EGE BÖLGESİ EL DOKUMA KAYNAKLARI

Nesrin ÖNLÜ*

ÖZET Ege Bölgesi’nde el dokumacılığı antik dönemlere kadar dayanmaktadır. Yöreden yöreye farklılık gösteren ‘Ege Bölgesi El Dokuma Kaynakları’ hakkında vereceğimiz bilgiler, halı-kilim ve düz dokuma yaygılar dışındaki el dokumalarına yönelik bilgilerdir. Türkiye’nin batısında yer alan Ege Bölgesi’nde sekiz il bulunmaktadır. İzmir, , , Muğla, Aydın, Afyon, Uşak, Kütahya. Bugün hala hazırda sekiz ilin hepsinde el dokumacılığı halı-kilim ve düz dokuma yaygılar da dâhil devam etmekte- dir. Sözü edilen illerde giyim ve ev tekstili alanında el dokumalarının üretimi aktif olarak Denizli’nin Buldan, Kızılcabölük ve Babadağ, İzmir’in Tire ve Ödemiş, Muğla’nın Yeşilyurt ve Fethiye ilçelerinde devam etmektedir. Bu merkezler içinde el dokumalarının daha yoğun üretildiği ve sanayi kolu haline geldiği merkezler Denizli’de Buldan, Babadağ ve Kızılcabölük, İzmir’de Tire ve Ödemiş’tir. Muğla’da Yeşilyurt ve Fethiye-Üzümlü’de el dokumaları daha az oranda üretilmektedir. Aydın, Uşak, Afyon ve Kütahya’da el dokumacılığı çoğunlukla düz bez dokuma olarak çok az oranda iken, Aydın ve Uşak da dokumacılık fabrika üretimi şeklinde bir sanayi kolu olarak devam etmektedir. Bu nedenledir ki, ‘Ege Bölgesi El Dokuma Kaynakları’ İzmir’in Ödemiş ve Tire, Denizli’nin Buldan ve Babadağ, Muğla’nın Yeşilyurt ve Fethiye ilçelerinde var olan el dokumalarının bugünkü durumları, ilçelere ve yöreye ait dokumalar, özellikleri, kullanım alanları şeklinde ele alınacaktır.

AGEAN REGION TRADATIONAL HAND WEAVİNG RESOURCES

There are eight cities in located in the western part of ; İzmir, Manisa, Denizli, Muğla, Aydın, Afyon, Uşak, Kütahya. In all of the eight cities, hand weaving has been going on including carpet-kilim and flat weaving layers (ground covers). In the mentioned cities, production of hand weaving in the area of clothing and home textile is actively continuing in the districts Buldan and Babadağ of Denizli, Tire and Ödemiş of İzmir, Yeşilyurt and Fethiye of Muğla. Buldan, Kızılcabölük and Babadağ in Denizli, Tire and Ödemiş in İzmir are the centers where the hand weavings are produced intensively and become an industry. Hand weavings are produced as less proportion in Yeşilyurt and Fethiye-Üzümlü in Muğla. Weaving has been going on as an industry branch in the form of factory production in Aydın and Uşak while hand weaving is in very little proportion as mainly cloth weaving in Aydın, Uşak, Afyon and Kütahya.

Anahtar Kelimeler : Tire-Beledi Dokumaları, Ödemiş İpek Dokumaları, Buldan Dokumaları, Babadağ Dokumaları, Kızılcabölük Dokumaları, Üzümlü Dokumaları, Muğla Yeşilyurt Dokumaları Key Words : Tire-Beledi Weavings, Ödemiş Silk Weavings, Buldan Weavings, Babadağ Weavings, Kızılcabölük Weavings, Üzümlü Weavings, Muğla Yeşilyurt Weavings

İzmir’de Ödemiş ve Tire, Denizli’de Kozahan ile Çin ve Japonya’dan temin edilm- Buldan, Babadağ ve Kızılcabölük, Muğla’da eye başlanmıştır. 8 Şubat 2010 tarihinde Yeşilyurt ve Üzümlü’de yöre dokumaları var- Ödemiş Belediyesi ve Kent Konseyi Kadın lıklarını ‘El Dokumaları’ kapsamında az sayı- Meclisi işbirliği ile ‘‘Geleneksel İpek daki el dokuma tezgâhlarında sürdürmeye çalış- Böcekçiliğinin Yeniden Canlandırılması maktadır. Günün değişen yaşam koşulları Projesi’ başlatılmış, proje amacına ulaşarak, 21 nedeniyle zaman içerisinde dokuma ustalarının Haziran 2010 tarihinde Yıldız Kent Müzesi sayıları azalmış, kullanılan hammadde de, konferans salonunda düzenlenen toplantıda kumaş kalitesinde, kullanım alanlarında üreticilere, Bursa Koza Birliği tarafından değişmeler olmuş, üretim el tezgâhlarından yarı ödemeler yapılmış, Bursa Koza Birlik Genel ve tam otomatik tezgâhlara geçmiştir. Müdürü İsmail Aydın bu sene gerçekleştirilen 4 Örneğin, Ödemiş’te ipek yetiştiriciliği tonluk koza üretiminin önümüzdeki sene ikiye yok denecek kadar azalmış, koza alımları ursa katlanmasını beklediklerini belirtmiştir’ 1.

* Doç., Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Tekstil ve Moda Tasarımı Bölümü, İzmir 1- İpek Böcekçiliğinden 54 Bin TL, http://www.odemis.bel.tr/haberler/685-pek-boecekciliinden-54-bin-tl.html, Erişim: 26 06 2010.

Sanat Dergisi 47 Tire beledi dokumaları da geçmişte ipek ve ipeğe bırakmıştır. Kozadan ipek üreterek doku- pamukla üretilirken bugün orlon ile bile üretim ma yapmak tarihe karışmak üzeredir. Ödemiş yapılmaktadır. Üretim yok denecek kadar azdır. ve Birgi’de yapılan araştırmalar sonucu, Buldan, Babadağ ve Kızılcabölük’de her ne Ödemiş’te kozadan ipek üreterek ipekli kumaş kadar üretimin çoğunluğu otomatik tezgâhlarda üreten dokumacı kalmamıştır. Bugün Ödemiş gerçekleştirilse de, el dokumacılığı yöre doku- bünyesinde yer alan belli başlı iki ipekli doku- macılarının yılmaz çabaları ile devam ettirilm- ma üretim merkezi vardır. Mert İpek ve eye çalışılmaktadır. Ödemiş İpek. Tam otomatik tezgâhlarda üretim Muğla Yeşilyurt’ta ise yöre doku- yapan bu firmalar, ipliklerini Çin’den temin malarında ipekten çok pamuk kullanılmakta etmektedir. Bu firmalardan 1949 yılında kuru- olup, hem Yeşilyurt hem de Üzümlü’de çok az lan Mert İpek, otomatik tezgâhlarda hem yör- sayıda el dokuma tezgâhında üretim devam eye özgü hem de günün giyim anlayışına özgü ettirilmeye çalışılmaktadır. ve moda eğilimleri doğrultusunda ipekli kumaş Bu makalede kaybolma tehlikesi ile üretmektedir. karşı karşıya olan Ege Bölgesi El Sözü edilen iki firma dışında Birgi Dokumalarının yukarıda sözü edilen il ve ilçel- İpek, Sem İpek, Mızrak İpek Birgi yolu er kapsamında, tarihsel süreç içerisindeki üzerinde ve Birgi’ye çok yakın mesafede kendi değişimleri ile birlikte özelliklerinden tabirleriyle ‘Kara Tezgâhlarda’ yani çerçeve bahsedilecektir. sayısı 8 i geçmeyen otomatik, mekikli, armürlü Bursa tezgâhlarında Ödemiş yöresine özgü 2.İZMİR İLİ EL DOKUMALARI ipekli kumaşlar dokuyan üç küçük atölyedir. Bu atölyelerden Birgi İpek’te 3, Sem İpek’te 4, 2.1.Ödemiş İpekli Dokumaları: Mızrak İpek’te 5 kara tezgâh vardır. Ürünlerini sipariş üzerine iç piyasaya fason olarak Ödemiş’te ipekli dokumacılığın hangi dokuyan atölyelerde, enleri 45 cm ile 1,50 cm tarihte başladığına dair kesin bir bilgi yoktur. arasında değişen ham renkte %100 ipek İzmir Ticaret ve Sanayi Odası Mecmuası 1927 Ödemiş Mendili, yöre bezi ve özellikle de yılı 8. sayısının Ödemiş’i tanıtan yazısında çok nakışlık ipek dokumaktadırlar. Kumaşlarda cm eski zamanlardan beri Ödemiş’te el dokuma ye düşen iplik sayısı 10 ile 20 tel arasında tezgâhlarında zarif ipekli kumaşlar ve peşta- değişmektedir. Ödemiş Mendili’nde ise cm de mallar dokunduğu belirtilmektedir. Şu an hay- 26 tel iplik bulunmaktadır. Nakışlık kumaş bu atta olmayan Ödemiş İpeğin sahibi Eyüp küçük atölyeler tarafından sürekli dokunmasına Bayındır’ın babası Halil Bayındır’ın oğluna karşın, ‘Ödemiş Mendili’ Ödemiş esnafının aktardığı bilgilere göre 1940 yılında Ödemiş- isteği doğrultusunda çeyizlik amaçlı dokun- Birgi yöresinde 3250 adet el dokuma tezgâhı maktadır. Ödemiş ve yöresinde kızların çey- mevcut iken, bu sayı 1998 yılında yaklaşık 50 izinde mutlaka olması gereken mendillerin tane dokuma tezgâhına inmiş olup, bugün el sayısı bugün 10 mendili geçmez iken, 10 yıl dokuma tezgâhları yerini otomatik tezgâhlara öncesine kadar bu sayı 40- 50 tane idi. 10 yıl bırakmıştır. ‘Rafet Mülazımoğlu’nun ‘Birgi’ öncesine kadar genç kızların çeyizleri için adlı kitabından ve diğer kaynaklardan edinilen kamçılı el tezgâhlarında beyaz, pembe, bilgilere göre, ipekli dokumacılık önce kenarları lacivert, kırmızı, kahverengi çizgili Ödemiş’in kazası olan Birgi’de başlamış, daha olarak dokunan mendiller, bugün mekikli kara sonra Ödemiş’e kaymıştır’2 . Yörede Ziraat tezgâhlarda sadece ham renkte dokunmaktadır. Odaları, Köy Kooperatifleri, Belediyeler, Günümüzde, Ödemiş merkezde el dokuma Kaymakamlık aracılığı ile alınan ipek böceği tezgâhı ile ipekli mendil dokuyan bir tek doku- tohumlarından elde edilen kozalarla temin ma ustası bile kalmadığı söylenmektedir. edilen ipek, bugün yerini Çin’den temin edilen

2- Şerife SEZGİN, “Geleneksel İpekli Kumaşları ve Mendilleri”, Ev Tekstili Dergisi, Yıl:5,Sayı:16, Ev Tekstili Derneği Yayın Organı, , Şubat 1998. Syf:31.

Sanat Dergisi 48 Sadece Birgi’de 1977 doğumlu, 28 te ve 20 cm çapındaki kazana yarısına kadar su yaşındaki Musa Nohutlu dededen babaya, konur. Su kaynama kıvamına geldiğinde içine babadan kendisine geçen bu mesleği sürdürm- yaklaşık 1,5 kg koza atılır. Kozanın uçlarının eye devam etmektedir. Musa Nohutlu da çıkması bir süpürge yardımıyla sağlanır. Uçlar Ödemiş ve çevresinde kendisinden başka el çıkınca bir çengel aracılığı ile uçlar alınır ve tezgâhında mendil dokuyan bir başkasının makaralara sarılır. İpliklerin 120 denye ola- kalmadığını doğrulayarak, 5-6 yıl öncesine bilmesi için aynı anda 55-60 adet kozadan ipek kadar el tezgâhlarında mendil ve diğer yöre uçları birada makaraya oradan da çarka geçir- ipeklilerini dokuyan 7-8 kişini var olduğunu, ilir. Kozalardan ipek sağımı, ipek böceğinin ekonomik nedenlerle dokuma işini bıraktık- kozasının örmek için ilk sardığı zarımsı larını söylemektedir (Resim 1). tabakaya kadar devam eder. Kozalardan ipek Musa Nohutlu Ödemiş, Bademli ve sağım işlemi bir kazan koza için yaklaşık bir Birgi Belediyeleri’nde temin ettiği ipek saat sürer. Sağılan iplikler çile haline gelen kozalarından ipeği kendi sağarak ipek iplik çarktan alınıp güneşte kurumaya bırakılır. Bir üretmektedir. On yıl öncesine kadar kozaların saat güneşte bırakılan ipek çileleri daha sonra Bademli, Kiraz ve Ovakent’te üretildiğini ahşap makaralara sarılır ve bükümsüz bir halde söyleyen Nohut, bugün kozaların Bursa’dan mendil dokumaya hazır hale getirilir. geldiğini söylemektedir. İki çerçeveli el doku- Musa Nohutlu Ödemiş mendili ile bir- ma tezgâhında 50 cm ende dokuduğu, çözgüsü likte üzerine nakış yapılması için de ipek 80 denye, atkısı 120 denye olan mendillerde kumaş, kendi isimlendirmesi ile mendil doku- ipek iplikler bükülmeden kullanılmaktadır. maktadır. Nakışlık kumaşlar 150 denye Musa Nohutlu dokuduğu mendillerin bir kıs- inceliğindeki bükülü ipekle dokunmaktadır. mını koza karşılığı olarak verirken, bir kısmını İpekleri Sem İpek’te büktürdüğünü söyleyen da Ödemiş Kadınlar Pazarı’nda satmaktadır. Nohutlu, top boyama yapılarak gömleklik Koza karşılığı verdiği mendiller 1 kg’a 26 olarak da kullanıldığını dile getirmektedir. Top mendildir. boyama yine Birgi girişindeki Mert İpek de yaptırılmaktadır. Üç ay öncesine kadar 1000 metre ipek dokuduğunu söyleyen Musa Nohutlu, üretimin durduğunu, Ödemiş, Birgi ve Bademli Belediyeleri’nin koza temin etmeme durumunda ise geleneksel tarzda mendil ve ipek kumaş dokumanın mümkün olamayacağını dile getirmektedir. Ödemiş’te bugün üretimleri gittikçe azalan yöre kumaşlarının bazıları Pembezar, Bürdü, Peştamal, Çiğ Çarşafı, İdare Kumaşı, Sehpa Örtüleri ve Mendillerdir. Yapılan araştır- ma sonucunda tüm bu kumaşların otomatik tezgâhlarda Ödemiş İpek de dokunduğu tespit edilmiştir. Mert İpek ise, geleneksel etkilerin hissedildiği günün kumaş modasına uygun ipek Resim 1:Musa Nohutlu, Ödemiş-Birgi, 2005 kumaşlar dokumaktadır. Ödemiş İpekli Kumaşları hakkında kısa Musa Nohutlu’nun kozadan ipek çeki- bilgilere gelince 3 : mi şu şekildedir. Haziran ayının 10 u civarı oluşumunu tamamlayan beyaz renkli ipek Pembezar: Ödemiş’e özgü gerçek kozalarından ipek sağmak için önce, bir ocağın pembezarın hem atkısı hem çözgüsü ipektir. üzerinde yerinde sabit duran 1 metre yükseklik Bezayağı örgüde dokunan kumaş ipliğin

3- Ayrıntılı Bilgi İçin Bakınız: SEZGİN, A.g.y., syf: 33-34; Mine Esiner Özen, “Türkçe’de Kumaş Adları”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, sayı:33 İstanbul, 1980-81.

Sanat Dergisi 49 bükümlü olması nedeniyle bürümcük perde, eşarp, fular, fantezi ve spor giysi olarak görünümündedir. Bugün çözgüsü pamuk, atkısı kullanılmaktadır. %100 ipek olarak dokunanlar bükümlü ipekten de dokunmaktadır, fakat üre- ise yerini, gün geçtikçe pamuk-ipek karışım- tim miktarları son derece azdır. Pembezarların larına bırakmaktadır. erkekler için olanı düz, kadınlar için olanının 2.2.Tire- Beledi Dokumaları ön ve arka kısımlarının iki yanında kırmızı, mavi, turuncu çizgiler bulunmaktadır. Jakarlı dokumanın atası sayılan Beledi, Pembezarlar gömlek olarak, boyun kısımları kendi adıyla anılan tezgâhta XVI. yy.dan kapalı olarak dikilir. Boyun kısmı kullanacak itibaren üretilmeye başlanmıştır. Tire’de 1500lü kişinin boyun ölçüsüne gere kesilerek yaka ve yıllarda geliştirildiği belirtilen tezgâhta, döne- kol kenarları iğne oyası ile süslenir. min Osmanlı ve Avrupa saraylarına Beledi Bürdü: Pembezarlar gibi bezayağı örgüde dokumaları dokunduğu kaynaklarda yer alan dokunur. Atkıda bükümlü iplik kullanıldığı için bilgiler arasındadır. Yine aynı dönemde Pembezar gibi bürümcük görünümündedir. 50 Yeniçeri Ocağı’nın iç zıbınlıkları-gömlekleri, cm enine dokunan kumaş ham renktedir ve yan halkın kullandığı giysiler, evlerdeki perdeler, yana dikilerek kadınlar tarafından başörtüsü divan ve yatak örtüleri Beledî’den yapılmaktay- olarak kullanılır. dı. O dönemde Beledi dokumasını öğrenen Peştamal: Bezayağı örgüde, 90 cm Bursa esnafı Ahilik bayraklarını Beledî’den eninde ve 160 cm boyunda dokunan peştamal- üretmişlerdir. Yazılı kaynaklarda Manisa ve ların çözgüsü pamuk atkısı ipektir. Çözgüde Konya’da da Beledi dokunduğundan söz 20/1 pamuk ipliği, atkıda 200 denye ipek iplik edilmektedir. kullanılır. Mor, siyah ve beyaz olarak çizgili Beledi Dokuması Tire’de olduğu gibi dokunur. Elbiselerin üzerlerine belden sarılarak Bursa’da da Beledi olarak bilinmesine karşın, kullanılan bir kadın giysisidir. ‘Konya’da Veledi, diğer illerde Karacaoğlan Çiğ Çarşafı: Çarşaflık olarak dokunan Dimisi olarak bilinir’4. kumaş %100 ipektir. 37 ile 40 cm değişen Bugün Tire’de el dokumacılığı denince enlerde bezayağı örgüde dokunur. Yan yana akla geçmişte olduğu gibi Beledi Dokuması dikilerek istenilen enlerde çarşaf yapılır. Perde gelmektedir. Günümüzde bu kumaşı dokuyan olarak da kullanılan kumaş, üzerine tel kırma en eski dokuma ustası 75 yaşındaki Saim yapılarak dekoratif örtüler de yapılmaktadır. Bayrı’dır. 1981 yılına kadar herhangi bir yere İdare Kumaşı: Ter emici özelliği olan kumaş bağlı olmadan dokuma yapan Bayrı, 15 yaşın- %100 ipekten iç çamaşırı olarak dokunmak- dan 2005 yılına kadar Beledi kumaşı dokumuş- tadır. Atkısında yüksek bükümlü krep iplik kul- tur. ‘1981 yılında zamanın Tire Kaymakamı’nın lanıldığı için elastikdir ve hareket rahatlığı desteği ile Beledi dokumasının yok olup git- sağlar. Eni 20 cm dir. memesi için, Tire Belediyesi himayesinde, Tire Mendiller: Geçmişte de günümüzde de Belediyesi’nin kadrolu çalışanı olarak yine Ödemiş İpeklileri denince ilk akla gelen evindeki tezgâhında dokumayı sürdüren mendillerdir. Çeğiz için dokunan bu mendiller Bayrı’ya, belediye tarafından 2004 yılının yukarıda sözü edildiği gibi, %100 ipekten 50 Eylül ayında Beledi dokumalarını dokumayı cm ende dokunurlar. öğrenmesi için bir çırak verilmiştir. 31 yaşında- Sehpa Örtüleri: Ödemiş keteni de ki Ethem Tıpırdak’a verilen altı aylık kurstan denen kumaş %100 ipektir. 50-90-100 cm sonra, Bayrı’nın evindeki tezgâh 15 Haziran enlerindedir. Bezayağı örgüdeki kumaş, üzerleri 2005 de belediyeye ait restore edilmekte olan Türk İşi nakışlarla süslenerek çeşitli örtüler eski bir konağa kurulmuştur (Resim 2). Beledi yapılmaktadır. Bu kumaşlar Bursa tipi kara dokumaları Saim Bayrı denetiminde Ethem tezgâhlarda dokunmaktadır. Tıpırdak tarafından 2007 yılına kadar bu binada Bugün Ödemiş yöresine özgü ipekli dokunmaya devam etmiştir. ‘Daha sonra bu dokumalar daha çok dekoratif amaçlı örtü, tezgâh, konağın otel haline dönüştürülmesiyle

4- Ali Sürür,Ege Yöresi Örneğinde Dokuma El Sanatlarının Bugünkü konumu ve Örneklerle Kullanım Alanları,II.Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri, V.Cilt,Maddi Kültür, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi yayınları,:45, Seminer,Kongre Bildirileri Dizisi:14, Ankara,1983,syf:221.

Sanat Dergisi 50 Devlet Demir Yollarına ait, trenlerin yıkama dokunan Beledi Dokumalarında alt kat astar yerinde kültür merkezi olarak kullanılan bir görevi üstlenmektedir. Desenlerin yer aldığı bölüme kurulmuştur. 2008 yılına kadar burada çizgili kısımlar dışındaki bölümler torba yapı- Etem Tıpırdak tarafından aktif olarak üretim dadır (Resim 3-4). Giysilik, perdelik, çarşaf yapılmıştır. Bu tarihten itibaren tezgâh, Tire yüzü olarak dokunan Beledi Dokumalarından girişinde, belediyeye ait iş makinelerinin yer günümüzde daha ziyade çanta, dekoratif amaçlı aldığı bir binaya nakledilmiştir. Fakat burada örtü, minder, yastık kılıfı yapılmaktadır. Beledi kullanılmadan atıl olarak kalmıştır. Hala da Dokumalarından son zamanlarda kravat den- kullanılmamaktadır. Üretim, Etem Tıpırdak’ın emeleri de yapılmıştır (Resim 5). evinde kurulu olan tezgâhta, zor şartlarda devam ettirilmeye çalışılmaktadır.’5

Resim 3: Beledi Dokumaları, Malzeme: İpek Saim Bayrı, 2005. Resim 2:Ethem Tıpırdak, Saim Bayrı, Gülcüoğlu Konakları, Tire, 2005

Süleymanlı tezgâhı bilinen ilk Beledi tezgâhıdır. ‘Salih Kısık’a göre, günümüzdeki Beledi tezgâhı Süleymanlı tezgâhının bozul- muşudur. Zaman içinde 17 pedalla çalışan Beledi tezgâhının 4 pedalı iptal edilmiş ve Beledi tezgâhında 13 pedal kullanılmıştır. Çözgü levendinin olmadığı bu tezgâhta, çözgüler düzgün sarılmış yumaklar halinde tezgâhın üzerinde asılıdır. Bezayağı temel örgülü ve çift yüzlü olan dokumaları yapa- Resim 4:Beledi Dokumaları, Malzeme: Pamuk-orlon, bilmek için gereken 6 ağızlık hareketinin her Saim Bayrı, 2005. biri 4 çerçeveden oluşur. Maymuncuk adı ver- ilen 36 adet tezgâh parçası her 4 çerçeveyi 24 gücü çerçevesine bağlar’ 6 Beledi dokumalarının hammaddesi ipek ve pamuktur. Çift katlı dokuma kumaş tekniği ile dokunan Beledi Dokumasının çözgüsü siyah, atkısı kemik rengidir. Atkısı siyah, kır- mızı, sarı, yeşil renklerde pamuk ve ipektir. Resim 5:Beledi Dokuması, Malzeme: Pamuk, Ethem Genelde farklı desenlerde enine çizgili olarak Tıpırdak, 2009.

5- Nesrin Önlü, Tire-Beledi Dokumaları, Günümüzdeki Durumu, Geliştirilip Tanıtılmasına Yönelik Çözüm Önerileri’, IV. Uluslaraarası Türk Kültürü İle Sanatları Kongresi/Sanat Etkinlikleri, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Konya, 2010,syf:154-155. 6- İsmail Öztürk ve Esra Kavcı, “Beledi ve Ehram Dokumalarının Özellikleri ve Günümüzde Kazandığı Yeni İşlevler”, III. Ulusal El Dokumalarına Yaklaşım ve Sorunları Sempozyum Bildirileri, 2000, Konya, syf 70.

Sanat Dergisi 51 Saim Bayrı’dan alınan bilgilere göre üç 3.DENİZLİ İLİ EL DOKUMALARI tip Beledi tezgâhı vardır. Bunlar; Süleymanlı, Kelebekli ve Bademli’dir. Üç tezgâhta da farklı 3.1.Buldan Dokumaları tipte desenler dokunmaktadır. Kendisinin şu anda belediyeye devrettiği ve uzun yıllar doku- Antik dönemde Triapolis olarak bilinen ma yaptığı tezgâh Süleymanlı’dır. Denizli’nin ilçelerinden Buldan’ın geçmişte Beledi Dokumasının dokunduğu ve yöreyi batıya, Anadolu içlerine ve dokumanın kendi ismi ile anılan tezgah, 24 Mezopotamya’ya bağlayan Büyük Kral çerçeveli, 13 pedallı ve ahşaptır. Saim Yolu’nun üzerinde yer alması, ticaretin ve Bayrı’dan alınan bilgilere göre7;çerçeveler, dokumacılığın bu yörede gelişmesini gücü olarak isimlendirilen ipler ve iplerin alt ve sağlamıştır. Anadolu Selçuklu Devleti’nin göç- üstten bağlanarak tutturulduğu ‘Keşken’ adı men Oğuz Boyları’nı Anadolu’ya yer- verilen ahşap değneklerden oluşmaktadır. leştirmeleri sırasında 1215 yıllarında yöreye Beledi Süleymanlı tezgâhında pedallar, Keşken yerleştirilen Türklerle de dokumacılık, kendi ve gücülerden oluşan çerçevelere jakar mantığı dokuma kültürleri ile yöredeki dokuma ile tabloda yer alan sıra ile bağlanmaktadır. kültürünü birleştirerek geliştirmişler ve Süleymanlı tezgâhında dokunan Beledi günümüze kadar devam ettirmişlerdir. Dokumalarında çözgüde 1304 iplik vardır. Dokumacılık yörede halkın en önemli geçim Kumaşın eni 1,20 cm dir. Çözgü iplikleri kaynağı olmuştur. Bugün ilçede dokumacılık, ‘Dem’ adı verilen tarak dişlerinden ya da Saim halkın en önemli geçim kaynağı olmaya devam Bayrı’nın isimlendirmesi ile her kapıdan 2 tel etmektedir. geçirilir. Beledi Dokumalarının çözgüsü Buldan’da geleneksel tarzda evlerde pamuk, atkısı pamuk ve ipektir. Çözgüde, oturan Buldanlılar, evlerinin alt kısımlarını ya geçmişte 20 numara pamuk ipliği kullanılırken da bir bölümünü dokuma atölyesi olarak kul- bugün 12 numara pamuk ipliği kullanılmak- lanmaktadırlar. Sayıları her geçen gün azalsa tadır. Atkıda ise 4 numara ya da 12/4 numara da, geçmişte olduğu gibi bugün de her evden pamuk ipliği. Atkıda kullanılan ipek ipliğin tezgâh sesleri gelmektedir. inceliği gittikçe kalınlaşmaktadır. İplikler ‘XVII. y.y.da Buldan dokumacılık geçmişte doğal boyalarla boyanırken bugün alanında ileri bir dönem yaşadı. Bursa’dan mal- anilin boyalarla boyanmaktadır. lar getirilerek dokumacılığın tekniğinin arttırıl- masına çalışıldı. Boğası bez diğer türler arasın- da önem kazandı. Bu dönemde en geçerli doku- malar peştamallar ve bürgü(üstlük)lerdir’8. ‘1779 yılına kadar Buldan da dokumacılık ilkel tezgâhlarda yapılıyordu. Bu tarihten sonra Buldan’ın Bucak olması ve Bucak Müdürü’nün çalışmaları ile dokumacılığın gelişimi için çözümler aranmıştır. Bursa’dan ustalar getir- ilmiştir. Bu ustaların yardımı ile mekiği boynuzdan, masurası kargıdan tezgâhlarda 10 numaradan 20 numaraya kadar ipliklerle başörtüsü, peştamal, çarşaf gibi dokumalar yapılmıştır.1910 yıllarında, Buldanlı Osman Say isimli dokumacı, İstanbul’da gördüğü çekme bir tezgâhı Buldan’a getirmiştir’9. Tablo 1: Beledi Tezgâhında Pedalların Gücülere Dokuma araç ve gereçlerinin günün şartlarına Bağlanış Sırası. göre düzenlenmesi ile 1952 yılından başlayarak Kaynak: Saim Bayrı, Ağustos 2005 ilçe ve çevresinde motorlu tezgâhlar kullanıl

7- Saim Bayrı ile Görüşme, Tire, 2005/2007/2009 8- Günay Atalayer, ‘Denizli Yöresi Dokumacılık Tarihi’, Ev Tekstili Dergisi, Yıl:5,Sayı:16, Ev Tekstili Derneği Yayın Organı, İstanbul, Şubat 1998. Syf:16-17. 9- Şerife, Sezgin, Buldan Dokumaları ve İşlemeleri’, I.Ulusal El Sanatları Sempozyumu,18-21 Kasım 1981, İzmir, Dokuz Eylül Yayınları, İzmir, 1984,syf:324.

Sanat Dergisi 52 maya başlanmıştır. El tezgâhlarının yerini Mendil, 5. Sofralık, 6. Çarşaf (potlu, püsküllü), motorlu tezgâhlar almış, el tezgâhları ile doku- 7. Havlu’12 . Bugün parça ürünler içerisinde ma yapanların sayısı her geçen yıl masa örtülükleri ve dekoratif amaçlı örtüler de azalmıştır.1969 da el tezgâhları ile dokuma yer almaktadır. yapanların sayısı 1900 iken, 1984 de bu sayı Parça mallardan peştamallar el tezgâh- 1500’lere, gittikçe azalarak 432 tezgâha kadar larında ipekli ve pamuklu olarak dokunmak- düşmüştür. Bugün Buldan’da aktif durumdaki tadır. Bugün Buldan’da peştamalı %100 ipek el dokuma tezgâhı sayısı 40-50 civarındadır olarak dokuyan bir dokumacı kalmıştır. Habip (Resim 6). 2005 yılında 180 tanesini jakarlı, Dışkaya 55 yıldır el dokumacılığı ile uğraşan geri kalanını armürlü tezgâhların oluşturduğu bugün 80 yaşında olan Dışkaya, dokuduğu motorlu tezgâh sayı fabrikalar haricinde evlerde ipekli peştamalları zaman içinde Vakko ve var olanlar ile 3200 idi. Bugün bu sayı başta Beymen’e satmaya başlamıştır (Resim 7). Çin tehdidi olmak üzere, ekonomik nedenler- den ötürü 1000 adet bile ulaşamamaktadır’10 .

Resim 7: İpek Peştamal, Habip Dışkaya, 2005.

‘Buldan’da dokunan peştamallar, ipekli Resim 6: Buldan El Sanatları Merkezi, 2005. has peştamal, sarı bey peştamalı, Ödemiş- Tire peştamalı, Agadige peştamalı gibi isimler alır. Buldan Dokuması denince öncelikle Geçmişte kadınların sokağa çıkarken akla ‘Buldan Bükülü Bezi(Bürümcük)’ gelir. elbiselerinin üzerinden bele bağlayarak kul- ‘1893 yıllarından beri eni 30 ila 60 cm arasında landığı, bugün ise gömleklik, elbiselik, sehpa, değişen, atkıda bükülü iplik kullanılan Buldan masa ve çeşitli dekoratif örtüler olarak kul- Bükülü Bezi iç çamaşırı yapımında, özellikle iç lanılan peştamalların ipekli olanları mor üzer- gömleği olarak kullanılmaktaydı[…] 1930 yıl- ine yeşil çizgili, pamukluları ise kırmızı üzerine larında GRAPON adını alan bu bez; düz renkli, yeşil çizgilidir’13 . çizgili ve kareli olarak dokunurdu’ 11. Üstlüklerden Abaniler de el tezgâh- Günümüzde Buldan Bükülü Bezi larında 24/1 çözgü ve atkı iplikleri ile 100x100 dokunmaya devam etmekte ve kadın, erkek cm den 140x 140 cm ye değişen boyutlarda gömleklikleri, kadın elbisesi, buluz yapımında pamuk ve ipek karışımı olarak dokunmaktadır. kullanılmakta, bu giysilerin üzeri floş, sim ya Abanilerin renkleri genellikle kahverengi, da orlon ipliklerle işlenmektedir. turuncu, bal rengi limon ve ceviz rengidir. ‘Buldan’da dokumaları genel olarak iki Floşla üzerlerine işleme yapılmış türleri de grupta toplayabiliriz. 1-Metre ürünler: Havlu, vardır. branda, astarlık, el bezi, tülbent, kanaviçe bezi, Üstlüklerden halk tipi başörtülerine bükülü bezdir. 2-Parça ürünler: Daha çok Yarım ya da Bürdü denmektedir. Günlük giysi geleneksellik taşıyan ve yerel adları olan doku- amaçlı kullanılmaktadır. Pamuklu olan ve kare- malardır. 1.Peştamal, 2. Üstlük (İşlemeli, hacı li olarak dokunan bu dokumalara ipekten üstlüğü), 3.Yarım (Geleneksel Baş Örtüsü), 4.

10- Ahmet, Erdoğdu,’Buldan Kumaşı Zaman Direniyor’,7 Temmuz 2009,www.ekotrent.com, Erişim:06 06 2010 11- Sezgin,y.a.g.y., syf:326 12- Atalayer,y.a.g.y., syf. 17 13- Habip Dışkaya ile Görüşme, 2005.

Sanat Dergisi 53 ‘Sıçan Dişi’ denen bir ajur yapılır. Daha çok, Denizli’nin ilçesi Babadağ’da doku- Aydın ve Denizli yöresinde kadınlar tarafından macılık 700 yıllık bir geçmişe sahiptir. kullanılan bu örtüler kırmızı, siyah ve beyaz Geçmişte olduğu gibi bugün de ilçe ipliklerle dokunmaktadır.20/1 numara çözgü, ekonomisinde en önemli yere sahiptir. 20/1 ve 24/1 numara atkı ipliği ile dokunan Buldan’da olduğu gibi ilçeden her kumaşta iplikler günümüzde kök boya yerine evden tezgâh sesleri gelmektedir. Aile işlet- anilin boya ile boyanmaktadır. Boyama işlemi- meciliği şeklinde yapılan dokumacılıkta aile ni el ile evlerde yapan dokumacıların yanı sıra bireyleri nöbet sistemi ile çalışmaktadır. 1960lı ipliğini dışarıdan boyanmış olarak alanlar da yıllara kadar el tezgâhlarında yapılan doku- çoğunluktadır. macılık, bu yıllarda ilçeye elektriğin gelmesi ile Üstlüklerden ipekli başörtüsü % 100 birlikte yarı otomatik tezgâhlarla yapılmaya ipekle dokunur. 110x 170 cm boyutlarında başlanmıştır. 1980li yıllardan itibaren de, yarı dokunan ipekli başörtüleri bugün aynı zamanda otomatik tezgâhlarla birlikte tam otomatik dekoratif örtü olarak da kullanılmaktadır. tezgâhlarda ürünler dokunmaktadır. Aynı yıllar- Örtüler kahverengi ve beyaz renklerde kareli da iş adamı Halil Bezmen ilçeye fasonculuğu olarak el tezgâhlarında dokunur. getirmiş ve ilçenin dokuma alanında ticaret Çarşaflar, ipekli ve pamuklu olarak tek kimliği değişmiştir. Bu nedenle bugün ilçe ve çift kişilik, yatak ve yorgan için farklı halkının %98 i fasonculukla uğraşmaktadır. ölçülerde çoğunlukla motorlu tezgâhlarda İlçede bugün kayıtlı olarak 5500 civarında dokunurlar. Buldan’da, geçmişte ipek olarak jakarlı ve armürlü dokuma tezgâhı bulunmak- dokunan ve ‘Hoşgür’ adı verilen aynı zamanda tadır. Bu tezgâhların büyük çoğunluğunda çarşaf olarak da dokunan yöreye ait bez türü çarşaf ve benzeri ürünler dokunmaktadır. var olmasına rağmen, bugün artık dokunma- Çarşaf dışında masa örtüleri, pike, havlu, ham maktadır. Günümüzde dokunan çarşafların bez de dokunan ürünler arasındadır(Resim 8). boyutları; tek kişilik yatak çarşafı 140x220cm, çift kişilik yatak çarşafı 160x240 cm, tek kişilik yorgan çarşafı 180x250cm, Çift kişilik yorgan çarşafı 220x270 cm, yastık kılıfı 70x70 cm.dir. Çarşaflar, düz renkli ve çizgili olarak dokun- makta, üzerleri baskı ile de desenlendirilmekte- dir. Baskı ile desenlendirme işlemi fabrikalarda yapılmaktadır. Buldan’da havlu da önemli ölçüde dokunmaktadır. Armürlü ve jakarlı tezgâhlarda dokunan havluların üzerlerine işleme de yapıl- maktadır. Resim 8: Babadağ Dokuması, Dekoratif amaçlı örtü, Buldan’da parça malı olarak mendil ve Malzeme: Pamuk. çeşitli masa örtüleri de dokunmaktadır. Mendiller düz ve kareli olarak 30-45-50-60-70 cm² boyutlarındadır. Masa örtüleri ise, geleneklere uygun olarak turuncu, bej, kahv- erengi, petrol rengi ve tahin renginde kareli olarak bezayağı örgüsünde dokunmaktadır. Buldan Dokumaları’ndan metre malları yukarı- da bahsi geçen Buldan Bükülü Bezi, pantalon- luk, astarlık ve kaput bezi, branda bezi, tentelik kumaş, şezlonkluk kumaştır. 3.2.Babadağ Dokumaları Resim 9: El Dokuma Tezgâhı.

Sanat Dergisi 54 İlçede dokumacılık evlerdeki dokuma rekabete direnemedikleri için doğal boyalara tezgâhları ile birlikte dokuma fabrikaları şek- tercih etmişlerdir. Denizli’deki iplik fabrikaları linde de üretim vermektedir. Babadağlı doku- kurulana kadar ipliklerini elde büken doku- macıların bir kısmı da Denizli’de kurdukları macılar, büktükleri ipliğe ‘ham iplik’ adını ver- fabrikalarda üretimlerine devam etmektedirler. mekteydi. İlçede bugün itibari ile el dokuma tezgâh sayısı 1940 senesine kadar yoğun olarak kul- ise sadece beş adettir (Resim 9). lanılan ahşap tezgâhlar yerini bu tarihten 3.3.Kızılcabölük Dokumaları itibaren yarı otomatik tezgâhlara, kısa süre içinde de tam otomatik tezgâhlara bırakmıştır. Denizli iline bağlı Kızılcabölük’de 600 Yarı ve tam otomatik tezgâhların kullanılmaya yıllık bir geçmişe sahip olan dokumacılığın başlanması ile birlikte el dokuma tezgâhları yöreye 1300-1400lerde Kafkaslardan göç ettiği unutulmaya yüz tutmuştur (Resim11). bilinen insanlar tarafından getirilmiş olduğu sanılmaktadır. XVI. asırdan XIX. asrın ortasına kadar ihtiyaçları doğrultusunda düz bez, çul, heybe, kese, çul, giysi amaçlı kumaşlar dokuyan Kızılcabölüklüler, dokumalarını mek- iği el ile atılan ahşap tezgâhlarda doku- muşlardır. XIX. asrın ortasından itibaren desen- li alacalar dokumaya başlamışlar, 1870 senesin- den itibaren ‘dış elbiselikler’ adı verilen kumaşlar üretmişlerdir. Bugün ise peştamaldan çarşafa, havludan koltuk örtülerine ve dekoratif amaçlı örtülere kadar pek çok ürün dokunmak- tadır (Resim 10). Yöre dokumacıları talepler Resim 11:Geleneksel El Dokuma Tezgâhı, Hanife doğrultusunda Kızılcabölüğe özgü desenlerle Ahmet Paralı El Dokumaları Tekstil ve Kültür birlikte, günün anlayışına uygun yeni desenler Merkezi, Kızılcabölül, 2010 de geliştirip, dokumaktadırlar. ‘Değişen yaşam koşullarının insanları farklı isteklere yönlendirmesinden dolayı, tüketim tercihlerinin değişmesine rağ- men, son dönemlerde özellikle ‘eko tekstil’ kavramı ile birlikte, tekrar doğal malzemeler- den üretilen yöre dokumaları önem kazanmaya başlamıştır. Bunu fark eden Kızılcabölüklü dokumacılar, bu eski sanatı yaşatmak için, atadan dededen kalma yöntemlerle el doku- malarını son 5 yılda yaygınlaştırmışlardır 14’. Halen, hem az sayıdaki el tezgâhların- Resim 10: Kızılcabölük Tırnaklısı, Narin Tekstil, da hem de yarı ve tam otomatik tezgâhlarda Ömer Kartoğlan, 2009 yöre dokumalarının üretimini devam ettiren Kızılcabölüklü dokumacılar, hem orijinal kim- liklerini korumaya hem de çağın modern sis- 1910 senesine kadar iplikleri ve ham temlerine ve yaşam biçimlerine ayak uydur- renkteki kumaşları ‘has boya’ olarak nite- maya çalışmaktadırlar. Ne yazık ki, zaman lendirdikleri doğal boyalarla renklendiren içinde, seri üretim tekstilleriyle rekabete baş Kızılcabölüklüler, 1910 senesinden itibaren edemeyen dokumacıların bazıları, ürünlerinin Avrupa’dan gelen ‘solan boyalar’ adını verdik- kalitesinden ödün vererek daha ucuz mallar leri anilin boyaları ucuz fiyatla alındığı ve artan

14- Nesrin Önlü, ‘ Kızılcabölük Dokumalarında Değişimin Nedenleri, Geliştirilip Tanıtılmasına Yönelik Çözüm Önerileri’ , Yayınlanmamış Bildiri, Kızılcabölük Geleneksel Dokumalar Sempozyumu, 28-30 Mayıs 2008,Kızılcabölük Denizli,

Sanat Dergisi 55 üretmeye başlamışlardır. Çoğunluk, kaliteden kumaşlar var’ diyerek yöre dokumalarına sahip ödün vermeden üretim yapmaya devam etmek- çıkmışlardır. tedirler. Bir süre sonra dokumaların ünü Hollywood’a ulaşmıştır. Muğla Dalyan’da bir 4.MUĞLA İLİ DOKUMALARI Türkle evli olan dünyaca ünlü kostüm tasarım- cısı Jeada Barford, tarihi filmler için yaptığı 4.1.Yeşilyurt Dokumaları araştırmaya yönelik Zeynep Karacan ile görüşmeye gelmiş ve dokunan kumaşları çok ‘Muğla’ya 14 km uzaklıktaki Pisi beğenmiştir. Numune alarak ülkesine döndük- kasabası ya da 1962 yılından sonra kullanılan ten bir yıl sonra Şubat 2003te tekrar gelerek ismiyle Yeşilyurt Belediyesi, yaklaşık 2500 yıl- 110 m kumaş almıştır. Kumaşlar SAVAŞÇI, lık bir Kayra antik yerleşimidir’15 . Yeşilyurt’ta HARRY POTTER ve TRUVA filmlerinde kul- el dokumacılığı ve ipekböceği üreticiliği 250 lanılmıştır. yıllık bir geçmişe sahiptir. El dokumacılığının Ülkemizde ise Yeşilyurt Dokumaları yerini zaman içinde otomatik tezgâhlarda BEYMEN ve VAKKO gibi büyük firmalar üretilen dokumaların alması ve bu hızlı üretime tarafından da kullanılmaktadır. İlk kez Beymen ayak uyduramayan yöre dokumaları çeyizlik tarafından 1994-1995 sonbahar-kış Beymen amacıyla az da olsa üretilerek varlığını sürdür- Home ve Beymen Mobilya koleksiyonlarında müştür. döşemelik, yatak örtüsü ve çarşaf takımları Yöreye ait el dokumalarının yok olarak kullanılan dokumalar büyük tanıtımla olmasını önlemek, tanıtımını yapmak, kullanım halka sunulmuştur. Vakko Yeşilyurt alanlarını arttırarak desen çeşitlerini Dokumaları’ndan daha çok ipekli kumaşlardan geliştirmek, üretimin devamlılığını sağlamak ve gömlek, pamuklu kumaşlardan çeşitli örtüler yeni neslin bu dokumaları öğrenmelerini yapmıştır. özendirmek amacıyla 13.05.1992 yılında Kooperatif desteği ile yurt içi ve yurt ‘Sınırlı Sorumlu Yeşilyurt Belediyesi İpekçilik, dışında tanınan Yeşilyurt Dokumaları, kooper- Dokumacılık, El Sanatlarını Geliştirme, atifin 1995 yılında kapanmasıyla bugün ilçede Tanıtma Küçük Sanatlar Kooperatifi’ kısa adıy- yöre dokumaları dokuyan iki adet el sanatları la YİDEKO kurulmuştur. Kurumun ikinci kuruluşu , ‘Karacan Yöresel El Dokumaları’ ve amacı, Yeşilyurt’a ait ipek böcekçiliğini ve el ‘ Gürcan Dokuma ve El sanatları’ ile evlerinde dokumacılığını, dokundukları ürünleri başta dokuma yapan halk tarafından varlığını ilgili fuarlar olmak üzere, kültür – sanat etkin- sürdürmeye çalışmaktadır. Zeynep Karacan’ın likleri, turistik yerler ve TV kanallarına götür- firması olan ‘Karacan Yöresel El erek hem iç hem dış pazarda tanıtımını sağla- Dokumaları’nda iki tanesi mekiği el ile atan, maktı. Kuruluşun çalışmalarında önderlik eden iki tanesi kamçılı olmak üzere dört adet, ‘ ‘Karacan Yöresel El Dokumaları Firması’ Gürcan Dokuma ve El sanatları’nda ise iki adet sahibi Zeynep Karacan 1992 yılında ‘Tütüne el dokuma tezgâhı bulunmaktadır. Evlerde Alternatif El Dokumacılığı ‘adıyla belediye çalışır durumdaki tezgâh sayısı ise yaklaşık 20 meclisine bir proje sunmuştur. Proje ‘Eski adettir. Kumaşları Kim alır’ tepkisiyle karşılaşmıştır. Bugün daha çok ev tekstili ve dekoratif Aynı yılın Nisan ayında Zeynep Karacan’ın amaçlı olarak kabul gören dokumalardan göm- Muğla’da açtığı ‘Yöre Kumaşları Sergisi’ lek, buluz ve elbise türü giysi de yapılmaktadır. büyük ilgi görmüştür. Dönemin Muğla Valisi Kumaşların ipek, pamuk ve yünden oluşan Lale Aytaman tarafından beğeni kazanan ürün- iplikleri geçmişte kök boya ile boyanırken, lere ilk destek Lale Aytaman’dan gelmiştir. boyama işlemi yerini kimyasal boyalara bırak- Kooperatifin kurulmasından ve üretimin art- mıştır. Kumaşların eni 60 cm.dir. Çoğunlukla masından sonra mağaza vitrinlerini süsleyen kareli olarak dokunmaktadır (Resim 12). dokumaları gören halk da ‘sandıklarımızda bu

15- Şerife, SEZGİN, ‘Geleneksel Yeşilyurt Dokumalarının Günümüz Koşullarında ve Anlayışında Yeniden Değerlendirilmesi’, Türkiye’de El Sanatları Geleneği ve Çağdaş Sanatlar İçerisindeki Yeri Sempozyum Bildirileri, Kültür Bakanlığı Yayınları:1861,Ankara, 1997.syf.52.

Sanat Dergisi 56 Düven adı verilen, ahşap, kamçılı iki çerçeveli el tezgâhlarında dokunan DASTAR ve diğer yöre dokumalarının enleri 65- 90 cm arasında değişmektedir (Resim 13).

Resim 12: Karacan Atölyesi, 2009.

4.2.Üzümlü Dokumaları Resim 13:Kamçılı Tezgâh, Üzümlü, 2005. Fethiye ilçesine 18 km mesafede bulu- nan Üzümlü Köyü, antik çağda Lykia kenti Kumaşın örgüsü bezayağıdır. Geçmiş Kadyanda antik kenti ile temsil edilmektedir. dönemlerde çözgüsünde ipek ya da yün, Çünkü Köy, Kadyanda antik kentinin eteklerine atkısında pamuk kullanılan dokumalar bugün kurulmuştur. Denizden 500 km yükseklikte bir tamamen pamuk ipliği ile üretilmektedir. yayladır. Pamuğu geçmişte kendi tarlalarında Üzümlü Köyü tarihte Kadyanda antik üretirken, günümüzde genelde Denizliden kenti ile paralellik kurulmasına rağmen, doku- temin etmektedirler. Üzümlü dokumaları macılığın bu köyde ne kadar eskilere kadar git- pamuk ipliğinin ham renginde dokunmakta tiği bilinmemektedir. Ancak günümüzde olup, üzerleri ağartılmış pamukla işlenmektedir Fethiye’nin turistik bir yer olması ve köyün üst (Resim 14). kısmında yer alan Kayda antik kentinin yerli ve yabancı turistler tarafından ziyaret edilmesi Üzümlü dokumalarının varlığını bugün de devam ettirmesini sağlamıştır. Üzümlü Köyünde dokuma denince akla yöreye ait DASTAR dokuması gelir. Fethiye’nin, Üzümlü başta olmak üzere, İncir köy, Orta köy ve Paşalıda üretilen Dastar doku- masının tarihi Türk Boyları’nın bölgeye yer- leştiği zamanlara kadar eskidir. Erken dönem- lerde çevre köylerde yetiştirilen ipek kozalarının işlenmesi üretilen ipekten dokunan Resim 14: Üzümlü dokuması Dastar, Kanat, Mendil, Gömlek, İpek olarak isimlendirilen dokumalar o dönemlerde Bursa Dastar ve diğer dokumalarda yüzeyin yöresi ipeklileri ile kıyaslanacak düzeydeydi. işlendiği nakış türleri, yöre ağzıyla ‘Yanış Bugün sarı kozanın bölgede yetiştirilmemesi Türleri’, Yılan Nakış, Sülük Nakış, Kilim nedeniyle ipek böceği yetiştiriciliği kaybolup Nakış, Çomak Nakış, Sülük-Çomak Nakış, gitmiştir. Topak Nakış, Çengel Nakış, Deve Boynu gibi isimler almaktadır. Bu motiflerin hepsinin birer

Sanat Dergisi 57 anlamı vardır. Örneğin Yılan nakış kıskançlık yörelerinde tekstilde sanayileşmiş kuruluşların ve kem gözü, Sülük nakış dert, tasa ve üzün- bu konuya sahip çıkmaları gerekmektedir. tüyü, kilim nakış canlılık, neşe ve coşkuyu, Bunun için de bu kurumlar tarafından öncelik- çomak nakış güzelliği, temizliği simgelemekte- le, sayıları gittikçe azalan ve yok olmak üzere dir. olan el dokuma tezgâhlarının örnekleri çoğaltıl- Öncelikle zemin kumaşın dokunduğu malı, kooperatifler gibi belirli merkezlerde, lise kumaşa nakışlar dokuma esnasında gerginken ve üniversitelerin ilgili bölümlerinde kursların işlenmektedir. Nakışlar kumaşın eni ve boyun- ve eğitimlerinin verilmesi sağlamalı ve bu da tekrar ederek bütün yüzeyi kaplamaktadır. kuruluşlara devlet ve özel sektör bazında destek Üzümlü dokumalarından dastar önceleri sadece verilmelidir. başörtüsü olarak kullanılırken bugün, perde, El dokumalarına bir diğer destek de yatak örtüsü, giysi olarak da kullanılmaktadır. Türk tekstil tasarımcıları ve sanatçılarının kendi öz değerlerine sahip çıkmasıyla gerçekleşebilir. 5.SONUÇ Geleneksel tekstil ürünlerinin teknik, malzeme, renk, motif ve desenlerinin dünya kumaş Ege Bölgesi’nde el dokumacılığı modasını derinden etkilediği günümüzde el yukarıda verilen bilgilerden de anlaşılacağı dokumalarımızı uluslararası fuarlara taşımak ve üzere malzeme, teknik, tezgâh tipi, kumaş tip- ‘Türk El Dokumaları’ olarak onları uluslararası leri ve isimleri ile kullanım alanları bakımından pazara kabul ettirmek yok olmalarını sağlaya- benzerlikler göstermektedir. Peştamalın hem cak diğer bir çözümdür. Bunu başaracak en Ödemiş hem de Buldan’da dokunması, önemli kesim ise, bir dönem el dokuması ile Bürdü’nün de yine her iki yörede de dokun- tekstil işine başlamış ve Türkiye’nin önemli masına rağmen aralarında sadece isim benzer- tekstil kuruluşları arasına girmiş, dünya çapın- liği olması gibi. da tanınan ve önemli bir Pazar payı olan fir- Ege Bölgesi’nde el dokumacılığı tekstil malardır. Bu tekstil firmaları koleksiyonlarında sektörünün hızlı gelişimi ile rekabet edememesi günün moda anlayışına uygun ürünler yap- nedeniyle her geçen gün azalmaktadır. El doku- manın yanı sıra el dokumalarımıza yönelik de macılığının yok olup gitmemesi için öncelikle koleksiyonlar yapıp, onların hem iç hem de dış üretilen ürünlerin iç ve dış pazarda tanıtım- pazarda tanınmalarını ve kabul görmelerini larının en iyi şekilde yapılması ve bu ürünlere sağlayabilirler. üreticiyi üretime teşvik edecek düzeyde bir Pazar payı sağlamak gerekmektedir. Çünkü el dokumalarının üretimi zaman alan ve sınırlı miktarlarda üretilen özel ürünlerdir. El doku- malarının sürekliliğinin sağlanması için onların tam otomatik tezgâhlarda üretilmeleri sürekliliklerinin sağlanması için bir çözüm ola- bilir belki ama bu çözüm ürünün özellikle görünümünde değişimlere neden olacaktır. Çünkü el dokumalarında seri üretimdeki gibi belirli bir standart yoktur. Elle dokunmaların- dan kaynaklanan ufak tefek hatalar olmakla bir- likte, dokumacısının dokuma sırasında ken- disinden bir şeyler ilave etmesi el dokumalarına özel bir ayrıcalık vermektedir. El dokumalarının sürekliliğinin sağlanmasında özellikle Kültür Bakanlığı, Halk Eğitim Merkezleri, Kültür Müdürlükleri ve de kendi

Sanat Dergisi 58 KAYNAKÇA Öztürk, İsmail ve Kavcı, Esra,’Beledi ve Ehram Dokumalarının Özellikleri ve Acar, Sedef, ‘Geleneksel Dokuma, Tasarım ve Günümüzde Kazandığı Yeni İşlevler’,III. Tanıtım Üçgeninde Kızılcabölük Dokumaları’, Ulusal El Dokumalarına Yaklaşım ve Sorunları Uluslar arası Denizli ve Çevresi Tarih ve Sempozyum Bildirileri, 2000, Konya. Kültür Sempozyumu, 2007, Denizli, Fakülte Öztürk, İsmail ve Kavcı, Esra,’Beledi ve Kitabevi Baskı Merkezi. Ehram Dokumalarının Özellikleri ve Atalayer, Günay, ‘Denizli Yöresi Dokumacılık Günümüzde Kazandığı Yeni İşlevler’,Motif Tarihi’, Ev Tekstili Dergisi, Yıl:5,Sayı:16, Ev Dergisi, , 2000. Tekstili Derneği Yayın Organı, İstanbul, Şubat Öztürk, İsmail, Dokumaya Giriş (Halı, Düz 1998. . Dokumalar ve Dokuma Kumaşların Üretim Ertekin, A.Levent, Beledi Dokuması, İzmir, Teknikleri), Ankara, 2007,Mor Fil Yayınları. Etki Matbaacılık, 2006. Sezgin, Şerife, ‘Geleneksel İpekli Kumaşları ve Kazıcıoğlu, Nuray, ‘Üzümlü Örneğinde Mendilleri’, Ev Tekstili Dergisi, Yıl:5,Sayı:16, Yaşanan El Sanatlarındaki Bozulma Nedenleri Ev Tekstili Derneği Yayın Organı, İstanbul, ve Çözüm Önerileri’,Kamu ve Özel Şubat 1998. Kuruluşlarla Orta Öğretimde, Üniversitelerde Sezgin, Şerife, ‘Geleneksel Yeşilyurt El Sanatlarına Yaklaşım ve Sorunları Dokumalarının Günümüz Koşullarında ve Sempozyumu Bildirileri,18 – 20 Kasım Anlayışında Yeniden Değerlendirilmesi’, 1992,İzmir, Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Türkiye’de El Sanatları Geleneği ve Çağdaş Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Sanatlar İçerisindeki Yeri Sempozyum Yayınları:201,Ankara,1994. Bildirileri, Kültür Bakanlığı Önlü, Nesrin, ‘Kızılcabölük Dokumalarında Yayınları:1861,Ankara, 1997. Değişimin Nedenleri, Geliştirilip Yaşatılmasına Sezgin, Şerife, Buldan Dokumaları ve Yönelik Çözüm Önerileri’, Yayınlanmamış İşlemeleri’, I.Ulusal El Sanatları Bildiri, Kızılcabölük, Denizli, Kızılcabölük Sempozyumu,18-21 Kasım 1981, İzmir, Dokuz Geleneksel Dokumalar Sempozyumu, 28-30 Eylül Yayınları, İzmir, 1984. MAYIS 2008, Pamukkale Üniversitesi Denizli Sürür, Ali, Ege Yöresi Örneğinde Dokuma El Meslek Yüksekokulu ve Kızılcabölük Sanatlarının Bugünkü konumu ve Örneklerle Belediyesi, Kullanım Alanları, II.Milletlerarası Türk Önlü, Nesrin, ‘Hatay İli, Harbiye ve Folklor Kongresi Bildirileri, V.Cilt, Maddi Samandağı’nda İpekli Dokumacılığın Kültür, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Günümüzdeki Durumu, Sorunları, Geliştirilip Folklor Araştırma Dairesi yayınları,:45, Tanıtılmasına Yönelik Çözüm Önerileri’, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi:14, Akdeniz Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Ankara,1983. Güzel Sanatlar etkinlikleri Bildirileri, Antalya, Akdeniz Üniversitesi Yayını No:SM6, 2008. Özel Görüşmeler Önlü, Nesrin, Tire-Beledi Dokumaları, Günümüzdeki Durumu, Geliştirilip Ethem Tıpırdak ile Görüşme, Tire, 2009. Tanıtılmasına Yönelik Çözüm Önerileri’, IV. Eyüp Bayındır ile görüşme, Ödemiş İpek, Uluslaraarası Türk Kültürü İle Sanatları Ödemiş, Eylül 2005 Kongresi/Sanat Etkinlikleri, Selçuk Üniversite- Habip Dışkaya ile görüşme, Mart 2005 si Selçuklu Araştırmaları Merkezi Yayınları, Musa Nohutlu ile görüşme, Birgi, Ağustos Konya, 2010. 2005 Özen, Mine Esiner, Türkçe’de Kumaş Adları, Ömer Kartoğlan ile görüşme, Teknik Tekstil, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Kızılcabölük, 2008 /2009/ 2010. Dergisi, sayı:33, İstanbul,1980-81. Saim Bayrı ile Görüşme, Tire, 2005/ 2007/ 2009.

Sanat Dergisi 59 Sem ipek, Birgi İpek, Mızrak İpek ile görüşme, 2005. Zeki Mert ile görüşme, Mert İpek, Ödemiş- Birgi, Ağustos 2005. Zeynep Karacan ile görüşme, Karacan Yöresel El Dokumaları Merkezi, Yeşilyurt,Eylül 2005

İnternet Siteleri

Erdoğdu,Ahmet,’Buldan Kumaşı Zaman Direniyor’,7 Temmuz 2009,www.ekotrent.com, Erişim:06 06 2010 www.denizliso.org.tr, Erişim: 23 08 2005 www.basiad.net- Erişim:23 08 2005 www.fethiyelife.com, Erişim: 23 08 2005 www.pamukkale.gov.tr, Erişim: 23 08 2005 www.mugla-turizm.gov.tr, Erişim: 23 08 2005 www.byegm.gov.tr , Erişim:25 08 2005 www.odemisipek.com.tr/hakkimizda.html, Erişim: 06 06 2010

Sanat Dergisi 60