marcellinus) Periander, a physician 95 343 Periander, tyrant of Corinth 193n Marchese, Francesco Elio 17 Pericles 24, 336, 354, 354n Marcus Antonius 6, 315, 321, 324, 335 Perillus 295 Marius 338n, 341, 357 Phaedo(n) 29, 209n, 235 Maro 70 Pharnabazus 69, 69n Mars 105, 157, 175 Pharnaces 335 Marsyas, brother of Antigonus I. Monophthalmus Philelphus vid. Filelfo 310, 310n Philip vid. Philippus Martens, Dirk 13 Philippides 40, 40n Martialis 23n, 273, 277, 366 Philippus (I, II), kings of Macedonia 4, 5, 6, Mecoenas 321, 321n 28, 39, 39n, 77, 77n, 81, 81n, 90, 90n, 94, Medici, Cosimo de’ 17 94n, 95, 95n, 99, 99n, 109, 155n, 161, 161n, Megabates vid. Spithridates 180, 180n, 253, 276, 285–294, 302, 303, 307, Menecrates 68, 68n, 69 308, 315, 347, 347n, 348n, 367, 368 Menyllus 349 Philippus, son of Antigonus Monophthalmus Metellus, Lucius Caecilius 334, 339 309, 309n Metellus, Q. Caecilius Pius Scipio 335 Philips, Heribert 10, 10n, 32, 32n, 34 Metellus, Q. Caecilius M. Nepos 352, 353 Philo(n) of Thebes 289, 289n Milo (T. Annius Milo) 359, 359n, 365n Philocrates 367 Minerva 76, 94, 127, 370 Philostratus 6, 43, 43n 398 INDEX NOMINVM

Philoxenus, naval commander 304, 305, 371 Sadoleto, Jacopo 4n Phocion 5, 5n, 6, 29, 39, 209n, 315n, 346–351, Sal(l)ustius, the historian 190 369, 369n Scipio vid. et Metellus Phoebadas 147n Scipio, P. Cornelius Scipio Africanus Maior 369 Phraates 342 Sciraphidas 177, 177n Phryne 44, 230, 230n, 271, 271n Scylla 361 Phrynis, musician 102, 102n Seneca 207, 314, 322n Pindarus 152 Serapis 274 Piso, Cn. Calpurnius 318, 354, 354n, 356 Sertorius 342 Plato 18, 37, 42, 46, 50n, 92n, 103n, 149n, 164, Servilia, mother of M. Iunius Brutus 362 172, 209, 209n, 210, 210n, 213n, 214n, 215n, Servilius, P. Servilius Isauricus (cos. 48 BCE) 217, 217n, 220, 220n, 221, 222, 229, 229n, 366, 366n, 367 231, 231n, 233, 234, 234n, 237, 238, 238n, 239, Servilius, P. Servilius Vatia Isauricus (cos. 79 BCE) 250, 250n, 251, 252, 264, 265, 269, 278, 281, 341, 342 281n, 283, 283n, 301, 301n Sestius, Publius 323n, 365, 365n Plinius maior 43, 153, 195, 195n, 286 Severus Cassius 320 Plistonax 142, 145, 145n Sextius P. vid. Sestius Pollio, C. Asinius 324, 324n, 330 Sextus Annalis 361, 361n Pollio, P. Vedius 331, 331n Sforza, Francesco 28 Pollio, Trebellius 357, 357n Siramnes 39, 39n Polyaenidas, -es 124, 124n Siro 124 Polyaenus 229, 229n Socrates 5, 16, 20, 29, 37, 45, 45, 50n, 70, 91, Polycrates 115, 286, 286n, 363n 91n, 97, 97n, 109n, 135n, 143, 197, 197n, Polycratidas 147 200–220, 224, 225, 227, 228, 229, 233, 235, Polydorus, king of Sparta 146, 146n 235n, 236, 247n, 249, 346, 350n, 369, 369n Polyxenus vid. Polyaenus Soebidas 147, 147n Pompeia, a daughter of Pompey 322n Solomo(n) 25, 261, 261n Pompeia, Caesar’s wife 333, 333n Sophocles 42, 42n, 234, 344 Pompeius Magnus vid. Pompey Spartis 164, 164n Pompey 5, 6, 315n, 317, 322, 334, 335, 340–345, Speusippus 283 354, 355, 356, 358 Spithridates 56, 56n Pontius Aquila 337, 337n Spurius Carvilius vid. Spurius Claudius Popilius 353, 353n Spurius Claudius 185, 185n Porus 29, 301, 301n, 302 Sthenius 340, 341 Priamus 62 Strabo, Cn. Pompeius 340n Priscianus 283 Strabo, Lucius Seius 324 Prodicus, 50, 50n Strato(n) 221, 221n Publius mimus (= Publilius Syrus) 273, 336 Suetonius 329, 329n, 330n, 331n, 332n, 333, Pyrrhus, king of Epirus 99, 100, 100n, 313 333n, 337n, 338n, 366n Pythagoras, Pythagorean(s) 97n, 171, 188n Sulla vid. Sylla; vid. et Faustus Pytheas, Athenian orator 367, 369, 370 Sulpicius (P. Sulpicius Rufus) 338n Sulpicius vid. et Galba Quintilianus 41, 42, 338, 345, 360 (Fabius), Sylla 332, 332n, 337, 339, 340, 341, 345, 354, 356 361, 361n Tac(h)us, Tachos, Egyptian king 73, 73n, 74 Regio, Rafaele 7, 12, 14, 14n, 15, 15n, 16, 22, Tarquinius (L. Tarquinius Superbus) 337 23, 39, 46, 49n, 53n, 55n, 58n, 64n, 65n, 69n, Taxiles 300, 300n 74n, 75n, 78n, 83n, 86n, 90n, 95n, 97n, 98n, Teleclus 84, 148, 148n 101n, 108n, 110n, 111n, 118n, 120n, 122n, 124n, Telecrus vid. Teleclus 127n, 128n, 133n, 134n, 135n, 145n, 153n, 156n, Teleutia 184, 184n 158n, 160n, 164n, 166n, 172n, 178n, 181n, Terentius 204, 217, 281 182n, 183n, 184n, 291n, 297n, 300n, 302n, Terpander of Lesbos, musician 173, 173n, 188 310n, 311n, 315n, 318n, 342n, 350n, 353n Theano, wife of Pythagoras 188, 188n Renouard, Antoine Augustin 11 Thearidas 106, 106n Rhoemetalces vid. Rhymirales Thectamenes 108, 108n, 109 Rhymirales, king of Thracia 315, 315n Themisteas 106, 106n Robortello, Francesco 21, 22 Theocritus of Chios 314 INDEX NOMINVM 399

Theognis 38, 38n, 213 Valerius Maximus 9, 38, 41, 43, 62, 212, 212n Theopompus, historian 109n Vatinius, Publius 323, 323n, 353, 357, 357n, Theopompus, king of Sparta 107, 107n, 108, 359, 360, 361, 364, 364n 179 Venus 175, 271, 298 Therycion 108n, 109, 109n Vergilius, Virgilius, Virgil, Vergil vid. Maro Thucydides 62, 62n, 318, 318n Verres 352, 353, 362 Thudippus 350, 350n Villa Dei, Alexander de 208n Tiberius 318, 321, 322n, 331, 362 Visconti, Filippo Maria 27 Timotheus of Miletus, musician 173, 173n, Vitruvius 235 308n, 309n Voconius 354, 354n Tissaphernes 54, 54n, 56, 56n, 63n Tit(h)raustes 56, 56n Warham, William 199, 199n Tomeo, Niccolò Leonico 12 Toranius vid. Turonius Xanthippe 198n, 208, 210, 211, 211n, 216 Torresani, Andrea 10 Xeniades 240, 240n, 242, 246, 280 Traianus 39, 40, 41 Xenocrates 46, 103, 103n, 301, 301n Traversari, -ius, Ambrogio, -sius 16–22, 189n, Xenophantus vid. Zenophantus 191n, 192n, 193n, 195n, 204n, 206n, 210n, Xenophon 39, 56n, 60n, 65, 66, 66n, 172n, 218n, 221n, 223n, 224n, 225n, 228n, 231n, 197n, 212, 213, 216 232n, 233n, 234n, 235n, 236n, 237n, 238n, Xerxes I 64, 64n, 101n, 106n, 121n, 123, 164, 239n, 240n, 241n, 243n, 244n, 246n, 247n, 164n, 192, 354n 249n, 252n, 254n, 255n, 256n, 257n, 258n, 262n, 263n, 264n, 265n, 266n, 267n, 269n, Zeno of Citium, Stoic philosopher 46, 46n, 270n, 272n, 274n, 278n, 279n, 280n, 283n 372n Treu, Max 11 Zeno of Sidon 46n Tullia, M.T. Cicero’s daughter 354n, 356, 356n Zeno(n) of Elea, philosopher, pupil of Par- Tullius vid. Cicero menides 249, 249n Turonius 326, 326n Zenophantus 308, 308n Tynnichus 160, 160n,183 Zeuxidamus (I, II), kings of Sparta 92, 92n, Tyrt(a)eus 141, 141n, 164 106n, 140, 140n Ziegler, Konrad 10n, 11 Udall, Nicolaus 33 Ulysses 43, 219, 219n, 232, 239, 294n, 319n 361