Święte Miejsca I Cudowne Ikony Prawosławne Sanktuaria Na Białostocczyźnie

Święte miejsca i cudowne ikony Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie

1 2 ks. Grzegorz Sosna

Święte miejsca i cudowne ikony Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie

Białystok 2001

3 Recenzenci: Metropolita prof. dr hab. Sawa (Hrycuniak) ks. dr Henryk Paprocki

Korekta: Dorota Wysocka

Mapki: Tomasz Popławski

Zdjęcia: Ryszard Bielecki, Marek Dolecki, Grzegorz Kumowicz, Stanisław Mojczyno, Zbigniew Pomaski, Ryszard Stawecki i inni

Na okładce: Cerkiew Przemienienia Pańskiego na św. Górze Grabarce

Wydawnictwo Orthdruk Białystok 2001

ISBN 83-85368-69-8

Druk i oprawa: Orthdruk sp. z o.o., Białystok, tel. (085) 742-25-17

4 Słowo wstępne

Pierwsze słowa o Przenajświętszej Dziewicy Pannie Marii zostały wypowiedziane jeszcze w raju. Wypowiedział je sam Bóg w złożonej naszym prarodzicom Adamowi i Ewie obietnicy Zbawiciela. Są to słowa skierowane bezpośrednio do węża (szatana) ... i ustanowię nieprzyjaźń między tobą a niewiastą, między twoim potomstwem a jej potomstwem; on zdepcze ci głowę, a ty ukąsisz je w piętę (Rdz 3,15). Ojcowie Cerkwi upatrują w niewieście Przeczystej Dziewicy Marii, gdyż dzięki Niej słowo stało się ciałem. Ta obietnica Boża przetrwała w świadomości wielu pokoleń, była rozwijana i głoszona przez proro- ków, którzy koncentrowali główną uwagę na osobie Jezusa Chrystusa. Pismo Święte zawiera wiele proroczych słów o Matce Bożej. Odegrała Ona ogromną rolę w dziele zbawienia ludzkości ... Oto bowiem błogosła- wić mnie będą wszystkie pokolenia; gdyż wielkie rzeczy uczynił mi Wszch- mocny (Łk 1,48-49), odpowiedziała Maria Panna na powitanie św. Elżbiety. I tak się stało. Od chwili Narodzenia Chrystusa, Matka Boża czczona i wysławiana jest przez wszystkich chrześcijan. Jak głosi Tradycja Świę- ta, za życia ziemskiego Matka Boża cieszyła się ogromnym szacunkiem nie tylko dlatego, że była Matką Pana Jezusa, ale cechowała Ją wielka świętość, głęboka wiara i doskonała znajomość prawd ewangelicznych. Przez całe swoje życie Matka Boża prowadziła działalność dobro- czynną. Służyła pomocą ubogim, chorym, sierotom i wdowom. Odwie- dzała codziennie grób Swego Syna, modliła się tam za wszystkich uci- śnionych i poszkodowanych przez los. Jej sława rozeszła się na wszystkie krańce ziemi. Chrześcijanie przybywali do Jerozolimy z odległych krajów, by Ją ujrzeć i porozmawiać z Nią.

5 List św. Ignacego Teofana, napisany z Antiochii do św. Jana Teologa, tak brzmi: ... wiele naszych niewiast pragnie odwiedzić Najświętszą Pan- nę, by usłyszeć z Jej ust słowa o cudownych tajemnicach. Doszła do nas wieść, iż Matka Boża jest przepełniona łaską i wszelkimi cnotami... We- dług tradycji Matka Boża na Świętej Górze Atos wypowiedziała takie słowa: Miejsce to przeznaczone mi przez Syna i Boga mego, niech będzie moim udziałem, niech spocznie łaska Boża na tym półwyspie i na jego mieszkańcach ... Stała się Orędowniczką tego miejsca i Pośredniczką między Bogiem a jego mieszkańcami w ich zbawieniu. Na dowód tego po dzień dzisiejszy widoczny jest obłok nad Świętą Górą Atos. Według św. Andrzeja, arcybiskupa z Krety, oraz św. Symeona Meta- frosty Matka Boża dożyła głębokiej starości. Chrześcijańscy historycy Epifaniusz oraz Jerzy Kedryn twierdzą, że Matka Boża w dniu Zaśnię- cia liczyła 72 lata, natomiast Jezusa powiła w wieku 15 lat. Na pogrzebie Marii Panny w 57 roku n.e. był obecny biskup Aten św. Dionizy Areopa- gita, który nawrócony został na wiarę chrześcijańską przez ap. Pawła dopiero w 52 r. Matka Boża, odchodząc z tego świata, wypowiedziała słowa: Raduj- cie się! Jestem z wami po wsze czasy. Chrześcijanie do Bogarodzicy ułożyli mnóstwo hymnów i modlitw, a także pieśni, które są w użytku cerkiewnym do dnia dzisiejszego. Według starożytnego świadectwa św. ewangelista Łukasz był mala- rzem i pierwszy namalował Jej wizerunek. Ujrzawszy go Maria Panna powiedziała: Łaska zrodzonego ze mnie i moja niech spocznie na tej ikonie. O tym wydarzeniu pisał około 530 r. Teodor Anagrostes, a także inni historycy. Byli oni zdania, że apostoł namalował siedem wizerun- ków Matki Bożej. Ikona została przekazana przez apostoła do Antiochii. W 453 roku cesarzowa Eudokia, żona Teodozjusza Młodszego, przeka- zała ją do Jerozolimy, a potem do Konstantynopola, dla świętej cesarzo- wej Pulcherii. Ikona Matki Bożej wkrótce zasłynęła cudami. Według tradycji św. Łukasz trzykrotnie sportretretował Marię za ży- cia, zaraz po zesłaniu Ducha Świętego. Owe trzy ikony stanowią trzy podstawowe typy ikonograficzne wizerunków (ikon) maryjnych: Eleusa – Umilenije (Miłosierna) – według tradycji przedstawia moment, w którym Dzieciątko Jezus wyjaśnia Matce tajemnicę Swej śmierci

6 i zmartwychwstania. Na obliczu Marii odbija się wyraz bólu, miłości, a także pełnego poddania się woli Bożej, pogłębione przez silne kontrasty światła i cienia. Spójrzenie Marii cechuje zdziwieniem, smutek i za- duma. Syn przytula się do Matki, Ona zaś otacza Syna Swoją miłością i macierzyńską opieką. Do typu Umilenija należy Włodzimierska Ikona Matki Bożej. Od ikony Umilenije wywodzi się około 230 typów ikon określanych od miejsca pochodzenia lub objawienia np. Jarosławska, Kazańska, Nowogrodzka. Na terenie obecnego województwa podlaskiego cudowna Włodzimierska Ikona Matki Bożej znajduje się w Kożanach. Hodegetria to ta, która jest przewodniczką w drodze. Matka Boża podtrzymuje jedną ręką Dzieciątko, drugą wskazuje je jako drogę, prawdę i życie. Jest to wizerunek mający charakter uroczysty, majestatyczny. Mały Jezus o twarzy dorosłego człowieka (symbol boskiej wiedzy oraz przeznaczenia wiodącego ku męce i śmierci) w jednej ręce trzyma rotulus praw, a drugą udziela błogosłowieństwa. Tego typu ikony znajdują się na naszym terenie między innymi w Bielsku Podlaskim, Brańsku, Hodyszewie, Rybołach, Żerczycach i Żurobicach, a także w Supraślu, Różanymstoku i Białymstoku. Oranta to typ, na którym Maria ukazana jest frontalnie z rękami wzniesionymi ku niebu w geście błagania. Wzrok kieruje ku wiernym, wzy- wając ich, by zaufali Chrystusowi, do którego ona zwraca się, prosząc o miłosierdzie dla ludzkości. Wzorem tego typu ikonograficznego jest Blachernistissa, Maria Orantka, prezentująca umieszczony na piersi medalion z wizerunkiem Chrystusa Emanuela Zbawiciela z okresu przed Wcieleniem. To przedstawienie Marii odwołuje się do starotestamento- wego proroctwa Izjasza: Dlatego Pan da Wam znak: oto Panna pocznie i porodzi syna i nazwie go imieniem Emanuel (Bóg z Wami). Typ Orant- ki znajduje się w cerkwi w Mielniku. Na uwagę zasługuje też typ Matki Bożej Tronująca. Ukazuje Matkę Bożą na tronie w pozycji frontalnej – Maria trzyma przed sobą Dzie- ciątko Jezus, które z kolei błogosławi i ukazuje zwój Pisma. Z obu stron tronu stoją aniołowie, święci pochyleni ku Dziewicy w geście adoracji. Już współcześnie, 15 marca 1917 r., we wsi Kołomienskoje w granicach Moskwy ukazała się cudowna ikona Matki Bożej Tronującej. Mat- ka Boża jest na niej wyobrażona w postaci Królowej zasiadającej na tronie z Dzieciątkiem na łonie. W prawej ręce trzyma berło, w lewej

7 spoczywa jabłko – symbol władzy królewskiej. Jest to oczywisty znak, że Królowa niebios nie przestaje się opiekować się Rusią i jest jej orę- downiczką. W przedstawieniu Bogorodzicy pojawiają się zawsze charakterystyczne elementy: kolory sukni i płaszcza są odwrotnością kolorów szat Chry- stusa. Maria, pochodząca od Adama i Ewy, ma zawsze suknię ciemno- błękitną, ale okryta jest płaszczem barwy purpurowej, symbolizującej boskość i królewską godność, ponieważ została wybrana przez Boga na Matkę Króla świata. Trzy gwiazdy zdobiące moforion, lśniące nad czo- łem i na ramionach Marii, są starym symbolem dziewictwa. Ikona Matki Bożej tłumaczy tajemnicę wcielenia. Maria to nowa Ewa, ubóstwiana, to sam Kościół, w którego łonie dokonuje się upodobnienie do wizerunku boskiego zgodnie ze słowami Ojców: Bóg stał się człowiekiem, aby czło- wiek stał się Bogiem. Analizując typy ikon należy sięgnąć do postanowień soborowych. VII Sobór Powszechny zadeklarował, że ikonie należy się taki sam kult jak Ewangelii. Oznacza to, że ikona została postawiona na tym samym poziomie, co Biblia. Ikona jest innym rodzajem teologii – teologii w barwach i liniach, przyjmuje funkcje języka i w innym języku, sobie wła- ściwym, tłumaczy prawdy wiary. Właściwe miejsce ikony znajduje się w cerkwi. Ikona związana jest z liturgią. Pełni też taką samą rolę jak liturgia, jest wtajemniczeniem w Boga. Według teologa o. Sergiusza Bułgakowa prawosławie, zwłaszcza w Bizancjum i na Rusi, otrzymało dar widzenia piękna świata duchowego. Książę kijowski Włodzimierz po nabożeństwie w Hagia Sophii w Konstantynopolu tak napisał: Nie widzieliśmy czy jesteśmy na ziemi czy w niebie, gdyż zaprawdę nie ma takiego miejsca na ziemi, gdzie było takie piękno. Nie możemy tego opisać, ale jesteśmy przekonani, że Bóg przebywa tu pośród ludzi, którzy celebrują Jego chwałę w taki sposób, iż żaden inny kult na świecie nie jest mu równy. Nie można bowiem zapo- mnieć tego piękna. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa na Rusi, również na nasze tereny przeniknęły ziarna prawd ewangelicznych. Faktem jest, że tereny południowej Polski o wiele wcześniej zostały oświecone wia- rą chrześcijańską obrządku wschodniego, dzięki misji uczniów św.św. Cyryla i Metodego. Zgodnie z tradycją chrześcijańską ikona towarzyszy wiernym pra-

8 wosławnym od kołyski do grobu. Podczas chrztu dziecko otrzymuje iko- nę świętego, którego nosi imię. W sakramencie małżeństwa nowożeńcy otrzymują ikonę. W ostatniej drodze również towarzyszy ikona. W każ- dym domu prawosławnym znajduje się przeważnie ikona Matki Bożej, Zbawiciela jak również i innych świętych. Zajmują one najbardziej po- czesne miejsce, tak zwany krasnyj uhołok. Zapalane są przed nimi lampki i odmawiane poranne i wieczorne modlitwy. Kierując swój wzrok i my- śli, wierni proszą o błogosłowieństwo na rozpoczętą pracę, uciekają się do nich w różnych niedolach, utrapieniach, bólach i chorobach, błaga- jąc o pomoc i orędownictwo. Wierzący czują łaskę spływającą na nich z ikon i zdarza się często po skończonej modlitwie, że otrzymują to, o co błagali. W każdej cerkwi jest zawsze wiele ikon Matki Bożej, a wśród nich jedna ikona najbardziej czczona w tej parafii, zazwyczaj umieszczona w kiocie, przed którą czasie nabożeństwa pali się mnóstwo lampek i świec. Przed Nią zazwyczaj odprawia się molebny i akatysty. Wiele ikon Boga- rodzicy znanych jest z tego, że okazują ludziom swą pełną łaski pomoc. Gdy modlimy się przed ikoną, ona żyje energią duchową skomulowaną (namolenną) przez pokolenia wierzących i uświęca ich ziemską drogę. Jedną z istotniejszych form modlitwy jest piśmiennictwo chrześci- jańskie. Ruś otrzymała w darze bezcenne skarby literatury chrześcijań- skiej poświęconej Matce Bożej, co jest świadectwem nieustannej troski Maryi o rodzaj ludzki. Wzniesiono wiele cerkwi i klasztorów poświęco- nych Jej imieniem, liczne ikony Matki Bożej uświęcone są przez Jej cuda, do naszych czasów zachowała się pamięć o Jej nieskończonej pomocy, miłosierdziu i miłości do Ludu Bożego. Latopiscy mówią o ikonach, widzeniach i czynionych przez nie cudach. Dzieje ikon wiążą się z realnymi historycznymi wydarzeniami – walką z obcym najeźdźcą, głodem, masowymi epidemiami ( morowym powietrzem), budową cerkwi i klasztorów, a także życiem świętych, którzy dostąpili łaski ujrze- nia lub usłyszenia głosu Matki Bożej. W Kościele prawosławnym wspomina się o 601 cudownych wize- runkach Matki Bożej. Z nich jak ze źródła spływały niezliczone znaki i cuda, zarówno na pojedyncze osoby, jak i na całe regiony. Pierwsza wzmianka o cudownej ikonie z terenu obecnego wojewódz- twa podlaskiego została odnotowana przez Ipatiewską Letopis’ dopie-

9 ro pod rokiem 1260. Dotyczy ikony Spasa Izbawnika w Mielniku. Na- stępna wzmianka z 1289 r. głosi, że książę włodzimierski Wołodimir Wasilkowicz do odbudowanej już cerkwi Preczystienskiej w Bielsku Podlaskim przekazał swój dar w postaci ksiąg i ikon. Więcej wiadomo- ści o cudownych ikonach na Podlasiu pochodzi ze źródeł historycznych z XVI–XVII wieku. Według tradycji ludowej objawione ikony pochodzą z najdawniejszych czasów. Ikony Matki Bożej objawiały się zwykle w miejscach ustronnych, z dala od ludzkich oczu – w lesie, na górze lub nad rzeką. Tak było w Rajsku, Starym Korninie, Hodyszewie, Puchłach. Wyglądały bardzo skromnie, były niewielkich rozmiarów. Znajdowali je zazwyczaj zwykli, prości, pobożni ludzie – młody chłopak, dziewczyna, pastuszkowie. Z ikony zazwyczaj dochodził cudowny głos, który coś nakazywał lub w samym objawieniu widziano cudowny znak, który wskazywał na wolę Matki Bożej. Samorodnie powstające miejsca kultu, z reguły przy cudownych źródełkach, po dłuższym lub krótszym okresie istnienia zo- stały zakceptowane przez Cerkiew. Takimi miejscami są święte źródełka w Gredelach, Ladach-Kuraszewie, Pietraszkach-Rybołach, Bachurach- Jałówce. Przy cudownych źródełkach w Knorydach koło Bociek, Kry- noczce koło Hajnówki, Koterce koło Tokar albo w Piatience w pobliżu Topolan rozwinął się kult ikony Matki Bożej Wsiech Skorbjaszczych Radosti. Matka Boża zsyłała swą pełną łaski moc zazwyczaj w okresach szczególnie trudnych dla religijnego życia narodu czy w czasach kościel- nych rozłamów. Niestety, ikonę w Knorydach złoczyńcy ukradli, to samo uczynili z ikoną Pokrowy w Piatieńce. Do świętych miejsc pielgrzymowano, aby doświadczyć ich cudotwór- czej mocy, a łaska Boża promieniowała na bliższe i dalsze okolice. Tra- dycja pielgrzymowania wiernych Kościoła prawosławnego do świętych miejsc na ziemiach polskich sięga odległych czasów. Na terenach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej znajdowało się do II wojny światowej około dwustu cudownych wizerunków Matki Bożej, Jezusa Chrystusa, Świętej Trójcy i Świętych. Natomiast obnowienie ikon było – rzec moż- na – masowe. Największym prawosławnym sanktuarium w Polsce jest Święta Góra Grabarka. Na święto Przemienienia Pańskiego przybywają tu tysiące pielgrzymów. Na Podlasiu obecnie znajduje się około trzydziestu ikon

10 i miejsc szczególnie czczonych przez wiernych. Najbardziej znanym i czczonymi ikonami na tym terenie mogą poszczycić się Supraśl, Bielsk Podlaski, Hodyszewo, Krasnystok, Rajsk, Stary Kornin i Puchły. Histo- ria ich była różna, los nie zawsze łaskawy, nie wszystkie dochowały się do naszych czasów. Po tragedii I wojny światowej niektóre nie powróci- ły z bieżeństwa (Białystok, Rajsk, Stary Kornin, Supraśl) a inne (Hody- szewo) znalazły się w kościołach rzymskokatolickich. Podobny los spo- tkał i Świętą Wodę niedaleko Wasilkowa. Ikona ze Świętej Wody nie powróciła z bieżeństwa. Dzisiaj w cerkwi w Wasilkowie znajduje się jej kopia. Cudowne ikony z Krasnegostoku (Różanegostoku) nie powróci- ły, ale zostały odnalezione w Rosji i znajdują się w monasterach. Nato- miast los cudownej ikony z Kuźnicy pozostał niewyjaśniony. Nie wiadomo, czy wróciła z bieżeństwa i czy nie została zniszczona podczas pożaru cerkwi. Zachowała się ikona Matki Bożej z II połowy XVIII wieku z ryzą z datą 1794 r. Trudno stwierdzić, czy to ta sama, gdyż brak jest badań konserwatorskich. Inny los spotkał cudowną ikonę z Krynek. Na początku XIX w. prawdopodobnie została przeniesiona do kościoła w Sej- nach i stamtąd już nie powróciła. W Bielsku Podlaskim znajduje się ikona Matki Bożej typu Hodege- tria, której historia sięga XV w. Helena, córka Iwana II, wyszła za mąż w 1495 r. za wielkiego księcia litewskiego Aleksandra, zachowując wia- rę prawosławną, a tym samym stając się jej obrończynią w Wielkim Księ- stwie Litewskim. Do Wilna przywiozła książki i naczynia liturgiczne oraz ikony. Była fundatorką cerkwi Preczystienskiej na zamku w Wilnie. W 1507 r., po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka, otrzymała w do- żywocie Bielsk i inne miasta. Ofiarowała ona do cerkwi zamkowej w Biel- sku wielki dar – ikonę Bogarodzicy, która niebawem wsławiła się licznymi cudami. Ikona Bogorodzicy dla mieszkańców Bielska i okolicy jest drogocenną duchową „skarbnicą”, ofiarowaną przez obrończynię pra- wosławia – księżną Helenę. Ikony, które znajdowały się w cerkwiach w Rajsku i Starym Korni- nie, były małych rozmiarów i według zachowanych opisów podobne były do ikony Matki Bożej Leśniańskiej i Żyrowickiej. Starokornińską Ikonę Matki Bożej opisał prof. Antoni Mironowicz w publikacji Księga cudów przed ikoną Matki Boskiej w Starym Korninie dokonanych, wy-

11 danej w 1998 r. Na 119 jej kartkach zawarto zeznania osób, które dozna- ły cudownych uzdrowień i innych łask Matki Bożej. Ikona Matki Bożej z Rajska jeszcze na początku XX wieku przycią- gała wielu pielgrzymów. Ikony z Białegostoku, Supraśla, Starego Kor- nina i Rajska podczas bieżeństwa w 1915 r. znalazły się na terenie Rosji i już więcej nie wróciły w rodzinne strony, a kult ich, szczególnie w Raj- sku, zmalał. Natomiast w Starym Korninie odrodził się kult św. Anny, a dzień Jej Zaśnięcia przyciąga niezliczone tłumy pielgrzymów. Także kult Supraskiej Ikony Matki Bożej został odrodzony po przejęciu monasteru przez Cerkiew prawosławną. W Brańsku i Żerczycach znajdują się Tichwińskie Ikony Matki Bo- żej . W tej drugiej miejscowości na przestrzeni przeszło trzystu lat znaj- dowały się kolejno trzy ikony Matki Bożej, dwie z nich padły ofiarą pożaru, a obecna pochodzi z 1947 r. Natomiast Tichwińska Ikona Matki Bożej z Brańska przetrwała wszystkie burze dziejowe i znajduje się w tamtejszej cerkwi. Bardzo znana była Rudawska Ikona Matki Bożej , z dzisiaj zapomnia- nego sanktuarium w Żurobicach koło Siemiatycz. W czasie bieżeństwa ikona została wywieziona w głąb Rosji i nie powróciła. Kolejne miejscowości o szczególnym kulcie maryjnym to Puchły i Wólka Wygonowska, gdzie jest obchodzone święto Opieki ( Pokrowy) Matki Bożej. W Puchłach nie zachowała się oryginalana ikona Matki Bożej. Pielgrzymi w Puchłach składali ofiary w postaci żywego inwentarza, co przetrwało jeszcze w symbolicznym wymiarze po dzień obecny. Ikona z Wólki Wygonowskiej zaliczana jest do typu Znamienije. W okresie międzywojennym odrestaurowano ją w Wilnie. Jej powrót z Wilna był nadzwyczaj uroczysty. W Kożanach Włodzimierska Ikona Matki Bożej znajduje się od najdawniejszych czasów. W okresie unii nazywaną ją ikoną Matki Bożej Miłosierdzia ( Umilenije ). Po powrocie do prawosławia ikona znowu otrzymała dawną nazwę. Kolejna szczególnie czczona ikona Matki Bożej, zwana Kożańską, znajduje się Rybołach. Jedyna ikona Matki Bożej Orantki znajduje się w Mielniku. Głośno było o Jej pojawieniu w 1777 r. na rzece Bug i zbudowaniu dla Niej kaplicy na starym cmentarzu.

12 Do najstarszych należy rówież zaliczyć znajdujące się w cerkwi w Sie- miatyczach ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy. Akt fundacyjny cerkwi pochodzi z 1431 r. Czytamy w nim... s prideieła- mi svjatych apostołow Pietra i Pawła i prepodobnoj Paraskiewy nazy- wajemoj Pjatok... Na początku XV w. metropolita Grzegorz Camblak św. Paraskiewę ogłosił patronką prawosławia w państwie polsko-litewskim. Zakładane w tym czasie w Klejnikach, Rajsku, Kleszczelach, Pia- tieńce koło Topolan cerkwie otrzymały wezwanie św. Paraskiewy. Łączność duchowa z Kijowem dotyczy również ikony św. Antonie- go Peczerskiego, założyciela Ławry Kijowo-Peczerskiej, która znajduje się w cerkwi w Rogaczach. Jego kult był szeroko rozpowszechniony rów- nież w Wielkim Księstwie Litewskim i na wschodnich obrzeżach koronnych ziem Rzeczypospolitej. Na naszych terenach pierwsze pustelnie powstawały w granicach wielkich masywów leśnych, jak Puszcza Mielnicka i Narewska. W pobliskich Rogaczach powstała cerkiew pod wezwaniem św. An- toniego, która posiadała cudowną ikonę prepodobnogo otca Antonija Peczerskogo. Monaster, zlokalizowany w Puszczy Narewskiej, nawią- zywał do kolebki monastycyzmu, Kijewsko-Peczerskiej Ławry, a cerkiew w Narwi do dzisiaj uroczyście świętuje dzień św. Antoniego. Cudowny obraz św. Dymitra znajduje się w Sakach niedaleko Klesz- czel. Sama góra, na której wzniesiona jest cerkiew, przywołuje wspomnienie św. Góry Grabarki. Cerkwie pod tym wezwaniem znajdują się w Żerczycach, Parcewie, a ostatnio buduje się w Hajnówce. Do szczególnie czczonych ikon należy również ikona św. Mikołaja w Kleszczelach. Znajdowała się ona w cerkwi św. Mikołaja, która spło- nęła w 1914 r., lecz sama ikona została uratowana. Kolejną świętością jest obraz Nierukotworennogo Spasa (Obraz Nie ludzką Ręką Malowany) znajdujący się w cerkwi w Rogawce niedaleko Siemiatycz. O cudownych ikonach Kościoła prawosławnego na Białostocczyź- nie możemy powiedzić, że były i są ostoją wiary, a Sam Jezus Chrystus jest obrazem Ojca, o czym czytamy w Ewangelii św. Jana: kto mnie zo- baczył, zobaczył także i Ojca (J 14,9).

13 Zadaniem niniejszego opracowania jest przedstawienie świętych miejsc i cudownych ikon, które są lub były prawosławnymi ośrodkami kultu religijnego na Białostocczyźnie. W każdym okresie historycznym (prawosławie-unia-prawosławie) miejsca te w większym lub mniejszym stopniu oddziaływały na Lud Boży, przyciągając rzesze pielgrzymów. Tylko kilka ikon Matki Bożej – Supraska, Krasnostocka, Hodyszew- ska, Bielska i Starokornińska oraz rozwinięte wokół nich ośrodki kultu doczekały się do tej pory drobnych opracowań. Sporo wiadomości o nich i o innych ikonach dostarczają publikacje rosyjskie i polskie. Cennym materiałem są XIX-wieczne monografie autorstwa biskupa Iosifa Soko- łowa, Fiodora Pokrowskiego, Pawła Bobrowskiego, Józefa Jaroszewi- cza i innych. Zgromadzone w Archiwum Państwowym w Lublinie XVIII -wieczne wizyty oraz wizyty dziekańskie , przechowywane w Dziale Rękopi- sów Biblioteki Akademii Nauk Litwy w Wilnie, były niezastąpione przy dociekaniach o ciągłości kultu w miejscach świętych i przy cudownych ikonach. Ze współczesnych opracowań należy wymieninić publikacje autorstwa Jerzego Wiśniewskiego, Antoniego Mironowicza, Józefa Marosz- ka oraz innych historyków, a także własne. W poszukiwaniach niezmiernie przydatne okazały się cerkiewne kroniki z poszczególnych parafii. Wielce pomocnym materiałem były takie publikacje ciągłe, jak: Akta Vilenskije (Wilno) i Archeologićeskij sbornik dokumentov (Wilno) oraz wydawnictwa periodyczne: Cholmsko-Var- śavskij Vestnik (Warszawa), Cerkovnye Vedomosti (Sankt-Petersburg), Litovskie Eparchial’nye Vedomosti (Wilno), Grodnenskie Eparchial’nye Vedomosti (Grodno), Voskresnoe Ćtenie (Warszawa), Cerkovnyj Vestnik (Warszawa), Wiadomości PAKP (Warszawa), Przegląd Prawosławny (Białystok) a także Cerkiewne Kalendarze wydawnictwa Warszawskiej Metropolii Prawosławnej.

Autor wyraża serdeczne podziękowanie za udział w powstaniu niniejszej publikacji swojej matuszce Antoninie Troc.

14 Święte miejsca

15 16 BACHURY w parafii Jałówka – kapliczka

Puszcza pomiędzy Narwią a górną Świsłoczą podlegała dworom w Wołpie i Mścibokowie. Tutaj także znajdował się dwór myśliwski książąt litewskich – Kołodzieżno. Puszcza zmieniła swoją nazwę z Wo- łopiańskiej na Mścibokowską, następnie na Jałowską. Wszystko to świad- czyło o przesuwaniu się osadnictwa od rzeki Rosi do dorzecza Narwi. W końcu XV w. na prawym brzegu rzeki Jałówki założono Jałówkę – dwór książąt litewskich, skąd zarządzano włością jałowską. Leżał on przy dogodnym traktacie łączącym Mazowsze z Rusią oraz Brześć Li- tewski przez Bielsk, Narew, Grodno z Wilnem. Osiedlająca się w Jałów- ce oraz na polanach leśnych ludność ruska wyznania prawosławnego pochodziła przede wszystkim znad południowych dopływów Rosi. W początkach XVI w. w Jałówce została wybudowana cerkiew, „a kil- kanaście lat później królowa Bona założyła drewniany kościół Michała Archanioła” 1. Puszczy strzegło 12 osoczników osadzonych w Łuplan- ce, a obok nich 15 chłopów pańszczyźnianych. W pobliżu tego miejsca znajdowała się wieś Bachury oraz kapliczka i cudowne źródełko przy rzece Łuplance. Historia tej kapliczki sięga czasów po unii brzeskiej. Znajdowała się ona przy źródle rzeczki Łuplanki, przy dzisiejszej wsi Łuplanka Nowa. Po wprowadzeniu unii część ludności nie przyjęła nowego wyznania i w puszczy, przy źródle Łuplanki, zbudowała kaplicę. Przy kapliczce zamieszkał zakonnik, który odprawiał nabożeństwa. Trzeba tutaj zazna- czyć, że był to ośrodek służący wszystkim prawosławnym zamieszka- łym w okolicy, zwanym prawowiernymi. 1 L. Nos, Jałówka, „Białostocczyzna” 1994, nr 1, s. 74.

17 Osiadła przy kapliczce ludność dała temu miejscu nazwę Łuplanka Nowa. Według zapisów historycznych, zasiedlanie Puszczy Jałowskiej zakończyło się w XVIII w. Później powstały wsie: Tajnica Dolna obok Górnej i Łuplanka Nowa obok Starej. Jak podaje jedna z badaczek ... osadników z różnych wsi miała przyjąć stara wieś Łuplanka w zamian za przydzielenie jej lasu, którego dotąd nie miała. Tak powstało Nowoje Sieło zwane Łuplanka Nowa 2.

Kapliczka św. Mikołaja w Bachurach. Stan przed remontem

Kapliczka przetrwała kilkadziesiąt lat i została spalona. Był to okres nasilonej akcji latynizacji cerkwi i być może dlatego nie pozwolono na odbudowę placówki prawowiernych . Ludność postanowiła ponownie w gąszczu puszczy pobudować kaplicę św. Mikołaja. Kapliczka stoi teraz obok wsi Bachury, oddalonej od miejsca lokalizacji poprzedniej kaplicy o kilka kilometrów. Według inwentarza starostwa jałowskiego

2 N. Ciwoniuk, Rozwój osadnictwa w starostwie jałowskim od XVI do końca XVIII wieku w świetle toponimii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983, nr 1, s. 7.

18 z 1623 r. wieś Bachury figurowała jako uroczysko Bachorowszczyzna. W XVIII w. powstała na tym miejscu wieś Bachury, licząca 63 dymy 3. Według wizyty dekanalnej z 1780 r. cerkwi jałowskiej wieś Bachury – Bachurowszczyzna należała do parafii Jałówka. W artykule o Jałówce czytamy: Na podstawie przekazów miejscowej ludności w odległości około 3,5 km na zachód Łuplanki Starej w lesie było bagienko (obecnie osuszone), które w latach 1656-1658 służyło ludności wsi Leonowicze i Łuplanka za kryjówkę. W pobliżu bagienka znajduje się głaz o średni- cy około 1 m, który upamiętnia ponad 100 osób zmarłych w tym okresie w związku z szalejącą zarazą i głodem i tu pogrzebanych 4. Wspomniana wersja jest prawdopodobna, gdyż przez 7 lat ziemie te były miejscem potyczek, zabójstw, epidemii, niszczących wsie i lud- ność, związanych z najazdem szwedzkim (1655-1657), siedmiogrodz- kim (1656-1657), moskiewskim (1658-1660) oraz przemarszem wojsk litewskich i koronnych do 1662 r. Najbardziej opustoszały wsie wzdłuż traktatu z Grodna przez Krynki na Podlasie 5. Wojny, głód i epidemie nie zmieniły składu narodowościowego wsi starostwa jałowskiego. Wzrastający wpływ duchowieństwa unickiego spowodował, że ludność prawowierna nie mogła swobodnie realizować życia duchowego – kapliczkę przejęli unici. Dopiero po 1839 r., z chwi- lą przyłączenia unitów do prawosławia, w kapliczce zaczęto odprawiać nabożeństwa prawosławne. Opiekunem kapliczki był mieszkaniec wsi Leonowicze Mikołaj So- łowiej, zwany Matusow. Funkcję tę sprawował od 1845 do 1905 r. W 1905 roku kaplicę zniszczył pożar. Kolejnym opiekunem świętego miejsca została mieszkanka wsi Ba- chury Maria Worona. Dzięki jej staraniom i poparciu ówczesnego proboszcza parafii jałowskiej, w tym samym miejscu została wybudowana nowa kapliczka. Ofiarodawcą drewna był leśniczy. Kaplica pokryta zo- stała gontem, a wewnątrz bogato wyposażona. Szczególnie czczoną iko-

3 N. Ciwoniuk, Rozwój osadnictwa w starostwie jałowskim od XVI do końca XVIII wieku w świetle toponimii, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 1983, nr 1, s. 7. 4 L. Nos, Jałówka, „Białostocczyzna” 1994, nr 1, s. 83, przyp. 10. 5 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Slavi- ca”, t. 11 (1977) s. 53.

19 nę św. Mikołaja zawieszono na ścianie wschodniej. Pierwsze nabożeń- stwo zostało przez miejscowego proboszcza odprawione w 1909 r. Ma- ria Worona pozostawała opiekunką tego miejsca do 1915 r. Powracająca z bieżeństwa ludność zastała kaplicę zniszczoną, jedynie ikona św. Mikołaja pozostawała na straży świętego miejsca i okolicy. Kolejnym opiekunem (1922-1938) kaplicy był Maciej Bójko, który przeprowadził kapitalny remont. Kaplica wraz z wyposażeniem spłonęła podczas pożaru wsi w 1941 roku. Jak głosi przekaz, jednemu z parafian w czasie snu ukazał się św. Mikołaj z takimi słowami: czemu ty mienia nie wynios ? W 1948 r. mieszkańcy wsi na tym samym uświęconym miejscu wznieśli nową kaplicę. Z ofiar wiernych została ufundowana ikona św. Mikołaja, namalowana na płótnie. 14 ikon zostało przekazanych z parafialnej cerkwi Podwyższenia Krzyża w Jałówce. W 1972 r. remontowano dach kaplicy, przykrywając go nowym eter- nitem. Uroczyste poświęcenie odbyło się 22 maja 1972 r., w dzień św. Mikołaja. Cztery lata później, 12 listopada 1976 r., kaplica został okradziona i sprofanowana. Zrabowano 8 ikon, pozostałe zaś zniszczono. ... zostawili na podłodze i podeptali. Mieszkańcy wsi ponownie przystąpili do uzupełniania strat. Zamon- towano kraty w oknach i drzwiach. Zamówiono ikony, z cerkwi w Ja- łowce przekazano Ostatnią Wieczerzę oraz dwie inne. Do kaplicy zosta- ły napisane nowe ikony. Aleksander Łoś odnowił chorągwie, pocięte i podeptane przez złych ludzi, którzy włamali się do cerkwi. Przez 42 lata opiekunem kaplicy był Jan Bójko, a od 1980 r. Jan Worona. Odprawiane są zamówione nabożeństwa, wierni na modlitwę gromadzą się też w ustanowione tradycyjnie dni świąteczne. Do nich należą w maju i grudniu święta św. Mikołaja Cudotwórcy. Oprócz tego w wigilię Objawienia Pańskiego odbywa się poświęcenie wody na rzece Łuplance. Miejsce to jest, jak i przed wiekami, szczególnie czczone przez wiernych i pozostaje w tradycji miejscem świętym. Ostatnio kaplica jest bardzo zadbana. Poprzednio kaplica na palach, przypominająca ubogą chatkę, stała u źródła w Bachurach, w pobliżu zalewu Siemianówka. Kapliczkę przeniesiono na brzeg rzeczki, na którym przedtem usypano sporo ziemi.

20 Pięć lat trwał remont, a w zasadzie przebudowa i rozbudowa. Tego wszystkiego dokonano wysiłkiem miejscowego proboszcza i wiernych parafii Jałówka 6. Kaplicę poświęcono 13 września 1999 roku. Uroczy- stość zgromadziła wielu modlących, jak za dawnych czasów, mimo że skupiska wiejskie stają się coraz mniejsze.

Kaplica św. Mikołaja. Stan po remoncie

6 A. Radziukiewicz, Odnowiona kaplica w Bachurach , „Przegląd Prawosław- ny” 2000, nr 5, s. 23, il.

21 DUBINY – Krynoczka

Nie można dokładnie określić, kiedy tutaj otoczono kultem cudowne źródełko – Krynoczku . Miejsce czczone jest od najdawniejszych czasów. Z pomocą przychodzi tradycja zachowana wśród okolicznej ludno- ści. Według ustnego przekazu w okolicy strumyka zwanego Miednoje miało miejsce objawienie ikony na drzewie 7. Uczestnikami tego cudu byli pastuszkowie, pasący niedaleko swoje stadko. Ikona została przeniesiona do wsi Lipiny, ale powtórne jej zjawienie się na tym miejscu dało okazję do pobudowania małej drewnianej kapliczki. Według innego przekazu, pojawienie się ikony na drzewie poprzedziła jasność, a obok wytrysnęło źródełko – krynica z cudowną wodą 8. Długoletni proboszcz dubiński śp. Antoni Gołub (+ 27.05.1971 r.) opowiadał, że według ustnej tradycji podczas najazdu tatarskiego na Ruś Kijowską mnisi opuszczali swoje rodzinne strony, udając się w le- śne ustronia. Osiedlali się w okolicach Brześcia, Mielnika, Narwi, a tak- że w okolicach obecnej Puszczy Białowieskiej. Taka pustelnia znajdo- wała się i u źródełka – dzisiejszej Krynoczki 9. Krynoczka była znana mnichom wileńskim, pielgrzymującym do monasteru wirowskiego i do Leśnej. Mnisi tu się zatrzymywali, modląc się wraz z okoliczną ludnością, która tłumnie na ten czas tu przebywała. O miejscu tym, czczonym przez wiernych, pisze pielgrzym petersburski

7 P. Bajko, Krynaćka , "Niva" 6.06.1982 r. nr 14, s. 6. 8 E. Podgajecki, 150 lat Świętej Krynoczki , Bielsk Podlaski 1998, s. 19, il. 9 Krynoczka, „List Informacyjny” 1994, nr 3, s. 12, il.

22 Krestowski, który przebywał tutaj 27 czerwca 1872 r. Miejsce to nazywano – Miedne 10 . W 1848 r. wśród gęstego i wysokiego lasu na polance zbudowano cerkiew Braci Męczenników Machabejskich, matki Salomei i nauczyciela Elezara. Po prawej stronie cerkiewki znajdowała się krynica ze smaczną cudowną wodą, posiadającą właściwości lecznicze. Krynica miała zadaszenie na czterech słupach, zwieńczone krzyżem, zaś samą studnię wyłożono deskami. Drogę do krynicy usłano deskami, tworzący- mi rodzaj pomostu. Z czasem zastąpiono go pomostem umieszczonym na legarach. W latach 20. usypano groblę, a deski w studni zastąpiono kręgami cementowymi. Sam wygląd krynicy uległ zmianie – zadaszenie zawisło na sześciu słupach a w dole ułożono podłogę z desek. W latach 90. naszego stulecia wymieniono kręgi cementowe jak również zadsze- nie wzmocniono metalowymi szynami, a posadzkę wylano betonem. Krestowski w swoim opisie wspomina, że cudowna woda jest po- mocna w leczeniu choroby oczu i płuc. Dookoła krynicy znajdowało się 10 ... Men’e ćem ćerez ćetver ćasa my uże byli v M’edn’e. Zd’es’, sredi roskośna- go i gustago, vysokago l’esa, na nebol’śoj rasćiśćennoj polank’e odinoko stoit ubogaja derevjanaja cerkovka, vo imja semi mućennikov Makkaveev’. Vpravo ot’ neja, projdja po brevenćatoj i dosćatoj nastil’ke, prolożennoj po bolotu, nachoditsja rodnik prekrasnoj cholodnoj vody, kotoraja slavitsja po okrestnosti svoimi c’elebnymi svojstvami. Rodnik okrużen n’eskol’kimi derevjannymi krestami i ogorożen nebol’śim srubom, nad kotorym na ćetyrech stolbach utverżdena kryśa s krestom naverchu. Tut że, po obyknoveniju i vetchij oobraz. M’estnye krest’jane oćen’ ćtut etot istoć- nik, voda kotorago pomogaet v grudnych i glaznych bolenzjach. Ja ne mog ne obra- ti’ vnimanija na to, ćto vokrug etogo rodnika, na v’etvjach i suć’ich vsech bliżajśich kustov razv’eśano mnożestvo polotnjanych trapic, platkov i pestrych loskutkov. Oka- zalos’, ćto mestnye krest’jane, stradajuśćie glaznymi bol’eznjami, prichodjat sjuda so svoimi trjapicami, kotoryja namaćivajut v rodnikovoj vode i promyvajut imi sebe glaza, a potom ostavlajut ich tut że na v’etvjach, kak by v żertvu ili v blagodarnost’ za isc’elenie. Kresty, okrużąjuśćie rodnik, postavljatsja także krest’janami i toże v pamjat’ isc’elenij. Otec Bazilevskij skazyval mne, ćto v 1848 godu, vo vremja Ven- gerskoj kompanii, kogda v zdeśnich mestach stojal lejb-gvardii Izmajlovskij polk, to odin kapitan, familiju kotorago on teper uże ne upomnit, u kotorago vraći nachodili naćalo bugirćatoj ćachotki, obratilsja po sovetu krest’jan k pol’zovaniju vodoj Medninskago rodnika i, k neskazannomu udivleniju vraćej, polućil isc’elenie. V 1831 goda pravitel’stvo obratilo bylo vnimanie na celebnyja svojstva etogo istoćni- ka i prislalo dlja izsledovanija ego c’eluju special’nuju komissiju, kotoraja naśla v

23 dużo wotywnych krzyży oraz chusteczek po myciu i wycieraniu chorych miejsc, pozostawionych przez pielgrzymów. W 1831 r. powstał projekt wybudowania tu sanatorium. Komisja, która badała właściwości lecznicze wody, stwierdziła, że zawiera ona siarkę i żelazo. Mimo to, z nieznanych przyczyn, projekt nigdy nie został zrealizowany. Autor reportażu zreasumował swoją podróż słowami: ... Kak vneśnost’, tak i vnutrennja- ja obstanovka etoj cerkovki oćen’ i oćen’ bedna, no zato v nej samoj, v etom odinokom raspoloźenii eja sredi pustynnago lesa, v etom rodnike s ego loskutkami, i vo vsej okrużajuśćej ee prirode est’ kakaja -to tichaja i grustnaja poetićeskaja prelest’ – prelest’ svjatoj pustyni 11 . Miejscowy proboszcz Parteniusz Bazylewski w roku 1872 poinfor- mował podróżnika petersburskiego Krestowskiego, że w 1848 r. w tych okolicach stancjonował Izmajłowskij połk, a jego kapitan chorował na gruźlicę płuc. Rokowania lekarzy nie były dobre. Po kilkakrotnym wypiciu cudownej wody z krynicy kapitan wyzdrowiał, w co lekarze nie mogli uwierzyć. rodnike prisustvie żeleza i s’ery, i uże nameryvalis’ otkryt’ zdes’ lećebnoe zavede- nie, na ustroojstvo kotorago trebovalos’, po eja sm’ete, tol’ko 500 rublej; na delo eto poćemu-to zatormozilos’, vstretilo kakija-to prepjatstvija i s tech por kanulo v letu. Lesnaja cerkovka prinadleżit Dubinskomu prichodu, no bogoslużenie v nej soverśaetsja tol’ko odin raz v god, 1-go avgusta, v den’ chramovogo prazdnika, prićem iz neja soverśaetsja krestnyj chod k celebnomu istoćniku. .... Postroena ona v 1848 godu, pos’le mnogich podpol’nych kaverz so storony ksendzov i prepjastvij ot mestnoj administracii, kotorym bylo ne po nutru soorużenie imenno zdes’ pravoslavnoj cerkvi. Ksendzam chotelos’ togda zachvatit’ eto mesto v svoi ruki i soorudit’ na nem kakoj nibud’ filial’nyj kostelik, imenno v etom rasćete, ćto celebnaja sila rodnika privlekaet k nemu mnogo prostogo, verujuśćago naroda, na kotoryj oćen’ udobno bylo by pri etom vlijat’ svoeju propagandoj, a administracja, sostojavśaja v te vremena iz ćinovnikov poćti isklucitel’no pol’skago proischodżenija, konećno sklonna byla okazyvat’ vsjaćeskoe sod’ejstvie ksendzam i vsjaćeskaja prepjatstvuja pravoslavnym. No, ne vziraja na vse eto, otcu Bazylevskomu udalos’ nakonec pre- odelet’ vs’e kaverzy i zatrudnenija, i cerkovka byla soorużena dobroochotnym userdiem Dubninskich prichożan, prićem i vsja-to postrojka eja, pri gotovom lesnom materiale, oboślas’ tol’ko vo 150 rublej. S tech por stalo bol’śe odnim poetićeskim ugolkom v Beloveżskoj Puśće. V. V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći. Putevye zametki, „Russkij Vestnik”, Moskva 1876 nr 7, s. 461-462. 11 V. V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći. Putevye zametki, „Russ- skij Vestnik” , Moskva 1876, nr 7, s. 462.

24 Grodnenskij Kalendar z końca XIX wieku opisał to miejsce w następujący sposób: V uroćyśće Mednom v Beloveż- skoj Puśće ... cerkov derevjannaja v derevjannoj ograde so- rużenna v 1848 godu. V nej imeetsja osobeno mesto ćtimyj obraz Presvjatoj Bogorodicy – bol’śoj na polotne – celebnyj kolodec, pod derevjanym śa- trom w forme bol’śogo balda- chima na 4 stolbach – ot cerkovnoj papereti vediot sjuda śiroki pomost. Mestnost’ trja- sinnaja – voda v kołodezie cho- lodnaja prijatnaja na vkus, żelezisto-mineral’naja. Sjuda vo mnożestvo schodjatsja ljudi, iśćuśije vraćevanija oćes – Cudowne źródełko w Krynoczce v ćumoje vremja zdies’ izbavilis’ ot ćumy. Osobenno mnogo ludej scho- ditsja sjuda v Svetluju i Troickuju nedelu v 1 avgusta i 14 sentjabrja. Do ustrojstva cerkvi v 1848 godu była zdes’ s izdavna ćasovnja 12 . Nabożeństwa na krynoczkie w owym czasie odbywały się w dzień Świętych Braci Machabeuszy i Podniesienia Krzyża Pańskiego, a 1894 roku dodano jeszcze drugi dzień Świętej Trójcy 13 . W czasach współcze- snych wprowadzono na stałe trzeci dzień Wielkanocy i Świętej Trójcy. Ten ostatni szczególnie uroczyście jest obchodzony, ściągając rzesze pielgrzymów i tłumy wiernych. ... Vera naśego blagoćestivogo pravoslavnogo naroda sochranila siju dobroju tradicju na protjażenii vekov do naśich dnej, iskrenno i userdno molitsja zdes’ verujuśćij narod, ćer- paja sily dlja żizni i truda 14 .

12 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar , Voroneż 1899, s. 132-133 . 13 J. Hawryluk, Podlasze. Śladami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski 2000, s. 137. 14 N. Lenćevskij, Dubiny – Krynoćka, „Cerkovnyj Vestnik” 1966, nr 7, s. 14-15.

25 Cerkiew św. Braci Męczenników Machabejskich w Krynoczce Sama cerkiew znalazła się na terenie jednostki wojskowej w Haj- nówce. W roku 1955 Ministerstwo Obrony Narodowej w Warszawie oraz władze jednostki wojskowej zaproponowały przeniesienie cerkwi w okolice wsi Lipiny. Cudowna woda z krynoczki miała być mechanicznie pompowana do studzienki. Ówczesny proboszcz Antoni Gołub nie wy- raził na to zgody, przekonując, że metalowa rura może ulec uszkodzeniu czy nawet celowo zostać przecięta i wody nie będzie. Wyjaśniał wojskowym, że świętość tkwi w źródle i nie może być przeniesiona. Ostatecz- nie cerkiew i źródło ogrodzono drucianą siatką i kolczastym drutem. Klucze do bramy wjazdowej były w posiadaniu wojskowych 15 . Po II wojnie pielgrzymowanie do Krynoczki zostało przerwane ze względu na brak pozwolenia ze strony administracji państwowej. Mimo to niezorganizowani pielgrzymi tłumnie uczestniczyli w nabożeństwach, odprawianych tam w ustalonych dniach. W 1997 r. pielgrzymi z Białe-

15 Mimo takiego zabezpieczenia w latach 1957 – 1989 nastąpiły włamania do świątyni, święte ikony bezczeszczono. W 1989 r. skradziono dwie ikony, w tym zaprestolnuju , a wiele innych uległo zniszczeniu. Sprawców jednak nie odnaleziono.

26 gostoku, udający się do klasztoru w Jabłecznej, po drodze odwiedzili Krynoczkę i tym samym tradycja została odnowiona. W naszych czasach miały miejsca cudowne uzdrowienia cierpiących i chorych. Wierni wierzą, że źródło posiada cudowną moc uzdrowienia 16 i co roku w dni Świętej Trójcy licznie przybywają oczekując łaski Bożej i ulgi w swoich troskach. Mieszanka wsi Nowosady, babcia Chim- ka, cierpiała na ostre dolegliwości żołądkowe. Po wypiciu wody ze/ źró- dełka bóle ustąpiły i żywot zakończyła w setnym roku życia. Mieszkan- ka pobliskich Lipin Matrona Panasiuk zapamiętała napis na dębie, mó- wiący o uzdrowieniu trzech mężczyzn ze wsi Suchowolce, chorych na trąd. Na betonowym krzyżu z datą 29 maja 1936 r. wyrażono wdzięcz- ność za uzdrowienie. Mieszkanka wsi Kojły, 75-letnia Nadzieja Saw- czuk, jako małe dziecko została uzdrowiona z pomocą cudownej wody. Zachowała się legenda dotycząca nabożeństwa w „Krynoczce” na trzeci dzień Wielkanocy. Mieszkanka Lipin, katoliczka, ze względu na brak kościoła w Haj- nówce i daleką odległość do Narewki, macierzystej ówczesnej parafii, oraz ze względu na stan zdrowia i wiek zawsze chodziła do „Krynoczki” i modliła się przy zamkniętych drzwiach. Pewnego roku, na trzeci dzień Wielkanocy, zabrała ze sobą dziewczynki z sąsiedztwa oraz swoją cór- kę. Zanim zdążyły one uklęknąć przy cerkwi, stał się cud. Przed nimi zapalił się rząd świec, od których owa kobieta zapaliła swoją. Podbudo- wana tym cudem i serdeczną modlitwą, z płonącą świecą wróciła do

16 W literaturze zachowała się wzmianka o cudownym źródełku. Wacław Siero- szewski pozostawił w „Szkicach podróżniczych” następującą relację: ... znowu umówliśmy się z Marcinem, że nas dowiezie na stację. Po drodze do Hajnówki zatrzymaliśmy się obejrzeć kapliczkę, gdzie ukazał się u źródła cudowny obraz Matki Boskiej. – Co tu przedtem było kijów, kulów, różnych rzeczy, zostawionych dla pa- mięci ... – prawił Marcin. – Teraz siła zmalała, wody ubyło. Tylko zostało, co mu- chów i komarów tu, jak i przedtem, nie bywa! Dokoła bagnistego źródełka rósł ciemny, świerkowy gaj. Z drogi dostać się doń można było po haci kładzionej z okrą- glaków. Nad samym źródełkiem postawiony był prosty, drewniany daszek z balu- stradą wokoło. Na drzewach, krzewach i ziemi – wszędzie leżało dużo barwnych szmatek – ubogie wota pobożnych. Inne pewnie zostały schowane do drewnianej cerkiewki. Pod daszkiem mieścił się postument dla cudownego obrazu i parę nie- zdarnie malowanych ikon. ... W. Sieroszewski, Szkice podróżnicze – wspomnienia, Kraków 1961; cyt. za: „Nad Narewką” 1999, nr 5/28), s. 12.

27 domu. To wydarzenie spowodowało wprowadzenie dodatkowo nabo- żeństwa w trzecim dniu Wielkanocy 17 . Z opowiadań starszych mieszkańców można dowiedzieć się, że przy krynicy pozostawiano dużo lasek, gdyż po cudownym uzdrowieniu pielgrzymi wracali do domu o własnych siłach. Jedno z najnowszych uzdro- wień odnotowano 17 czerwca 1997 r. Przed kamerą TV Białystok pewien mężczyzna opowiedział o swojej chorobie (rak prawego policzka). Pijąc cudowną wodę, został uzdrowiony 18 . W ostatnich latach w letnich miesiącach został wprowadzony porzą- dek odprawiania co niedzielę akatystów Matce Bożej Nieupiwajemaja Czasza z wodoswjatnym molebnom w intencji uzdrowienia z nałogu pi- jaństwa. Wielu pielgrzymów uczestniczy na nabożeństwie przy cudownym źródełku 19 . W roku jubileszowym 2000 przy źródełku została zbudowana, dzięki ofierze Niny Kowalczuk, dawnej mieszkanki wsi Dubiny, zamieszkałej obecnie w Niemczech, kolejna kapliczka. O randze Krynoczki jako miejsca pielgrzymowania w życiu Kościoła Prawosławnego niech świadczy uroczysta koncelebra w dniu Świętej Trójcy przez hierarchów pod przewodnictwem metropolity Sawy.

17 E. Podgajecki, Parafia prawosławna w Dubinach na tle historii osady, praca magisterska, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1992, s. 47-48, mnps. 18 Krynoczka , „List Informacyjny” 1994, nr 3, s. 12-13; „Bratczyk” 1997, nr 125, s. 3-4, il. 19 Krynoczka, „Bratczyk” 1997, nr 125.

28 GRABARKA – Święta Góra

Miejsce, znane w kraju i poza granicami państwa jako Święta Góra Grabarka, należy do najbardziej znaczących ośrodków kultu Kościoła wschodniego. W ostatnich czasach szczególnie otoczone czcią, stanowi ważne sanktuarium prawosławia w Polsce. Przede wszystkim znane jest dzięki wodzie, której źródło znajduje się u podnóża góry, i cudownym uzdrowieniom. Pisząc o świętej górze należy pamiętać, że w religiach starożytnych góra stanowiła symbol mocy, potęgi, niewzruszności i wiecznotrwało- ści. W Starym Testamencie stanowiła sferę świętą zarezerwowaną dla Boga, odnajdujemy też jej sens symboliczny i teologiczny w Nowym Testamencie. By poznać dzieje i historię dzisiejszego sanktuarium na Świętej Gó- rze Grabarce, nie sposób pomninąć sąsiedniego miasteczka Mielnika, o przebogatej historii. Początki Mielnika wiążą się ściśle z osadnictwem ruskim i początkowo z Księstwem Kijowskim, później zaś z Wielkim Księstwem Litewskim. Źródła dobitnie to potwierdzają. Ipatiewska letopis pod rokiem 1260 odnotowała, że ruski książę Da- niel wyprawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ... i prowodi jeho do Berestia, i posła s nim ludi swoja, i pomolisia Bogu, jaże jest’ ikona w gorodie Mielnicy w cerkwi svjatoj Bogorodicy, i obieszczasia Daniło ukrasiti ju 20 ... Przyjęcie chrztu przez Ruś Kijowską zaowocowało życiem mona- stycznym na terenach powiązanych z władcami ruskimi. Wiadomym jest, że po krawych walkach książąt ruskich w XIV w. należy Mielnik już do 20 E. Golubinskij, Istorija Russkoj Cerkvi, Moskva 1904, t. 1, s. 306.

29 Litwy. Kazimierz Wielki, zawierając w 1366 roku ugodę z księżętami litewskimi, stwierdził, iż ... do Mielnika i innych miast Podlasia na prawym brzegu Bugu jako do Kiejstuta księcia trockiego należących, żad- nego odtąd prawa rościć nie będzie. Podlasie znalazło się orbicie wpły- wów Wielkiego Księstwa Litewskiego. Istniejące już ośrodki wiary chrze- ścijańskiej kontynuowały swoją misję, rozwijało się życie monastyczne.W chrześcijaństwie wschodnim tradycyjnie mnisi odchodzą od „świa- ta”, udając się w odosobnione miejsce, dając początki nowym wspólno- tom. Mieszkają w pieczarach lub ziemiankach, albo w zabudowaniach zwanych skitami lub pustelniami, często w pobliżu miejsc kultu . Za jedno z takich miejsc kultu można uważać Mielnik, powiązany ściśle z iko- ną Spasa 21 . Historyk Jewgenij Gołubiński upatruje w wezwaniach XV i XVI- wiecznych cerkwi ciągłość tradycji i kultu ikony Chrystusa Zbawiciela. Wezwania św. Spasa otrzymały cerkiew i monaster w Drohiczynie, a tak- że cerkiew w Surażu 22 . Ikona Spasa Izbawnika pierwotnie znajdowała się w cerkwi św. Bo- garodzicy w Mielniku. Opiekowali się nią mnisi, którzy podczas toczonych w pobliżu walk, w obawie przed zniszczeniem przez Tatarów, wy- wieźli ją w lasy nadbużańskie 23 . Obawy były uzasadnione. Latopisiec podaje: ... gdy po srogim napadzie Tatarów Mendog książę litewski sy- nowca swego Erdzwiłła, w celu czynienia łatwych zaborów ... znalazł

21 W ten szczególny sposób – stwierdza bp Jeremiasz – Święta Góra Grabarka jest związana z cudowną ikoną Zbawiciela w cerkwi Mielniku nad Bugiem. O ikonie Zbawiciela (w języku starosłowiańskim: Spasa) wspominają kroniki ruskie z XIII wieku w związku z działalnością księcia halickiego Daniela. W podaniach okolicznej ludności uparcie powraca wspomnienie o mnichach mieszkających na tej górze i w jej okolicach od najdawnieszych czasów. Prawdopodobnie mieszkali tu już przed wiekiem XIII mnisi wywodzący się z Ławry Kijowsko-Peczerskiej. Jeremiasz (An- chimiuk) bp, Czym jest Grabarka dla prawosławnych ?, „Gazeta Wyborcza” 1990, nr 191, s. 5; „Kurier Poranny” 1990, nr 155, s. 4. 22 Należy zauważyć, że świątynie katolickie w miastach, gdzie były cerkwie, w większości miały takie same wezwanie jak cerkwie. Niektórzy objaśniają to ... odpowiednią polityką książąt, którzy dążyli do wyrównania różnic między mieszczanami różnych wyznań i nacji ... J. Maroszek, L. Postołowicz, Fundacje sakralne w Drohiczynie, „Białostocczyzna” 1986, nr 2, s. 13. 23 A. Mironowicz, Grabarka , „Białostocczyzna” 1986, nr 2, s. 17.

30 Mielnik, Drohiczyn, Suraż, Bielsk, Brańsk, miasta z zamkami na starych poburzone od cesarza Batheia. Te wszystki zamki na starych horodisz- czach znowu Erdzwiłł wyniósł i zbudował, a Rusaki, którzy byli po onym nieszczęśliwym spustoszeniu zostali, a oni mu też posłuszeństwo przy- sięgli dobrowolnie 24 . W tradycji miejscowej można usłyszeć jeszcze dzisiaj o zamieszka- łych w okolicach Grabarki mnichach. W okolicy Moszczony Królew- skiej (dawna wieś bojarska) 25 , jeszcze przed I wojną światową znajdo- wało się uroczysko o nazwie Prowały , zamieszkałe przez pustelników. Dziekan niemirowski 26 ksiądz Caplikowski w końcu XVIII w. skar- żył się katolickiemu biskupowi, że w lasku Zwierzyniec zwanym speł- niali posługi religijne zakonnicy wiary greckiej , do którego różni czerń- cy i kapłani nie unici zgromadzali się Nabożeństwo odprawuiąc i na te Nabożeństwo z całey okolicy Rimokatolicki i unicki lud łudzą, obrządki wszelkie sprawuią jako spowiedzi, chrztów, pogrzebów z nawet ślubów

24 M. Baliński, Starożytna Polska, Warszawa 1845, t. II, cz. 2, s. 1288. 25 Moszczoną nazywana jest rzeczka, płynąca na północ od Świętej Góry, do której wpada strumyk Trościeniec, płynący u podnóża Góry. 26 Niemirów, dawne Niwice, sąsiadujący od wschodu z Mielnikiem, pojawia się w źródłach dopiero w XV w. Jednak rodowód historyczny tej miejscowości sięga znacznie dalej w przeszłość. W XI w. niedaleko od miejsca, gdzie do Bugu wpada rzeka Waltanka, istniał gród. Ochraniał przeprawę przez Bug i trakt komunikacyj- ny, pozostając w systemie obronnym grodów w Drohiczynie i Mielniku (grodzisko przetrwało do czasów dzisiejszych). ... U podnóża grodu powstała wieś Niwice, ciągnąca się wzdłuż osi wschód-zachód (dzisiejsze ulice Zamkowa i Brzeska). Pierw- sza źródłowa wzmianka o dobrach leżących na skraju Ziemi Mielnickiej, tuż przy granicy z powiatem brzeskim, pochodzi z 1496 r. Litawor Chreptowicz, opiekun Aleksandra, małoletniego syna Aleksandra Sołtanowicza (Sołtana), dokonać miał zamiany wsi Rudnik na Niwice, własność Nizskiego. Decyzję taką jeszcze przed śmiercią podjął sam Sołtanowicz, właściciel dóbr Wołczyn w powiecie brzeskim, Żyrowic w słonimskim, Nieświeża w nowogródzkim, Dubicz w lidzkim ... Wieś Ni- wice należała do posiadłości wielkosiążęcych, skoro w 1548 r. nadana została przez Zygmunta Augusta Stanisławowi Niemirze, potomkowi Niemiry Hrymalicza, proto- plasty rodu Niemirów .. . Spośród wszystkich właścicieli Niemirowa Stanisław od- dał tej miejscowości największe zasługi. W 1616 r. wystarał się u Zygmunta III o przywilej lokacyjny dla wsi Niwice i prawo składu soli. Osadzając miasteczko dał mu nazwę Niemirów. D. Michaluk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 60, 63.

31 z niemałą krzywdą Parochów unitów i wbrew Prawu Parochialności udający się lud do siebie przyjmują 27 . Należy odnotować, że przytoczony cytat wywołał polemikę między historykami 28 . Zgłoszono uwagę, że w tekście tym mowa nie o Niemirowie koło Grabarki, a miejscowości na Ukrainie, siedzibie rzymskokatolickiego dekanatu. Jednak także obok Niemirowa na Podlasiu leży uroczysko Zwierzyniec, do dzisiaj tak nazywane przez miejscową ludność 29 . W 1785 r. biskup Wiktor Sadkowski obejmuje diecezję pieresław- sko-borysopolską z miejscem zamieszkania w Słucku, roztoczając opie- kę nad Cerkwią prawosławną w Rzeczpospolitej 30 . Przybycie władyki Wiktora do Słucka ze świtą arcypasterską wzmogło do tego stopnia za-

27 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 262. 28 J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych źródeł, „Gryfita” 1997, nr 1 (13), s. 35. 29 Zdaniem badacza dziejów Niemirowa, ks. Michała Olszewskiego, proboszcza parafii niemirowskiej do 1995 r., po północnej stronie ul. Szpitalnej na wzgórzu stała rezydencja wybudowana przez Stanisława Niemirę w pierwszej ćwierci XVII wieku. Dwór znajdować się miał w pobliżu uroczyska Zwierzyniec, które występu- je w dokumentach fundacyjnych kościoła jako granica uposażenia kościelnego w zachodniej części miasta ... Jeszcze dzisiaj występują takie nazwy pól jak: „ogród za wałami” i „Zwierzyniec”. D. Michaluk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Pod- lasiu, Mielnik 1999, s. 63-64. 30 W 1772 r., wskutek rozbioru Polski, część Białorusi wraz z Mohylewem zna- lazła się pod panowaniem Rosji, a wobec tego w Polsce nie pozostało ani jedne biskupstwo prawosławne. Jako kandydata na biskupią katedrę zaproponowano wła- dykę Wiktora Sadkowskiego (w życiu świeckim Bazyli, syn duchownego Symeona Sadkowskiego, ur. w Kijowie w roku 1737 lub 1738; rodzice jego pochodzili z Pol- ski). W 1775 r. pełnił stanowisko kapelana przy poselstwie rosyjskim w Warszawie. Pierwsze rozporządzenie biskupa Wiktora Sadkowskiego dotyczyło „powstrzyma- nia się od wszelkich gwałtownych wystąpień przeciwko rzymianom i unitom i nie- dawania żadnego powodu do zatargów i swarów”. Biskupi uniccy wystosowali list do króla, aby nie dopuścił do przywrócenia w Polsce prawosławnej katedry bisku- piej i zgłosili rządowi protest: „panująca religia powinna wyraźniej dbać o swoją ciągłość i nie dopuszczać tego, co przeczy jej panującemu stanowisku”. Biskup Wiktor udał się do Warszawy, aby otrzymać tekst przywileju królewskiego. Po drodze wizytował monastery podlaskie: brzeski, jabłoczyński, zabłudowski, bielski i drohiczyński. Pełnomicnik unickiego metropolity Smogorzewskiego, archidiakon Stefan Lewiński, donosił, że „biskup Wiktor jedzie nie sam a z dużą świtą i wiezie

32 niepokojenie unitów, że obwiniono go, że „mianował księży bez pre- zent” 31 . W najwcześniejszym drukowanym artykule o Grabarce , zamieszczo- nym w organie prasowym litewskiej diecezji, autor Kwercetus, miejscowy nauczyciel z Drohiczyna – opisał pielgrzymkę z 1858 roku na św. Górę Grabarkę w dniu 6/19 sierpnia. Odnalazł on w odległości półtorej wiorsty starożytny cmentarz na nebol’śom cholme zarosśem ćastiju lesom nadgrobnye kameni, iz izvestnjaka plity s vysećennymi os’mikoneć- nymi krestami a po storonam ich gde sledovalo starynnyja slavjanskija bukvy podchodjaśćija po naćertaniju grećeskim. Wymieniony cmentarz świadczy o tym, jak sugeruje autor, że tu, verno był monastyr ili obitel’ s pustynno-żitel’stvujuśćeju bratieju 32 . on ze sobą chór z 24-ch śpiewaków oraz tyluż, jeśli nie więcej, mnichów, którzy mają mu asystowaać w nabożeństwach”. W drodze powrotnej zatrzymał się w monasterach bielskim i zabłudowskim. Jego staraniem przysłano do Polski dziesięciu mnichów. Wbrew protestowi unitów biskup Wiktor złożył rotę przysięgi przygoto- waną przez rząd polski. Mianowanie go na biskupa prawosławnego ożywiło życie religijne na Podlasiu, a monastery pozostały ostoją prawosławia. E. Sakowicz, Ko- ściół Prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788-1792, Warszawa 1935, s. 33, 41, 53, 61, 64. 31 E. Sakowicz, Kościół Prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wielkiego 1788- 1792, Warszawa 1935, s. 98. 32 Te przypuszczenia znajdują potwierdzenie w monografiii siemiatyckiej parafii, gdzie czytamy: ... nużno zametit’, ćto istorija Grabarskoj gorki naćinaetsja ne s 1710 goda, a so vremen naśestvija tatar v 1240 godu. Vo vremja naśestvija tatar żiteli Mel’nika, spasajas’ ot gibeli, berut cudotvornuju ikonu Spasa i ukryvajutsja v lesach, na Grabarskoj gorke. Dolgo ostajutsja tut, prisluśivajas’ k neumolkajuśe- mu topotu prochodjaśćich mimo tatarskich polćiść i nabljudaja zarevo ot sżiga- emych tatarami selenij. Kogda vse utichlo, żiteli Mel’nika vernulis’ na rodnye mesta, no ne naśli ni svoego imuśćestva, ni blizkich, ne uspevśich skryt’sja ili zaśćiśća- vśichsja v slabo ukreplennom zamke na nyneśnej Zamkovoj gore. Naśli tol’ko trupy i pepeliśća, a zareva dal’nich pożarov ukazyvali put’, po kotoromu tatary dvigalis’ dal’śe na zapad. Spasiesja ot gibeli żiteli Mel’nika vernulis’ na Grabarku i vzjali s soboju trupy pogibśich svoich blizkich, ćtoby tam pochoronit’ ich. Na Grabarke togda że byla postroena ćasovnja v ćest’ Spasa i v nej vremenno byla pomeśćena prinesennaja na goru ćudotvornaja ikona. Nazvanie Grabarka proizoślo ot togo, ćto vblizi gorki byli pochoroneny mnogie żiteli Mel’nika, pogibśie vo vremja tatar- skogo naśestvija. E. Pan’ko, Istorija Pravoslavnoj cerkvi v Semjatićach, „Cerko- vnyj Vestnik” 1962, nr 3, s. 15.

33 Święta Góra Grabarka w latach 60. XX wieku Jednak Święta Góra Grabarka 33 powszechnie znana stała się po epidemii morowego powietrza, które dziesiątkowało ludność na terenie dziesiejszego Podlasia, ale i nie tylko 34 . Ludność masowo opuszczała miasta i wsie, pleban rzymskokatolicki wyjechał z Siemiatycz do folwarku w Ce- celach. Natomiast duchowny unicki Paweł Smoleński z procesją udał się na Świętą Górę Grabarkę. W monografii cerkwi siemiatyckiej czytamy: ... v to vremja kak govorit predanie odnomu starcu prichożaninu sej cerkvi otkrito bylo vo sne, ćto spastis’ ot etoj smerti możno tol’ko v odnom meste imenno v lesu okolo derevni „Grabarka” v uroćiśće Su- 33 Znawcy onomastyki podają, że nazwa dzierżawcza Grabarka pochodzi od nazwy osobowej hrabar; kopacz, człowiek trudniący się kopaniem rowów i studni, grabarz. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczy- zny, Wrocław 1974, s. 63; Porównaj: W źródle drukowanym znajdujemy określenie miejsce ... Meżu derevneju Verpolem i sosednim s nej lesom raspolożeno neskol’ko ... otdel’nnych nasypej. Mestnost’ eta nazyvaetsja to „mogilkami”, to „grabarko- ju”, i sćitaetsja kladbiśćem, ostavśimsja ot kakoj-to starodavnej vojny, byvśej ranee śvedskoj. F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, s. 124. 34 J. Jaroszewicz, Atheneum, Wilno 1847, z. 4, s. 34.

34 menśćina 35 ... Okoliczna ludność masowo zaczęła podążać na Świętą Górę. ... s prichodom v Grabarku smertnost’ prekratilas’ i bol’nye naća- li vyzdaravlevat’, ćego ne bylo s samogo naćala mora. Sluch o svjatom meste okolo Grabarki, gde bolezn’ ne smela kosnut’’sja ljudej, skoro raznesja po zarażennoj mesnosti ... Takoe spasitel’noe vlijanie etoj mestnosti możno pripisat’ odnoj Bożestvennoj blagodati, pribyvajuśćej na tom meste 36 ... Czy to był przypadek? W tradycji zachowała się pamięć o cudownej ikonie Spasa i dlatego tam z modlitwą podążyli. Na pamiąt- kę zbudowano kaplicę (czy pierwszą?). Wzniesiona cerkiew była niedu- ża, mogła zmieścić do stu osób i wyglądała jak niewielki, podłużny dom mieszkalny. Wizyta z 1726 roku cerkwi siemiatyckiej odnotowała ... a w Mosz- czoney Lesie nazwanym w Teyże kolacyi Siemiatyckiej jest kaplica Nowa pod Tytułem Przmienienia Pańskiego założona. Ta kaplica o dwóch oknach pod Dachem tarcicowym z wierzchu z krzyżkiem drewnianym drzwi na zawiasach z zasuwkami. Ołtarzyk w niey goły oprócz konsensem Ilustissimi Metropolitarii ... Na którą ociec Semiatycki za wszelką appaerencyą Cerkiwie Siemiatyckiey zieżdża do czasu 37 . Niektórzy podają w wątpliwość, czy wezwanie świątyni – Przemie- nienia Pańskiego – równoznaczne jest świętu Spasa 38 .Pełna nazwa w ję- zyku cerkiewnosłowiańskim brzmi: Svjatoe Preobrażenie Hospoda Na- śeho Boha i Spasa Naśeho Iisusa Chrysta 39 , zaś w mowie potocznej przy- jęto używać skrótowo: Spasa. 35 F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatiće- skoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 62. 36 F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatiće- skoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 62. 37 Wizyty dekanatu drohickiego 1726 r. , APwL ChKG-K sygn. 780, k. 347-349. 38 Zob. Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, „Orthdruk”, Białystok 1997, s. 132. 39 W IV w. cesarzowa Helena zbudowała cerkiew na Taborze. W tym wieku istniało już święto Przemienienia (zachowały się homilie Efrema Syryjczyka i Jana Chryzostoma na to święto). Teksty liturgiczne, obecnie używane, ułożyli Ojcowie Kościoła Kosmas z Majumy i Jan z Damaszku. Święto to wypada 40 dni przed świę- tem Podwyższenia Krzyża Świętego, gdyż Przemienienie miało miejsce 40 dni przed Ukrzyżowaniem. S. V. Bulhakov, Nastol’naja kniga dlja svjaśćenno-cerkovno-slu- żitelej, Moskva 1993, t. 1, s. 298-302. O Przemienieniu Pańskim w Ewangelii: Mt 17,1-13; Łk 9,28-37; Mk 9,2-8.

35 Otóż w tradycji Kościoła wschodniego święto Spasa ma szerszy za- kres i dotyczy 1, 6 i 16 sierpnia (wg starego stylu), zwanych również Pierwszy Spas, Drugi Spas i Trzeci Spas. Zaś okres postu w owym czasie nazywany jest Spasowką 40 . Jeszcze w XVIII wieku powstaje ponownie kaplica na św. Górze Gra- barce. Wizyta cerkwi siemiatyckiej z 1789 r. 41 opisuje nowo zbudowaną kaplicę: drewniana niedawno wystawiona na miejscu starej kaplicy porządne tarcicami pokryta dokoła prezbiterium przystawiona kruchtą mająca w sobie okien 7 w ołów oprawionych z chórem porządnym. Wy- mienione są także ikony Przemienienia Pańskiego, Św. Trójcy, Bogoro- dicy oraz Św. Michała. We wspominanej wizycie mowa jest nie o Gra- barce a Moszczonej, od rzeki Moszczona. Jako miejsce lokalizacji kaplicy wymieniane są również często Suminszczyna (dzisiaj Szumiłówka, nazwa dzierżawcza od nazwy osady Szumiło), a także uroczysko Tro- scianiec , od nazwy strumyka płynącego obok wzgórza, gdzie dzisiaj znajduje się cudowne źródełko-studnia. W odległości 2 km od św. Góry znaj- dował się folwark Grabarka, od którego ostatecznie przyjęła nazwę Święta Góra Grabarka. Tereny te były słabo zaludnione, jedynie nad rzeką Moszczoną powstały miejscowości młynarzy 42 , dzisiejsze Oksiutycze, Pawłowicze, Wakułowicze, Sycze, Homoty i Kudelicze 43 . Wizyta z 1804 roku zaznacza, że do cerkwi parochialnej Siemiatyc- kiey należy kaplica w Trościencu pod tytułem Przemienienia Pańskiego. Na odprawowanie w niej nabożeństwa konsesa od JW Leona Kiszki me-

40 Autor Tolkovogo slovara podaje: Spas – Święta Pańskie: Pervyj Spas – „Pro- cesja z relikwiami Krzyża świętego”, zwany Spas medovyj lub Spas mokryj (1 sierpnia); Vtoryj Spas – „Przemienienie Pańskie”, zwany Spas jabloćnyj lub Spas na gorie (6 sierpnia); Tretij Spas – „Nie ręką ludzką uczynionej ikony Zbawiciela”, zwane Spas na polotne (16 sierpnia). V. Dal’, Tolkovyj slovar żivago Velikorussko- ago jazyka, t. IV, S-Petersburg – Moskva 1882, s. 287. 41 Wizyty dekanatu drohickiego 1789 r. , APwL ChKG-K sygn. 797, k. 652. 42 Sześć młynów wodnych nad Moszczoną wymienia już rejestr pomiary włócz- nej z 1560 roku. D. Michalczuk, Mielnik, stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 58. 43 Warto odnotować, że supraski monaster decyzją władz państwowych dn. 26 maja 1873 r. przy wsi Kudelicze otrzymał 0,2 dziesięciny powierzchni wodnej i grun- tów oraz młyn z foluszem. M. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr. S-Petersburg 1892, s. 430.

36 tropolity całej Rusi w roku 1717 dnia 1 lipca i od JW Felicjana Włodko- wicza metropolity pod rokiem 1763 czerwca wydane, znajdują sie w archiwum przy cerkwi siemiatyckiej. Ta kaplica drewniana, tarcicami pokryta, z dwoma żelaznemi krzyżami ... Chórek z tarcic, prezbiterium i chór wybielone. W niej ołtarz wielki z gradusem i menesą, na której cymborium. W nim ołtarz Przemienienia Pańskiego i Św. Trójcy. Ołtarzyków pobocznych dwa, z mensami i gradusami. Na prawej stronie obraz Uspie- nia Preswiatoj Bohorodicy, na lewej św. Michała Archanioła ... Przy tej kaplicy znajduje się budynek z wystawą, słomą kryty, częścią tarcicami ... Funduszu do tej kaplicy i żadnego do niej nadania nie ma 44 . Jak widaæ miejsce kultu na Św. Górze Grabarce przybierało różne nazwy, jednak zawsze chodziło o dzisiejsze sanktuarium. Po powrocie unitów na łono Kościoła prawosławnego święto Spasa nadal obchodzono uroczyście. Wspomniany Kwercetus z 1858 roku tak opisuje cerkiew ... drewniana bardzo uboga, ale sławna ze swej wielko- ści i cudownych uzdrowień ... Ściany tej świątyni prawosławnej mocne, ale dachu prawie nie było. ( W 1857 r. pokryto słomą). Podłogi w niej zupełnie nie ma ... Ikonostas składa się tylko z czterech starych ikon malarstwa rusko-bizantyjskiego 45 . Autor Grodnenskogo Kalendarja od- notował, że ... k davnej tut cerkvi v 6 i 16 ćisla avgusta i v 10 pjatnicu po Pasche sobiralos’ s’izdavna i sobiraetsja velikoe mnożestvo bogomol’cev raznogo zvanija i sostojanija, razlićnych i po veroispovedaniju 46 . Niektórzy starają się kult Spasa po 1839 roku pomniejszyć 47 . Miej- scowość o nazwie Grabarka koło Milejczyc biorą za Świętą Górę 48 . Otóż

44 Centralne Archiwum Historyczne Litwy w Wilnie, F. 634, op. 1, d. 59, k. 117- 118, cyt. za: J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych źródeł, „Nadbużańskie To i Owo” 2000, nr 7/10, s. 23. 45 Kvercetus, Grabarka, „LEV” 1867, s. 418; Por. J. Hawryluk, Podlasze. Śla- dami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski 2000, s. 135-137. 46 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 147. 47 M. Giedź, Grabarka. Sanktuarium Kościoła prawosławnego, Warszawa 1987; J. Maroszek, Grabarka. Początki sanktuarium w świetle nieznanych źródeł, „Gryfi- ta” 1997, nr 1(13), s. 33-38; tenże, „Nadbużańskie To i Owo” 2000, nr 5-7(8-10). 48 Autor „Aneksu” pisze tak: ... sięgając głębiej w historię sanktuarium na Gra- barce należałoby przywołać odnaleziony dokument zaświadczający, iż dn. 7 lipca 1677 r. ks. Krasnodębski (katolicki) zapisał kościołowi milejczyckiemu swój folwark Grabarka z obligacją dwóch mszy świętych za swoję duszę. J. Leończuk, Aneks

37 autor artykułu w diecezjalnym organie prasowym, Kwercetus, opisuje samo święto Spasa ... kilka tysięcy wiernych uczestniczyło w nabożeń- stwie, odprawiano liturgie, molebny, akafisty przez 3 dni . Kaplica na św. Górze należała do parafii siemiatyckiej i na niej spoczywał obowiązek utrzymania jej w należytym stanie. W 1884 roku przystąpiono do budowy cerkwi. Pozyskano nowe drewno, a także materiał z rozebranej cerkwi Woskresieńskiej z Mielnika 49 . W kronice siemiatyckiej parafii odnotowano to nieprzeciętne wydarzenie: ... poczynając od 1884 roku w cerkwi zbudowano nowe ściany , sufit, podłogę, fundamenty, dach i ikonostas przy jednoczesnym posze- do historii Świętej Góry – Grabarka, „Kurier Podlaski” 20.11.1990 r. nr 224(1888); Dotyczy to wsi Grabarka koło Milejczyc. Porównaj: Grabarka 1592 r. wieś i dwór, M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wro- cław 1974, s. 63; Spis kościołów, parafii oraz duchowieństwa diecezji w Drohiczy- nie n. Bugiem, Drohiczyn 1976, s. 92. 49 W tym miejscu należy zauważyć, że niektórzy negują pochodzenia materia- łu z cerkwi Woskresieńskiej z Mielnika, powułując się na ... odnaleziony w Wilnie dokument, który mówi o sprzedaży w 1829 r. starego drewnianego kościoła św. Rocha przez proboszcza rzymskokatolickiego w Mielniku za sumę 8 rubli i 15 kopiejek. J. Leończuk, Aneks do historii Świętej Góry – Grabarka, „Kurier Podla- ski” 20.11.1990 r. nr 224; Natomiast w Spisie kościołów czytamy: ... kościół ufundowany był w r. 1420 ... poświęcony św. Rochowi ... przetrwał aż do inwazji szwedzkiej, kiedy razem z innymi budynkami miasta został spalony. Dla tymczasowych potrzeb ludności zbudowano kapliczkę drewnianą, również pw. św. Rocha. Przy niej też grzebano zmarłych ...W 1871 r. przerobiono kościół na cerkiew prawo- sławną, a kaplicę św. Rocha przeniesiono na cmentarz grzebalny, gdzie dotychczas się znajduje ... Spis kościołów, parafii oraz duchowieństwa diecezji w Drohi- czynie n/Bugiem. Drohiczyn 1976, s. 90. Z wyżej wymienionym tekstem całkowi- cie nie zgadza się proboszcz cerkwi w Mielniku, prostując ... według zachowane- go podania świątynię św. Rocha w Mielniku rozebrano, z pozyskanego drewna wzniesiono nie kaplicę, a dzwonnicę przy kościele Przenajświętszej Trójcy w Miel- niku obok Góry Zamkowej. ... Na zdjęciu przechowywanym w archiwum parafialnym przy cerkwi Bogarodzicy z roku 1916, jeszcze przed pożarem, wyraźnie widać tę dzwonnicę, stojącą obok Góry Zamkowej, która później około 1923 roku zosta- ła rozebrana i przeniesiona pod nowy kościół parafialny Przemienienia Pańskie- go. Z uzyskanego z rozbiórki materiału zdołano wybudować już stosunkowo małą dzwonicę, w porównanią z pierwszą. Zdjęcie tej drugiej dzwonnicy również znajduje się w archiwum parafialnym ... E. Niesteruk, W imię prawdy, Wiadomości PAKP 1980, nr 1/4, s. 31

38 rzeniu wnętrza cerkwi 50 ... Proboszcz siemiatycki ks. Józef Giermino- wicz podczas remontu napotkał wielkie trudności ze strony propagandy „zza Bugu”, że cerkiew zapadnie się pod ziemię 51 . W dziesięć lat później przystąpiono do renowacji wnętrza cerkwi. Odnowiono obraz Świętej Trójcy za prestołem, w ikonostasie ikony, ewngelię, krzyż naprestolny, carskie wrota oraz całą cerkiew pomalowa- no olejną farbą. Dużą pomoc w remoncie okazał proboszcz mielnickiej parafii ks. Józef Sosnowski wraz parafianami, którzy ofiarowali około 50 drzew. Wierni żerczyckiej parafii złożyli ofiary pieniężne. Właścicie- le ziemscy, hrabia Ciecierski, baron Fenszach i Wilczewski ofiarowali znaczną ilość drewna, gonty i cegły. Parafianie semiatycy byli osobiście zaangażowani w renowację grabarskiej cerkwi. Ks. Józef Gierminowicz, kończąc swój trud, odnotował w Kronice cerkiewnej : „Niech będzie chwała, cześć i uwielbienie Najwyższemu Pasterzowi Chrystusowi zawsze chroniącemu Swą owczarnię”. Najbardziej wymowną historię świętej Góry Grabarki 52 przytacza pieśń o Gore Grabarke anonimowego autora, która zachowała się wśród ludu wierzącego i szeroko jest rozpowszechniona:

Hora Hrabarka hora svjataja Tam mnożestvo krestov stoit Davno ona proslavlenaja Uże dochodit trysta let

Kohda byli użasny mory Smert’ unesla usech s soboj Ot nej ne bylo oborony I pomośći uż nikakoj

50 I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV 1895, nr 8, s. 73. 51 I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV 1895, nr 8, s. 74. 52 Zeszyt z pieśniami, spisała Nina Filipiuk, mieszkanka wsi Pawły w parafii Ryboły w 1982 r., s. 72-75, rkps.

39 Tohda starcu odnomu Javilsja Anhel i skazal Ćtob vse speśili na horu Ćtob eto vsem on peredal

I kto zajdiot na tu horu I krest na nej soorudit Izbavlen budeś ot bedy Zdorovym v dom svoj vozvratit

Prebystro to rasprostranilos’ Tolpami stali vse beżat’ Nesli kresty raznoobrazny Staralis’ żizn’ svoju spasat’

Bolezn’ użastna uneslasja Isćezla kakby ne byla I naśa vsja strana spaslasja I blahodarna byla

V ćest’ Spasova Preobrażenija Soorudilsja chram svjatoj Na vsjako leto sobiralsja S krestjanami prazdnik toj

Razlićnyja bolezni i skorbi I vse pećali tam nesut Svjatoj vodićkoj oblivajas’ I na kolenach v chram idut

Vo chrame vse s blahoslovennem I strachom Bożijm stojat S ljubovju i so smireniem Molby userdno voznosjat

40 I vo kruh chrama preklonajas’ S molitvoj v serdce i ustach Svjatych Tanisntv priobśćajas’ I s slovosloviem Christa

Noć eta ćudnaja svjataja Vsej den’ Preobrażenija Hora eta proslavlenaja Narodom napolnennaja

I nyne vse iznemohajut Prysevśi na zemle syroj I pesnopennem napolnjajut Pretichij vozduch v ćas noćnoj

Kak ćudno posmotret’ na horu I na istoćnik pod horoj Kakby molitvoj vsio zdes’ dyśit I kakby vozduch ne prostoj

Obratite vse vnimanie Byt’ możet kto ne obratil Kak etoj ćudnoj les sosnovyj Verśiny k chramu isklonil

My pered nim vse preklonjaemo Kolena dusi i serdca Vo veki Spasa proslavlajamo Ćudes Vladyki i Tvorca

Blahodarnost’ Spasu za urożaj Za mir u naśoj storone Ćtob nas nikto ne uhrożal I my żili vse v tiśine

41 Blahodarym za vsio blahoe I prosim blah na dolhij vek Prosti że nam za vsio zloe I budi milostiv vo vek

Ćest’ slava i blahodarenie Tebe premilostivyj Spas Primi Ty naśoe molenie I sochrani ot bedstvij nas

Wyznawcy prawosławia z wielką ofiarnością utrzymywali świąty- nię i uposażali ją w trudnych czasach wojen światowych i okresach powojennych 53 . Były próby kradzieży ikon z cerkwi 54 . Na szczęście wro- gie przepowiednie nie spełniły się od razu 55 , trzeba było czekać ponad sto lat. W nocy z 12 na 13 lipca 1990 roku cerkiew została spalona przez człowieka z pobliskiej okolicy. Ocalały w cudowny sposób jedynie dwie

53 Zachował się Wykaz mienia cerkiewnego 3-ch świątyń parafii prawosławnej w Siemiatyczach pow. Bielskiego Podl. sporządzony 1.VI.1939 r. Sporządził go na potrzeby Konsystorza Duchownego w Warszawie ks. prob. Konstanty Michajłow, jednocześnie dziekan okręgu siematyckiego, zgodnie z uchwałą Synodu z dn. 07.11.1938 r. o dokonaniu zmian granic diecezji prawosławnych w drodze przyłą- czenia do diecezji chełmsko-warszawskiej powiatu Bielsk Podlaski woj. białostoc- kiego, który dotychczas znajdował się w diecezji grodzieńsko-nowogródzkiej. „Prze- gląd Prawosławny” 1939, nr 1, s. 30; W Wykazie chodzi o cerkwie w Siemiaty- czach, Grabarce i Rogawce. Wśród tego spisu znajdujemy Wykaz mienia cerkiewnego cerkwi Preobrażenia w uroczysku Grabarka, Archiwum własne. 54 W 1985 r. ukradziono ... cztery stare ikony o bezcennej wartości... „Kurier Podlaski” 1985, nr 139, s. 2. 55 Odnowiciel cerkwi w Grabarce, proboszcz w Siemiatyczach o. Józef Giermi- nowicz, zanotował: ... dzięki pomocy Bożej cerkiew na Grabarce została zrekon- struowana, poszerzona i oszalowana, zamysły wrogów zniwieczone, zaś propagan- da fanatyków – katolików straciła grunt dla siebie. Mam nadzieję, że nie skieruje ona swoich podstępnych zmysłów przeciwko cerkwi na Grabarce i tej części parafii Siemiatyckiej, w pobliżu której ta cerkiew się znajduje. Odnowiona świątynia stanowi oparcie przeciw Franciszkowej i Ziniewiczowi, występującym z grupą opor- nych unitów po drugiej stronie Bugu ... I. Germinović, Obnovlenie Grabarskoj cerkvi v Semjatićeskom prichode, LEV 1895, nr 8, s. 74.

42 nadpalone ikony: Zbawiciela i św. Mikołaja oraz fragmenty naprestol- nej ewangelii. W 1947 roku, z błogosłowieństwa arcybiskupa Tymoteusza, mnisz- ka Maria Konstadius podjęła się trudu założenia na Św. Górze Grabarce monasteru żeńskiego św.św. Marty i Marii. Na tyłach cerkwi Przemie- nienia Pańskiego , już za otaczającym ją lasem krzyży, usytuowane są dwa cmentarze: parafialny z czasów jeszcze przed założeniem monasteru oraz skromny cmentarzyk monasterski. Tu pochowana została m.in. pierwsza jego przełożona ihumenia Maria (+1949). Tutaj znajduje sie grób abpa Aleksego (+1982) oraz symboliczny nagrobek św. Jana Kronsz- tadzkiego 56 . W 1949 przystąpiono do budowy cerkwi Ikony Matki Bożej Wsiech Skorbiaszczych Radosti wraz z pomieszczeniami dla sióstr. W latach 60. zostały wykonane freski w cerkwi Przemienienia Pańskiego. Całość uło- żyli i wykonali artyści-malarze Adam Stalony-Dobrzański, Jerzy No- wosielski, Bolesław Oleszko. Życzeniem wykonawców było, by każdy wierny wchodząc do cerkwi poczuł się bliżej Przemienienia, aby wy- obrażone postacie świętych i teksty święte wzmacniały i uzbrajały każ- dego, na każdą chwilę i krok, gdy wracać będzie z Grabarki do swoich trudów i codziennych trosk .W 1981 r. jeden z autorów, Adam Stalony- Dobrzański, przygotował książeczkę pt. Grabarka – Góra Święta i klasztor. Modlitewnik – przewodnik. Publikacja miała zawierać 32 strony for- matu A6. Mimo aprobaty metropolity Bazylego książeczka nie ujrzała światła dziennego. Mając w dyspozycji maszynopis przygotowanego modlitewnika-przewodnika, przytaczam myśli i refleksje, które inspiro- wały autorów rospisania cerkwi-sanktuarium na Św. Górze Grabarce: ... Władyka i siostry, i malarze z seminarzystami, którzy im pomogali, chcieli aby każdy przechodzień, aby każdy, kto wejdzie do cerkwi, poczuł się bliżej + PRZEMIENIENIA, aby wyobrażone postacie świętych i teksty święte wzmacniały i uzbrajały każdego, na każdą chwilę i krok, jak wra- cać będzie z Grabarki do swoich trudów i codziennych trosk. Całość ułożyli i wykonali prawosławni art.-malarze, Adam Stalony-Dobrzań- ski, Jerzy Nowosielski, Bolesław Oleszko. Pierwszy z nich, zapytany po- wiedział: – dziś 1981, pracuję od 1933. 1945-75 uczyłem architektów

56 P. Paszkiewicz, Grabarka. Na pątniczym szlaku, Warszawa 1990, s. 14.

43 i malarzy na konkretnych zadaniach, że prócz sprawności zawodowych, rozumienia tematu i jego zadań trzeba dany temat polubić i mieć za wła- sny – najmniejszy, jak i największy. Tu, cerkiewnym językiem mówiąc należy propowiedować – apostołować. Jak się tego pragnie wspólnie z inwestorem (a tego tu nie wolno inaczej), to wtedy trudy i radość wspól- na i prawdziwsze osiągnięcia. ... Dziękuję Bogu, że moje prace dla Cerkwi uznali za prawosławne śp. Władyka Dionisij i Władyka Stefan oraz ks. Aleksander Surwiłło, ks. Aleksander Czubuk-Podolski, ks. Mikołaj Pasternacki, ks. Mikołaj Po- leszczuk, ks. Jerzy Klinger ... i uznają bliscy mi żyjący. Wierzę, że wszystkie moje prace w Cerkwi (Jelenia Góra, Tarnopol, Gródek, Michałowo, Dojlidy, Przemków, Wrocław, Neseber, Poznań, Warszawa, Jałówka, Klej- niki) wykonałem zarządzeniem Bożym i modlitwami bliskich ... tak tych, którzy już w wieczności, jak i tych, którzy mi jeszcze teraz, kiedy już jestem słaby, modlitwą pomagają. Wierzę w modlitwy Sióstr na Grabar- ce, tych, które już, jak ihum. Eufrosinija i ihum. Angelina, odeszły i są już z +NIM w sławie Przemienienia Wiecznego. Wierzę, że mi modlitwą i dziś z Ihumenią Barbarą. ONA i Oni też siostrom modlić się o pokój i zjednoczenie świata pomogają. + I SWIET WO TMIE SWIETITSIA I TMA JEGO NIE OBJAT (J. 1,5). [...] [Siostry] Wstają o świcie, idą na spoczynek gdy już ciemno. Jak +MARTA się krzątają, a i jak +MARIA u stóp Zbawiciela trwają, starając się słyszeć każde JEGO słowo, każde wchłaniać, jedna drugiej w rozumieniu pomaga i pragną aby wszyscy wspólnie z niemi pełnię piękna danego nam tu i w wieczności pragnęli i osiągali. +ISZCZITIE ŻE PREŻDIE CARSTWIJA BOŻIJA I PRAWDY JEGO, A WSIO OSTALNOJE PRIŁOŻITSIA WAM+ (Mt. 6,33). +SPASI NAS SYNIE BOŻIJ+PREOBRAZIWYJ SIA NA GORIE+POJUSZCZICH TI +Alliłuia. Grabarka, koło Siemiatycz. Stacja Sycze, na linii sosenki i jałowce i w dół, tam olszynka, kapliczka przy źródle i stroma piasczysta górka, sosny wysokie i już cerkiewka drewniana. Dookoła wielkie i małe drewniane krzyże. Setki, a może tysiące. Pokutne, ofiarne, wotywne, błagal- ne, dziękczynne. Przynosili i wkopali je tu ludzie z bliska i z daleka, któ- rzy „nie samym chlebem żyją” i żyć pragną. Pospiesz tam i ty, odetchnij innym światem ... niezadymionym i nie omamionym wrzawą wynalaz-

44 ków i tempa, które wbija świat w pychę i zgubę, zagłuszając wołanie serca. Tam zaczerpniesz bliskośći wiecznego piękna i dobra 57 . +GOSPODI WO SWIETIE LICA TWOJEGO POJDIEM, I O IMENI TWOJEM WOZRADUJEMSIA WO WIEKI+MOLITWAMI BOGORO- DICY SPASIE+SPASI NAS+. 57 W Grabarce pracowałem za przyczynkiem i błogosłowieństwem Władyki Wasilija, naszego obecnego Metropolity, ówczesnego biskupa bielskiego. [...] Cer- kiew nasza Jemu, jako proboszczowi w Gródku, zawdzięcza wybudowaną tam, na miejscu spalonej, wielką, piękną murowaną cerkiew Narodzenia Najśw. Bogarodzi- cy. Wykonałem tam z przyjaciółmi całe urządzenie, freski i witraże. Witraże w naszym czasie pierwsze w Cerkwi ... o nich WFD nakręciła piękny, kolorowy ze śpie- wami cerkiewnymi film, nagrodzony za granicą i wyświetlany i dziś za oceanem. Za Jego przyczyną i pomocą wykonaliśmy polichromię cerkwi w Michałowie i Dojli- dach. On, jako biskup Wrocławski, z uzyskanej ruiny postawił, urządził, ogrodził i pięknie obsadził obecną katedrę prawosławną. On rozpoczął jej polichromię i wi- traże. Jego przyczyną, błogosłowieństwem, pracą niejedno już zrobiono w cerkwiach Warszawy i w Metropolii. Jemu, Bóg da, i Jabłeczna w przywracaniu tam prawo- sławnego piękna, będzie dłużna. Niejedno jeszcze należało by i tu Władyce Wasiliju doliczyć i doliczać. Grabarka – w tych stronach, od dawna szczególnie gnębio- nych, niewiele z piękna Cerkwi się przechowało, chociaż Supraśl był niedaleko i tam wspaniała cerkiew Zwiastowania Najśw. Bogarodzicy, w 1511 roku przez Chod- kiewicza i Sołtana zbudowana i freskami serbskimi słynna, dopiero teraz, po 1945, została zniszczona doszczętnie. Przez liczne radzieckie i zagraniczne wydawnictwa cały świat poznał i poznaje ocalałe cudem resztki piękna i świętości Cerkwi Prawo- sławnej. W naszej niestety mało jeszcze to zauważają. Tym droższe były i są dla nas pragnienia sióstr na Grabarce i Ich jedność z nami w naszej pracy dla Cerkwi. Mało gdzie i mało co się ostało z tego piękna i z samych cerkwi od tysiąca lat i tu u nas wszędzie budowanych. Poprzez wojny i „nawracania”. Po tej ostatniej szcze- gólnie, mimo głoszone wolności i mimo „ochrony kultury i sztuki”, likwidacji bied- nej Łemkowszczyzny, jej ikon i cerkwi. Nośmy ich obraz w sercu. Nie po to, by tej bezprzykładnej krzywdy dochodzić. Pamiętajmy, co zastrzegł +ON Sam (ap. Piotr do Rzymian -12,10). Na Grabarce też musimy widzieć „dzień wczorajszy”, by roz- ważnie dbać o dzisiejszy ... oto wycinek, – Katarzyna Jefimowska przed 1913, kupi- ła 40 morgów pola i lasków. Wybudowała szkółkę-ochronkę - szpital dla około 100 dzieci, wybudowała 3 cerkiewki i, wiemy o jednej, kapliczkę. W 1915 musiała ucie- kać przed Niemcami. Po 1918 zastała tu zburzone i opustoszałe wsie i osiedla, zbesz- czeszczone cerkwie i w kapliczce – ustęp. Ikony wtedy jeszcze nie były modne, pięk- no ich nie było jeszcze rozgłoszone. Dopiero po drugiej wojnie, po 1945, w czasie „pokoju i odbudowy”, doczekały się, doczekaliśmy się u nas, masowego ich rabo-

45 W latach 1978-1980 wzniesiono korpus monasterski wraz z refektarzem i cerkwią Uspienia Bożej Materi. Sama Św. Góra Grabarka stała się miejscem pielgrzymek Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Po dłuższej przerwie 58 w 1986 r. odrodziła się tradycja pieszych pielgrzymek na Świętą Górę 59 . Największa pielgrzymka wyrusza z Białegostoku, z Sokółki, Hajnówki, Bielska Podlaskiego, Siemiatycz, Drohiczyna i innych miejscowości. Pielgrzymi przynoszą ze sobą różnej wielkości krzy- że pokutne i dziękczynne. Na nich znajdujemy napisy: Spasi Hospodi (Panie zmiłuj się) lub wypisane imiona osób Za zdrawie lub Za upokoj. Po przybyciu, pielgrzymi piją wodę ze źródełka, a w strumyku obmywa- ją chore miejsca, wycierając przeważnie chusteczkami, które pozosta- wania i sprzedawania za grube miliony dolarów. Mimo że nie było jeszcze wtedy problemu „Ziem Odzyskanych”, w 1919 po wioskach okolicznych pozostawało zaledwie po parę rodzin prawosławnych. – W Kornicy pięć, w Łosicach tyleż, a i tam miejscowy „polski ksiądz” kazał umarłych „sprzątać” do Nosowa, zaś sąsiedni nie dopuszczał, by „pop” szedł na cmentarz (znamy to i z innych stron i nawet za okupacji). A gdy do Nosowa wrócił tamtejszy proboszcz o. J. Pleskacewicz, to trwał i odprawiał, batami nie raz przez policję wyganiany. Tak i było i wiele lat później. I oto tu, niedaleko Siemiatycz, na Grabarce (tak się nazywa, bo tu na odludziu grzebano prawosławnych, tu gdzie w 1710 roku podczas kleski Podlasia – epidemii cholery, przetrwała przy czystym, u stóp górki, źródle garstka ludzi) na Górce, świętej w pamięci wszystkich dookoła, samoczynnie zaistniała nie wiadomo jak ... tu na odludziu, w lasku, przy nieogrodzonej cerkiewce, żeńska wspólnota. Ciche, spraco- wane, nikomu nie były „na przeszkodzie”. Nie było z czego je ograbiać, ani ziemi tej nikomu nie było na nic potrzeba. Śpiewały też cicho i w cerkwi. Odeszły od świata, by nieprzerwanie trwać w modlitwie. Tym i za nas spełniają to, czego my już nie umiemy, co zapomniany już należycie w naszym życiu spełniać. Należy się tym siostrom w Grabarce nasza miłość i wdzięczność. W ołtarzu mają i ikonę MP+OY Częstochowską z śś. Cyrylem i Metodym, którzy nam ewangelię w języku cerkiewno-słowiańskim cudownie pięknym przynieśli. A. Stalony-Dobrzański, Grabarka, ss. 30, il., makieta-mnps, archiwum własne. 58 W Kronice cerkwi czarniańskiej, spisanej przed I wojną światową, czytamy: ... V den’ Preobrażenija Gospodnja chodjat mnogie v Grabarku (v 25 verstach), pripisnuju cerkov k Semjatićeskoj – proslavlennuju mnogimi ćudotvorenijami ... A. Wołkowski, Historyczny oraz statystyczny opis cerkwi i parafii w Czarnej Cerkiew- ne, Czarna Cerkiewna – Bielsk Podlaski 1994, s. 70. 59 J. Charkiewicz, Bractwo Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Statystyczno- historyczny zarys działalności w latach 1980-1994, Białystok 1995; Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, nr 56, s. 89-91.

46 wiają obok. Później udają się na górę i z przyniesionym krzy- żem, na kolanach, obchodzą trzykrotnie cerkiew. Następnie po poświęceniu przez kapłana, krzyż zostaje wkopany w zie- mię, a ilość ich z roku na rok rośnie. Krzyże są z różnych ma- teriałów. W przeddedniu świę- ta Spasa nowe krzyże wyróż- niają kolorowe wstążki, far- tuszki lub kwiatki. Co roku w przeddzień Prze- mienienia Pańskiego, a także i w inne święta, zbierają się tu wyznawcy prawosławia (i nie tylko) z całej Polski 60 . Wielu spośród nich niesie ze sobą drewniane krzyże. Wokół cer- Odbudowana cerkiew Przemienienia kwi ciągnie się szeroki krąg Pańskiego na św. Górze Grabarce krzyży, znacząc historię kolej- nych świąt. I chociaż krzyże z ostatnich lat są coraz mniejsze – intencje pozostały te same. Prośby o zbawienie, o zmiłowanie nad tymi co ode- szli, nad chorymi, cierpiącymi, potrzebującymi pomocy i ratunku, a tak- że dziękczynienia za okazaną łaskę. Monasterska kronika mieści na swoich kartach wiele ludzkich dramatów, zapisanych czyjąś ręką, i tyleż samo radości, dziękczynienia Bogu za cud doznanej łaski 61 . Odczytać można z tych intencji szereg dramatów wpisanych w los ludzki, trosk, z którymi przybywali tu i przybywają, wierząc w przemieniającą moc Pana 62 . 60 V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 142. 61 Święta Góra Grabarka, tekst Anna Radziukiewicz, red. Eugeniusz Czykwin, Białystok 1995, s. 119-121. 62 Kuzynka, Hilaria Bułhakowa z Chełma, na Grabarce ufundowała krzyż na symbolicznym grobie w intencji zmarłego pisarza Michała Bułhakowa (autora „Mi- strza i Małgorzaty”) z napisem: Boże prosti menja! Predsmertnye slova russkogo pismennika Michaila Bulhakova (1891-1940) Gospodi umiloserdis’ nad nim 6/15. 08.1977 g. H. Radej, Kuzynka Bułhakowa , „Kamena” 1990, nr 2 (927), s. 16-18, il.

47 Główne uroczystości rozpo- czynają się wieczornym nabo- żeństwem, trwają przez całą noc i ranek, kończąc kolejną św. li- turgią w sam dzień święta. Piel- grzymi przystępują do spowiedzi i komunii. Nabożeństwa są celebrowane przez biskupów i rzesze parafianego duchowień- stwa, które aktywnie uczestniczy w uroczystościach. Święta Góra również jest świadkiem wielkich wydarzeń historycznych. Wielkie osobistości życia cerkiewnego zza granicy nieraz nawiedzały sanktuarium. Miał tu miejsce jubileusz 1000-lecia chrztu Rusi. Praktycznie żadna Iwerska Ikona Matki Bożej w cerkwi na delegacja bratniej Cerkwi, skła- św. Górze Grabarce dająca wizytę w Polsce, nie omija Świętej Góry. 1998 r. złożył tu wizytę patriarcha Konstantynopola Bartolomeusz I, w 2000r. patriarcha Rumunii, a w 2001 r. Piotr VII patriarcha Aleksandrii i całej Afryki. W miejsce spalonej cerkwi wzniesiono nową, murowaną, nawiązują- cą jednak do dawnej, bogato ozdobiono i wyposażono. Wnętrze świąty- ni upiększał artysta plastyk Jarosław Wiszenko ze swoją ekipą, starając się wypełnić odbudowaną cerkwi nastrojem sprzed pożaru. Pokrył sufit pasami geometrycznych, wielobarwnych wzorów z wkomponowanymi poprzecznie rzędami przedstawiającymi postacie świętych. Malowidła- mi pokryto ołtarz, część bocznych ścian nawy głównej i pritwor . Artysta rzeźbiarz Wiaczesław Szum wykonał płaskorzeźby do wnętrza cerkwi. Zewnętrzne zdobią obramowania okien, drzwi, wszystkie naroża cerkwi, kopuły. Ikonostas z ikonami artystów Michała i Barbary Pieczonko lśni złotem i marmurem 63 . 63 A. Radziukiewicz, Pięć lat po pożarze, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 8, s. 3, il.

48 W 1997 roku odnotowano jubileusz piędziesięciolecie istnienia monasteru, z okazji którego wybito medal, zaś w 1998 roku, 17 maja, pod przewodnictwem metropolity Sawy w asyście kilku biskupów i licznego duchowieństwa oraz rzeszy pielgrzymów i wiernych – uroczyście wy- święcono nową świątynię. Na Grabarce odbyły się w dniach 18–19 sierpnia jubileuszowe uro- czystości 2000-lecia chrześcijaństwa, ukoronowane darem Cerkwi greckiej – kopią cudotwórczej Iwerskiej Ikony Matki Bożej 64 , przywiezionej w asyście michów z Atosu, która pozostała na św. Górze Grabarce, wpro- wadzając Kościół prawosławny w Polsce w Trzecie Tysiąclecie 65 . I tak jak przed wiekami, co roku przed świętem Spasa (Przemienienia Pańskiego) i innymi świętami gromadzą się tam prawosławni (i nie tylko) z całej Polski. Co roku przybywa krzyży, stawianych przez pątników w miejscu szczególnym, słynnym w kraju i daleko za granicą. 64 Kopia Iwerskiej Ikony Matki Bożej została napisana w atoskiej kielii św. Mikołaja „Burazery”. Jej oryginał znajduje się w monasterze Iwiron na św. Górze Atos. Ikona ta jest jedną z najbardziej czczonych na Atosie i znanych na całym świecie chrześcijańskim, szczególnie w Rosji. Zgodnie z tradycją pochodzi z okresu ikonoklazmu w IX wieku. Pierwotnie swoje schronienie znajdowała w kaplicy pewnej bogaty wdowy w mieście Nicea (obecnie Iznik w Turcji). Po odnalezieniu ikony przez ikonoburców, zrozpaczona wdowa, by zapobiec jej zniszczeniu, z mo- dlitwą na ustach i wiarą w sercu, odniosła ten skarb duchowy nad morze i opuściła na wodę. Ku wielkiej swej radości zauważyła, że ikona nie tonie, tylko fale poczęły unosić ją w kierunku zachodnim. Po tym wydarzeniu syn wspomnianej wdowy zo- stał mnichem na Atosie i opowiedział tamtejszym mnichom o zajściu z ikoną. Po wielu latach Opatrzność Boża doprowadziła ikonę do wybrzeży Góry Atos, w po- bliże gruzińskiego Monasteru Iwerskiego. Świątobliwy asceta Gabriel w asyście atoskich mnichów wniósł ikonę do głównej świątyni monasteru. Jednak ikona prze- bywała obok wrót monasterskich, podkreślając iż to Ona będzie strzegła monasteru i całej Góry Atos, a nie mnisi Jej ikony. Zatem wzniesiono specjalną kaplicę przy bramie, w której do dnia dzisiejszego znajduje schronienie ta słynąca cudami ikona. Od miejsca przebywania ikona otrzymała nazwę „Strzegąca Wrót” (gr. Portaitissa , cs. Wratarnica ). Hagioryci przypisują tej ikonie szczególne znaczenie i posłannic- two, bowiem od Jej przybycia na Atos zachowywane jest podanie, iż ikona ta w ta- jemniczy sposób zniknie z Atosu, zwiastując tym samym bliski koniec świata do- czesnego. Gabriel (Krańczuk) hieromnich, Hagioryci z Atoską ikoną na millennium chrześcijaństwa w Polsce, „Bratczyk” 2000, nr 221, s. 2-3. 65 (PAP), Z Góry Athos na Grabarkę. Kopia cudownej ikony trafi do Polski, ”Ku- rier Poranny” 2000, nr 147, s. 2.

49 GREDELE – kapliczka św. Jerzego

Pierwsza wzmianka pisana o wsi pochodzi z 1576 r. Według źródła drukowanego w 1633 r. zostały nadzielone grunta w ilości 3 włók we wsi Hredele dla cerkwi św. Michała w Bielsku Podlaskim jako wyposażenie szpitala 66 . Według wizyty z 1728 r. ... W Hredelach gruntu włok trzy do tey Cerkwie Soborney Funduszem Najasnieyszego króla IMści Jana Trze- ciego Nadano 67 . Wizyta z 1784 r . wymienia, że do szpitala w Hredelach należało 3 włóki oraz czwarta na diakona ... na tych 3-ch włókach niegdyś 12 poddanych znajdowało się teraz zaś sześć, których powinność Pańsz- czyzny co tydzień Dzień z żoną, czynszu zaś płacą z tych złotych 30 do Plebanii i Podymnego po złotych dwa na Rok y tem owsa Szankow 12, kur sztuk 12 albo gęsi 6 ... co Rok oddawać do Plebanii Swiętomichalskiej 68 . Wymienione grunta przybrały nazwę Szpitale . Grunta te w XIX w. zostały przejęte przez państwo pod budowę żelaznej kolei 69 . W 1930 66 Blagoslovennaja potverditel’naja gramota Kievskago mitropolita Petra Mo- hily Bel’skim pravoslavnym grażdanam o dozvolenii im po korolevskoj privilegii i gramote byvśago Vladimirskago i Brestskago episkopa Ipatija Poteja, ustroit’ bratstvo pri sobornoj Bogojavlenskoj cerkvi, s śkoloju, bol’niceju i prijutom dlja bed- nych, 24.05.1634 g. Akty otnosjaśćiesja k istorii Zapadnoj Rossii , t. 5, S-Petersburg 1853, nr 9, s. 18-19. 67 Wizyty dekanatu bielskiego 1728 r., WPwL ChKG-K sygn. 780, k. 397-398. 68 Akta wizyty dziekańskiej dekanatu Bielskiego za powierzonych rządów JMks.Marcina Michniakiewicza proboszcza dubickiego i wersztockiego i dziekana bielskiego, 9.03.1784 r., Archiwum Historyczne w Wilnie F. 564, op. 1 nr 54, rkps. 69 W latach 1882-1886 była budowana kolej żelazna Grajewo – Białystok – Brześć – Odessa. Z tego tytułu zabrano 17 desjatin śpitalnoj zjamli, a na reśtu byla pereselena nejkaja viosaćka z-pad Narvy na jakoj mescy pabudovali stancyju Stra- blja, M. Hajduk, „Niva” 25.08.1985 r.

50 Kaplica św. Jerzego i źródełko w Gredelach roku wsie Hredele i Szpitale 70 zostały połączone i przyjęły nazwę Gre- dele71 . Miejsce, zwane Krynoczka, na kolonii wsi Gredele, sięga okresu mię- dzywojennego. Jak głosi opowiadanie, jeden z mieszkańców Gredel, imieniem Hawryił, był ciężko chory. W czasie snu miał usłyszeć głos, by poszedł do pobliskiego lasku, a tam zobaczy źródełko. Zgodnie z wolą głosu uczynił to, umył się tą wodą i poczuł się uzdrowiony. Na znak wdzięczności źródełko obłożył deskami i ustawił krzyż. Szybko wieść o tym rozniosła się po okolicy i wokół studzienki przybywało coraz wię- cej krzyży na znak wdzięczności od osób tu przychodzących. W latach 1947-48 mieszkańcy poszerzyli studzienkę, wstawili cem- browinę, a nad nią pobudowali maleńką kapliczkę. Od 1954 r. rozpoczę- to w dniu św. Jerzego (6 maja) odprawiać nabożeństwo 72 . Miejsce to,

70 Por. M. Kondraciuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostoc- czyzny, Monografie Slawistyczne nr 29, Wrocław 1974 s. 197. 71 M. Sacharević, Hredelie-Śpitalie, „Czasopis” 1996, nr 7/8, s. IV okł. 72 Święty Jerzy, (ur. w 2 poł. III w. w Kapadocji, zm. ok. 303 r., patron licznych zawodów, zwłaszcza rycerzy i rolników, żył w czasach prześladowań Dieoklecjana

51 jak i odprawiane tu nabożeństwo, gromadziło coraz więcej wiernych, a z biegiem czasu przyciągało pielgrzymów z okolicznych miejscowo- ści. W 1993 r. mieszkańcy wsi Gredele obok istniejącej kapliczki zbudo- wali o wiele większą kaplicę i uroczyście obchodzą święta św. Jerzego oraz Ikony Matki Bożej Kazańskiej (4 listopada) i trzeci dzień św. Trójcy.

(284-305), kiedy chrześcijan poddawano torturom oraz wykonywano wyroki śmier- ci. Za odmowę złożenia ofiary bóstwom pogańskim został skazany na śmierć mę- czeńską w palestyńskiej Lidzie. Do najbardziej popularnych legend należy opo- wieść o zabiciu przez Jerzego smoka, zmuszającego terrorem mieszkańców nieznanego miasta na Wschodzie do dostarczania mu ludzi na pożarcie, w tym także kró- lewny ocalonej przez Jerzego mocą Chrystusa, na wieść o czym król wraz ze swymi poddanymi przyjął chrzest. Jego świadectwo wiary chrześcijańskiej zachęciło wielu mieszkańców do przyjęcia chrztu. Święty Jerzy w starożytności chrześcijańskiej i średniowieczu należał do popularniejszych świętych, a głównym ośrodkiem jego kultu była Lidda, gdzie przechowywano jego relikwie i dokąd już w IV w. przybywali pielgrzymi. Kult Świętego przenikał do Syrii i Egiptu, gdzie poświęcono mu ponad 40 kościołów i 3 klasztory, a na Cyprze ok. 60 kościołów, jak również i w Gre- cji. Kult św. Jerzego jako głównego patrona cesarstwa bizantyjskiego, z czym zwą- zane były bogate zwyczaje na dworze, promieniował z Bizancjum na tereny ościen- ne. Na Rusi kult Jerzego rozwijał się głównie w ośrodkach państwości (Kijów, No- wogród Wielki, Włodzimierz n. Klaźmą, Perejesław). Wstawiennictwu Jerzego przypisywano zwycięstwa władców moskiewskich, które wpłynęły na powstanie legendy o Jerzym Zwycięzcy, umieszczenie postaci Jerzego w herbie Moskwy, a następ- nie państwa. Od jego imienia pochodzi także nazwa Gruzji (Georgia). We wschodniej tradycji ludowej Jerzy jest opiekunem rolników, zwłaszcza hodowców i paste- rzy (greckie georgios – znaczy rolniczy), którzy w dniu jego święta wypędzali po raz pierwszy bydło na pastwiska. Z dniem św. Jerzego związanych jest wiele zwy- czajów. W ikonografii św. Jerzy przedstawiany jest na białym koniu, z krzyżem na kopii, zabijający smoka. Jest to wyobrażenie walki ze złem i strachem. Na twarzy świętego nie widać śladu gniewu, nienawiści czy niepokoju. Często Zbawiciel wy- ciąga z nieba rękę, jako znak błogosławieństwa. Stradanie svjatago Velikomućenni- ka Georgija Pobedonosca, [v:] Żitija Svjatych na russkom jazyke izlożennyja po rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dimitrija Rostvskogo, kn. 8, Moskva 1906, repritnoe izd. Moskva 1992 s. 358-394; H. Paprocki, Św. Jerzy w Kościele Wschodnim, kult na Rusi [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 7, Lublin 1997, szp.1221; J. Forest, Święty Jerzy Pogromca Smoka, [w:] Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz 1999, s. 185.

52 KNORYDY – źródełko

Źródła historyczne odnotowały wieś Knorydy w 1512 r. Król Zyg- munt Stary nadał Knorydy i Brzeźnicę Janowi Sapieże ... Brzeźnica, na- leżąca do 1512 r. do Jana Sapiehy, jeszcze wcześniej z nadania Aleksan- dra Jagiellończyka przed 1506 r. stanowiła wraz z Lisowem, Narojkami, Brykami w ziemi drohickiej oraz Knorydami w ziemi bielskiej własność Michała Glińskiego. W 1508 r. Gliński uszedł do Moskwy, a Knorydy wróciły w ręce królewskie, który nadał je Sapieże 73 ... Etymologia nazwy tej wsi jest niejasna, pochodzi zapewne od nazwy rodowej Knoryd. Księga poborowa z 1577 r. wymienia, że do włości boćkowskiej należały wieś Knorydz – włók 47, zasiedlona przez boja- rów. W 1576 r. dobra Boćki wraz z folwarkami Stare Sieło i Knorydy otrzymuje Bohdan Sapieha syn Pawła (linia kodeńska). Sapiehowie byli też fundatorami cerkwi w Boćkach, a źródła pisane odnotowały istnienie jej w 1507 r. Wizyta generalna cerkwi boćkowskiej z 7 maja 1828 r. pozostawiła następujący opis cerkwi w Knorydach: ... Knorydy znajdują się do tej cerkwi a filialna kaplica na mogiłkach wsi Knorydy drewniana wystawiona w roku 1820 w dobrym stanie zostająca pod tytułem Nayświętszej Maryi Bolesnej – Wsiech Skorbiaszczych Radosti. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce z 1964 r. wylicza w wyposażeniu cerkwi m.in. ... Ołtarz główny barokowy z I poł. w. XVII z obrazem Boga Ojca ludowym zwieńczeniem, Matka Boża z Dzieciątkiem z I poł. w. XVII w sukience z blachy srebrnej pozłoconej prymitywnej roboty, wiek XVIII. 73 Sapiehowie. Materiały historyczno-genalogiczne i majątkowe, Petersburg 1890, t. 1, s. 15.

53 Matka Boża z Dzieciątkiem w. XVII-XVIII silnie przemalowana. Ikona Zdjęcie z Krzyża 1 poł. XIX w. Kielich barokowy gładki z XVII w. Krzyż ołtarzowy 1813 r. z incjałami fundatora 74 . Wymienione wyposażenie cerkwi może sugerować, że zbudowana w 1820 r. świątynia nie była pierwszą, o ile utensylia te nie zostały przeniesione z parafialnej cerkwi w Boćkach lub z innego miejsca 75 . 25 czerwca 1985 r. dokonano włamania do cerkwi w Knorydach, złodzieje zabrali sześć ikon oraz inne przedmioty liturgiczne. Skradzione przedmioty nie zostały odzyskane 76 . Obecna cerkiew Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość po- święcona została 30 stycznia 1873 r. 77 Zbudowana z drewna, za środki mieszkańca tej wsi Pawła Cara, miała wartość 650 rubli, nie licząc wła- snej roboty. W Grodnenskom Kalendare z 1899 r. odnotowano, że ... w nej imietsja mesto osobennoćtimaja ikona Presvjatj Bogorodicy Vesch Skorbjaśćich Radost’. K kotoroj byvaet osobenno ves’ma znaćitel’noe stećenie bogomol’cov. Pravoslavnych i inoslavnych v 10 pjatnicu posle prazdnika Svetlago Voskresenija Chrystova. Kogda soverśaetsja iz cerkvi sej krestnyj chod k istoćniku, nachodjaśćemusja vblizi cerkvi poćita- emu za svjaśćenno-celebnyj. Svjataja ikona pisannaja na polotne vysotoju 12 verśkov śiryny 10 verśkov. Sostoit na meste 1819 goda sovremeni ustrojstva zdes’ pervoj cerkvi, ikonopis’ italjanskoj śkoly 78 . Według legendy źródło – krynica o uzdrawiającej cudownej wodzie wybiło bardzo dawno. Ojciec, prowadzący niewidomego syna, zatrzy- mał się w lesie na podmokłej polance. Przed nimi objawiła się Matka Boża, stojąca na dużym kamieniu. Kiedy niewidomy syn chciał dotknąć jej szat, postać zniknęła, a spod kamienia wytrysnęła krynica. Po umy- 74 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Bielsk Podlaski, oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, nr inw. 247. R. 1964, mnps . 75 Por.: J. J. Prawdzic – Gałęski, Wyznaniowo – etniczna społeczność Knorydy, „Euhemer” 1974, nr 3, s. 141-153; Stosunki między grupami etniczno-wyznaniowy- mi na Podlasiu (na przykładzie wsi Knorydy), „Wieś Współczesna” 1977, nr 12, s. 70-76. 76 Kradzieże i włamania, „Gazeta Współczesna” 1985, nr 146, s. 3. 77 Pożertvovanija na cerkov’, LEV 1873, s. 51, 99. 78 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 318. 79 Wśród ludu krąży i inna legenda. Por.: K. Jaraśević, Krynićka Knarydach, „Niva” 2000, nr 53, s. 8.

54 Kapliczka nad źródełkiem w Knorydach. Stan przed rozbudową ciu twarzy niewidomy odzyskał wzrok 79 . Na tym miejscu pobudowano małą kapliczkę, a obok do dnia dzisiejszego leży kamień z odciśniętą stopką Matki Bożej 80 . Sama kapliczka zmieniała przez wieki swój wy- gląd 81 . Wewnątrz kaplicy sporo ikon, wśród nich Poczajowskiej Matki

80 Wśród mieszkańców krąży opowiadanie, że kamienia ze śladem Matki Bożej chciano użyć do ogrodzenia, jednak pewnej starowinie przyśnił się sen, w którym usłyszała głos ... na horodite, bo ja vodu dala vsim ljudijam i dobytkovi ... Kamień ze stopką leżał w innym miejscu, z chwilą wybudowania kapliczki został przesu- nięty na obecne. Ju. Havryljuk, Pidljas’ki slidy Poćajivs’koji Bohorodyci, „Przegląd Prawosławny” 1999, nr 12, s. 23-24. 81 O krynice w Knorydach opowiada najstarsza mieszkanka Anna Car, urodzo- na 1900 r.: ... Pierwotnie była tu studzienka, potem została wybudowana mała kapliczka. Starzy mieszkańcy opowiadali, że tu zjezdżało się dużo kalek, a po uzdrowieniu zostawiali kule. Jednego razu pani ze dworu przywiozła pieska, którego umyła i źródełko przestało być cudowne. Dalej autorka kontynuje: ... jednak cudowna woda i teraz pomaga, jeżeli bolą oczy, po przemyciu ból ustępuje. Pamiętam, jak zimą zabrakło wody we wsi, to ludzie jeździli do krynicy, a „voda tam ne perebyra- lasja” ... . Ju. Havryljuk, Pidljas’ki slidy Poćajivs’koji Bohorodyci, „Przegląd Pra- wosławny” 1999, nr 12, s. 23-24, il.

55 Kapliczka nad źródełkiem po rozbudowie Bożej. Na Jej część śpiewano pieśń, której słowa przenoszą nas z Pocza- jowa do Knoryd 82 :

Na toj skali stopku znati, de stojala Boża Mati Tam vodu berut Vsim virnym dajut

Słowa starodawnego hymnu do Matki Bożej dotyczą również święte- go miejsca w Knorydach. W Poczajowie, w Uspienskim soborze, znajduje się odciśnięty na skale ślad prawej stopy Matki Bożej, z którego wypływa niewysychające źródło czystej wody. Ludzie podchodzą do tej wielkiej świętości, całują pokrywało z przedstawioną na nim prawą sto- pą (sama skała z odciskiem stopy znajduje się nieco niżej, przykryta szkłem), piją wodę ze źródełka, którą stale nalewa jeden z mnichów, biorą z sobą do swych domów, by później podzielić się znajomymi tą świętością. 82 M. Sacharević, Knarydy, „Niva” 1992, nr 48, s. 5, il.

56 Oprócz znamienitych miejsc cudownych ze stopką Matki Bożej, jak Poczajów 83 na Ukrainie, Żyrowice na Białorusi, te mniejsze miejsca, jak Knorydy ze skromną kapliczką, źródełkiem, ikonami, wyszytymi ręcz- nikami, starymi pochylonymi krzyżami, tworzą niepowtarzalną atmos- ferę i nastrój cudownego miejsca 84 . W okresie międzywojennym nie tylko praktykowano pielgrzymki do Poczajowa. Każda cerkiew parafialna posiadała Poczajowską Ikonę Matki Bożej niewielkich rozmiarów, pięknie przyozdobioną, zawieszoną nad rajskimi wrotami, przed którą były odprawiane molebny i akatysty. Za- zwyczaj była ona tak zawieszona, by można ją było opuścić, a wierni mogli pokłonić się przed nią i ucałować. Obecnie wewnątrz kaplicy znajduje się ocembrowane źródełko i stąd rurą samoczynie odprowadza się wodę na zewnątrz. Zimą i latem woda ciągle wypływa ze źródełka. Dookoła kaplicy są wznoszone krzyże pokutne. W czasie II wojny światowej pocisk armatni uszkodził cerkiew na

83 Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 315 84 Warto odnotować, że na terenie parafii Malesze w uroczysku Szarkowo z naj- dował się kamień zwany Bożaja Stopka. Na nim widoczne było wgłębienie o kształ- cie lewej ludzkiej stopy. Mieszkańcy uważają, że tędy przechodziła Matka Boża, pozostawiając ślad. F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskij Guber- ni, Vil’no 1895, s. 124; Ślad Matki Bożej można znaleźć koło wsi Biełki w parafii Trześcianka ... Kali na zjamli mocna chvareli i pamirali ljudzi, na zemlju javilasja Boża Maci. Na kameni kalja Belok, ab jaki Maci Boża zbila palec zastasja sled nahi – uhlyblenne kalja 10 mm u kameni. Kamen’ sa sledam ćelovećoj nahi i cjaper ljażyc’ kalja naśej vioski Belki ... M. Lukjanjuk, Sled Pjacienki kalja Belak, „Niva” 1984, nr 1, s. 11. Zachowało się też opowiadanie o Stopce Matki Bożej w Puszczy Białowieskiej. W południowo-wschodniej części Puszczy Białowieskiej znajduje się duży kamień z odcieśniętymi dwoma śladami – jeden w bucie, drugi w bosej stopie. Mieszkańcy opowiadają taką legendę: dawno temu przez puszczę Białowie- ską szła Matka Boża. Kiedy przechodziła koło tego kamienia, do buta wpadła mała gałązka. Matka Boża usiadła na kamieniu, aby wyjąć gałązkę. W tym czasie pojawi- ła się żmija. Matka Boża wskoczyła na kamień. I tak pojawiła się dwa ślady, jedna noga była w bucie, druga bosa. Miejscowi mieszkańcy kamień nazywają świętym. Jeżeli ktoś przyłoży dłoń do kamienia, poczuje przypływ energii. Człowiek wtedy odczuwa krzepiąca siłą na ciele i duszy. P. Bajko, I śla Bożaja Maci praz puśću, „Niva” 2000, nr 7, s. 9.

57 cmentarzu. Mieszkańcy powiadają, że dzięki orędownictwu Matki Bo- żej wieś ocalała. W okolicy płonęły wsie: Mokre, Dubiażyn, Stara Wieś, a w Knorydach ... pożaru ne bylo v voijnu ... W 1945 r. cerkiew cmentarna została wyremontowana, a kapitalny remont wnętrza przeprowadzono w 1998 r. Uroczyste nabożeństwo w Konrydach wypada w 10 piątek po Wiel- kanocy 85 . W ten dzień zbiera się dużo wiernych z okolicznych miejsco- wości. Poranna, pierwsza św. Liturgia odprawiana jest w kapliczce, a druga w cerkwi cmentarnej. Po zakończeniu św. Liturgii, w asyście ducho- wieństwa, odbywa się tradycyjnie krestny chod do kapliczki przy cudownym źródełku. Uroczystość kończy odprawienie molebna.

Cerkiew cmentarna w Knorydach. Stan z lat 70.

85 M. Chomćik, Prazdnik „Pjatenka” v der. Knoridy, „Cerkovnyj Vestnik” 1967, nr 7, s. 22-23.

58 KOŻANY – Święte Miejsce

Najstarszym znanym dokumentem o Kożanach jest przywilej króla Aleksandra, wydany dla Mikołaja Jundziłowicza 20 października 1504 roku. Później Kożany należą do rodziny Lewickich. W 1582 r. matka Anna Lewicka zapisała majętność Kożany synowi Maciejowi Lewic- kiemu, który był ożeniony z Anną Wołłowiczową. W 1621 r. ufundował on cerkiew w Kożanach, dając duchownemu 3/4 włóki ziemi wolnej od podatków, oprócz pastwisk wokół cerkwi i tych ziem, które nadane zo- stały przez jego przodków. Tak więc cerkiew prawosławna istniała o wiele wcześniej. Od najdawniejszych czasów na terenie parafii istnieje miejsce szcze- gólnie czczone przez miejscową ludność, noszące nazwę Svjatoe Mesce (Święte Miejsce). Historia tego miejsca została odnotowana na kartkach Grodnenskogo Kalendara ...vblizi selenija Pan’kov na krestjanskoj zemli imeetsja „Svjatoe mesto” na nizmennoj poljane u lesa s ćasovneju, polućivśie takovoe imenovanie otogo, kak polagajut, ćto zdes’ s izda- vnych nezapametnych vremen suśćestvovala ćasovnja v kotoruju kak i teper’ vo vsjakoe vremja goda i dnja prichodim po kakomu to osoben- nomu svjaśćennomu vlećeniju bogomol’nye ljudi, posvjaśćavśie sebja molitve, imenno na etom meste, poćemu i ćasovnja s imejuśćejusja v nej sv. ikonoju Bogorodicy Poćaevskija 86 ne zapirajutsja – ona obstavlena

86 Poczajowska Ikona Matki Bożej znajduje się w Ławrze Poczajowskiej na Ukrainie i należy do najbardziej czczonych wśród Słowian. Została ona podarowa- na przez greckiego metropolitę Neofita w 1559 roku Annie Gojskiej – dziedziczce majątku, na terenie którego znajdowała się Ławra Poczajowska. Z biegiem czasu zauważono, że ikona emanuje niezwykłą światłością. Wkrótce miał miejsce pierw-

59 mnożestvom dobrovol’no nosimych sjuda i pomeśćaemych zdes’ svja- śćennych izobrażenii v bol’śinstve malocennych na doskach, żeste, polotne, bumage 87 . Na polance w lesie znajduje się kapliczka, do której o każdej porze roku przychodzą wierni z potrzeby serca na modlitwę, otrzymując za- dośćuczynienie. W kapliczce znajduje się Poczajowska Ikona Matki Bo- żej, malowana na płótnie, ocalała z dwóch pożarów 88 . Obecną cerkiew- kę z drewna z kopułką zbudował w 1880 r. Teodozy Zdanudczyk w miejscu, gdzie stały dwie poprzednie kapliczki, które uległy spaleniu. W źródle drukowanym czytamy: ... „ Svjatoe Mesto” pri istoćnike sela Pan’kov, nevdaleke ot Kożanskoj Vozdviżenskoj cerkvi, s osobenno ćtimoju davneju v nej sv. ikonoju Bogorodicy Poćaevskoju, ottisnutoju na śelkovoj materii, ostavśejusja nevredno pri dvuch pożarach celoju, – szy cud uzdrowienia. Odzyskał zdrowie niewidomy od urodzenia brat Gojskiej. Po tym wydarzeniu, które miało miejsce w 1597 r., właścicielka ikony postanowiła przekazać ją do monasteru poczajowskiego. Od 1649 r. ikona znajdowała się w głów- nej świątyni, soborze Świętej Trójcy. W 1675 r., dzięki modlitwom mnichów przed świętą ikoną, monaster został ocalony od oblęgających go wojsk tureckich. W noc poprzedzającą szturm nad monasterem ukazała się świetlista postać Bogarodzicy otoczonej aniołami. Widzieli ją również Turcy, którzy strzelali z łuków, ale strzały wracały z powrotem ku nim. Był to dla pogan widoczny znak opieki Matki Bożej nad monasterem. W latach 1721-1831 monaster poczajowski znajdował się w rę- kach unitów. Z tego okresu pochodzi spoczywająca na głowie Bogarodzicy korona, nadana przez papieża jako dowód cudotwórczości ikony. Koronacja ikony miała miejsce w 1733 r. W 1831 r. monaster powrócił do prawosławnych. Od tej pory przed opuszczającą się z ikonostasu ikoną, znajdującą się nad królewskimi wrotami, tłumnie gromadzą się wierni, odprawiane są uroczyste akatysty i mnożą się przypadki uzdrowień. Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ću- dotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 315-317; Ikony Matki Bożej. Wrzesień, oprac. J. Charkiewicz, Hajnówka 1999, s. 189. 87 Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskoj pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili Pra- voslavie v Brestsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka, Voroneż 1899, cz. 2, s. 264–265. 88 W źródle rękopiśmiennym, czytamy: Ćasovnja eta postroena s razreśenija Eparchial’nago Naćal’stva otstavnym saldatom derevni Pan’ki Feodosiem Zda- nudćykom v 1880 godu. Zdaniem derevjannaja. V nej, v ćisle drugich ikon, nachoditsja osobo-ćtimaja narodom ikona Bożiej Materi „Poćevskaja”. Ikona eta nebol’śaja razmerov, ves’ma drevnjaja i pisannaja na śelke ... Klirovaja Vedomost’ Surażskoj Svjato-Preobrażenskoj cerkvi za 1904-j god, rkps.

60 Kazańska Ikona Matki Bożej Kaplica na Świętym Miejscu w kaplicy na Świętym Miejscu po remoncie soorużennaja v 1880 godu otstavnym voennym Feodosiem Zdanudći- kom, derevjannaja, s kopulom, na meste preżde byvśich zdes’ posledo- vatel’no dvuch ćasoven’ – sgorevśich 89 ... W archiwum cerkwi w Kożanach zachował się zapis dotyczący obecnej kaplicy. Relacja pochodzi z okresu międzywojennego. O jej powstaniu i dziejach sędziwy 89-letni mieszkaniec wsi Pańki, parafianin wy- mienionej cerkwi kożańskiej, Stefan syn Jakuba Nikołajczuk, opierając się na tym, co zasłyszał w dzieciństwie, na przekazach oraz na tym, co osobiście pamięta z historii tej kaplicy, opowiedział: Dawno temu dwaj chłopcy paśli bydło w tym miejscu i zauważyli na drzewie obraz Matki Bożej. Jeden z nich ukląkł i zaczął się modlić, a drugi zaczął się śmiać i skakać. Wkrótce ten drugi został kaleką, pierwszy natomiast ustawił w tym miejscu ogrodzenie i budkę z wikliny, umieszczając w ogrodzeniu objawiony obraz Matki Bożej. Po upływie nieokreślonego bliżej czasu zamiast wiklinowej budki zbudowana została niewiadomo przez kogo 89 Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 149-150.

61 mała drewniana kapliczka, która stała z tymże obrazem przez długie lata. Już za moich czasów, jak pamiętam, mieszkaniec naszej wsi Pańki Teodozy Zdanudczyk, żołnierz w stanie spoczynku, parafianin kożańskiej cerkwi, za zezwoleniem władzy duchownej zbudował na Świętym Miej- scu istniejącą obecnie kaplicę. Budowa jej pozostawała w związku z cho- robą Zdanudczyka, w czasie której zaczęto mówićo budowie nowej kaplicy. Kiedy Zdanudczyk przyrzekł zamiar ten zrealizować, stan jego zdrowia zaczął się poprawiać. Po wyzdrowieniu Zdanudczyk nabył we wsi Wojszki u Zdanowicza spichlerz, który przywiózł na Święte Miejsce dla zbudowania z niego kaplicy. Za życia Zdanudczyk, jako człowiek wierzący i oddany cerkwi, często składał ofiary na cerkiew i w pode- szłym wieku, przed śmiercią wręczył ojcu Wiesiołowskiemu 100 (sto) rubli na pogrzeb. Po śmierci niezapomniany dla cerkwi i parafii Teodo- zy Zdanudczyk został uroczyście pochowany na prawosławnym cmentarzu w Kożanach przez ojca Mikołaja Wiesiołowskiego. Powyższe swoje zeznanie, złożone pod przysięgą, stwierdzam, jako niepiśmienny, wła- snoręcznie postawionymi krzyżykami. Poświadczam własnoręczny podpis Stefana Nikołajczuka krzyżykami, o. Kożańskiej cerkwi E/ufimiusz) Maksimczuk. Przy złożeniu przez podanego wyżej Stefana Nikołajczuka zeznań świadkami byli mieszkańcy wsi Czerewki Aleksy Kupryjaniuk i Cyryl Wróblewski 90 . Z Klirovych Vedomosti z 1904 r. dowiadujemy się, że w cerkwi znaj- dowała się Poczajowska Ikona Matki Bożej niedużych rozmiarów, bardzo stara, malowana na jedwabiu. W lipcu 1944 r. wycofające się wojska niemieckie, w odwecie za śmierć kilku Niemców w okolicy wsi Pawły, wydały wyrok śmierci na miejscowych mieszkańców. Hitlerowcy przeprowadzili obławę, zabie- rając niewinnych ludzi ze wsi Ciełuszki, Kaniuki, Pawły i Ryboły. Za- wieźli ich do stodoły na kolonii Tryczówka, niedaleko Świętego Miej- sca, i tam spali żywcem. Uratował się tylko jeden mieszkaniec Pawłów – Andrzej Wójtowicz, zdobywając się na ucieczkę. O tym wydarzeniu czytamy: ... wreszcie dopadł lasu, wciąż słysząc odgłosy pościgu. Naj- bezpieczniejszy pozostawał las. I w tym momencie stanęła mu przed oczy- ma znajdująca się w lesie kapliczka, którą doskonale pamiętał. Zapra-

90 G. Sosna, Kaplica w Kożanach, „Przegląd Prawosławny” 1994, nr 10, s. 31.

62 gnął jeszcze raz znaleźć się na tym świętym miejscu i zmówić modlitwę. Będąc na upragnio- nym miejscu spostrzegł otwór w kamiennym fundamencie. Przez szczelinę wczołgał się pod kapliczkę. Spędził tam parę dni, modląc się i rozważając – ogar- nięty nieznanym dotąd uczu- ciem, skłądając gorącą obietni- cę podzięki za cudowne ocalenie. Prowadzony ręką Opatrzno- ści, dotarł do swojej rodziny 91 ... Co roku wczesnym rankiem 21 września w dniu Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( Pre- Cerkiew w Kożanach czystej ) w kapliczce na Świętym Miejscu odprawiana jest św. liturgia. Po jej zakończeniu procesja ( krestny chod ) wędruje do parafialnej cerkwi w Kożanach. Rokrocznie do niej, zgodnie z daną obietnicą, na czele procesji, niosąc krzyż, kroczył An- drzej Wójtowicz, dziękując Panu Bogu za cudowne ocalenie w lipcu 1944 roku. Dziś cerkiewka stoi zadbana. W 1965 r. dobudowano ołtarz, a w latach 90. całkowicie ją odmalowano. Nabożeństwa są tu odprawiane regularnie raz w miesiącu, a w dniu święta Przeczystej (21 września) i Ka- zańskiej Ikony Matki Bożej (21 lipca i 4 listopada) szczególnie uroczy- ście. W 2001 r., 21 wizytował i poświęcił odnowioną cerkiewkę bp bia- łostocko-gdański Jakub.

91 I. Matus, Kapliczka osłoniła przed śmiercią, „Przegląd Prawosławny” 1994, nr 3, s. 18; Por. Hm Maroz, Kamen’ Bożaj Maci. Lehendy našaj zjamli, „Niva”, 1.11.1981 r., nr 44, s. 7.

63 KURASZEWO – źródełko i kaplica św. Braci Machabeuszów

Przy drodze z Kuraszewa do wsi Lady, w odległości około 50 m, na prawym brzegu rzeki Łoknicy-Kuraszanki, usytuowane jest Zamczysko, datowane na XI–XII w. 92 . Jest to lekkie wzniesienie, ograniczone od południa podmokłymi łąkami i doliną rzeki. Niedaleko wsi Lady, ale jeszcze na polach Kuraszewa, w latach 30. objawiło się źródełko ze świętą wodą. W 1942 r. w sąsiedztwie źródełka zbudowano cerkiewkę św. Braci Machabeuszów 93 wybierając na fundament sporo kamieni z Zamczyska 94 , zaś przydatne drewno biorąc ze starej dzwonnicy. Inicjatorem budowy był Teodor Pawluczuk, zwany Fe- dia Slepeć, wraz z mieszkańcami Kuraszewa. Był on obdarowany siłą przyciągania ludzi do modlitwy, a wskazując na moc wody w źródełku, zdobywał coraz więcej sobie sympatyków 95 . PRL-owskie władze bardzo krytycznie ustosunkowały się do poczynań incjatora budowy kapli-

92 F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895, s. 62; Słownik Geograficzny, t. 15, cz. 2, s. 189; K. Musianowicz, Granica mazo- wiecko-drehowicka na Podlasiu we wczesnym średniowieczu, „Materiały Wcze- snośredniowieczne”, t. 5, Warszawa 1960, s. 226, poz. 251-254. 93 Ścieżkami prawosławia. Białostocczyzna, pod red. Anny Radziukiewicz, wyd. II, Białystok 1998, s. 55. 94 D. Jaskanis, Materiały z badań wczesnośredniowiecznego cmentarzyska z gro- bami ciałopalnymi w okolicy Kuraszewa, „Rocznik Białostocki” t. 6 (1966), s. 242, rys. 95 Mieszkańcy wsi wspominają: ... vin ljudjam z vsjakimi chvorobami dopoma- hav ... I. Artyśuk, Stolittja Kuraśivs’koji parafiji, „Nad Buhom i Narvoju” 1997, nr 6, s. 11.

64 cy, wzywając go Białegostoku. Zastraszono go tam i kaplica przez dłuż- szy okres nie miała należytej opieki 96 . Mimo to po pewnym czasie źródełko 97 zostało otoczone mnóstwem krzyży, przynoszonych tu przez wiernych. Dzięki aktywności parafianek w dzień Bożego Narodzenia odbyło się kolędowanie, a zebrane ofiary przeznaczono na potrzeby kaplicy. W 1973 r. przeprowadzono remont, dach pokryto nową blachą, ściany wewnątrz i zewnątrz oszalowano, uło- żono nową podłogę, a teren ogrodzono. Nabożeństwa, odprawiane w dniu świętych męczenników Braci Machabejskich 1/14 sierpnia 98 , przycią- gają coraz więcej pielgrzymów.

96 I. Artyśuk, Stolittja Kuraśivs’koji parafiji, „Nad Buhom i Narvoju” 1997, nr 6, s. 11, il. 97 D. Wysocka, Żywa woda, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 10, s. 18, il. 98 Święci bracia zostali zamęczeni w 166 r. przed Narodzeniem Chrystusa przez syryjskiego króla Antiocha IV. Będąc zwolennikiem greckiego kultu Antioch wpro- wadził w Jerozolimie i w całej Palestynie pogańskie zwyczaje. Zbezcześcił jerozo- limską świątynię, stawiając w niej posąg pogańskiego boga Zeusa i kazał wszystkim Izraelitom składać hołd posągowi. Wielu odstąpiło wtedy od Prawdziwego Boga. Jednak i byli tacy, których głęboko zasmucił upadek narodu Bożego, i którzy nadal wierzyli w mające nastąpić nadejście Zbawiciela. Był wśród nich 90-letni starzec uczony w Piśmie – Eleazar, który był sądzony, odważnie poszedł na męki i został zamęczony w Jerozolimie. Takie męstwo pokazali jego uczniowie – siedmiu braci Machabejskich i ich matka Salomea. Sądzono ich w Antiochii, gdzie bez lęku przyznali się, że są wyznawcami Jedynego Prawdziwego Boga i odmówili zło- żenia ofiary pogańskim bóstwom. Najstarszego z braci, który odpowiadał jako pierwszy w imieniu ich wszystkich, poddano strasznym męczarniom na oczach matki i pozostałych braci. Pozostałych pięciu braci przecierpiało takie same męki. Został tylko siódmy, najmłodszy brat. Król zaproponował Salomei, by skłoniła syna do wyrzeczenia się wiary w Prawdziwego Boga, ale mężna matka podtrzymywała go na duchu i wzmacniała jego wiarę. Młodzieniec zdecydowanie odrzucił łaskę króla i tak samo mężnie, jak i jego starsi bracia, przecierpiał wszystkie męki. Po śmierci swoich dzieci Salomea, stojąc nad ich ciałami, wzniosłą w górę ręce i z dziękczynną modlitwą na ustych zmarła. Męstwo siedmiu braci podniosło na duchu Judę Macha- beusza, który stał się inspiratorem powstania przeciwko królowi Antiochowi i z pomocą Bożą zwyciężył, oczyszczając jerozolimską świątynię z pogańskich bóstw. O tych wszystkich wydarzeniach mówi 2-ga Księga Machabejska, wchodząca w skład Biblii jako księga deuterokanoniczna. Żitija svjatych na russkom jazyke. Izlożennye po rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dimitrija Rostovskago, kn. 12, Moskva 1911, repritnoe izdanie, Moskva 1992, s. 12-27; Lampada 1988, nr 8 sierpień.

65 Kapliczka ze źródełkiem koło wsi Lady

66 ODRYNKI – Narewski monaster Wniebowstąpienia Pańskiego

Proboszcz parafii ks. Konstanty Kłoczkowski w swojej „Kronice Cerkwi Narewskiej” z 1900 r. zapisał podanie o okolicznościach założe- nia cerkwi w Narwi. Zaznaczył, że korzystał z notatek mierniczego Sta- nisława Dziewiałtowskiego (1560 r.), który podaje następujący opis. W 1518 roku kniaź Iwan Wiśniowiecki otrzymał dobra narewskie od żony Anastazji Olizarowiczówny (prawosławnej). Podróżując z War- szawy do Wilna, kniaź Wiśniowiecki przeprawiał się promem przez rze- kę Narew. W szałasie przewoźnika zauważył światło, które paliło się przed ikoną św. Antoniego Peczerskiego. Zaproponował przewoźniko- wi, że wybuduje kaplicę i na ten cel ofiarował trzydzieści czerwońców . W drodze powrotnej widział już ściany wznoszonej cerkwi i obiecane koszty, związane z zakończeniem budowy, pokrył. Tyle wiadomości podaje Kronika cerkwi w Narwi. Wiadomym jest, że kult św. Antoniego 99 , zapoczątkowany w Rusi Kijowskiej, rozpowszechnił się daleko po za jej granicami, przenikając na tereny Wielkiego Księstwa Litewskiego i Podlasia100 . Po dzień obecny święto Antoniego Peczerskiego jest w Narwi obchodzone. To nie przypadek, gdyż życie monastyczne w okolicy Narwi było rozpowszech- nione już w XVI wieku, w formie pustelniczej istniało tam przed 1574 rokiem. Skromność mnichów i brak hojnych fundatorów nie pozwoliły na wzniesienie trwałych budowli kompleksu klasztornego. 99 Żywot i pouczenia św. Antoniego Wielkiego, Wydawnictwo „Bratczyk”, Haj- nówka 2000, ss. 66. 100 V. Kozlova, Svjatoj Antonij Pećerskij i naćalo Kievo-Pećerskoj obiteli, ŻMP 1988, nr 6, s. 73-75.

67 W zwyczaju mnichów leżało obieranie odosobnionych miejsc, zwanych skitami lub po prostu zamieszkiwanie na pustkowiu. Świadczy o tym niedatowany list pustelnika Heliasza do księżnej Anny Ostrogskiej, w któ- rym czytamy: Ja Heliasz Pustelnik Puszczy Narewskiej, w którey puszczy mieszkałem lat siedemnaście, pokarmy mnie były pszczółka y jagody suche. Apostolską cieknącą wodę piłem, y to niecodziennie y niedosytości. Co pod przysięgą powiadam sprawidliwie. A gdy poczęli ludzie życiu moim sąsiednie y mnie nawiedzać, jam umyślił iść do Ziemi Świętey 101 . Pomimo braku oficjalnych dokumentów, powstanie i fundację Mo- nasteru Narewskiego należy odnieść do nadań ziemskich przez właści- cieli tych dóbr z lat 1525, 1529 i 1574. W 1525 roku wojewoda wileński Albrecht Gasztołd zaświadczył, że Aleksander Chodkiewicz ustąpił swoich posiadłości na rzecz miasta Narew. Treść tego regestu ... i pan woewoda wilenskij wodle rozkazania i daniny naszoe tam wyezdił i opyt czynił w starych bojar i ludej naszych hdeż pan Aleksandro postupił swoey włastnoe puszczy poddanym naszym i mestu narowskomu w dołoż na milu, a poperok na pol mili. A potom pan woewoda JM Wilenskij meży tymi zemlami hranej pokłał, poczonszi od Welikoe Dorohi Narowskoe kotoraja idet k Rudnikom nadtoju reczkoju Olszanicoju, kazał JM hrani uczyniti czeres bory i lesy i bołota do reczki Zabołatnianki ... a od toe reczki Zabołotnianki do Rapin lesu 102 . Wspomniane grunta, położone na prawym brzegu Narwi, nad rzecz- ką Olszanką, ponad rzeczką Zabłoczanką (górny bieg rzeki Hoźnej), do rzeczki Zacisówka tworzyły pas o długości ponad 8 kilometrów i szero- kości ponad 4 kilometrów. Dawne dobra Chodkiewicza nie były przypisane miastu w 1529 roku przez Albrechta Gasztołda. W przywileju na prawo magdeburskie z 1529 roku czytamy: tereny przy jednej części miasta i przy drugiej części leżą- cej za Narwią naprzeciw Olszanycza zaczynając się od rzeki zwanej Narew dajemy samym obywatelom i przyjmujemy pola i ziemie w długo- ści i szerokości do uprawy. Jednakże zanaczono z wyjątkiem lasów, ziem, pól i przejść, inaczej wchodów należących od dawna do naszej szlachty

101 A. Mironowicz, Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998, s. 111-112. 102 Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV i XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994 s. 52.

68 między rzekami Olsznicza i ponad Hoźną (górny bieg Hoźnej to Zaboło- czanka), bo od dawna szlachta w spokoju te tereny posiada 103 . Późniejsze dokumenty nie potwierdzają, że wymienione tereny nale- żały do miasta. W 1576 r. na Olszanicy miasto Narew posiadało tylko 2 włóki, wymierzone w 1529 roku. Przy ujściu Olszanicy do Narwi znaj- dowało się grodzisko Kudok 104 . Puszczę Narewską w 1518 r. otrzymał kniaź Iwan Wiśniowiecki od swojej żony Anastazji Olizarowiczówny. W 1537 r. córka Wiśniowiec- kich Katarzyna (wnuczka księcia Konstantego Ostrogskiego) darowała Puszczę Narewską swemu mężowi Grzegorzowi Chodkiewiczowi, wła- ścicielowi dóbr Zabłudów, Gródek, Choroszcz. Początkowo ród Chod- kiewiczów trwał „w ruskim zakonie”. Po śmierci Grzegorza Chodkiewicza Puszczę Narewską odziedziczył syn Aleksander, który zmarł bezpotomnie w 1578 r. Sukcesję po nim przejęła jego siostra Anna Sapieżyna, która z kolei przekazała ją Fiodo- rowi Massalskiemu. Sama zaś puszcza rozciągała się również na prawo- brzeżną stronę rzeki Narew. Testament Fiodora Massalskiego, sporzą- dzony 8 czerwca 1574 r., świadczy na rzecz Monasteru Narewskiego 105 zasiedlone grunta wraz z różnymi posiadłościami ... na monastyr ino- czaskij zakonu greczeskoho starożytnoho ... dalismo grunt i na osedlene poddanych w obrube swojem wołok dwanadcat a na pasznju gumna monastyrskoho wołok tri 106 ...

103 D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic. W 480 rocznicę nadania prawa cheł- mińskiego 1514-1994, Białystok-Narew 1996, s. 19. 104 F.V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895. 105 A. Jabłonowski, Polska XVI w. t. VI, cz. II, Podlasie, Warszawa 1909, s. 229. 106 1574 g. ijunja 8. Duchovnoe zaveśćanie Feodora, knjazja Masal’skago, kotorym on otkazyvaet Narevskomu monastyrju naselennuju zemlju s raznymi ugod’jami. Vo imja Boga, vo Troicy slavimogo, stan’sja na vecnoj a nesmertel’noj pameti. Amin’. – Se az rab Feodor knjaz’ Masal’skij, marśalok povetu Grodnenskogo, bu- dućy z laski Bożoj v dobrom i celom rozume, ne budućy ni od kogo namovlennyj ani primuśonyj, po dobroj vole svojej, z dobrym rozmyslom moim ćinju javno i vyzna- vaju, oznajmućy listom dobrovol’nym zapisom moim, sam na sebe i potomki moi, po mne zostalyi, vsim vobec i każdomu z ocobna, komu by o tom vedati należalo i sej list moj pokazan byl, ili ćtućy uslyśan byl, nyneśnym i na potom budućim po mne ljudem. Iz ja chotjaćy, aby chvala Bożaja do skonćanija veku trvajućy tym bol’ś

69 Dokument fundacyjny ma charakter testamentu i potwierdza, że na terenach tych zamieszkiwali mnisi pustelnicy, natomiast powstanie mo- kvitnula i na vsech koncach sveta mnożila se i razśirala se, dlja slavy imeni ego svjatogo zalożivśy i zbudoval i ufundoval esmy vo meste moem nazvannom v Naro- vu novoj vole cerkov Voznensenija Hospoda Boga i Spasa naśego Iisusa Christa, kotoruju esmy nazval i pobudoval na monastyr inoćeskij mużeskij zakonu naśogo Grećeskogo starożytnogo, v kotorom aby ustavićne slużba Bożaja ne ustavala. Na kotoryj moj monastyr Narevskij nazvanyj dalismo grunt i na osedlene poddanych v obrube svoem volok dvanadcat’, a na paśnju gumna mosnastyrskogo volok tri, s tym pomenenym ostrov Pastvisko, do togoż senożati pomenenogo prozviska. Koto- rye-to poddanye nam grunty meśkajucye zo vsemi pożytkami i usjakimi povinno- stjami, jako kol’vek nasvanymi, nićogo tym ne zostavujućy na sebe i na potomki moi ani vyjmućy, k tomu k gruntu na paśnju monastyra vsej bratii nadalismo sim listom moim, većistym zapisom, danym za odpuśćene grechov duśi moej, rodyćov i potom- kov moich. A ćto sja dotyće poradku, aby byl v tojże cerkvi Bożoj, pozvolenogo i ufundovannogo i nadem zupelnyju moc i sim listom pozvoljaju i tak meti choću, aby byl pod vladzoju i blagoslovenstvom svjatejśogo patriarchi Konstantynopl’skogo, jak eparchii ego zdavna należaćogo i pod spravovanem monastyra Vilenskogo archimaandrity, – i nastojatelja, al’bo starśogo podavati maet većne, meży soboju odnostajno i zgodlive obravśy s bratieju, v tom monastyrju moem meśkajućymi, ćeloveka dobroj very, godnogo v nauce i slove Bożom umeetnogo, kotoryj aby ne ćużoj i nam nezvykloj very i obradkov cerkovnych ućil, ale v vlasnoj naśoj Kafoliće- skoj Vostoćnoj very i vyznanja starożitnogo ućytelem byl. A esliby po żivote moem potomki moi pozostalyi, albo krevnymi, ne budućy toej very nasledovcami, choteli i vażilisja slużbu Bożuju v toj cerkvi i obiteli svjatoj i monastyri moem jakim kol’vek sposobom odsaditi i psovati nad volju moju i zapisu moego dobrovol’nogo većysto- go funduśu chotel, – na takovych nechaj zostavajet kljatva S. Otec i moja rodi- tel’skaja, i zo mnoju sja rozsudit’ każdyj takovyj na straśnom sude Bożom i vże nekotorye mocy mety ne budut i mety ne mogut, gde esliby na tot moj funduś vykro- ćili, choćaj-by i ktitora moego, a ja teper to każu, jako to v żivote moem sim većy- stym listom funduśom moim varuju i v moc i oboronu perod Gospodu Bogu i svja- tejśemu Patriarchu Konstantinopol’skomu i bratstvu Vilenskomu, jako vlastnym opekunom v starożytnosti pravovernyja naśogo. Na ćto nadalismo sej moj funduś i trvalym većistym naśym zapisom roku 1574, meseca ijunja 8 dnja. Feodor knjaz’ Massalskij, marśalok povetu Gorodenskogo. L. S. I chotjaći meti pry celosti vśelja- koj sej većysty funduś nadanja moego toj svjatoj obiteli i to eśće daju: ktoby jakim kol’vek sposobom, albo pravom naruśati chotel, tedy za perśym pozvanem vyś po- menenych opekunov, tak duchovnych, jako i svetskoju stanu, do uradu należaśćogo povinen budet pred zaplatiti śest’ tysjaćy zlotych storone pozvanoj do skarbu korol- ja ego milosti ćinu v prave opisanom; potom i po zaplacenju togo vsego tot funduś

70 nasteru według reguły św. Bazylego Wielkiego można datować na lata 1607-1617 107 . W czasie, kiedy obejmuje te dobra Massalski, powstaje wieś Odryn- ki. W testamencie wymienia się 12 włók na na osiedlenie poddanych a 3 włóki na pole dla monasteru. W dokumentach brak jest nadania dla wsi Odrynki, natomiast sąsiednia wieś Waniewo, przedmieście Narwi, mia- ła wówczas 13 włók. Z tego opisu można wnioskować, że w czasach nie sprzyjających monasterowi w dokumentach starannie pomijano jego istnienie. Kniaź Massalski poźniej nabył Puszczę Narewską, nie można więc wykluczyć, że na tym terenie istniało zorganizowane życie mona- moj dobrovol’nyj pry mocy i celosti svoej zostavati maet. Ex actis visitationis gene- ralis Dioecesii Brestensis exceptum et sigillo illustriissiimi, excellentissimi et reve- rendissimi D. Feliiciiani Philippi Wołodkowicz, Dei et apostoliicae sedis gratia episcopi Vlodimiriesis et Brestensis protophrenii et coadjutorii Metroplitani Kijo- wiensis, Haliciensis et Russiae nec non Abbatiae Kijovopeczarensis, abbatis Der- manensis, Dubnensis et Sanctae Crucis communitum. Kopja, pisannaja pol’skimi bukvami. Chranjatsja pri delach Levkovskoj cerkvi Grodnenskoj gubernii Volkovy- skago uezda, LEV 1867, nr 21, s. 920-922. 107 Komentarz aktu funduszowego z 1574 r. według Archeografićeskogo Sbor- nika Dokumentov głosi, że: 1) v zapisi govoritsja o Svjato-Duchovskom Vilenskom monastyre, osnovanie kotorogo po dokumentam posledovalo meżdu 1596-1605 godami, 2) Masal’skij v svojej zapisi govorit o Narewskom monastyre: „aby był pod władzoju i błogosłowieństwom Swjatejszogo Patriarchi Konstantynopolskogo”. Zdaniem autora komentarza ... naćali vnosit’ pravoslavnye Zapadnoj Rossii tol’ko s togo vremeni, kogda javilas’ zdes’ unija. Archeografićeskij Sbornik Dokumentov , t. 6 (1868) nr 35 s. 48-50; Prof. A. Mironowicz podaje, że ... Monaster św. Ducha w Wilnie powstał dopiero po 1625 r. Budowa jego głównej świątyni i budynków monasteru brackiego nastąpiła w latach 1593-1605. Fundacja ta uzyskała potwierdzenie królewskie dopiero 18 marca 1632 r. Dokument fundacyjny ma charakter testamentu, z tego powodu można wnioskować, że sporządzony został w ostatnim okresie życia Fiodora Massalskiego. Marszałek grodzieński intensywne prace osad- nicze w Puszczy Narewskiej przeprowadził dopiero po 1606 roku, kiedy dokonano podziału Puszczy między Massalskich (część zachodnia) i Karpów (część wschod- nia). Fortunę rodową Fiodor Massalski podzielił między dwóch synów, Andrzeja i Hrehorego, potwierdzając swoją wolę w spisanym dwa lata później testamencie. Zapewnie wówczas zapadła decyzja o budowie monasteru Wozniesieńskiego. Z ze- stawienia powyższych faktów wynika, że założenie monasteru w Puszczy Narew- skiej, w obrębie wsi Odrynki, nastąpiło między 1607 a 1617 rokiem ... A. Mirono- wicz, Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998, s. 111, przyp. 8.

71 styczne, a jego mieszkańcy zostali nadzieleni przez fundatora beneficjami. Fiodor Massalski w 1574 r. był także fundatorem cerkwi w pobliskim Lewkowie 108 . Jeszcze w latach 60. obecnego stulecia podczas remontu cerkwi przy bocznym wejściu na belce znaleziono datę 1574 rok. Obecnie ten napis zakryto szalunkiem. Wizyta cerkwi lewkowskiej z 1727 r. podaje, że cerkiew drewniana z fundamentu nowa nie benedyktowana, uboga apporencya jest wszyst- ka stara z starey cerkwie przeniesiona. Z tego można wnioskować, że w latach 20. XVIII wieku cerkiew została przebudowana, a belka nad wejściem bocznym z wyrytą datą pozostawiona potomnym. Ta wizyta wymienia także carskie Drzwi stolarskiej sztuki, które dzisiaj już nie- użyteczne – przetrwały do czasów współczesnych. W tych okolicznościach testament Massalskiego staje się autoryta- tywny, gdyż dokumenty wskazują, że dobra ziemskie Aleksandra Chod- kiewicza do końca nie zostały opisane a Monaster Narewski i cerkiew lewkowska były przez jego fundację opatrzone. Monaster Narewski obok Monasteru Zabłudowskiego w wiekach XVII i XVIII pozostawał zapewne jedyną placówką błahoczetia dla lud- ności, która wytrwała przed naporem „nowej wiary”, gdy okoliczne cerkwie stały się unickie. Mnisi z monasteru w Bielsku, a także z innych ośrodków, aby nie przyjąć unii musieli się ukrywać ... ortodoksyjni mnisi w latach trzydziestych XVII wieku ukrywali się i tajnie działali i odprawiali liturgię 109 ... Dochowały się źródła drukowane, które podają, że w XVIII wieku w mieście Narew działały misje żarliwie głoszone 110 . Mimo to, jakby na przekór, Ziemia Narewska pod koniec XX wieku „urodziła” 6 biskupów prawosławnych 111 . 108 Zametka o vizitach, kak chranjaśćichsja svedenijach i dokumentach (Na pamjat’ o mitropolite Iosife) , „Vestnik Zapadnoj Rossi” 1869, kn. 7, t. 3, s. 83. 109 Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniu- ka, Bielsk Podlaski 1999, s. 51. 110 A. Kossowski, Archiwalia lubelskie do dziejów unii, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 1962, t. 4, s. 240; J. Flaga, Jezuickie misje ludowe w latach 1754-1770 w świetle liczb , „Roczniki Humanistyczne KUL”, 1981, z. 2, s. 194. 111 Ze wsi Cisy w parafii Narew metropolita Bazyli, z Odrynek abp Jeremiasz, z Narwi bp Abel, abp Szymon ze wsi Huszczewina w parafii Narewka, bp Jakub ur. w Narwi, zaś matka bpa Mirona pochodzi ze wsi Kaczały.

72 Lokalizację monasteru należy odnieść do uroczyska o nazwach Mo- nastyr, Krynoczka, Żu- rawlik, które znajduje się gruntach należących do wsi Odrynki. Starsi mieszkańcy Odrynek opowiadają, że jeszcze w początkach naszego wieku znajdowały się tam zarysy fundamen- tów z kamieni po monasterskich budowlach. Z czasów współcze- snych relacja arcybiskupa wrocławsko-szcze- cińskiego Jeremiasza (urodzonego w Odryn- kach w rodzinie długo- letniego opiekuna cerkwi Konstantego Anchi- Kapliczka – źródełko przy cerkwi w Odrynkach miuka) poszerza wiado- mości o miejscu byłego monasteru. 13 maja 1998 r. władyka Jeremiasz był łaskaw oprowadzić autora po domniemanych granicach zasięgu lokalizacji posesji monasterskiej, przypuszczalnie o długości 1,5 km i sze- rokości 1 km. W odległości około 150-200 m na północ od obecnej cerkwi św. Jana Złotoustego znajdują się resztki wału ziemnego, otaczają- cego posiadłości pomonasterskie. Rzeźba terenu w pełni może sugero- wać, że na wzniesieniach mogły znajdować się baszty, a między pagór- kami (wzniesieniami) wały ziemne, wzmocnione palami. Na trzecim pagórku, według relacji władyki, znajdowała się baszta-cerkiew. W czasie najazdu szwedzkiego monaster uległ zniszczeniu i już nigdy nie od- zyskał swojej świetności. Mnisi przed całkowitą zagładą wyposażenie cerkiewne skryli na tym pagórku. Na potwierdzenie tego domniemania w „Diariuszu” Antoniego Chrapowickiego czytamy, że w 1657 r. toczy-

73 Cerkiewka w Odrynkach – kontynuatorka Narewskiego Monasteru ły się w okolicach Narwi walki i w potyczce wzięto do niewoli jeńców szwedzkich 112 . W okresie międzywojennym w 1936 roku właściciel majątku Hiero- nimowo Eugeniusz Ramm wraz z przybyszami z Anglii prowadził w tym miejscu wykopaliska. Można przypuszczać, że dysponował planami lub innymi wiadomościami z okresu najazdu szwedzkiego, o czym relacjo- nowali mieszkańcy Odrynek. Rezultat rozkopków nie jest znany, lecz do czasów współczesnych stały się one dla okolicznych mieszkańców wielkim bodźcem do nieustannych poszukiwań „skarbu”, czego ślady, dziś porośnięte lasem, wciąż są czytelne. Miejscowa ludność drogę prowa- dzącą z Odrynek do Zabłudowia jeszcze obecnie nazywa starą drogą monastyrską. Na miejscu dzisiejszej cerkwi stała duża drewniana cerkiew, która uległa zniszczeniu podczas pożaru w połowie XIX wieku. U stóp pagór- ka, w obrębie ogrodzenia cerkiewnego, znajduje się cudowne źródełko (Żurawlik) , stąd i zapewne nazwa miejsca Krynoczka. Rodzina abpa Jeremiasza od pokoleń czynnie uczestniczyła w utrzy- maniu cerkwi, a w ostatnich czasach i cmentarza grzebalnego w Odryn-

112 D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic, Białystok-Narew 1994, s. 38-39.

74 kach. Wiadomość przekazana przez pradziadka władyki o spalonej cerkwi i o zachowanym kadzidle, o lokalizacji monasteru oraz mnichu za- mieszkałym w ziemlance niedaleko cerkwi, okazała się źródłem bardzo wiarogodnych informacji 113 . Mimo braku źródeł pisemnych, tradycja potwierdza bogatą historię monastycyzmu i ogólniej chrześcijaństwa wschodniego na tych terenach. Według źródeł Monaster Narewski Wniebowstąpienia Pańskiego ( Vo- znesenski) jeszcze w 1786 roku wchodził w skład Wileńskoj archiman- drii i podlegał jurysdykcji przełożonych monasteru św. Ducha w Wilnie. W 1824 roku monaster został ostatecznie rozwiązany. Nazwę swoją otrzy- mał nie od miasta Narew, a od Puszczy Narewskiej i nazywany był Na- rewski Monaster. Na miejscu spalonej cerkwi, we wsi Odrynki w uroczysku Krynoczka, dopiero w 1866 roku została wzniesiona kaplica św. Jana Złotoustego 114 . W 1892 r. cerkiew remontowano ze środków parafian 115 . 113 W archiwum cerkiewnym w Narwi zachował się zapis ( Oćerk) sporządzony przez Konstantina Anchimiuka w jęz. rosyjskim, w którym czytamy: Kratki oćerk iz żizni Podwiżnika Dubko. Trofim Adamović Dubko rodilsja 1859 g. v derevni Chra- bostovka Narevskogo prichoda. S junnych detskich let on projavil osoboe stremle- nie i ljubov Boga predstat... svoemu Pravoslaviju kogda on dośel zrelych let roditeli ego zastavili ego ożenitsja, dumaja ćto żenit’boj ego otvlekut takoj predanosti aski- tićeskoj żizni i ćto że v den’ braka posle brakosoćetanija on pal na koleni i slezno molilsja Bogu supruga ego ni ćut’ ne ozlobilas’ pri vide ego stremlenija k podwiżni- ćeskoj żizni posle braka on uśel v derevenskij les srubil sebe peśćeru i tam molilsja Bogu i vsegda noćeval v lesu v peśćere i tol’ko na utro prichodil domoj i rabotal po chozjajstvu. Supruga ego ne obiżalas’ na takuju żizn’. Ozarenaja Blagodatju Bożej ona pomogala emu kak suprugu kogda vest’ rozneslas’ v okrestnostjach o ego żizni stali ljudi prichodit’ k nemu privodit’ bol’nych besnovatych i on isceljal bol’nych i izgonjal besov svjazanych cepjami, kogda ljudi stali prichodit’ k nemu v derevnju supruga ego prinimala ućastie v molitve so svoim mużem devstvennikom i v 1912 g. on otośel v innoj mir ćto kasaetsja ego lićnoj żizni to on pitalsja samoj skromnoj skudnoj piśćej chleb posypal popelom molilsja Bogu na kamene sćitaja ne dostoj- noj molitvoj stat’ na koleni ... tak protekla żizn’ vernogo Podwiżnika Trofima. V 1914 g. vo vremja okupaci Mladśij brat ego Nikolaj bezdetny obslużival Cerkov v Narvi ko dnju sv. Paschi sobiralis’ vernye v Velikuju Pjatnicu stavili prestol to est’ analojćik na seredinu cerkvi i ispovedalis’ pred sv. Ikonami Prićaśćalis’ sv. prosfo- roj zapivali ćistoj vodoj tak tekla żizn’ naśej Materi Cerkvi v Narve. Pisownia listu orginalna zachowana. 114 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 351. 115 Osvjaśćenie cerkvi, LEV 1892, s. 317.

75 W latach 80. świątynia została okradziona. Zginęły między innymi ikony: Adoracja obrazu Matki Bożej z Dzieciątkiem, Kuszenie św. Anto- niego i Ostatnia Wieczerza 116 . Obecnie wierni pielgrzymują do cudownego źródełka, szczególnie podczas uroczyście tam obchodzonych świąt św. ap. Jana Teologa w maju i październiku oraz w sierpniu św. Anny.

Rajskie drzwi cerkwi w Lewkowie Starym fundacji Massalskich z 1574 r.

116 M. M. Nietupska, Moda na Madonny, „Gazeta Współczesna” 1994, nr 140, s. 13.

76 Ryboły – źródełko w uroczysku Pietraszki

W uroczysku Pietraszki, półtora kilometra na północny zachód od wsi Ryboły, przy drodze do wsi Rzepniki, wśród pól i łąk znajduje się źródło ( krynica ), przez miejscową ludność uważane od najdawniejszych czasów za cudowne. Samorodnie powstałe miejsca kultowe z biegiem lat zostały zakceptowane przez cerkiew. Tak samo i było ze źródełkiem na Pietraszkach. Według Kroniki Cerkiewnej 117 w 1864 r. w tym miejscu za zgodą władz duchownych ze środków parafian została wzniesiona kapliczka (czasownia) 118 . Była ona drewniana, sześciokątna, kryta gontem. W środ- ku znajdowała się studnia – źródło. Niewielki teren dookoła ogrodzony był drewnianym płotem. Obok rosły olchy. Wewnątrz kaplicy zawieszono ikonę Matki Bożej Życiodajne Źródło ( Żywonosnyj Istocznik), malo- waną na blasze. Nad studnią na suficie namalowany był obraz Ducha Świętego w postaci Gołębia. Na ikonie zwanej Żywonosnyj Istocznik Matka Boża przedstawiona z Jezusem ... v bol’soj kupeli v znak togo, ćto Ona est’ Istocnik istoćivśij żizn’ i spasene miru i ćto Ona ne perestaet obil’no istoćat’ ćudesnuju pomość’ vsem pritekajuśćej k Nej 119 ... Legenda o odkryciu cudownego Żyvonosnogo Istoćnika w Konstan-

117 M. Krukovskij, Opisanije Rybolovskogo prichoda za dvochsoletnij period s 1751 po 1951 god po dannym Archiva Rybolovskoj Cerkvi, Ryboly [1951] cz. 1 – 2. 118 G. Sosna, D. Fionik, Parafia Ryboły, Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok 1999, s. 119-121, il. 119 S. Bulgakov, Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, Moskva 1993, t. 2, s. 1439.

77 Uroczystości przy kaplicy na Pietraszach w Niedzielę o Samarytance

78 tynopolu wiąże je z cesarzem Leonem. Kiedy był on jeszcze żołnierzem, w okolicy Konstantynopola wśród zagajnika znalazł źródełko czystej wody. Spacerując wśród zagajnika spotkał człowieka ślepego od urodzenia. Taki był upał, że Leon poszedł poszukać wody, lecz jej nie zna- lazł. Wtedy usłyszał głos z nieba ... nie smucić się Leonie, woda jest obok ciebie. Leon sam stracił wzrok, zaczął szukać dookoła wody, lecz na próżno. Wtedy ponownie rozległ się głos, który nazwał Leona cesarzem. Cesarzu Leonie – mówił głos – wejdź do tego gęstego zagajnika i tam znajdziesz wodę, by zaspokoić pragnienie ślepego, przy tym po- smaruj jego oczy tą zroszoną ziemią. Wkrótce się dowiesz, kim jestem. Wznieś mi na tym miejscu świątynię. W niej będą wysłuchiwane modlitwy wiernych, którzy z wiarą i ufnością będą się do mnie zwracali. Nic nie oprze się mojej mocy – ani demony, ani choroby. Po wypiciu wody Leon, jak również ślepiec, odzyskali wzrok. Będąc cesarzem Leon zbu- dował nad tym cudownym źródełkiem cerkiew ku czci Najświętszej Marii, która otrzymała nazwę Życiodajnego Źródła ( Żywonosnogo Istocznika). Źródło, które znajdowało się pośrodku świątyni, zasłynęło cudownymi uzdrowieniami. Nabożeństwo odbywało się w pierwszy pią- tek po Wielkanocy 120 . Święto Matki Bożej Życiodajne Źródło obchodzone jest 4/17 kwietnia oraz w piątek Tygodnia Paschalnego. Sama ikona jest szczególnie czczona w Grecji i Rosji, gdzie posiada wiele wiernych kopii 121 .

120 Żywot Przenajświętszej Bogarodzicy w świetle Pisma i Tradycji Świętej, oprac. A. Jemielaniuk, Hajnówka [1999] s. 98-99. 121 Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 401; Gdzie indziej ikonę opisano: Ikona Matki Bożej “Życiodajne Źródło” ( Ikona Boźije Matieri “Żivonosnyj istoć- nik”) przedstawia wysoki kielich stojący na wypełnionym wodą zbiorniku. Nad kielichem widnieje postać Matki Bożej z Chrystusem na rękach. Powstanie tej nie- typowej ikony związane jest z następującym wydarzeniem.W 450 r. w Konstantyno- polu w pobliżu tzw. “Złotych Wrót” znajdował się niewielki zagajnik. Biło tam nie- gdyś źródło, które z biegiem lat zarosło krzakami i pokryło się rzęsą wodną. Pewne- go razu w pobliżu tego miejsca szedł żołnierz Lew Markel. Spotkał tam niewidomego człowieka, któremu pomógł wyjść na ścieżkę. Przy zagajniku obaj zatrzymali się, aby odpocząć. Lew udał się na poszukiwanie wody i wnet usłyszał głos, mówiący mu, aby nie szukał daleko, a w sąsiednim zagajniku. Głos polecił też, aby przynie- sioną wodą napoić niewidomego, a do jego oczu przyłożyć znajdującą się nad źró-

79 W latach 50. XX w. kaplica na Pietraszkach została wyremontowana. Podczas mieloracji pobliskich pól i łąk, przeprowadzonej w latach 80., pobór wody ze źródła został zakłócony. Jednakże nadal miejsce jest czczone i otaczane troskliwą opieką. Ludność udająca się do prac polowych w tym miejscu nigdy nie omija kaplicy. Wierni wchodzą do kaplicy, modlą się, piją wodę oraz składają ofiary. Modlitwa oraz życiodajna krynica dają siły duchowe i cielesne. Nabożeństwa z poświęceniem wody odbywają się tu, jak za dawnych lat, dwa razy do roku: w dzień Prepołowienija Piatidiasiatnicy (dziś przenoszone na najbliższą niedzielę – o Samarankie) i w dzień pierwszego Spasa św. męcz. Machabejskich (dziś przenoszone na najbliższą niedzielę po czternastym sierpnia). We wspomniane dni w cerkwi parafialnej odprawiana jest św. Litur- gia, a po jej zakończeniu na Pietraszki wyrusza procesja. Po drodze wśród pól rozlega się śpiew wiernych. Uczestniczący w procesji wierni śpie- wają pieśni z Bohohłasnika. Najczęściej powtarza się pieśń o Samary- tance, autorstwa ludowego, której słowa brzmią:

Na wystupach hładkich pod tieniju nawiesa Sidieł u kołodca Christos Pryszła Samaranka w obycznom poradku Napołniła swoj wodonos dłem rzęsę. Nazwał przy tym Lwa królem. Lew zrozumiał, iż przemawia do niego sama Bogarodzica, uczynił co mu kazała i ślepiec odzyskał wzrok. Po siedmiu latach żołnierz został królem. Rozkazał wówczas, by miejsce, gdzie został uzdrowiony niewidomy, oczyszczono, otoczono kamiennym ogrodzeniem i zbudowano świątynię poświęconą Matce Bożej. Miejsce to nazwano “Życiodajnym Źródłem”.W XV w. Konstantynopol został zdobyty przez wyznawców Mahometa. Cerkiew nad „Życio- dajnym Źródłem” zniszczono, a samo źródło zasypano. Z czasem zakazy stały się mniej srogie i chrześcijanie wznieśli na tym miejscy kolejną kapliczkę, która w 1821 roku została ponownie zniszczona. W 1835 r. po raz kolejny oczyszczono źródło i wzniesiono nad nim prawosławną świątynię. Tak jak i przedtem nieprzerwanie słynęło ono swą uzdrawiającą mocą. Ikona Matki Bożej „Życiodajne Źródło” jest szczególnie czczona w Grecji i Rosji, gdzie posiada wiele wiernych kopii.Święto Ikony Matki Bożej „Życiodajne Źródło” obchodzone jest 4/17 kwietnia oraz w pią- tek Tygodnia Paschalnego . Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 176, Hajnówka 1998, s. 71.

80 Chrystos poprosił podelitsja wodoju Ona że skazała w otwiet Wied’ ja Samaranka i s waszej sredoju Obszczenija każetsja niet.

Chrystos otwietił: O jeślib ty znała Kto wodu żywuju tworut Sama by iskała, sama by prosiła Toho Kto s toboj howoryt

Kołodiec hłubkij, kak wodu żywuju, Ty możesz dostat’ iz nieho? Otiec nasz Iakow dał wodu prostuju, Nieużeli ty bolsze jego?

Christos jej skazał: prywiedi siuda muża. Otwietiła: niet u mienia. Ty prawdu skazała, ty piat’ ich imieła, I etot nie muż u tiebia...... Po przybyciu na miejsce odprawiany jest wodoswjatny molebien . Poświęconą wodę wierni nabierają w przyniesione naczynia, zabierają do domu i przechowują z wielką czcią. Po II wojnie światowej wszelkie procesje były zakazane i dopiero pod koniec lat 80. odnowiono tę piękną tradycję. Sama kaplica jest zadbana i mimo fatalnie przeprowadzonej melioracji miejsce otacza wielka cześć, a ludność z wiarą korzysta z życiodajnego źródła na Pie- traszkach.

81 TOKARY – Koterka

O powstaniu świątyni w uroczysku Koterka w pobliżu wsi Tokary opowiada kronika cerkwi. 122 . W 1852 r. w dzień św. Trójcy wieśniaczka Eufrozyna Iwaszczuk zbierała szczaw. Nieoczekiwanie, jakby spod ziemi, wyrosła postać kobieca – jak opowiada Eufrozyna – nieznajoma, niezwykła kobieta. Powiedziała jej, że święto jest ustanowione przez Boga po to, aby ludzie chodzili do cerkwi, a nie zajmowali się pracą. Dodała, że okoliczni mieszkańcy zostaną ukarani za swoje grzechy i nie- wiarę, Bóg ukarze lud morowym powietrzem. Przepowiednia się spełni- ła w roku 1853 – wybuchła epidemia morowego powietrza. Na koniec poleciła Eufrozynie udać się do miejscowego proboszcza, by powie- dzieć mu, żeby wraz z parafianami prosił Boga o przebaczenie. W jaki sposób zjawiła się, w taki i zniknęła. Iwaszczukowa nie miała wątpliwo- ści, że była to Matka Boża. Wkrótce duchowny Szymon Budziłowicz 123 postawił krzyż (bez aprobaty zwierzchnich władz cerkiewnych) w miejscu wskazanym przez Eufrozynę. Z czasem spontanicznie zaczęli tu przybywać pielgrzymi róż- nych stanów i wyznań. Liczni chorzy w cudowny sposób odzyskiwali zdrowie. W ciągu pięciu miesięcy odwiedziło to miejsce bardzo wielu pielgrzymów, jak mówią świadkowie pewnego dnia były ich tysiące. Duchowne władze powołały specjalną komisję do zbadania tego zdarzenia. Cerkiew do takich przypadków podchodzi z wielkim sceptycyzmem i dokładnie musi wyjaśnić wszystkie okoliczności cudu. Ludzie, zastra-

122 A. Viśenko, Iz prichodskoj Letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 10-13. 123 Proboszcz parafi tokarskiej (1849-25.03.1863). Nekrolog LEV 1882 s. 233.

82 szeni przez komisję i siły porządkowe wysokimi karami za rozpowszech- nianie „herezji”, bali się powiedzieć prawdę. W Zapiskach Iosifa, mitropolita Litovskogo zachowało sporo doku- mentów dotyczących objawienia Matki Bożej w uroczysku Koterka koło Tokar. Należy podkreślić, że wydarzenie to nie znalazło aprobaty ze strony zwierzchnich władz duchownych i wynik korospodencji był dla miejscowego proboszcza, o. Budziłowicza, niekorzystny. Niektóre pisma warto zacytować: 1) dnia 24 czerwca 1852 r. – o sprawdzenie rzeko- mo cudownego zjawiska we wsi Tokarach, 2) 20 sierpnia 1852 r. – zarzą- dzenie w sprawie winy wysokolitewskiego dziekana, jak również i proboszcza tokarskiej cerkwi Budziłowicza z powodu objawienia ikony Matki Boskiej niejakiej niewiaście w zaroślach na błocie w tokarskiej parafii, 3) 17 września 1852 r. – zarządzenie odnośnie rzekomego objawienia Matki Boskiej w tokarskiej parafii, 4) 26 września 1852 r. – powiado- mienie o zwolnieniu protojereja Budiłowicza od funkcji dziekana wysokolitewskiego okręgu i proboszcza tokarewskiego i przeniesieniu za pro- pagowanie cudownego objawienia Matki Boskiej 124 . W owym czasie w majątku Tokary u brata przebywał asesor Piotr Zalewski. Zapewniał on proboszcza Aleksego Leczyckiego125 , że w To- karach rzeczywiście zdarzają się cuda uzdrowień, które odnotowywał w prowadzonym przez siebie dzienniku. Jednakże, obawiając się komisji, spalił dziennik – jedyny zapis uzdrowień. Postanowienie komisji było następujące: przenieść postawiony w miejscu objawienia krzyż na miejscowy cmentarz. Z chwilą pojawienia się źródełka w miejscu gdzie stał krzyż, ponownie odżyła sprawa Koterki. Znów pielgrzymi zaczęli przebywać do cudownego miejsca, otrzymując ulgę w chorobach oraz całkowite uzdrowienia. Przykładem była żona diakona mielnickiej cerkwi o. Mikołja Krejdicza 126 , która śmiertelnie zachorowała na tyfus. Dzięki modlitwie 124 Zapiski Iosifa, mitropolita Litovskogo, S-Petersburg 1883, t. 1, s. 275, t. 2 s. 529-532, t. 3 s. 1028-1029. 125 Proboszcz parafii tokarskiej (25.03.1863 – 20.06.1895 st. sp.). G. Sosna, Wykaz hierarchii i kleru parafialnego ... na Białostocczyźnie w latach 1839-1986 , Białystok 1986, s. 54. 126 Mikołaj Krejdicz, diakon – psalmista parafii mielnickiej (12.04.1907 – 22.11.1911). G. Sosna, Wykaz hierarchii i kleru parafialnego ... na Białostocczyź- nie w latach 1839-1986 , Białystok 1986, s. 51.

83 i cudownej wodzie ze źródełka, po powrocie do domu okazała się zdro- wa 127 . Eufrozyna Iwaszczuk zmarła w 1863 r. Proboszczowie cerkwi tokarskiej, widząc że na Trzeci Dzień Św. Trój- cy, a także w inne dni, podąża do czczonego miejsca wielu pielgrzy- mów, zabiegali, aby na tym miejscu zbudować kaplicę. Pielgrzymi sta- wiali świece, zostawiali dary, a duchowieństwo nie mogło uczestniczyć w nabożeństwie na cudownym miejscu. Na prośbę duchowieństwa i parafian biskup grodzieński i brzeski Michał dał błogosławieństwo na pro- cesję z cerkwi tokarskiej do uroczyska Koterka 128 . Wielka była radość parafian, że spełniła się nadzieja na otrzymanie duchowego wsparcia i pocieszenia w swoich cierpieniach. 9 maja 1909 r. w trzeci dzień św. Trójcy został położony kamień wę- gielny pod budowę drewnianej cerkwi. W latach 1910-1912 wpłynęło około 2000 rubli ofiar pieniężnych 129 . Szczególną ofiarodawczynią oka- zała się Anna Pietrowna Brjancewa. Duża pomoc materialna, udzielona przez mieszkankę Kazania, która od dłuższego czasu chorowała, była podyktowana mocną wiarą w cudowne źródełko. Pewnego razu we śnie usłyszała głos: zdes’ iscelenija nie polućisz, poezdżaj v selo Tokary Grod- nenskoj zemli, tam s tebja snimietsja tvoj niedug. Kiedy przyjechała do Tokar, podczas modlitwy przy cudownym źródełku otrzymała łaskę i zo- stała uzdrowiona. Jej dar dla cerkwi, w postaci różnych utensylii, prze- kroczył sumę 1200 rubli 130 . Organ prasowy diecezji grodzieńskiej szcze- gółowo wymienia ofiarodawców i ich ofiary rzeczowe 131 . Konsekracji cerkwi Ikony Matki Bożej Wszystkich Strapionych Ra- dość, wzniesionej ze środków ofiarodawców i parafian, 29 lipca 1912 r. dokonał archimandryta jabłoczyńskiego monasteru, Serafin 132 . Od dziesiątków lat w Trzeci Dzień św. Trójcy i na święto Ikony Mat- ki Bożej Wszystkich Strapionych Radość do uroczyska w Koterce przybywa masa pielgrzymów. W okresie międzywojennym na uroczystości Świętej Trójcy przybył zwierzchnik Kościoła prawosławnego w Polsce,

127 A. Viśenko, Iz prichodskoj letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 11. 128 GEV 1912, nr 40, s. 422. 129 A. Viśenko, Iz prichodskoj letopisi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 6, s. 13. 130 GEV 1912, s. 255. 131 GEV 1912, nr 44/45, s. 332-335. 132 „Cerkovnye Vedomosti”, S-Petersburg 1912, nr 40, s. 374.

84 metropolita Dionizy, co było rzadkością i jedno- cześnie wielkim wyróż- niem dla ówczesnej tokarskiej parafii i miejsca szczególnie czczonego przez mieszkań- ców i rzesze pielgrzy- mów 133 . Granica ustalona po II wojnie światowej 134 odcięła cudowne miejsce od macierzystej parafii i jednocześnie po- wstrzymała całe rzesze pielgrzymów ze strony wschodniej. Jednak zorganizowana w 1946 r. parafia dotychczasową filialną cerkiew uczyni- ła parafialną, a święte miejsce otaczała czcią Cerkiewka w Koterce-Tokarach i modlitwą. Ikona Matki Bożej Pocieszycielki Strapionych ( BogomatierVsiech Skorbiaszczych Radosti) z Koterki podobna jest do wizerunku z roku 1643 z cerkwi Przemienienia Pańskiego w Moskwie. W 1688 r. przed tą ikoną siostra patriarchy Joakima, Eufimia, doznała cudownego uzdrowie-

133 S. Kaminskij, Poezdka mitropolita Dionisja po Podljaśju v ijune 1928 g., „Voskresnoe Ćtenie” 1928, nr 38, s. 569-570; W 1932 r. nabożeństwo w cerkwi na „sv. Istoćnike” służył abp Aleksander, ordynariusz poleski, który wygłosił kazanie. Zob. Archiepiskop Aleksandr, Poućenija, Pinsk 1937, s. 355-359. 134 Zieleniewski J. , Delimitacja północno-wschodniego odcinka granicy pań- stwowej między RP a ZSRR w latach1944-1947 i związane z nią problemy narodo- wościowe. Wybór źródeł, „Rubieże” 1992, nr 1, s. 46-61, aneksy; G. Sosna, Sprawy narodowościowe i wyznaniowe na Białostocczyźnie (1944-1948) w ocenie władz Rzeczypospolitej Polskiej. Wybór dokumentów, Ryboły 1996, nr 20, s. 34.

85 nia. Od tego czasu ikona stała się celem licznych pielgrzymek. W 1711 roku przeniesiono Ją do Petersburga, gdzie caryca Elżbieta specjalnie dla niej zbu- dowała cerkiew 135 . Ikona Vsiech Skor- bjaszczych Radosti z cerkwi na uroczysku Koterka w parafii Toka- ry, umieszczona w kiocie po prawej stronie, namalowana została na cyprysowej desce o rozmiarach 106 x 170 cm. Tło wytłoczone i pozło- Ikona Matki Bożej Wszystkich Strapionych cone, Matka Boża Radość w cerkwi tokarskiej w Koterce przedstawiona w całej postaci, otoczona chorymi, cierpiącymi, nad którymi roztacza płaszcz opieki. Po obu stronach Matki Bożej przedstawieni są chorzy i cierpią-

135 Ikona Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych” (Ikona Bożijej Matieri “Vsech skorbiaśćich radost’”) należy do najbardziej czczonych przez prawosław- nych ikon Bogarodzicy. Ma też dużo kopii posiadających cudowną moc.Ikona ta znajdowała się od 1643 r. w Moskwie w cerkwi Przemienienia Pańskiego. W 1688 roku stała się źródłem łaski Bożej. Siostra patriarchy Joachima, Eutymia, ciężko chorowała i utracono już nadzieję na jej wyzdrowienie. Pewnego razu, przygotowując się do śmierci, wyspowiadała się, przyjęła Eucharystię, po czym głęboko usnęła. Obudziwszy się powiedziała, że objawił się jej Pan, który polecił, aby na prośbę chorej z cerkwi Przemienienia Pańskiego przewieziono ikonę „Radość Wszystkich Strapionych” i odsłużono przed nią molebien. Eutymia spełniła prośbę i gdy tylko podczas molebna została pokropiona wodą oświęconą, odzyskała zdrowie. Wieść o cudownej ikonie rozeszła się po stolicy w mgnieniu oka. Przed oblicze ikony zaczęli przybywać chorzy i cierpiący, a Bogarodzica nie pozostawiała ich bez pomocy, uzdrawiając od wszelkich chorób. W 1711 r. carska rezydencja została przeniesiona z Moskwy do Sankt Petersburga. Siostra cara Piotra I Natalia, odnosząca

86 cy, którymi opiekują się aniołowie. W górnej części ikony Jezus Chry- stus wpół na obłoku. Wspomniana ikona przetrwała wojny światowe, w ciężkich chwilach była Pociszycielką, pomogła przeżyć trudności bieżeństwa i kosz- mary ustalania granicy. To dzięki wstawiennictwu Matki Bożej cerkiew przetrwała I i II wojnę światową, a także okres powojenny. Mieszkaniec sąsiedniej wsi Radziwiłłówka tak komentuje: ... To ćuda, śto heta carkva spaslasja paslja vajny – tut taki straśny ćas by, usio ślo z dymam 136 ... Granica podzieliła wieś na dwie części, pozostawiając parafialną cerkiew z budynkami i gruntami po stronie radzieckiej, natomiast w Polsce jedynie miejsce objawienia Matki Bożej i kaplicę. To dało możność zor- ganizowania parafii, by być Radością w nowych warunkach bytowania i otaczać swoją Opieką rzesze wiernych. 5 czerwca 1990 r., na Drugi Dzień św. Trójcy, wyruszył krestny chod z Tokar (strona polska) do Tokar (strona białoruska). Uczestniczyły w nim 15 duchownych i około trzech tysiący wiernych. Natomiast na pielgrzy- mów czekało po stronie białoruskiej wiele tysięcy zebranych. Do takiego pielgrzymowania mogło dojść tylko dzięki zmianom zaistniałym po 1989 r. To pozwoliło nawet zorganizować krestny chod, by odwiedzić groby przodków, którzy pozostali po stronie radzieckiej137 . Był to do- wód, że wiara i modlitwa na uświęconym miejscu przetrwały pokolenia,

się z głęboką czcią do cudownej ikony, zabrała ją ze sobą i umieściła w carskiej domowej cerkwi Zmartwychwstania Pańskiego. W ten sposób ikona stała się jedną z głównych świętości dworu carskiego, przed którą modlili się liczni władcy rosyjscy. Wszyscy oni pragnęli jak najszczodrzej ozdobić ikonę, stąd też ofiarowali dro- gocenną złotą ryzę oraz liczne kamienie szlachetne. Ikona Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych” została napisana na płótnie naklejonym na deskę cypryso- wą. Przedstawia pełną postać Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku w otoczeniu anio- łów. Pod tymi postaciami znajduje się grupa chorych, przynoszących Bogarodzicy swą modlitwę. Święto Ikony Matki Bożej „Radość Wszystkich Strapionych”obchodzone jest 24 października (6 listopada). Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 208, Hajnówka 2000, s. 231. 136 H. Kandratjuk, „Zjalionyja svjatki” v Takarach, „Niva” 1995, nr 27, s. 9-10. 137 A. Matreńczyk, Z krestnym chodom przez granicę, „Tygodnik Podlaski” 1990, nr 7/8, s. 1, 6, il.; Por. A. Wojszwiłło, I ptak nie przeleci, „Nowe Kontrasty” 1995, nr 1, s. 21-23.

87 Cerkiew św. Michała w Tokarach (obecnie za granicą) a ikona Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość otacza wiernych opieką po obu stronach granicy państwowej. Dzisiaj cerkiew jest zadbana, chociaż mieszkańców w okolicznych wsiach przy granicy radykalnie ubywa, emigrują do miejskich ośrod- ków. Mimo to trzeci dzień Świętej Trójcy ściąga rzesze pielgrzymów na miejsce szczególnie czczone przez wyznawców prawosławia, i nie tylko. W roku jubileuszowym uroczystościom przewodniczył zwierzchnik Kościoła prawosławnego, metropolita Sawa.

88 TOPOLANY – Piatienka

Okolice miejscowości Topolany i pobliskiej wsi Folwarki to dawne połacie Puszczy Błudów (Zabłudowskiej), które stanowiły własność Iwana Chodkiewicza (zm. 1482 r.). W 1512 r. król Zygmunt Stary przy- wrócił synowi Iwana Aleksandrowi Chodkiewiczowi jego ojcowiznę (zm. 1549 r.). Po nim odziedziczył ją syn Grzegorz (Hrehory) Chodkie- wicz, który założył dwór zabłudowski. Nastąpiło wówczas ożywione osadnictwo wokół Zabłudowa. Miasto było bogato uposażone w ziemię. Na wykarczowanym obszarze powstała wieś miejska Folwarki Miejskie (Folwarki Wielkie i Małe) . Pierwotnie było to przedmieście Zabłudo- wia, odebrane w początku XVII w. i zamienione w wieś chłopów pańsz- czyźnianych 138 . 25 listopada 1659 roku wieś Folwarki Wielkie wdowa po Januszu Radziwille przekazała klasztorowi prawosławnemu ... ze wsiami do tego folwarku i ze wsią nazwaną Folwarki Miejskie z poddanymi ciągłemi, ziemiany, bojary, ich żonami, dziećmi, majętnością i po- winnością, z gruntami wszelakiemi 139 ... Piatienka koło wsi Folwarki Wielkie to jedno z ważniejszych miejsc

138 Folwarki Miejskie – dziś Folwarki Wielkie. Wieś lokowana wzdłuż wschodnie granicy obszarów skolonizowanych, pod ówczesną ścianą lasów. Pierwotnie było to przedmieście Zabłudowa, odebrane w pocz. XVII w., zostało poddane rygo- rom pozostałych pańszczyźnianych wsi chłopskich. Odtąd miało odrabiać pańsz- czyznę w Żukowszczyźnie vel Ostrówkach. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, s. 199, przyp. 5; por . M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 58. 139 Akty Vilenskie, t. 11, s. 152.

89 kultu Kościoła prawosławnego na Białostocczyźnie 140 . Cerkiew cmentarna i kaplica nad świętym źródełkiem należą do parafii w Topolanach. Według źródła drukowanego historia tego sanktuarium sięga początków XVIII wieku, kiedy te tereny nawiedziła fala morowego powietrza 141 . Według tradycji dzieciom pasącym bydło pod lasem w czasie epidemii ukazała się kobieta z dzieciątkiem na ręku i oznajmiła, aby pozostali przy życiu mieszkańcy wybudowali na skraju lasu kaplicę 142 . Z opowiadania dzieci dorośli zrozumieli, że owa kobieta to Matka Boża z Dzie- ciątkiem. Ludzie niezwłocznie przystąpili do budowy kaplicy w miejscu objawienia. Od tego momentu nikt z mieszkańców wsi nie padł ofiarą zarazy. W wybudowanej kapliczce pojawiło się źródełko, którego woda posiadała właściwości lecznicze. Po ustąpieniu epidemii wdzięczni za ocalenie mieszkańcy wybudowali cerkiew. Inny przekaz głosi, że chorującej dziewczynie zostało objawione ... oćitite glazki ot grazi i nećistoty, nanosimych kupajuśćimisja żyvotnymi i jazva prestanet ... Mieszkańcy wsi oczyścili i ogrodzili źródełko, epidemia ustała. W tym miejscu wybudowano cerkiew św. św. Borysa i Gleba i męcz. Paraskiewy – Pietki. Górę, na której wzniesiona została cerkiew, nazywano od patronów Borysa i Gleba „Kniaziową Górą” ( Kniaziewaja Hora). Z biegiem czasu nazywano górę Piatnicą od patronki Paraskie- wy Piatki. Według historycznych źródeł cerkiew zbudowano w 1710 r. Zacho- wała się prośba mieszkańców wsi Braszczyn (?) na Folwarkach Wiel- kich, wchodzących w skład dóbr zabłudowskich, do archimandryty słuc-

140 E. Mironowicz, Piacienka, „Tygodnik Podlaski” 18.08.1985 r. nr 33 s. 12; A. Mironowicz, Piatienka, „Białostocczyzna” 1987, nr 2, s. 19-25; Dorofiej, Z biegiem „Świętej rzeki”. Wędrówki po podlaskiej krainie prawosławia. Piatienka, „Łampada” 1993, nr 4/6, s. 18, nr 7/10, s. 15; Ja. Miranović, Pjacenka, „Niva” 24.07.1994 r. nr 30(1993) s. 9; Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, red. A. Jackowski, Kraków 1998, nr 151, s. 234-235. 141 Minskaja Starina, vyp. 4, nr 151, s. 193. 142 Według ludowego opowiadania Matka Boża, udając się do Piatienki, aby ratować wiernych w czasie epidemi, około Biełek w gm. Narew zostawiła ślad na kamieniu. ... I tudy paćali zbiracca ljudzi z navakol’nych viosak, vysjakac’ na mescy les i budovac’ carkvu. Z tae pary perastali tak chvarec’ ... M. Lukjanjuk, Lehen- dy naśaj zjamli. Sled Pjacenki kalja Belak, „Niva” 1.01.1984 r. nr 1/11442) s. 11.

90 kiego z 12 lutego 1744 roku o konsekrację cerkwi na miejscu dawnej kaplicy oraz błogo- sławieństwo na odprawianie w niej nabo- żeństw 143 . Pisząc o kaplicy Piatienka należy wspo- mnieć o sąsiednich cerkwiach w Zabłudowie, Topolanach i Potoce. Parafia zabłudowska powstała w 1507 roku i przez cały okres pozo- stała wierna prawosła- wiu, a ihumenowie monasteru zabłudowskiego reprezentowali miejsco- Cerkiew cmentarna w Piatience we duchowieństwo i wiernych wobec hierarchii Kościoła prawosławnego. Parafia w Topo- lanach powstała w XVI w. W dokumencie z 14 października 1730 r., wpisu do ksiąg grodzkich potwierdzającego zapis od ministerstwa dóbr zabłudowskich na cerkiew potocką, o losach cerkwi topolańskiej czytamy: ... po zejściu znów z tego świata imć pana Mierzyńskiego JW IMP P. Aleksandrowicz Marsza- łek Grodzieński tymże prawem zastawnym te Dobra Topolańskie otrzy-

143 Podanie mieszkańców wsi Braszczyn (?) na Wielkich Folwarkach w dobrach Zabłudowskich na imię Słuckiego archimandryty z prośbą o konsekrację cerkwi w zamian dawnej kaplicy oraz o błogosławieństwo na odprawianie w niej nabo- żeństw, petenci bowiem obawiają się, że kaplicę zagarną wrogowie. Kaplica została wybudowana przez nich w 1710 r. w podziękowanie Bogu, kiedy w całym kraju szerzyło się morowe powietrze i cała ludność wsi przeniosła się do lasu i na pole, gdzie pozostawała do ustania epidemii. Nikt z tych ludzi nie zmarł w czasie epidemii. Minskaja Starina, Minsk 1913, vyp. 4, nr 511, s. 193; por . A. Mironowicz, Piatienka, „Biuletyn Informacyjny” 2000, nr 4(21), s. 3-6.

91 mał w kollacyey ab antiquo Nayaśnieyszey Xiężny Jej Mości religiey starożytney greckiey zastawszy Dzierżawcę na Unię obrucił y swieszcze- nika Unitę w niey osadził. Dan w Zabłudowie dnia 24-go Juny 1707 Anno 144 . Cerkiew prawosławna w Topolanach została zabrana przez unitów, dlatego w dalszej części tego dokumentu jest mowa o fundacji cerkwi w Potoce dla prawosławnych ... suplikowali do J M-ci Pana Wojewody wileńskiego hetmana Wielkiego Xsięstwa Litewskiego jako na ten czas tych Dóbr wymienionych opiekuna, którego widząc napis że pozwolił we wsi nazwaney Potoka cerkiew dla ludzi tey wiary starożytności miejsca od miasta Zabłudowa swego mieć, która cerkiew ex zelo ludzi tego na- bożeństwa zbudowana, prezbitera nieboszczyka oyca Hrehorego Andrze- iewicza za prezentami danemi miała, po zeyściu którego, za administra- cyey moiey za uproszeniem przez mężów y ludzi tey pomienioney para- fiey Potockiey y zgodnym obraniem pana Tomasza Baranowskiego na kapłaństwo 145 ... Budowę cerkwi potockiej rozpoczęto przed 1707 rokiem, skoro potwierdzenie zapisu fundacyjnego nastąpiło na podstawie dokumentu z 24 czerwca 1707 r., podpisanego przez Władysława Klemensa z Michało- wa Michałowskiego, administratora zabłudowskiego146 . Przed 1744 r. parafia potocka przeszła na unię. Kaplica na Kniaziowej Górze zapewne stała się filialną cerkwią parafii zabłudowskiej. Ówczesny dziekan podlaski, ks. Stefan Hrymaniewski, jak z zachowanych dokumentów widać, niezbyt przychylnie ustosunkowywał się do dyzunitów, co szczególnie jaskrawo ujawniło się w 1755 roku podczas najazdów na cerkwie prawosławne w Wielkich Folwarkach i Poto- ce. W księdze metrykalnej cerkwi rybołowskiej czytamy: Roku 1755 dnia 17 maia w dzien Prepołowienia Praznika. Ja x Stefan Hrymaniew- ski Jaruta Dziekan Podlaski P[aroch] Rybołowski zaiechałem cerkiew Potocką Syzmatycką in prezencia Sociuszow W.O. Jana Herminowicza P[arocha] Nowolskiego y W.O. Pawła Bielawskiego P[arocha] Puchłow-

144 Potverżdenie funduśovoj zapisi administratora imenija Zabludova Michalov- skoago na cerkov v sele Potoka, [w:] Akty Vilenskie, Vil’na 1874, t. 7, nr 10, s. 21. 145 Potverżdenie funduśovoj zapisi administratora imenija Zabludova Michalov- skoago na cerkov v sele Potoka, [w:] Akty Vilenskie, Vil’na 1874, t. 7, nr 10, s. 21. 146 Akty Vilenskie, t. 7 (1874), nr 10, s. 20-22.

92 skiego y Jana Hołubowskiego pisarza zamku Zabłudowskiego y J-sci Pana Bieleckiego Administratora Małynskiego na ten czas będącego w Małynce za dzierżawcy J-ci Pana Jana Bobińskiego cześnika Zakro- czymskiego dzierżawcy hrabstwa Zabłudowskiego y przy Zgromadzeniu Pospólstwa z Różnych wiosek 147 . Roku 1755 dnia 30 lipca v. stilo we wsi Folwarkach hrabstwie Zabłu- dowskim w dobrach Mayburskich Słuckich w dzien Nayswienszey Pany Bolesney zaiechałem cerkiew dyzunicką na Instancio utsciwych Jakowa Kowalewskiego y syna jego Antoniego Kowalewskiego z moiemi sociu- szami 148 ... W parafii rybołowskiej zachował się dokument Officiała Generalne- go diecezji metropolitalnej, ks. Antonina Młodowskiego, z 7 lutego 1755 roku do dziekana podlaskiego ks. Stefana Hrymaniewskiego, parocha rybołowskiego, kierowany ... Regvirowany konsens na po benykowanie oratorji we wsi Folwarki Wielki nazywający się Eredi et Poreftutem Ce- lebrandi in rodem pressentibus udzielam WMPanu za tą Prekustodycją, jeżeli te oratorium nie jest we dworze. Sytuowane i jeżeli jest przystojne wystawione i adorowane i wprowadzone neccesaria, ad celebrandum supellectili co wyraziwszy zostaje. ... respektem kaplicy we wsi Folwar- kach Wielkich w hrabstwie Zabłudowskim na Kniaziowej Górze de ver- bo ad verbum przekopiowawszy do akt dziekańskich podlaskich wpro- wadziłem dnia 16 lutego ut novum 1755 roku. Kaplica nie została zabrana być może dzięki interwencji ihumena zabłudowskiego u biskupa perejasławskiego, a także postawie wiernych, która przyczyniła się do zachowania wiary prawosławnej. Wizyta cerkwi potockiej z 1773 r. nic nie wspomina o kaplicy Piatienka, a jedynie odnotowuje, że do parafii należą wsie: Potoka, Tylwica, Hoźna i gdzie tylko unitów w Hrabstwie Zabłudowskim pomiędzy schizmą znajduje się 149 ... Kolejna wizyta z 1782 r. odnotowała: ... przybywszy do cerkwi i ple-

147 Kronika cerkiewna Ryboły, cz. I, s. 26-27, rkps. 148 Kronika cerkiewna Ryboły , cz. I, s. 27, rkps. 149 W roku 1804 cerkiew potocka należała do dekanatu białostockiego, a na unicką parafiię składały się: 43 domy w Potoce, 21 w Hoźnej, 10 w Tylwicy, 13 w Folwarkach (Tylwickich), 4 w Kołpakach, 5 w Małynce, 2 w Olszance. Cyt. za: Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego, oprac. J. Maroszek i W. Wil- czewski, Białystok 1996, s. 93, przyp. 1

93 banii Potockiey rzeczy cerkiewne zrewidowałem, co wszystko w całości znalazłem. Superaty żadnej nie ma. Papiery miejscu, jako wizyt sztuk 5, kopia na kaplicę, funduszu podanie, takoż fundusz na cerkiew i kopia onego 150 ... Z tego można wnioskować, że przed przyjęciem unii kaplica należała do parafii prawosławnej w Potoce i zachowała się kopia fundacji tej świątyni. Wizyta cerkwi topolańskiej tego samego roku nic nie wspomina o kaplicy. To może świadczyć, że w tym okresie Piatienka była ośrodkiem prawosławnym. Dziekan podlaski ks. Bazyli Guttorski w Sumariuszu z 1788 r. podaje informację o 19 parafiach i ich duchownych ze swego dekanatu. O parafii w Potoce czytamy między innymi: ... Cerkiew pod Tytułem Świętego Jerzego męcznnika Fundacyi i Kollacyi JOO Xiążąt Radziwiłłów. Przy niey iest Aktualnym Parochem WX Michał Hermino- wicz stateczny w Kazusach ćwiczony. Gruntu ma funduszowego włok dwie we trzy zmiany, z których y na Diaka Czwerc iedną na dodatki do tych włok, do tey Cerkwi kaplica Folwarki zwana, gdzie nic nie ma Oprócz Festu iednego S. Praxedy Męczęnniczki 151 ... W wymienionym okresie kaplica już należała do unitów 152 . W 1835 r. parafię topolańską zlikwidowano i przyłączono do cerkwi w Potoce. Ten stan trwał do 1856 r. Po przyłączeniu unitów do Kościoła prawosławnego (1839 r.) cerkiew Piatienka była obsługiwana przez kler parafii zabłudowskiej. W 1866 r. wieś Folwarki Wielkie wraz z Piatienką dołączono do parafii potockiej. Drewniana cerkiew w Potoce, zbudowana w 1780 r. z fundacji Hieronima Radziwiłła, była zbyt skromna, by sprostać potrzebom parafialnym. Przystąpiono do budowy murowanej, okazałej cerkwi, któ- rą w 1913 r. poświęcono ku czci św. Jerzego. W czasie I wojny świato- 150 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ..., oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 95. 151 Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 r., oprac. A. Mironowicz, Białoruskie Zeszyty Historyczne 1994 nr 2, s. 98-99. 152 W 1819 r. rozpoczęto budowanie cerkwi Podniesienia Krzyża Świętego na miejscu dawnych świątyń z pocz. XVIII w. św. św. Borysa i Gleba i kaplicy Para- skiewy Piatnicy w pobliżu źródełka. W cerkwi św.św. Borysa i Gleba znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej Wszystkich Strapionych Radość malowana na desce, której górna część miała kształt owalny. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Lek- sykon, red. A. Jackowski, Kraków 1998, nr 151, s. 234-235.

94 wej została zniszczona. W okresie międzywojennym władze państwo- we skasowały parafię i w latach 1940–1941 cerkiew, jako ruinę, okoliczna ludność rozebrała. Piatienka w latach 1866–1918 stanowiła fi- lialną cerkiew parafii potockiej. Nową cerkiew Świętego Krzyża w Piatience wybudowano na miejscu starej cerkwi na koszt parafian. W latach 70. XIX w. przeprowadzono gruntowny remont cerkwi, a w 1880 r. ją poświęcono. Przebudowano także kaplicę nad świętym źródełkiem. Kaplica została zbudowana na rzucie ośmioboku o drewnianej konstrukcji zrębowej. Szczyt kaplicy św. Paraskiewy pokryto blachą. Według Grodnenskogo Kalendarja znajduje się tutaj ... osobenno mestno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy Skorbjaśćenskaja, s’izdavnjaja, neizvestno otkuda i kogda zdes’ pojavi- vśaja, – pisana na doske, vysoty 1 arśin 14 verśkov, śiriny 1 arsin 6 verśkov, vverchu oval’naja, vderevjannoj ozoloćennoj rize, – priznaet- sja u prichożan i okrestnych christian cudotvornoju. Pri cerkvi, nevdaleke, na nizine u rećki, imeetsja kolodzez’ priznavaemyj celebnym, s ća- sovneju nad nim ... Voda v kolodce – kljućevaja i ves’ma ćistaja, cholod- naja i na vkus prijatnaja, – po nagorj’ju okolo cerkvi s kladbiśćem – roslyj sosnovyj les. V prazdnik Bogojavlenija Gospodnja i v drugie dni, kogda cerkovnym ustavom polożeno osvjaśćenie vody, soverśaetsja zdes’ torżestvennoe vodoosvjaśćenie pri mnogoljudnych sobranjach naroda s raznych okrestnych mest. – Otstoit cerkov ot cerkvi prichodskoj – v 4 verstach 153 . Edward Chłopicki, który podczas wędrówek po kraju w 1886 r. zwie- dzał Podlasie Litewskie, między innymi Piatienkę, pozostawił zapis: ... jedną z dodatkowych tej majówki przyjemności była wycieczka do leżą- cej w pobliskiej kotlinie leśnej głębokiej studni o cudownie uzdrowiają- cej ślepotę wodzie, ponad którą rozpostarto dla pielgrzymów dach oraz umieszczono ławki i obraz Matki Boskiej, i na wyniosłą pod lasem Górę z odwieczną pounicką cerkiewką, tudzież z najromantyczniejszym peł- nym brzóz płaczących i starożytnych kamiennych nagrobków, cmenta- rzem wiejskim 154 ... Z cerkwią we wsi Folwarki Tylwickie wiąże się ciekawe wydarzenie 153 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 271-272. 154 J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podla- sia , Białystok 1996, s. 22.

95 z okresu I wojny światowej. W czasie bieżeństwa ludność wyjechała do Rosji, dłużej po- został jedynie Stefan Falkow- ski, który ukrył utensylia cerkiewne: dzwony, chorągwie, świeczniki i szaty liturgiczne. Po powrocie z bieżeństwa jeden z mieszkańców (Sieśkie- wicz) skontaktował się z Fal- kowskim, który pozostał w Rosji i otrzymał od niego in- formację o miejscu przechowywania cerkiewnych przed- miotów. Cerkiew szczęśliwie przetrwała wojnę i zakopane utensylia zostały odnalezione, 155 Ikona Ukrzyżowanego Chrystusa w cerkwi oprócz dzwonów . Nato- Piatienka, odnowiona w 1929 r. miast parafia w Potoce po Skradziona w latach 70. I wojnie światowej nie otrzy- mała statusu etatowej parafii i wraz z filialną cerkwią w Topolanach i w Piatience została przyłączo- na do cerkwi w Zabłudowie. W okresie międzywojennym zezwolono jedynie duchownemu obsługującemu teren dawnej parafii potockiej na zamieszkanie na stałe przy cerkwi w Topolanach. W 1929 r. cmentarna cerkiew w Piatence stała się ponownie znana wśród prawosławnych za sprawą cudownie odnowionej ikony Ukrzyżo- wanego Chrystusa 156 . Ikona ta została przywieziona przez nauczyciela miejscowej szkoły nazwiskiem Bujko, który zamieszkał we wsi Folwar- ki Wielkie u Zofii Trochimczuk. Nauczyciel otrzymał ikonę od swojej matki, gdy został powołany do wojska po wybuchu I wojny światowej. Ikona była stara i zniszczona. Początkowo pozostawała w mieszkaniu

155 W. Gresiuk, Kramik regionalny, „Kurier Podlaski” 16-18.01.1987 r. nr 11/ 915) s. 11. 156 V. Dorośkević, Pjatenka, „Cerkovnyj Vestnik” 1963, nr 7/8, s. 16-20, il.; Por . Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997, s. 115-119.

96 właścicielki domu, później zawieszono ją w stodole. 23 lipca 1929 r. wydarzył się cud, za sprawą którego ożyła dawna tradycja Piatienki jako ośrodka kultowego. Zauważono, że ikona cała lśniła, a jej ramy wyglą- dały jak świeżo pozłocone 157 . Komisja rządowa, powołana do zbadania odnowionej ikony, nie stwierdziła żadnej ingerencji ręki ludzkiej. Ikonę w wielotysięcznej procesji przeniesiono do cerkwi w Piatience . Tam stała się obiektem pielgrzymek. Odnowienie ikony to zjawisko nie dające się wytłumaczyć siłami natury lub jej prawami i nigdy nie dotyczy obrazów o treści świeckiej. Ikona, która od dawna utraciła kolory, wizerunek i kontury, stała się ciemna i niewyraźna, niespodziewanie, bez żadnych znanych przyczyn przyjmuje wygląd całkiem nowy – odnawia się 158 . Dla człowieka wie- rzącego wszystko jest jasne, widzi w tym wyraźny przejaw Łaski i Opatrz- ności Bożej, ciągle nawołującej ludzi do opamiętania się i uwierzenia w Jedynego Boga. Takich cudownych odnowień w okresie międzywo- jennym na Podlasiu i Polesiu było kilkanaście 159 . Wizerunek Chrystusa Ukrzyżowanego został skradziony przez nieznanych złoczyńców. Jeszcze w 1972 r. cerkiew w Piatience posiadała cenne ikony, które w 1991 r. padły łupem złodziei. Według Kroniki cerkiewnej parafii Topolany, s.17 i 34: ... pierwsze włamanie się i kradzież 14 ikon średnich rozmiarów z cmentarnej cerkwi miało miejsce z 13 na 14 sierpnia 1965 r. Drugie włamanie do tej samej cerkwi w Piatieńce około 20 września 1968 r., skradziono 7 ikon ... Następne włamanie do kapliczki nad wodą, zabrano bardzo starych zatartych parę ikon ... W 1982 r. w kwietniu włamano się do cerkwi cmentarnej, skąd już zrabowano ostatecznie 8 ikon z ikonostasu 160 ... Dnia 23 września lub wcześniej do- kładniej może 22 na 23 [1991 r.] nieznani sprawcy włamali sie do cerkwi

157 A. Mironowicz, Piateńka – znaki Bożej Mocy. O cudownym źródle, cudownym odnowieniu Ikony i haniebnej kradzieży, „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 6, s. 12. 158 I. Peretruchin, Obnovljajutsja ikony. Povest’ naśich dnej, Varśava 1927, ss. 24. 159 V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 165-179. 160 Według Rejestru Komendy Wojewódzkiej Milicji Obywatelskiej, zob. G. Sosna, Bibliografia parafii prawosławnej na Białostocczyźnie, cz. alfabetyczna, Białystok 1984, s. 102-103.

97 cmentarnej pw. Podwyższenia Krzyża Pańskiego w „Piatien- ce” skąd skradli pięć cennych ikon ... Zrabowane ikony pocho- dziły z XVIII I XIX w. i były to: zaprestolna Matki Bożej na płót- nie, 2 ikony na płótnie z ikonostasu, które przedstawiają Gło- wę św. Jana Chrzciciela, kilka płócien przedstawiających postacie świętych: św. proroka Eliasza, św. Paraskiewę i Chry- stusa Błogosławiącego 161 . W okresie powojennym rola Piatieńki jako ośrodka kultowego zmalała, gdyż migracja lud- ności wiejskiej z okolicznych miejscowości do aglomeracji Kapliczka nad źródełkiem w Piatience miejskich spowodowała spadek liczby mieszkańców. Pomimo to nabożeństwa w cerkwi odprawiane są regularnie, a 10 piątek po Wielkanocy gromadzi w tym miejscu, od wie- ków szczególnie czczonym, wyjątkowe rzesze pielgrzymów. W 2001 r. została odnowiona tradycja pielgrzymowania. Z inicjaty- wy bractwa Trzech Hierarchów z Białegostoku wyruszyła pierwsza piesza pielgrzymka do Piatenki.

161 S. Dworakowski, Piatieńka ograbiona! „Kurier Poranny” 26.09.1991 r. nr 182/427) s. 1, 3, il.

98 WASILKÓW – Święta Woda

Okolice dzisiejszego Wasilkowa według badań archeologicznych były zamieszkałe od najdawniejszych czasów. Wykopaliska potwierdzają, że tereny te zasiedlone były już w epoce neolitu, a także epoce brązu. Nato- miast o wykopaliskach z czasów wczesnego średniowiecza nic nie wiadomo. Na cmentarzysku położonym przy Wasilkowie na prawo od szosy wiodącej do Sokółki mieszkańcy znajdowali kości ludzkie i końskie oraz szczątki broni średniowiecznej. Niedaleko Wasilkowa, na prawym brzegu rzeki Supraśl, znajduje się 5 kurhanów. Badania pracowników Pań- stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie doprowadziły do odkrycia 45 stanowisk archeologicznych 162 . Źródła historyczne podają, że w XIII wieku Księstwem Halicko- Wołyńskim, do którego należały okolice Wasilkowa, rządzili bracia Da- niel i Wasylko, synowie księcia Romana Mścisławowicza 163 . Ipatiew- skaja Letopis pod rokiem 1260 odnotowała, że ruski książę Daniel wy- prawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ... w walkach Wasylko zabił trzech braci Trojdena ... Według innych źródeł 13 października 1282 r. rozegrała się bitwa między Leszkiem Czarnym, księciem sieradzkim i kra- kowsko-sandomierskim, a wielkim księciem litewskim Trojdenem, któ- rego wspierali Jadźwingowie 164 . Książę Daniel założył wiele nowych

162 Wasilków na przestrzeni wieków – zarys dziejów miasta, Wasilków 1996, s. 1-3. 163 Gorodskija poselenija v Rossijskoj imperii, t. II, S-Petersburg 1861, s. 82. 164 P. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia, S-Petersburg 1863, cz. II s. 1013.

99 miast, a książę Wasilko założył w II poł. XIII wieku nad rzeką Supraśl warowną twierdzę, która dała początek Wasilkowowi. Materiały archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że obszar między Narwią i Biebrzą był zasiedlony w wiekach XII–XIV i może wcześniej, że ... osadnictwo to pozostawiło zabytki średniowieczne typu słowiań- skiego 165 . Natomiast na podstawie źródeł pisanych od wieku XV wiadomo, że właściciele dóbr sprowadzają osadników z trzech sąsiednich ob- szarów etnicznych – litewskiego, ruskiego i polskiego. Można tu podać przykład nazwy rzeki Supraśl, która według aktu 1358 roku brzmi Sprzą- śla. Według Jaszuńskiego autor dokumentu mazowieckiego z 1358 – świadom etymologicznego sensu ruskiej nazwy Supraśl, przełożył ją na polski (Supraśl to zlanie się dwu lub kilku strumieni) 166 . Nazwa ostępu leśnego Wasilków występuje z źródle pisanym w 1528 roku, a w 1566 r. Grzegorz Wołłowicz na polecenie króla Zygmunta Au- gusta zakłada w ostępie leśnym miasto Wasilków. Wyodrębniono je z oko- licą w osobne starostwo wasilkowskie z przedmieściami: Sochonie, Wólka i Woroszyły oraz wsie Dąbrówka, Studzianki oraz dwór staro- ściński Wasilków. Historyk Jerzy Wiśniewski pisze tak: Jedynie w leżą- cym na południu fundowano kościół (1567 r.) i cerkiew 167 . O akcie fundacyjnym czytamy: list pergaminowy, ruskim charakte- rem pisany ręką nayiaśnieyszego św. pamięci króla iegomości Zygmunta Augusta, antecessora naszego, podpisany pod datą w Grodnie MDLXVI Decembra VIII, którym miasteczko Wasilków fundować y onemu pewne prawa prerogatywy y wolności przykładem innych miast y miasteczek nadać raczył. Co zaś się tyczy uroczyska Święta Woda , to znane są dwie legendy związane z jego powstaniem 168 . Pierwsza z nich odnosi się do XIII wieku. Właścicielem okolic obecnego Wasilkowa był wówczas Wasil, który miał dwóch synów. Młodszy z nich, Iwan, stracił wzrok i po śmierci ojca został wypędzony przez starszego brata z domu rodzicielskiego. 165 A. Kamiński, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie między Biebrzą a Narwią, „Rocznik Białostocki”, t. 4 (1963), s. 27. 166 A. Kamiński, dz. cyt., s. 30. 167 J. Wiśniewski, Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny, „Acta Baltico-Sla- vica”, t. 11 (1977), s. 46; Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie [w:] Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, t. I (1980), s. 22. 168 M. Hajduk, Lehendy Belastoććyny, Belastok 1997, s. 32-38.

100 Widok na Świętą Wodę. Stan z lat 80. XX w. Zaopiekowała się nim dziewczyna imieniem Paraskiewa, oprowadzając go po okolicy „za proszonym”. Wkrótce jednak Iwana zostawiła w lesie. Tam rozpaczliwie prosił on o pomoc. Swoje prośby skierował do Matki Bożej, błagając o pomoc i wstawiennictwo u syna Bożego. Wkrótce we śnie ukazała się Matka Boża, mówiąc w miejscu gdzie leżysz rozsuń ręką liście, rozgrzeb piasek, znajdziesz wodę, przemyj nią oczy i wierz, a bę- dziesz zdrów. Dzięki wodzie, która wytrysnęła ze źródła – odzyskał wzrok. Z wdzięczności za okazaną łaskę zbudował w tym miejscu studzienkę, wzniósł szałas i umieścił ikonę Matki Bożej. Legenda prawdopodobnie jest oparta na realnych postaciach książąt Daniela i Wasilka . Książę Da- niel chorował na oczy i dzięki wodzie został uzdrowiony. Przekazywana przez wieki legenda zmieniła imiona książąt, ale jej treść nie straciła swego sensu. Druga legenda dotyczy Bazylego – Wasyla, papiernika supraskiego, który na starość stracił wzrok. Syn wywiózł ojca do lasu. Starzec, sie- dząc pod dębem, na którym wisiała ikona Matki Bożej (Mnogostrada- telnoj) Bolesnej płakał i prosił o pomoc. Wtedy to usłyszał głos: Ja Mat- ka ludzi, Matka Niebieska, uprosiłam Syna ... tu jest źródło w pobliżu, idź, umyj się, a będziesz widział. Dzięki cudownej wodzie odzyskał wzrok 169 . Pobudował kaplicę nad źródłem, poświęcił w 10 piątek po

101 Wielkanocy. Na tablicy zamieszczonej obok cudownego źródełka jest napis kosztem Bazylego, Papiernika Supraskiego, który przez cały rok będąc ślepy, gdy się ofiarował do tego miejsca świętego a przybywszy na to miejsce wody świętej i otarłszy tą wodą oczy natychmiast przejrzał, gdzie całemu ludowi to ogłosił. Święta Woda była znana okolicznym mieszkańcom już w XV w., Bazyli musiał znać cudowną moc wody. Znali to miejsce mnisi z supraskiego monasteru. Według tradycji obrządku wschodniego mnisi nie tylko mieszkali w murach klasztornych, ale także w odosobnieniu, w pu- stelniach, tzw. skitach. Taki skit znajdował się w pobliżu rzeki Supraśl, gdzie znajdowała się święta krynica . Zamieszkały w nim zakonnik – pustelnik roztaczał opiekę nad kaplicą i źródełkiem, które było ogrodzo- ne i znajdowało się w jej wnętrzu. Z Kroniki Supraskiej dowiadujemy się, że ... mnogie iz bratii posvja- śćali sebja vysśiim podvigam monaśeskim prinjatiem postriżenija veli- kogo angel’skogo obraza schimy i otśel’niki, żivśie v osobych kelijach v lesu nedaleko od monostarja 170 . Dokument z 1566 r. Grzegorza Chodkiewicza, hetmana litewskiego, dotyczy wyznaczenia granicy między jego dobrami Karakule a dobrami miasta Wasilkowa. Zamiany dokonano celem przyłączenia gruntów do miasta. Z tego wynika, że Święta Woda leżała początkowo w dobrach Chodkiewiczów 171 . To ta rodzina fundowała monaster w Supraślu, a także zamek gródecki i była właścicielem okolic Zabłudowa 172 . 169 Inna wersja podaje, że ... vo sne emu javilas’ Bogomater’ i velela emu razdvi- nut’ list’ja, raskopat’ pesok i najdennoj vodoj promyt’ glaza. Slepec prozrel i uvidel pred soboj obraz Vladyćicy – toćnoe izobrażenie javivśemusja emu vo sne. Na ikone izobrażena moljaśćejasja Bogomater, s mećom v grudi ... N. Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożiej Materi, Holy Trinity Monastery, Jordanville NY 1951, s. 109. 170 M. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr ... s. 47. 171 Z opracowania źródłowego dowiadujemy się, że Grzegorz Chodkiewicz za ziemie koło miasteczka Wasilkowa, przekazane królowi, otrzymał od Zygmunta Augusta 22 marca 1567 r. wsie koło Gródka – Bielewicze, Mieleszki, Supraśl Mści- bohowską (dziś Zarzeczany). Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, s. 72, przyp. 13. 172 List starosty tykocińskiego i wasilkowskiego Łukasza Górnickiego z 1579 r. do archimandryty supraskiego o przyjazd do Wasilkowa w celu zbadania sprawy o zabicie mieszczanina wasilkowskiego. Akty Vilenskie, t. 33 (1908), s. 84-85.

102 Pisane źródła podają, że w 1719 r. zbudowano kaplicę (nie była to pierwsza) ... drewniana w sześciu węgłach bez babińca z ganeczkami drewnianymi kryta bez kopuły ... Ofiarodawcą był Bazyli Papiernik. W opracowaniu monograficznym o supraskiej papierni czytamy: ... 15 lipca 1720 r. klasztor podpisał nowy kontakt z papiernikiem Bazylim Lencewiczem. Podług tego kontraktu B. Lencewicz miał otrzymać za ryzę papieru w lepszym gatunku 2 złote i 30 groszy, zaś za ryzę gorszego tylko 50 groszy. Papier wyrobiony przez B. Lencewicza ma znaki wodne ... W r. 1725 „na Święty Michał” B. Lencewicz opuszcza Supraśl 173 . W supraskim monasterze istniała drukarnia z własną produkcją papieru i zapewne był tam zatrudniony Bazyli. Fakt ten potwierdza ścisły związek monasteru ze świętym źródełkiem. Zbudowana kapliczka zo- stała oddana zakonnikom supraskim, którzy sprawowali nad nią opiekę oraz odprawiali nabożeństwa. O istnieniu kaplicy w Świętej Wodzie, jej wyglądzie i uzdrowieniach informują wizyty generalne z lat 1740, 1751, 1769, 1782, 1785. Wizyta z 1740 roku podaje, że od 1719 r. mieszkał tam na stałe pustelnik Wieniewski, roztaczając opiekę nad kaplicą. W metrykach parafii rybołowskiej pod rokiem 1756 zapisano: Roku 1756 2 jula według nowego kalendarza za wyraźnym konsensem Wiel- możnego Pana X Antonina Młodowskiego Zakonu św. Bazylego wielkiego Opata Połockiego Wikarego i Oficiała Generalnego Całey Dicezyi Metropolitalney w dzień Nayświętszey Panny Bolesnej benedykowałem kaplicę w mieście Jego Królewskiey Mości Wasilkowie na puszczy na- zwaną Święta Woda o pół mili od miasta erygowaną. X Hrymaniewski Dziekan Podlaski Paroch Rybołowski 174 . Była to nowa kaplica, ponie- waż następne wizyty informują, że jest większych rozmiarów, a także inny wygląd przybrało cudowne źródełko. Wizyta generalna z 1763 r. podaje, że do czerpania wody postawiono koło ołtarza studnię z kamienia polnego, nad którą umieszczono obraz Matki Bożej, który pojawił się w tym miejscu ... przed laty kilkuset.

173 E. Laucevicius, Papiernia bazylianów w Supraślu, „Archeion”, t. 36 (1962), s. 50; G. Sosna, Suprasl’skaja drukarnja i jae vydanni. „Belaruski Kalendar na 1981 g.”, Bjalystok [1980], s. 189-205. 174 A. Mironowicz, Księga metrykalna z lat 1751-1767 prawosławnej parafii rybołowskiej jako źródło do badań dziejów parafii i okolic, „Roczniki Humani- styczne KUL”, t. 39/40 (1991-1992), z. 7, s. 150.

103 Źródło drukowane wymienia, że ikona Matki Bożej o wymiarach 12 wierszkow (52,5 cm) x 10 wierszkow (45 cm) na płótnie bardzo stara, dobrego malarstwa. Przedstawia Matkę Bożą modlącą się ze łzami na policzkach z wbitym w pierś sztyletem. Kolejna wizyta cerkwi wasilkowskiej w roku 1773 tak opisuje: ... kaplica do tey cerkwi należąca w Lesie. Kaplica drewniana kryta pod tytułem Nayświętszey Panny Bolesnej ( Mnogostradatelnoj -zmieniono nazwę) ołtarz bokowy Nayświętszey Panny Bisiurow sznurkow 2. Tabli- czek srebrnych 3. Pod tym ołtarzem znajduje się studnia kamieńmi ob- murowana, gdzie się Święta Woda nazywa. Nad którą obraz Pocieszenia Nayświętszey Panny. W górze obraz św. Onufrego ... W ciągu wieków Święta Woda była dla okolicznych mieszkańców ważnym miejscem kultu. Inwentarz z 1782 r. wymienia: ... pod wielkim ołtarzem znajduje się studnia Woda, którą dla mocy swojej nazywają Świętą, jakoż i skutki okazują się kiedy ślepi wzrok otrzymują, co przy komisji pod przysięgą świadkowie zeznali a cuda w księgach zapisane znajdują się. Nieznany jest los tej księgi. Natomiast wiadomym jest, że 25 lipca 1785 roku kaplicę zniszczyła potężna burza, ocalała tylko cudowna ikona Matki Bożej ... jedynie ściana, gdzie wisiał obraz Matki Bożej i źródło pozostały nieuszkodzone... W Sumariuszu z 1788 r. dziekan podlaski ks. Bazyli Guttorski podaje informacje o 19 cerkwiach. Między innymi czytami: Cerkiew pod Tytu- łem świętych Apostołow Piotra y Pawła ... Kaplica S. Woda zwana, żad- ney rzeczy niema prócz Festu na Nayświętszą Pannę Bolesną 175 ... W roku 1804 cerkiew wasilkowska należała do dekanatu białostoc- kiego, a na unicką parafię składało się: 30 domów w mieście Wasilko- wie, 18 w Dąbrówkach, 63 w Studziankach, 9 w Czarnej, 2 w Klinkach, 5 w Woli, 1 w Ratowcu, 2 w Kosmatym Borku i Karczmisku, 2 w Złotej Wsi i 3 w Buksztelu 176 . Po III rozbiorze Polski Wasilków znalazł się w zaborze pruskim, a w 1807 r. został przyłączony do Rosji. W 1815 r. kaplica została odnowiona i pozostawała pod wezwaniem Siedmiu Boleści Najświętszej Ma-

175 Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 roku, oprac. A. Mirono- wicz, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1994, nr 2, s. 104. 176 Księga wizyty dziekańskiej dekantu podlaskiego, oprac. J. Maroszek, W. Wil- czewski, Białystok 1996, s. 138.

104 rii Panny. Po powrocie unitów do wiary swych przodków w 1839 r. zniszczona kaplica została w 1864 r. odbudowana 177 . Kilkanaście metrów od świętego źródełka w 1876 r. ze środków wiernych parafii wasilkowskiej zbudowano murowaną cerkiew w stylu bizantyjskim o powierzchni 171 m kw. Ikona została umieszczona na gornom meste w ołtarzu. Święto uroczyście obchodzono w dziesiąty piątek po Wielkanocy i 24 paździer- nika według starego stylu 178 . Natomiast konsekracji kaplicy w Świętej Wodzie dokonał 16 czerwca 1889 r. archimandryta supraskiego klasztoru. W 1892 r. dla ikony Matki Bożej Wsiech Skorbiaszczych Radosti (Mnogostradatelnaja) ufundowano nowy kiot wysokości 2 arszynów i szerokości 1 arszyna i 7 wierszkow. Był on rzeźbiony, zwieńczony trzema pozłoconymi krzyżami, pomalowany na szkarłatno-czerwony kolor. Do cerkwi w Świętej Wo- dzie napływały ofiary od wiernych z okolicznych miejscowości w postaci ikon i innych utensylii cerkiewnych, upiększając wnętrze kaplicy. W 1900 r. przystąpiono do budowy ogrodzenia, a także przycerkiewne- go cmentarza. Ogrodzenie było drewniane na kamiennym fundamencie, umocowane na ceglano-kamiennych słupach. Grodnenski Kalendar ikonę znajdującą się w Świętej Wodzie opisał: ... V nej imeetsja javlennaja ćudotvornaja svjataja ikona Bogorodicy pisannaja na polotne chudożestvenno schodno s likom Presvjatyja Bo- gomateri v Ierusalime na Golgovskom rezanom izobrażenij Eja pod krestom s vozdetymi vverch slezno oćami s mećem prorizajuśćim grud’ – dlina eja 19,5 verśkov śirina 14,5 verśkov – na glave Prećistoj korona, na pravom pleće zvezda – vsja ona v dragocennoj rize, ustroennoj v nedavnee vremja priezżavśim sjuda kozakom s Dona 179 . W źródle drukowanym podaje się inne rozmiary ikony ... ikona eta 12 verśkov vyśiny i 8 verśkov śiriny na polotne oćen’ drevnjaja i vetchaja, vysokogo i ći- stogo chudożestva, slezno moljaaśćajasja s mećom v grudi, po proroće- stvu sv. Simeona Bogopriimca 180 . Być może wynika z tego, że była mie- 177 N.Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożiej Materi, Jordanville, N.Y. 1951, s. 109 . 178 Polnyj Pravoslavnyj Bogoslovskij Enciklopedićeskij Slovar, t. 1. Reprintnoe izd., Moskva 1992, s. 456. 179 Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 302-304. 180 Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie sv. cudotvornych Eja ikon, Jaroslavl’ 1999, s. 363, foto.

105 rzona z ramą, a powyższy opis dotyczy tylko samego obrazu. Publikację ilustrował wizerunek Matki Bożej, który zamieszczono obok tekstu. Ko- lejny remont kaplicy przeprowadzono w 1902 r. W 1915 roku podczas bie- żeństwa ikona została wywieziona do Rosji 181 . Dalszy jej los nie jest znany. Po odzyskaniu niepodległości Święta Woda została przekazana kle- rowi rzymskokatolickiemu. Związane z tym dokumenty Ministerstwo Wyznań Religij- nych i Oświecenia Publiczne- Ikona Matki Bożej wywieziona do Rosji go wydało dnia 7 listopada w 1915 r. 1921 roku. Obecnie w cerkwi wasilkowskiej znajduje się kopia ikony z kaplicy Świętej Wody . Jej wymiary wynoszą około 69,5 x 47 cm. Przedstawia ona Matkę Bożą w wieku młodzieńczym w ciemnoniebieskiej chuście, z przechyloną lekko na prawo w tył głową, ze sztyletem ubitym w pierś (zgodnie z proroctwem Symeona Bogoprimca ) ze wzniesionymi ku niebu zapłakanymi oczami. Natomiast w Świętej Wodzie znajduje się obraz autorstwa pani Rabczyńskiej z 1947 r. Postać Matki Bożej swoją kompozycją przypomina wizerunek Matki Bożej Ostrobramskiej 182 . Według opisu Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymsto- ku w cerkwi wasilkowskiej znajduje się ikona – Matka Boska Bolesna, neobarok, płótno, olej. Obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, uję- ty w drewnianą, profilowaną, złoconą ramę, umieszczony w oszklonej

181 Vasil’kovskaja Ikona Bożiej Materi, [v:] Pravoslavnyj Kalendar na 1960 g., Varśava [1959]; A. D., Vasil’kovskaja Ikona Bożiej Materi, „Cerkovnyj Vestnik” 1972, nr 5, s. 19-20. 182 W. Michniewicz, Sanktuarium w Świętej Wodzie koło Wasilkowa, „Biało- stocczyzna” 1997, nr 3, s. 23.

106 kasecie. Przedstawia półpo- stać Matki Boskiej ukazanej en trois quarts, z głową pochylo- ną na prawe ramię i twarzą uniesioną lekko ku górze. Twarz o karnacji ugrowo szarej, wokół oczu zaróżowiona. Oczy duże, ciemne, zwrócone ku górze, usta różowougrowe. Szyja długa, rozjaśniona na dekolcie. Włosy długie, brązo- we, na głowie przejrzysty, sza- rawy welon. Szata pofałdowa- na, czarna z poświatą błekit- ną, przy szyi oliwkowo-ciem- noczerwona. Na piersi sztylet w kolorze szarym z ozdobnie opracowaną rękojeścią. Tło ugrowo-brązowe, wokół głowy rozjaśnione. Na odwrocie płót- Ikona Matki Bożej, znajdująca się obecnie na napis: PISANE W 1886 w cerkwi wasilkowskiej GODA (JUNA 7.10) WASIL- KOW. CERKOW SW. APOSTOŁ PIETRA I PAWŁA 183 . Powyższa ikona została namalowana kiedy jeszcze istniał oryginał i jest odbiciem cudownej Mnogostradatelnoj Ikony Matki Bożej.

183 Państwowa Służba Ochrony Zabytków O/Białystok, karta nr 8132.

107 ZWIERKI miejsce urodzenia św. męcz. dzieciątka Gabriela

Svjatyj mućenniće mladenće Hawrile moli Boha o nas – taką modli- twą wierni prawosławni modlą się do świętego Gabriela – Niebiańskie- go Patrona dzieci i młodzieży – Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Pol- sce 184 . Święty Męczennik Dzieciątko Gabriel urodził się 22 marca 1684 roku w Zwierkach 185 , wsi położonej niedaleko Zabłudowa. Pochodził z pra- wosławnej rodziny chłopskiej. Jego rodzice, Piotr i Anastazja Gowdelo- wie, zachowali wiarę swych przodków w trudnym dla prawosławia okresie, gdy unia stawała się religią dominującą na tych terenach. Sakrament świętego Chrztu, z imieniem św. archanioła Gabriela, przy- jął on w cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny ( Uspienskaja ) ist- niejącego wówczas Monasteru Zabłudowskiego. W owym okresie Mo- naster Zabłudowski, będący jednym z nielicznych na Podlasiu, które nie zostały zmuszone do przejścia na unię, stał się miejscem, gdzie znaleźli

184 Pod koniec XIX w. jako aneks do Grodnenskago Kalendara ukazała się monografia poświęcona św. Gabrielowi pt.: Svjatyj mućenik Gavril Zabludovsko- Sluckij urożdenec Zverkovskij, derevni Zverkov, Zabludovskago prichoda, Belostok- skij strastoterpec – zamućennyj v gor. Belostoke, Zabludovskij Bożij ugodnik, koego mośćiki blagoćestno prebyvali v chrame Zabludovskogo monastyrja – v m. Zabludo- ve, Belostokskago uezda – do perevedenija ego v gor. Sluck, – Svjatyj Grodnenskoj guberni. Josif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 s. 715-730; Poza tym oprócz drobnych opracowań i artykułów, w 1998 r. w Chrześcijańskiej Akademii Teolo- gicznej w Warszawie przez ks. diakona Aleksego Kuryłowicza została napisana praca magisterska Kult Świętego Męczennika Młodzieńca Gabriela, ss . 30 mnps. 185 Jak podaje monografia wsi, nazwa ta niewątpliwie pochodzi od rosyjskiego słowa zwier ( zwierzę). Monografia wsi Zwierki powiat Białystok, Warszawa 1971, s.5.

108 oparcie prawosławni zakonnicy z Ławry Supraskiej (która pod przymu- sem przeszła na unię w 1614 r.). Dokładnie nie wiadomo, kiedy powstał Monaster Zabłudowski. Jego istnienie było już wzmiankowane w 1567 r. Zabłudów uzyskał prawa miejskie w 1553 roku od króla Zygmunta Augusta, a wystarał się o nie Grze- gorz Chodkiewicz. Ziemia Zabłudowska, po śmierci ostatnich z Chod- kiewiczów, przechodziła kolejno przez ręce Paców, słynnych rodów Sa- piehów, Leszczyńskich, Sanguszków, by w 1598 roku stać się własnością Radziwiłłów. W tym też okresie Zabłudów i okolice zostać terenem ście- rania się trzech wyznań chrześcijańskich: prawosławia, katolicyzmu i kal- winizmu. W mieście mieszkali też liczni wyznawcy judaizmu. W takich to trudnych czasach przypadło żyć św. Gabrielowi. Jako dziecko wyróżniał się wśród innych dzieci niezwykłymi, jak na jego wiek, cechami. Skłaniał się bardziej ku modlitwie i odosobnieniu, niż ku dziecięcym zbawom. 11 kwietnia 1690 r. rodzinę Gowdelów spotkało wielkie nieszczę- ście. Sześcioletni Gabriel padł ofiarą mordu. Dokładne okoliczności śmierci nie są znane. Jedna z wersji mówi, iż matka Gabriela, nie przeczuwając niczego złego, zostawiła małe dziecko same i oddaliła się, aby zanieść pracują- cemu w polu mężowi jedzenie. W tym czasie do domu zaszedł dzier- żawca wsi Zwierki – Szutko. Korzystając z nadarzającej się okazji i dzie- cięcej łatwowierności porwał chłopca, który został następnie poddany torturom 186 . Z powodu upływu krwi dziecko zmarło. Winowajca, pra- gnąc ukryć swoje przestępstwo, wywiózł potajemnie ciało Męczennika i wyrzucił na łące, na skraju lasu, koło wsi. Po dziewięciu dniach znaleziono nierozkładające się ciało, otoczone sforą psów, które pilnie szcze- gły je przed gromadzącym się ptactwem, po czym odniesiono je rodzi- com. W rezultacie podjętego śledztwa okoliczności przestępstwa zosta- 186 Zdaniem J. Maroszka ... oskarżenie o mord rytualny było elementem walki, jaki kahał Żydów z Zabłudowa stoczył z obcą grupą współwyznawców, przybyłą z Brześcia ... J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie nieznanych najstarszych dokumen- tów dla Białegostoku , „Białostocczyzna” 1999, nr 1, s. 29; przy ówczesnym stanie świadomości oskarżenia o mord rytualny pojawiały się w różnych częściach Rze- czypospolitej. W bazylice katedralnej w Sandomierzu znajduje się obraz z XVIII w. (10 m kwadratowych) przedstawiający mord rytualny. Por. T. Torańska, Sąd nad obrazem, „Gazeta Wyborcza” 27.10.2000 r. nr 252/3553) s. 18–20, il.

109 ły wyjaśnione, a w aktach Rady Miejskiej uczyniono od- powiednią adnotację. Ciało umęczonego oddane zostało ziemi nieopodal wiejskiej cerkwi, znajdującej się po lewej stronie, w odległości kilometra od drogi do Białegostoku. W miejscu tym przebywało ono około trzydziestu lat. W 1720 r., w okresie epidemii, w pobliżu miejsca spoczynku Gabriela często cho- wano zmarłe dzieci, czcząc w ten sposób jego męczeńską śmierć i czując niebywałą ła- skę płynącą z tego miejsca. Pewnego razu, podczas jednego z pogrzebów, naruszono Ikona św. męcz. dzieciątka Gabriela grób umęczonego i odkopano ciało, które – jak się okazało – mimo długiego okresu spoczywania w ziemi nie uległo rozkładowi. Wieść ta lotem błyskawicy rozeszła się po okolicy, wzmacniając jeszcze cześć oddawaną Dzieciątku, słynącemu od tej pory z nierozkładającego się ciała. Łączy się z tym wiele uzdrowień i ustanie epidemii, która zbierała w 1720 r. obfite żniwo wśród ludności zabłudowskiej. Odkopane ciało zostało uroczyście przeniesione do cerkwi w Zwier- kach i umieszczone w oddzielnej krypcie w podziemiach. W 1746 r. podczas pożaru zwierkowska cerkiew doszczętnie spłonęła, jednak ciało św. Gabriela ocalało. Częściowo opalona została jedynie rączka, zapewne z woli Bożej, by umocnić jeszcze wiarę i cześć oddawaną świętemu. Wkrótce bowiem, po uroczystym przeniesieniu relikwi do Monasteru Zabłudowskiego, rączka cudownie zagoiła się i pokryła skórą. Przez długi okres ciało świętego znajdowało się w Monasterze Zabłudowskim. Sytuacja, w jakiej działał monaster, stawała się jednak coraz trudniejsza. Cerkiew i budynki klasztorne wymagały remontu, za-

110 konnicy procesowali się o prawo do ziemi klasztornej, walczyli o równe prawa z innowiercami 187 . W tej sytuacji, za pozwoleniem patriarchy konstantynopolitańskiego i z błogosławieństwa metropolity kijowskiego, archimandryta Karczyń- ski nakazał w dniu 9 maja 1755 roku uroczyście przenieść święte relikwie 188 do monasteru Świętej Trójcy w Słucku 189 . Miasto to wówczas było jednym z najbardziej znaczących ośrodków prawosławia na tym terenie. 187 Zachowane dokumenty dobitnie świadczą o prześladowaniu prawosławne- go duchowieństwa w Zabłudowie. Oto niektóre z nich: 1666-10-07 – Ostateczny wyrok sądu ziemskiego w Grodnie; w rezultacie prawo- sławna cerkiew została przekazana unitom wraz z zapłatą kilkuletniej dziesięciny. Akty Vilenskie t. 1 (1865) nr 26 s. 93-104, VZR 1868 t. 4 kn. 10 s. 5-18; 1668-05-29 – Ugodowy dekret Trybunał Litewskiego w sprawie metropolity kijowskiego Gabriela Kolendy przeciwko księciu Bogusłowowi Radziwiłłowi za nieod- danie unitom prawosławnej cerkwi w Zabłudowie wraz z funduszem. Akty Vilen- skie t. 15 (1888) nr 144 s. 225-230; 1668-1669 – Cztery listy słuckiego archimandryty Fiodosja Wasilewicza do księcia Bogusława Radziwiłła dot. cerkwi w Zabłudowie. Archeografićeskij sbornik dokumentov t. 7 (1870) nr 112-114, 117; 1671-07-28 – Dekret oznajmujący zwrot unitom prawosławnej cerkwi w Zabłudo- wie wraz ze szpitalem i funduszem. Akty Vilenskie t. 15 (1888) nr 182 s. 286-292; 1695-03-25 – Suplika zakonników dyzunitów monasteru zabłudowskiego do księż- nej o zaległą dziesięcinę ze wsi Pasynki. Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV – XVIII w., Białystok 1994 nr 57 s. 272-273; 1738-06-18 – Skarga plebana rzymskokatolickiego zabłudowskiego ks. Ludwika Skorupskiego na ojców bazylianów dyzunitów, którzy w dzień świąteczny ponie- działkowy „zrzucili” starą dzwonicę (nowo zbudowana przewyższa nie tylko dzwon- nicę przy kościele katolickim, ale również sam kościół) oraz zmuszają przechrztów na wiarę rzymską do obrządków dyzunickich i przynależności do tejże cerkwi. Pra- wa i przywileje miasta i dóbr ziemskich Zabłudów XV – XVIII w., Białystok 1994 nr 69 s. 293-294. 1753-03-15 – List ruskiego rezydenta w Warszawie Grossa z prośbą o zwrot cerkwi w Zabłudowiu. Archeograf. sbornik dok. t. 7 (1870) nr 277 s. 316-317. 188 Jak podaje diecezjalny organ prasowy, przy relikwiach znajdował się „Nad- grobek” z następującym tekstem: Aśće mja voprośaeś, kto esm i otkudu, Proćitaj i uznaeś” istinno otsjudu: Greko-rossijskoj very roditeli byśa, V ijuże mja kreśćeniem svjatym okrestiśa.

111 Procesja przeniesienia relikwi, które niesiono w sarkofagu, na odle- głość ok. trzystu kilometrów stała się prawdziwą demonstracją prawo- V tysjaśća śest’sotnyj rok osm’desjat ćetvertyj Havrilom nazvan grech otećeskij stertyj. Tysjaśća-ż śest’sot prijde rok devjat’desjatyj - Otec moj Petro Govdel’ izyde orati; Mati Anastasia mene, śestiletija, Ostavivśi u doma, nesla obed bedna. Arendatar Żid iz Zverkov, vybravśi godinu, Aprelja 11-go schvatil mja detinu Na svoj voz, i zavezli do Belago Stoku, Gde pervee krov moju puśćali iz boku, A potom, mja vkinuvśi do temnago liochu, Puśćadlami stośćali krov s menja potrochu. Żid arendator iz Zverkov Śutko prozyvalsja, Mućili, poka s Brżesca ves’ kahal sobralsja. Sobravśisja śajkami, vezde mja ranili, Aż daże konećnee krov s mene stośćili. Umertvivśi, na ćasi ne drobili tela, No na nivu u żito vykinuli celo, ideże sletevśasja pticy plotojadny, No abie pribegli i psy zelo gladny: Naturu svoju pesju vskore premenili, Ot ptića terzanija mne strażeju byli. Znaśedśi, roditeli mja prezentovali, V Zabludovsk Mardaburij v knigu zapisali, Ćto Żidy umućili mja otroka suśća, Śest’ let tol’ko ot rodu bol’śe ne imuśća. Po takoj prezentacii, na cvintar vzneseno, Bliz cerkvi blagoćestivoj ćinno pogrebeno, - Ideże ja pod spudom leżal ćas nemalyj. Aż v tridcat’ let drugago tam że pograbali: Uznavśi mja cela, v sklep cerkvi vlożili, Dondeże v Zabludove cerkvi pogoreli: Tysjaśća semsotnago sorok śestogo goda Tol’ko sija na monastyr stala prigodna. Vsjaśaa mja iz sklepa do trapeznoj cerkvi I vlożili v altar pri bezkrovnoj żertve. Tysjaśća z sedmsotnago pjat’desjat pjata Iz Zabludova do Slucka s telom trupa vzjata. LEV 1885, nr 35, s. 346.

112 sławnej ludności Podlasia i Białorusi. Okres pobytu relikwii świętego w Słucku spowodował, iż coraz częściej zaczęto nazywać go “Słuc- kim” 190 . W końcu XIX w. pamięć o świętym Gabrielu w jego rodzinnych stronach zaczęła się odradzać. Odnotowano wiele uzdrowień za wstawien- nictem świętego 191 . Został on kanonizowany 192 . W miejscu, gdzie stał dom rodziców świętego Gabriela, w 1894 r. została wybudowana drewniana kaplica 193 , która spłonęła podczas pożaru wsi w 1902 r. Ocalały wówczas od ognia jedynie ikona świętego i krzyż. Rozwój kultu świętego na ziemi zabłudowskiej spotkał się z przy- chylnym stanowiskiem hierarchii prawosławnej 194 . W 1908 roku nastą-

189 W drukowanym źródle odnajdujemy taki zapis: Mośći eti otkryto netlenno poćivajut v metallićeskom nakladnogo serebra grobike i pomeśćajutsja na osobom katafalke pod sen’ju u levogo pridela sobornogo chrama . Vjartanne – 2. Zbornik artykulauˇ i dakumentauˇ, Minsk 1994, s. 159; I. Citkoski, Slucki Svjata-Troicki ma- nastyr, „Pravaslae” 1999, nr 8, s. 32. 190 Podczas pobytu relikwii w Słucku powstało tam wiele utworów poświęco- nych adoracji świętego, potrzebnych do Jego modlitewnego wysławiania. Tropa- rion ton 5 (w tłumaczeniu na język polski) Święte Dziecię Gabrielu, w Imię Przebi- tego za nas, przez złych ludzi miałeś przekłute ciało i za Wykrwawionego za nas całe ciało na wykrawienie i straszliwe rany wydane, teraz z Nim się weselisz. Wspomnij tam nas, którzy tu na ziemi czczą Ciebie, módl się o zdrowie naszych ciał i zbawienie naszych dusz. A. Kuryłowicz, Kult Świętego męczennika młodzieńca Gabriela, „Elpis” 1999, nr 1/14), s. 218; 191 Ćudesnyja iscelenija po molitvam sv. mućennika otroka Gavrila, GEV 1909, nr 16, s. 89; nr 31, s. 307-308; przedruk „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 5, s. 27. 192 Izobrażenie ego i raki svjatych mośćej ego v „Russkom Polomnike” 1891, nr 22, s. 337, nr 27, s. 417; F. F. Serno-Solov’ević, Drevne – russkij gorod Sluck i ego svjatyni, 1896; Filaret (Gumilevskij) archiepiskop Ćernigovskij, Żytija svjatych, ćtimych Pravoslavnoju Cerkoviju , 1885. Cyt. za: Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 722. 193 Osvjaśćenie ćasovni vo imja sv. Gavrila Zabludovskogo , LEV 1894, nr 22, s. 193-194; Zbudowano także cerkiew w Druskienikach. Zob. Ustrojstvo cerkvi vo imja sv. Gavrila Zabludovskogo na kladbiśće v m. Druskenikach, LEV 1895, s. 302. 194 W 1908 r. w drukarni w Poczajewie została wydrukowana Slużba Svjatomu Mućeniku Gavrijlu Mladencu, v leto Gospodne 1690-oe ot judej umućennomu v Belostoke grade, egoże netlennyja mośći vo grade Slucte dodnes’ poćivajut. Poća- ev, Tipografija Poćaevo-Uspenskija Lavry 1908.

113 piło uroczyste przeniesienie cząstki relikwi świętego ze Słucka do soboru katedralnego w Białymstoku, a następnie do Monasteru Supraskie- go 195 . W oficjalnym tekście zredagowanym w kancelarii biskupa grodzień- skiego zostało napisane m.in.: ... 31 maja 1908 r. przeniesione zostaną z miasta Słucka w guberni mińskiej do żyrowickiego monasteru krzyż i relikwiarz, w którym początkowo spoczywały relikwie świętego mę- czennika Gabriela. W dniach od 1 do 12 czerwca świętość ta z uroczysty- mi procesjami przeniesiona zostanie z żyrowieckiego monasteru do miasta Białegostoku, przemierzając szlak przez powiaty: słonimski, wołko- wyski i białostocki196 ... Tak oto bez mała po 150 latach ( ćastica ) święte relikwie zabłudow- skie wracały w swoje rodzinne strony 197 . W ten sposób świętość została przeniesiona ze Słucka do Białegostoku. Wrażenie było ogromne, zain-

195 Napisany został akatyst na cześć męcz. Gabriela, którego troparion głos 5 początkowo brzmiał: Svjate mladenće Gavrile! Ty za probodennogo nas radi ot iudej o tech że v rebra proboden byl esi i za istośćivśago krov svoju o nas, vse telo tvoe na istośćenie krovi v ljutye jazvy predal esi! Nyne vo slave većnoj s nim veselja- śćijsja - tem pominaj tamo i nas. Molisja zde ćtuśćich tja, nisposli nam zdravie telesam i spasenie duśam naśim. Kondaktion głos 6: Otećestvo tvoe zverski byst', mućeniće christov Gavrile, ideże ot istych zverej iudeev voschiśćen abie, roditelej liśen esi, ta że vsja porjadku ljute preterpev, vo otećestvo nebesnoe pereselilsja; voschiśćaj i nas, ćade, ot vsjakich napastej i skorbej, umoli, molimtsja ulućiti nasledie tvoe. Później tekst został zmieniony i obecnie troparion brzmi: Svjatyj mladenće Ga- vriile, Ty za probodennago nas radi ot złych ljudej v rebra proboden byl esi i za istoćivśago krov Svoju za nas, vse telo Tvoe na istoćenie krove v ljutyja jazvy predal esi, nyne że vo slave većnoj s Nim veseliśisja. Temże pominaj tamo i nas, zde ćtuśćim Tja, prosja nam zdravija telesem i spasenija duśam naśim. Kondaktion: V bogochranimoj vesi Zverki rożednnyj mućeniće Christov Gavrii- le, tamo svoe maloletstvo pożivśi, tamo iz otćago doma lestiju pochiśćen bych ot ljutych ljudej i vsja porjadu ljute preterpev, v otećestvo nebesnoe vselilsja esi. So- chranjaj nas ot vsjakich napastej i skorbej i umoli, molim Tja, ulućiti i nam većnoe nasledie Tvoe. 196 V. Ćulkov, Vozvanie nastojatiela Zabludovskoj cerkvi, GEV 1908, nr 32/33, s. 246. 197 Zorganizowano Komitet Budowy cerkwi w Zwierkach i rozpoczęto zbiórkę funduszów, GEV 1909, nr 12, s. 129.

114 teresowanie olbrzymie, całe wsie i miasteczka towarzyszyły procesjom, uczestniczyły w zbiorowych modłach 198 . Święte relikwie przebywały w katedrze św. Mikołaja w Białymstoku do 1912 roku, kiedy to przeniesiono je do klasztoru w Supraślu. Incjatywa rozwoju kultu św. Gabriela na ziemi zabłudowskiej nabie- rała coraz to większego rozgłosu. Dał temu wyraz Konsystorz Duchow- ny w Grodnie, zarządzeniem z dnia 4 lutego 1913 roku podejmując de- cyzję o wydzieleniu z dekanatu białostockiego nowego dekanatu Gaw- riłło-Zabłudovskogo z siedzibą w Zabłudowie. Nie wiadomo z jakich przyczyn szybko został on rozwiązany (9 sierpnia 1913 roku) 199 . Wkrótce jednak, w 1915 r., ewakuując się biskup Włodzimierz wziął ze sobą ćasticę relikwii św. Gabriela do Moskwy 200 i umieścił czasowo w Pokrowskim Soborze, a później w cerkwi Vasilija Błażennogo. W 1919 r., gdy bolszewicy rekwirowali utensylia cerkiewne, w soborze Vasilija Błażennogo wskazano trumienkę z relikwiami św. Gabriela. Duchowieństwo, odprawiające molebny do Świętego, zostało oskarżo- ne o kontrrewolucję i antysemicką agitację. Śledztwo ustaliło: ... ćto za srok 1915-1916 gody v obstojatel'stvach imperalistićeskoj vojny v Mo- skvu iz Pol'śi nachlynula volna beżancev i monachov. Odin episkop, imja koego ne udalos' ustanovit', privez z soboju tak nazyvaemuju usy- palnicu Mućenika Gavrila ... usypalnica predstavljaet iz sebja s vneśnej storony ćetyrechugol'nyj prodolgovatyj grobik dlinoju okolo 1 arśina, arśin śirinoju, vysotoju 8 verśkov. Verchnja ćast' imeet vid kriśki groba. V samom grobike, pod steklom, vesjaśćim bolee 25 funtov, nachoditsja ikona, napisannaja na prostoj sosnovoj doske vo vsju velićinu jaśćika, izobrażajuśćaja maloletnego rebenka, s nimbom vokrug golovy, so skre- śćennymi rukami, v koich nachoditsja vetki zeleni i krest ... Komisja

198 J. Wirski, Święty Gabriel męczennik, „Tygodnik Podlaski” 1998, nr 8(41), s. 9. 199 GEV 1913, s. 31, 314. 200 Izvlećenie iz otćeta archiepiskopa Grodnenskogo i Brestskogo Michaila o sostojanii Grodnenskoj eparchii za 1915 g. so svedenjami ob evakuacii ćasticy mośćej s grobikom sv mladenca Gavrila Zabludovskogo i ćudotvornoj ikony obitelej Su- prasl’skogo Blagoveśćenskogo pervoklassnogo monastyrja Belostokskogo uezda v Moskvu i pomeścenija dlja vremannogo prebyvanija v Pokrovskom sobore i chrame Neskućnogo dvorca. Materjaly pa evakuacyi , [v:] Vjartanne – 2. Zbornik arty- kulauˇ i dokumentauˇ. BFK, Minsk 1994, s. 136-137.

115 Ekspertów jednogłośnie stwierdziła, że ... najdennaja kost' (v 2,5 santemetra śiriny i 3,7 santemetra dliny) est' pravaja bokovaja ćast' zatyloć- noj kosti celoveka; można predpolagat', ćto ona prinadleżala licu det- skogo vozrasta ... Jaśćik s mośćami tak naz. mućenika Gavriila sdat' v sudebnoe ućreżdenie kak veśćestvennoe po prestupleniju dokazatel'stvo, dlja dal'nejśego napravlenija v sootvetstvujuśćee mesto. (Etot jaśćik so vsem soderżimym sdan na chranenie v Ugolovnyj Muzej pri Glavmili- cii) 201 . Zmiany, jakie dokonały się po rewolucji, dotyczyły szczególnie Cer- kwi. Aby złamać społeczeństwo, należało zlikwidować duchowieństwo, pozamykać świątynie, odrzeć je ze świętości, wyszydzić dogmaty. Ce- lem ataku stały się, prócz żywych obrońców wiary, nie tylko ikony, ale i relikwie. Okólnikiem CzK z 23 kwietnia 1919 r. „O otwieraniu relikwii”, do lata tego roku w całym kraju otwarto 39 relikwiarzy. W ciągu następnego roku - 58. Decyzją Rady Komisarzy Ludowych 29 lipca 1920 roku postanowiono planowo i konsekwetnie przeprowadzić w terenie pełną likwidację relikwii ... Likwidację kultu zwłok i kukieł zrealizować przez umieszczenie relikwii w muzeach lub ich pochowanie 202 . Te zarzą- dzenie nie ominęło relikwii świętego Gabriela. Otwarto sarkofag w Słucku i szyderczy sposób opisano: ...Glavnaja kukla Gavrila, sostrjapanaja monachami, demonstrujetsja v Slucke, v mestnom monastyre. Ona po- meśćaetsja na osobom katafalke. Detskie ruki kukly obchvatyvajut nebol'śoj naprestol'nyj krest; – na pal'cach narisovany rvanye rany. V do- verśenne vsego golova otdelena ot tuloviśća. Monachi raspostranjajut sluchi o tom, ćto molebny vokrug etoj kukly isceljajut bol'nych detej 203 . W latach 30. monaster słucki został zlikwidowany, a relikwie prze-

201 Svjatoj Otrok Gavriil. (Delo ob antisemickoj agitacii v Moskovskom sobore Vasilija Blażennogo v svjazi s obnarużeniem v nem usypal’nicy mućenika Gavriila). Otzvuki dela Bejlisa. Nieustalono nazwy czasopisma, w którym na 16 stronach opu- blikowano przebieg całego procesu sądowego. Samo czasopismo bez strony tytuło- wej, sądząc po pieczątce, znajduje się w Gosudarstvennoj Bibliotekie BSSR, ksero- kopia – archiwum własne, teczka Zwierki. 202 Rosja bez Cerkwi. Świętość do przetopienia, „Karta” 1995, nr 15, s. 5-6. 203 Svjatoj Otrok Gavriil. (Delo ob antisemickoj agitacii v Moskovskom sobore Vasilija Blażennogo v svjazi s obnarużeniem v nem usypal’nicy mućenika Gavriila). Otzvuki dela Bejlisa, dz. cyt.

116 niesiono do Muzeum Ateizmu w Mińsku. W 1942 roku w chaosie za- wieruchy wojennej udało się mieszkańcom Mińska umieścić je w drewnianym relikwiarzu, w żeńskim monasterze 204 cerkwi Przemienienia Pań- skiego w tym mieście 205 . W dniach 9 i 10 lipca 1944 r. relikwie świętego ponownie zmieniły miejsce swego spoczynku. Relikwie przez ostatnie kilkadziesiąt lat przechowywano w podziemiach cerkwi, w wilgoci, z dala od ludzi i tych, którzy mogliby je łatwo sprofanować. Tak skrajnie nieprzyjazne warun- ki w żadnym stopniu nie naruszyły jej świętości, by w ten sposób jeszcze raz dać świadectwo jej prawdziwości. Tym razem zostały przewiezione do Grodna, do cerkwi Pokrowa Matki Bożej 206 . Krótki opis przewiezienia mośći , gdy trwały jeszcze działania wojenne, został podany w „Oćerku istorii Pravoslavnoj na Grodnenśćyne” autorstwa Valerego Czerepicy 207 . Czasy powojenne nie służyły wzniosłemu kultywowaniu świętego ziemi zabłudowskiej tak na terenach Białostocczyzny, jak i na Biało- rusi 208 . Mimo różnych kolei losu pamięć o nim nie zgasła i tliła się w narodzie, by znów wybuchnąć płomieniem odradzającym i wzmacniającym wiarę, dając jej nowej barwy i siły. Na Białostocczyźnie z chwilą objęcia diecezji przez bpa Sawę (obecnego metropolitę) poczyniono starania

204 S.Bulhakov, Nastol’naja kniga, ć. II, Moskva 1993, s. 1479. 205 W 1942 r. staraniem ks. Aleksego Znosko udało się pozyskać cząstki relikwii, które zostały przekazane do cerkwi w Lewszowie, Zabłudowie i Grodnie. Aka- tyst jego autorstwa został zatwierdzony w latach 1943-1944 i wprowadzony do użytku cerkiewnego. A. Kempfi, W kręgu kultury św. Gabriela Zabłudowskiego , „Tygo- dnik Podlaski” 1989, nr 8/53), s. 7. 206 Svjatoj mućenik mladenec Gavriil Zabludovskij (Belostokskij), GEV 1992, nr 3/3), s. 3. 207 9-10 junija 1944 goda ja byl [protodiakon Filip K.Ruban] tam po povodu polućenija „mośćej mladenca Gavrila”, vyvezennych iz Minska v Grodno. Eti „mo- śći” nachodilis’ v gorode Minske v byvśem żenskom monastyre. Archiepiskop Min- skij Filofej (Narko) porućil episkopu Smolenskomu Stefanu (Evbo) dostavit’ mośći mladenca v gor. Grodno ... Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj na Grodnen- śćyne, Grodno 2000, s. 204. 208 A. Kuryłowicz, Kult świętego męczennika młodzieńca Gabriela , „Elpis” 1999, z. 1(14), s. 213–242.

117 odnowienia święta ku czci męczennika Gabriela. Już w pierwszym roku kierowania tą diecezją celebrował w Zabłudowie nabożeństwo. Szcze- gólnie uroczyście odnotowano 300 rocznicę urodzin św. Gabriela w 1984 roku. W następnym roku św. Gabriel ustanowiony został patronem Rady Diecezjalnej Młodzieży przy diecezji białostocko-gdańskiej, a później patronem całego Bractwa Młodzieży Prawosławnej w Polsce. Z każdym rokiem 3 maja przybywało coraz więcej pielgrzymów, by uczestniczyć w odradzającym się święcie. Brakowało jedynie relikwii świętego. Pod koniec lat osiemdziesiątych i na początku lat dziewięćdziesią- tych zmiany w Polsce, a także okres „przebudowy” ( pierestrojki ) w Związ- ku Radzieckim dawały nadzieję na zrealizowanie życzenia, by jedyny święty Ziemi Białostockiej mógł powrócić ze swego ziemskiego pielgrzymowania na rodzinną Białostoccczyznę 209 . W dniach 21-22 września 1992 r., z błogosławieństwa arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Sawy oraz grodzieńskiego i wołkowyckie- go Walentyna, relikwie świętego Gabriela z Grodna 210 zostały uroczy- ście przeniesione do soboru św. Mikołaja w Białymstoku 211 . Uroczy- stość była zaiście triumfem powrotu świętego z „bieżeństwa” i epoko- wym wydarzeniem w nowej historii prawosławia w Polsce. Od pierwszych dni relikwiami zaopiekowały się zakonnice z nowo erygowanego klasztoru pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Białymstoku Dojlidach, kontynuatorki dawnego Monasteru Krasnostockiego. Relikwie pozostają pod opieką sióstr 212 . Codzienne

209 J. Charkiewicz, Druga Pascha, „Przegląd Prawosławny” 1992, nr 10 (88), s. 1. 210 Obecnie w monasterze żeńskim Rożdestva Bogordicy znajduje się relikwiarz z ćasticami mośćej sv. muć. mladenca Gavrila Belostokskogo, odnotowano w folderze Svjato-Rożdestvo-Bogorodićnyj żenskij monastyr v Grodno. 211 Apel JE Sawy w związku z przeniesieniem relikwii św. męcz. Gabriela 21-22 września 1992 r. z Grodna do Białegostoku, „Przegląd Prawosławny” 1992 nr 9 (87) s. 2; Program uroczystości przeniesienia relikwii św. męcz. Gabriela Grodno – Bia- łystok 21 i 22 .09.1992 r., tamże s. 3 i „Kurier Poranny” 21.09.1992 r. nr 199 (692) s. 5; G. Misiejuk, Relikwie Gabriela Zabłudowskiego. Z Grodna do Białegostoku, „Kurier Poranny” 10.09.1992 r. nr 192 (685) s. 5; (rom), Relikwie św. Gabriela w Białymstoku. Dla Boga i świętych nie ma granic, „Kurier Poranny” 23.09.1992 r. nr 201 (694) s. 1-2. 212 A. Radziukiewicz, Kult św. Gabriela, „Przegląd Prawosławny” 1992, nr 12, s. 2.

118 nabożeństwa w katedrze, a w każdy wtorek akatyst do św. Gabriela 213 oraz otwarta przez cały dzień, o każdej porze dnia, świątynia przyciąga pielgrzymów oraz wiernych, którzy w ciszy i spokoju przy relikwiach zjednoczą się duchowo w modlitwie z patronem ziemi białostockiej. Od 1992 roku bractwo w wigilię święta, 2 maja, systematycznie or- ganizuje pielgrzymkę ze świętymi relikwiami z parafii św. Eliasza w Doj- lidach do Zabłudowa 214 . Po drodze w Zwierkach odprawiany jest moleben, po czym ruszają dalej. Dla uświetnienia i umocnienia kultu święte- go męczennika postanowiono w Zwierkach wznieść kompleks budyn- ków monasterskich. Dnia 2 maja 1995 roku poświęcono plac z krzyżem pod budowę monasteru i cerkwi pod wezwaniem św. Gabriela, gdzie mają przebywać św. relikwie215 . Byłoby to cudowne zakończenie wę- drówki świętego, zapoczątkowanej w 1746 r. Dla podkreślenia uroczystości związanych ze świętem męczennika ziemi białostockiej w 1997 roku decyzją arcybiskupa Sawy zorganizowano spotkania z muzyką cerkiewną, odbywające się w czasie tego świę- ta 216 . Natomiast same święte relikwie wzbogaciły się o przepiękną, wy- 213 Ju. Laśćynski, „Svjatyj Haryil ...” Jana Smyka – najlepśy, „Niva” 30.01.1994 r. nr 5 (1968) s. 3; V. K. Mackević, Mladenće Gavrile, [v:] Stichotvorenija, Belastok 1995, s. 51; E. Cetra, Konspekt z zajęć religii w klasie IV. [Temat: Męcz. Gabriel na podstawie pieśni], „Arche Wiadomości Bractwa” 1997, nr 5; 1998 nr 1, s. 24-25. 214 Ulotka. Pielgrzymka piesza. Święto św. męczennika młodzieńca Gabriela. Białystok – Zwierki – Zabłudów, 2-3 maja 1993 r. , ss. 4, il.; (S. Nazruk) S. N., Svjatyj mućanik Havryil znouˇ u Zabludave, „Niva” 23.05.1993 r. nr 21 (1932) s. 5; – Hada- vina vjartannja svjatych mośća z Hrodna Belastok, „Niva” 10.10.1993 r. nr 41 (1952) s. 3; P. Chomik, Druga rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela, „Wiadomości PDB-G” 1994, nr 1, s. 5; R. N., Trzecia rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela, tamże 1995 nr 4, s. 12, il.; Czwarta rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela, tamże 1996, nr 4, s. 8, il.; Dzień św. młodzieńca Gabriela, tamże 1997, nr 3, s. 4; (A. Kiryk) A. K., Piąta rocznica przeniesienia relikwii [stichotvorenie], tamże 1997, nr 4, s. 4, 5; R.N., Szósta rocznica przeniesienia relikwii św. męczennika Gabriela, tamże 1998, nr 4, s. 5, il. 215 R. N., Położenie kamienia węgielnego pod budowę cerkwi św. Gabriela w Zwierkach, „Wiadomości PDB-G” 1996, nr 3, s. 6; M. Tomaszewski, Odezwa do wszystkich ludzi dobrej woli! „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 9, s. 18; Rośnie cerkiew – pomnik, tamże 1996, nr 12, s. 10, il.; Tam, gdzie urodził się męczennik Gabriel, tamże 1997, nr 9, s. 7, il.; 216 A. Radziukiewicz (ar), Śpiewanie dla świętego Gabriela. Białostockie Dni Muzyki Cerkiewnej, „Przegląd Prawosławny” 1997, nr 10, s. 5; (P. Chomik) R. N., II Białostockie Dni Muzyki Cerkiewnej, „Wiadomości PDB-G” 1998, nr 4, s. 5.

119 Cerkiew w Zwierkach w budowie. Stan z 2001 r. konaną ze srebra z piękną ornamentyką, grobnicę – relikwiarz 217 . Stary zaś przekazany został do klasztoru żeńskiego w Dojlidach. Budowa kompleksu w Zwierkach nabiera coraz to większego rozma- chu, dając nadzieję, że święty „zamieszka” w rodzinnej miejscowości. Wszystko też skłania do wniosku, że kult św. męczennika młodzieńca Gabriela, pomimo przeszkód dziejowych, na trwale zagości w sercach prawosławnych, szczególnie na tej ziemi, i stanie się ważnym elementem rozwoju duchowego prawosławnej młodzieży. W domu parafialnym w Siemiatyczach św. męcz. dzieciątku Gabrie- lowi poświęcono kaplicę. Mieszkańcy wsi Malenniki w parafii Podbiele utrwalili na stałe pamięć św. Gabriela 218 . Pod jego wezwaniem wybudowali cerkiewkę na cmentarzu.

217 A. Radziukiewicz (ar), Grobnica dla świętego, „Przegląd Prawosławny” 1997 nr 10 s. 5; PAP, Nowy relikwiarz męczennika Gabriela, „Kurier Poranny” 7.009.1998 nr 209/2812) s. 3. 218 J.Havryljuk, Stanula cerkva v Malinnykach, „Nad Buhom i Narvoju” 1995, nr 3/19), s. 3, 11, il.

120 Cudowne ikony

121 122 BIA˛YSTOK – Ikona Matki Bożej

Właściciel Białegostoku, magnat Jan Klemens Branicki, wystawił 3 lutego 1727 r. dokument dla cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku, ofia- rując 25 złotych dla duchownego na modlitwy za dusze zmarłych z rodziny fundatora 1. Rok budowy cerkwi nie jest znany, ale już w 1727 r. stała przy ulicy Choroskiej, w niewielkiej odległości na wschód od miejsca, gdzie obecnie znajduje się sobór św. Mikołaja. Rozpatrując dzieje cerkwi św. Mikołaja należy wspomieć jej fundatora Jana Klemensa Branickiego, który w 1709 r. objął rządy nad Tyko- cinem. Przed 1559 r. istniała tam cerkiew prawosławna, którą pożar znisz- czył przed 1637 r. 2 W 1637 r., na skutek starań archimandryty supraskiego Nikodema Szybińskiego, król Władysław IV dał przywilej na odbudowę cerkwi w Tykocinie, która ... pod tytułem św. Mikołaja założona z gruntu przez ogień jest zniesiona tak, że tylko sam plac został a za tym ludzie religiey 1 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ... roku 1773 ... sporządzo- na, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 5; Por. P. Czyżewski, Powstanie cerkwi białostockiej, „Białostocczyzna” 1999, nr 4; s. 12. 2 Właścicielami Tykocina, jak i Białegostoku, była rodzina Wiesiołowskich. Za ich rządów spłonęły trzy świątynie: w Tykocinie, Białymstoku i Dąbrowie Biało- stockiej. Z dostępnej literatury nie wynika jasno, jakie to były świątynie. Marszałek Wiesiołowski nakazał spalić w Białymstoku dotychczasowy kościół drewniany ... tam ante deocupationem ab haereticis quam post vindicationem ab eisdem hucu- sque . Świątynia w Dąbrowie także należała do kościołów powróconych od herety- ków. J. Tazbir, Arianie w Białymstoku i okolicach, [w:] Studia i materiały do dzie- jów miasta Białegostoku, t. 1, pod red. J. Antoniewicza i J. Joki, Białystok 1968 s. 82; H. Rodziewicz, Dzieje parafii Dąbrowa Białostocka (1460-1960), „Wiado- mości Kościelne” , Białystok 1992 nr 2(85) s. 55.

123 greckiey w Tykocinie mieszkający 3. Cerkiew tykocińską i jej fundusze (2 włóki ziemi w Sannikach) inkorporowano wieczyście do monasteru supraskiego. Królowa Cecylia (żona Władysława IV) grunta te, o które będą się toczyć spory i konflikty przez wiele lat, przekazała przywilejem klasztorowi bernardynów (założonemu w 1480 r.). Przeor klasztoru w 1742 r. napisze o cerkwi w Tykocinie: ... zapuśćennaja razorennaja v konce i dovedennaja do unićtożenija4. Już na początku XVIII w. w cerkwi tykocińskiej przez lat dwadzie- ścia nie były odprawiane nabożeństwa. Hetman Jan Klemens Branicki samowolnie objął patronat nad cerkwią w Tykocinie i przekazał wraz z funduszem bernardynom, a sąd w Brańsku zatwierdził takową decyzję ... i peredal vse cerkovnyja vladenija [księdzu] Porebnomu, a poslednij vvel novago vladel’ca vo vladenie s sobljudeniem vsech formalnostej, kakija dlja sego togda trebovalis’ 5. Zadośćuczynieniem Jana Klemensa Branickiego była budowa pod tym samym jak i w Tykocinie wezwaniem św. Mikołaja (ojciec hetmana miał na imię Mikołaj) cerkwi w jego dobrach w Białymstoku, nadzielo- nej bogatą jurydyką 6. Budowa była podyktowana koniecznością zapewnienia mieszkającej tu ludności ruskiej opieki duchowej (wierni należeli do parafii w Dojlidach) 7. Do cerkwi w Białymstoku została ofiarowana 3 Akty Vilenskie T. I /1865), nr 39. 4 A. Budilović, Neskol’ko svedenij o drevnem pravoslavnom prichode i pozd- nejśej greko-uniatskoj cerkvi v Tykotine Lomżinskoj guberni, ChVEV 1893, nr 1, s. 33. 5 A. Budilović, Neskol’ko svedenij o drevnem pravoslavnom prichode i pozd- nejśej greko-uniatskoj cerkvi v Tykotine Lomżinskoj guberni, ChVEV 1893, nr 1, s. 34. 6 Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773 ... sporządzona, Białystok 1996, s. 24–25, wkł. 7 Białostocka świątynia była filią parafii w Dojlidach, której fundatorem był Grzegorz Chodkiewicz. Z dokumentu wystawionego przez fundatora dowiadujemy się o zamianie gruntów stanowiących jej uposażenia oraz wymiarze dziesięciny z ma- jętności dojlidzkiej i karakulskiej. Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w 1773 r. Białystok 1996, s. 7; Po I wojnie światowej cerkiew zabrano na kościół i w 1920 r. utworzono parafię rzymskokatolicką Niepokalanego Serca Maryi i Mat- ki Boskiej Ostrobramskiej. Obok dawnej cerkwi w latach 1949-1955 zbudowano murowany kościół. Spis kościołów i duchowieństwa archidiecezji w Białymstoku, Białystok 1979, s. 105-106, il.

124 kopia Supraskiej Ikony Matki Bożej – dokładna data ofiaro- wania nie jest znana 8. Wiado- mo, że w Białymstoku wybudowano kolejną cerkiew w latach dwudziestych XVIII wieku. Więcej wiadomości o cerkwi i cudownej ikonie podają wizyty dziekańskie z lat 1773- 1788, przeprowadzone przez dziekana ks. Bazylego Guttor- skiego. Wizyta z roku 1733 tak się rozpoczyna: ... Biały Stok cerkiew pod tytułem św. Miko- łaja fundacji i kollacji JO Xią- żąt Branickich ... Ołtarz wielki stolarskiej roboty malowany miejscami pozłocony z skrzy- dłami z obu stron rzniętami z obrazem Nayświętszej Pan- Obecna Białostocka ny, na którym koron srebrnych Ikona Matki Bożej 2, serduszków 4 tabliczek n-ro 18, gwiazdeczka jedna, maleńkich 11, koneczków z kamyczkami czeskiemi, 2 bisiurków sznurków 8, koralów sznurków 6. Z tego zapisu wynika, że kult Białostockiej Ikony Matki Bo- żej, do której podążali wierni składając wota, był już wówczas rozwinięty. Następne wizyty dokumentują dalsze wota; 1776 – nóżek srebrnych 2; 1779 – chorągiew harusowa czerwona z obrazem Protokcyi Nayświęt- szey Maryi Panny, tabliczka srebrna jedna, lichtarzów cenowych ołta- 8 ... w cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku czczona była cudowna ikona Matki Bożej Supraskiej, wierna kopia wizerunku znajdującego się w Supraślu, która od czasu przystąpienia klasztoru do unii była dla prawosławnych niedostępna. Wywie- ziona do Rosji przed pierwszą wojną światową ikona nigdy do Polski nie powróciła. Obecnie w cerkwi znajduje się kopia ... , Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksy- kon, pod red. A. Jackowskiego, Wydawnictwo Znak, Kraków 1998, s. 31; Por.: T. Krahel, Od parafii do stolicy metropolii. Z kościelnych dziejów Białegostoku, „Bia- łostocczyzna” 1999, nr 1, s. 34.

125 rzowych sporych para jedna; 1781 – 2 sygnaturek sumptem JMci Pana Stefana Lisowskiego sporządzone; 1782 – przybyło tabliczek srebrnych na obraz Nayświętszey Maryi Panny 2; 1788 – bisiurów sznurek 1 9... Wymienione wota były ofiarowywane Matce Bożej za doznane łaski. W wizycie z 1804 r. cerkiew tak opisano: ... cerkiew parochialna Biało- stocka w mieście Białymstoku drewniana formą sześciokąta pobudowana przez skarb JO Branickiego wystawiona z dwoma kopułami większe- mi i trzecią pomniejszą ... Ołtarz wielki, na optykę malowany, z skrzydła- mi po obu stronach wyzłacenemi, z dwoma osobami rzeźby snycerskiej, z obrazem Matki Najświętszej na drzewie malowanym, wyzłacanym ... nóżek srebrnych mniejszych 5 i większa 1, serduszko srebrne wyzłacane 1 i niewyzłacanych 3. Tamże znajduje się rączek srebrnych 4, tabliczek czworograniastych, dużych, z różnemi wyobrażzeniami i napisami 3, mniejszych 9, kotwica srebrna 1, gwiazda duża srebrna 1, na których Orzełki z koroną i cygrą królewską, medalów żołnierskich sztuk 2, gwiaz- deczek małych srebrnych sztuk 12 10 ... W I połowie XIX wieku liczba mieszkańców Białegostoku znacznie wzrosła. W 1846 r. zbudowana została murowana, parafialna, soborna cerkiew 11 w miejscu ... byvśoj iz’davna tut pravoslavnoj cerkvi, pamjat- nikom ćego byla zdes’ vetchaja, derevjanaja, stojaśćaja uże v zpustenii, ubogaja cerkovka. Dalej czytamy: ... v nej imejutsja: mestno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy, o ktoroj v letopisi sobora znaćitsja, ćto ona „dostojanie byvśago na meste sobora preżnjago zdes’ chrama i s davnich vremen poćitaema ćudotvornojoju” – po zakrytii za vetchostiju toj by- vśoj cerkvi i vo vse vremja strojki sobornoj nachodilas’ v sosednej s gorodom Belostokom cerkvi Dojlidskoj ... torżestvenno perenesena v novyj sobornyj chram ko vremeni osvjaśćenii ego – kiot dlja ikony ustroen userdiem prichożan, a serebrjannaja riza ... v 1854 g. slużaśćimi v lejb- gvardii Finljandskom polku 12 – ikona pisana na doske, – mera eja 2,5 x 1,25 arśina, – prazdnestvo ej 8 ijunja i 22 oktjabrja 13 .

9 Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773, Białystok 1996, s. 23-31. 10 Księga wizyty dziekańskiej ... roku 1773, Białystok 1996, s. 6-7, 144, 147. 11 Sobór św. w Białymstoku, Białystok 1991, s. 6, il.; Sobór Świętego Mikołaja w Białymstoku 1846 – 1996. W 150 rocznicę konsekracji, Białystok 1996, s. 8, il. 12 Przy kiocie ikony umocowana była metalowa tabliczka następującej treści: Serebrjanaja riza ćudotvornoj ikony Presvjatyja Bogorodicy pravoslavnago Niko-

126 Ikona miała pochodzenie starodawne, jednak widać było wpływ zachodniego malarstwa. Cudowną ikonę o rozmiarach 1,5 m i 1 metr, ma- lowaną na desce na złoto-różowym tle, umieszczono w kiocie po prawej stronie. Przybrana była masywną srebrną rizą, przy której umieszczono wota. Przed ikoną codziennie odprawiano molebny. 6 września 1897 r. przed ikoną modliła się carska rodzina Romanowych z carem Mikoła- jem II, który w tym czasie odwiedził Białystok. Święto ikony obchodzono w 9 czwartek po Wielkanocy, w dzień vospominanija vosoedenenija uniatov s Pravoslavnoj Cerkov’ju. W ten dzień do soboru w Białymstoku przybywały procesje z pielgrzymami z Zabłudowa, Choroszczy, Starosielec, Wasilkowa, Supraśla, Fast i innych miejscowości. W nabożeństwie uczestniczyła duża liczba duchownych oraz ponad dziesięć tysięcy wiernych, śpiewał sześćdziesięciooso- bowy chór. Na zakończenie nabożeństwa odbywał się uroczysty krestny chod w mieście wraz z cudowną Białostocką Ikoną Matki Bożej, obec- nymi ulicami Lipową, Sienkiewicza, Warszawską, Kilińskiego i z powrotem Lipową do soboru. Wśród wiernych zachowały się wspomnienia o cudownych uzdrowieniach przed czczoną cudowną ikoną 14 . W publikacjach 15 białostocką cudowną ikonę mylono z ikoną ze wsi Białystok na Wołyniu w powiecie łuckim. W cerkwi św. Michała znajduje się tam cudowna ikona, którą wcześniej Szymon Hulewicz (póź- laevskago sobora v pamjat’ poćivśago Blagogestivejśago Imperatora Nikolaja I so- orużena vo vremja prebyvanija lejb-gvardii Preobrażenskago dejstvujuśćago polka v gor. Belostoke v zimu 1854 na 1855 g., userdnymi prinośenijami g.g. generalov, śtab i ober – oficerov sego polka, komandir polka Eduard Baranov. Dalej podpisani byli oficerowie pułku. Na końcu dopisek: I s ućastiem gg. oficerov rezervnago polka. Spravoćnyj kalendar gor. Belostoka na 1913 g., s. 75. 13 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 43; 14 Belostokskaja ćudotvornaja ikona Bożiej Materi, Cerkovnyj Kalendar na 1960 g., Varśava, s. 68-69, foto. 15 Większość źródeł drukowanych powtarza pomyłkę, że „Belostokskaja ikona nachodilas’ v Belostokskom monastyre, Grodnenskoj guberni”. N. Tal’berg, Pro- strannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożej Materi. Jordanville, 1951, s. 118; Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij enciklo- pedićeskij slovar’, t. 1, Moskva 1992, s. 426; Skazanija o ćudotvornych ikonach Bogomateri i o Eja milostjach rodu ćelovećkoskomu, Kolomna 1993, ć. II, s. 776.

127 niejszy biskup Sylwester) przywiózł z Wołynia i umieścił w monasterze białostockim. Obecnie w wołyńskim Białymstoku stoi tylko parafialna cerkiew św. Michała, a w niej do dzisiaj zachowała się cudowna Biało- stocka Ikona Matki Bożej, która przypomina Hodyszewską Ikonę Matki Bożej 16 . Białostocka Ikona Matki Bożej była wierną kopią Supraskiej Ikony Matki Bożej, zaś ta z kolei ikona typu Hodegetrii, malowana w stylu biznatyńskim, była kopią cudownej Smoleńskiej Ikony Matki Bożej, podarowanej przez biskupa Józefa Sołtana do supraskiego monasteru. Charakterystyczne na tej ikonie jest to, że ułożenie ręki Dzieciątka pozostaje przedstawione tak, jak na pierwowzorze Supraskiej Ikony Mat- ki Bożej. W związku z czym możemy domniemywać, że ikonopisiec ma- lujący kopię w XVII wieku posługiwał się wiadomym dla niego pierwowzorem ikony supraskiej. Zapewne stało się to w roku 1668, kiedy zmieniono starą srebrną ryzę na nową, przy metropolicie Gabrielu Kolendzie 17 . Być może ta ikona znajdowała się w cerkwi w Tykocinie, tak mocno powiązanej z monasterem supraskim, a po wybudowaniu cerkwi w Białymstoku została przeniesiona do niej, o czym świadczy zapis w kronice cerkiewnej soboru białostockiego, ... ćto byla zdes’ vetchaja ... ubogaja cerkovka. V nej ... mesto ćtimaja sv. ikona Bogoro- dicy 18 ... Białostocka Ikona Matki Bożej w 1915 roku została wywieziona do Moskwy i umieszczona w jednym z monasterów 19 . Do Białegostoku już nie powróciła i dalszy jej los nie jest znany. Obecnie w soborze św. Mi- kołaja w Białymstoku znajduje się kopia wizerunku Białostockiej Ikony

16 V. Rożko, Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998, s. 39. 17 N. Dalmatov, Suprasl’skij Blagoveśćanskij monastyr’, S-Petersburg 1892 s. 173; Miron archim., Kult ikony Matki Bożej Hodegitrii na Białostocczyźnie, praca magisterska, ChAT, Warszawa 1995. 18 Iosif, ep, Grodnenskij Kalendar, s. 43. 19 Zgodnie ze sprawozdaniem ordynariusza grodzieńskiej diecezji konsystorz z Grodna był ewakuowany do Słonima, a później w głąb Rosji. Natomiast cenniejsze utensylia z supraskiego monasteru, zapewne i z soboru w Białymstoku, pomie- śćenny dlja vremennogo prebyvanija v Pokrovskom sobore i chrame Neskućnogo dvorca v Moskve. Por. Vjartanne – 2. Minsk 1994, s. 136-137; Vjartane – 3, Minsk 1996, s. 61-62.

128 Matki Bożej 20 , wykonana na podstawie fotografii oryginalnej, sie- demnastowiecznej, już po II wojnie światowej. Matka Boża trzyma na lewej ręce Pana Jezusa. Oboje są ubrani w białe szaty, z koronami na głowach. Ikona jest czczona przez wiernych, którzy zwracają się z modlitwą w swoich troskach i kłopotach, a molebny i akatysty wspomagają prośby i dziękczynienia. Oprócz cudownej ikony w soborze św. Mikołaja od 1991 r. znajdują się relikwie św. męcz. dzieciątka Gabriela Zabłudow- skiego, kanonizowanego w 1880 roku. Powrócił On na rodzimą zie- mię białostocką po wieloletnich poniewierkach wśród ateistycz- Białostocka Ikona Matki Bożej wywieziona w 1915 r. do Rosji nych „rządców” ruskoj zemli. Przed relikwiami św. Gabriela w każdy wtorek śpiewany jest akatys, a dzień 22 września ustanowiono jako święto z okazji przeniesienia swja- tych moszczej z Grodna do Białegostoku.

20 (mh), Belastockaja ikona Bożaj Maci , „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 6, s. 21, foto.

129 BIELSK PODLASKI – Ikona Bogarodzicy Hodegetria z cerkwi Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Powstanie cerkwi Preczystienskiej w Bielsku Podlaskim można od- nosić do początku istnienia grodu. W XI wieku w Rusi Kijowskiej szeroko rozpowszechniony był kult Matki Bożej. Cerkwie i monastery pod wezwaniem Preczystej powstawały w Drohiczynie, Mielniku, Grodzi- sku, Gródku i innych grodach. W czasie najazdu tatarskiego w 1240 r. pierwsza cerkiew bielska, stojąca w obrębie grodu, została prawdopodobnie zniszczona. Przed rokiem 1289 książę włodzimierski Wołodimir Wasilkowicz dla odbudowanej już cerkwi przekazał swój dar „w postaci ksiąg i ikon”. Latopis Halicko-Wołyński pisze: v Bel’sku postroi cerkov ikonami i kni- hami. Autor monografii grodzieńskiej guberni twierdzi, że ... Volynskij letopisec upominaja o nadele odnoj iz cerkvej ikonami i knigami, tem samim dokazyvaet, ćto v Bel’ske suśćestvovala greko-vostoćnaja cerkov eśće vo vtoroj polovine XIII stoletija 21 . Następna wzmianka o cerkwi Pryczystienskoj pochodzi z II połowy XV w. Wówczas to Michał Seme- nowicz, książę horodeński, bielski, kobryński, wraz z żoną księżną Was- są ufundował cerkiew zamkową. W rewizji cerkwi z 1637 tak zapisano: Cerkov Rożdestva Presvjatoj Vladyćycy fundovanaja niekhdy kniazem Michailom Semenovićem i kna- ihineju Vassoju iako napis opievaet na tablice za obrazmi trema na- miestnymi ukraśennymi zolotom 22 . Historyk Józef Jaroszewicz, bielszczanin, w ślad za przekazem z 1637 21 P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia, S-Petersburg 1863, ć. II, s. 904. 22 Archeografićeskij sbornik, t. 1, Vil’na 1867, s. 280.

130 roku dowodzi, że na ikonach namiestnych znajdował się napis na tablicy, informujący o przeniesieniu cerkwi z zamku na Stare Mesto . Podczas oględzin cudownego obrazu inskrypcji nie znalazł, ale stwierdził, że dolna część obrazu została odpiłowana, by mogła pomieścić się w ikonostasie, a właśnie tam mogła się ona znajdować 23 . Także w opisie podanym przez Jaroszewi- cza mówi się, że w cerkwi były dwie starożytne ikony, Zbawi- ciela i Matki Bożej, pisane na lipowych deskach 24 . Bielska Ikona Matki Bożej Wymienione ikony, ofiarowane przez księżnę Wassę, do naszych czasów się nie zachowały. Wassa zmarła przed 1484 r. i ciało fundatorki z wielką czcią zostało pogrzeba- ne pod prezbiterium cerkwi zamkowej 25 . Decyzja królewska z 1506 r. przeniesienia cerkwi została zrealizo- wana dopiero w 1562 r. Świątynię przeniesiono na ulicę Staromiejską.

23 J. Jarośević, Pravoslavnye cerkvi goroda Bel’ska. GGV 1845, nr 48-60, cz. 2 s.73; W Dokumentacji Konserwatorskiej wykonanej na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora w opisie zaznaczono ... górna poprzecznie listwa zniszczona, część jej wierzchnia ścięta – prawdopodobnie obraz kiedyś nie mieścił się w ołtarzu. PP Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Warszawie Pracownia Konserwacja Malarstwa, Bielsk Podlaski, cerkiew pw. Narodzenia NMP, obraz MB z Dzieciąt- kiem w. XVII, autorzy M. Puciata, M. Orthwein, Warszawa 1971, mnps. 24 P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia, S-Petersburg 1863, ć. II, s. 904; Archeografićeskij sbornik, t. 1, Vil’na 1867, s. 280. 25 I. Aleksiejuk, Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta (XI-XVIII w.), „Wiadomości PAKP” 1988, nr 1 s. 37; Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999, s. 36 przyp. 24.

131 Wraz z cerkwią zostało uroczyście przeniesione i ciało fundatorki, księż- nej Wassy 26 . Chociaż tradycja łączy imię fundatorki z ikoną Hodegetrii, to V.V.Kre- stovskij, autor notatnika z podróży w 1872 r. z Białegostoku do Puszczy Białowieskiej, tak opisał spotkanie z ikoną: ... V altare mne pokazli dre- vnjuju ikonu Bogorodicy, perenesennuju iz zamka; pod etoju ikonoj i byla pogrebena knjagiinja Vassa. Izobrażenie Bogomateri, pisannoe na lipovoj doske, s pozolotoj, nosit charakter vizantijskij v konturach i zapadnyj v ispolnenii, a ravno i vo vnesnich ukraśenijach rizy. Vproćem: zapadnyj charakter mog byt’ pridan uże vo vremja unii, pri kakoj-nibud’ restavracii ikony, ćemu ona, sudja po nekotorym priznakam nesomnne- no podvergalas’. Pod etoju ikonoj pomeśćaetsja drugaja, Rożdestvo Pre- svjatyja Bogorodicy, pisannaja na zolotom że fone, po kotoromu vyvede- ny arabeski. V etoj posl’ednej ikone charakter pis’ma uże vpolne vizantijskij, kotoryj skazyvaetsja kak v konturach każdoj figury, tak i v ispolnenii. Eta ikona, nesomnenna drevnjago proischodżenija, kak skazyvu- 26 W źródle drukowanym czytamy: Inoż prikazuem Vaśej Milosti tuju cerkov Matki Bożiej Rożdestva ej, s togo zamku perenst’ na mesto godnoe, iż bo de s nada- nija knjagini Vassy Michajlovnoj babki naśoe sozdana est’, gdeż bo i telo ej poloże- no pod Bogorodiceju, kotoroe s Bogomoliem perenesti. Iz istorii izvestno, ćto rodnoj babkoj Aleksandra byla Sofija, knjażna kievskaja ili olśanskaja, ćetvertaja su- pruha Jagelly. Stalo byt’ upominaetsja zdes’ Vassa Michajlovna byla rodstvennicej Aleksandra v stepeni babki. Sochranivśajasja kopija s akta o vvedenii v prichod odnogo svjaśćennika v 1637 godu, potverżdaet dogadku, ćto ona byla żenoju Mi- chaila Semenovića knjazja Gorodeckago (ot Grodka, a ne ot Grodna), Bel’skago i Kobrinskago; ego to i knjaginu Vassu sćitajut osnovateljami Prećitenskoj cerkvi „jako napis’ opivaet na tablice s obrazami tremja namistnymi ukraśennymi zolotom i t d.”. Predanie glasit, ćto knjaz’ Michail v odno i to że vremja osnoval cerkvi v Bel’ske, Kobrine i Grodke. Ćto eta knjaginja byla osnovatelnicej cerkvi dokazyvaet pomjannik Vassiana, episkopa vladimirskago i brestskago; v etom pomjannike, v ćisle innych, upominajut: knjaginju Vassu, knjazja Michaila i Petra, knjazja Ivana i t. d. Ne byl li Michail synom knjazja Semena, otpravlennago v ordu s Ol’gerdom vmeste s svoim bratom Koriatom k chanu Ćanibeku ? Drevnjaja ikona Bogorodicy, pisannaja na lipovoj doske s pozolotoju, do sich por suśćestvuet; no priznakov groba knjagini Vassy, pochoronennoj verojatno pod oltarem ne otkryto; najden tol’ko kusok kamennoj steny. P.O.Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernia. S-Petersburg 1863 cz. II s. 905; Por. I. Aleksiejuk, Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta (XI–XVIII w.) . „Wiadomości PAKP” 1988, nr 1, s. 37, przyp. 45, 48.

132 jut, poslużila knjagine Vasse Michajlovne povodom k tomu, ćtoby v imja eja osnovat’ i cerkov zamkovuju. Ona toże podverglas restavracii, potomu ćto stala osypat’sja, no restavracija proizvedena uże v pozdn’ejśee vremja, pri vozstanovlenii v kra’e pravoslavija, i pritom dobrosov’estnym obrazom 27 ... Opisane ikony tradycja łączy z ikoną ofiarowaną przez księżnę Helenę 28 . Helena, córka cara Iwana III, wyszła za mąż w 1495 r. za księcia litewskiego Aleksandra, zachowując wiarę prawosławną i stając się jed- nocześnie jej obrończynią w Wielkim Księstwie Litewskim. Do Wilna przywiozła książki i naczynia liturgiczne oraz ikony. Była również fun- datorką cerkwi Preczystienskoj na zamku w Wilnie. W 1507 r., po śmierci króla Aleksandra Jagiellończyka, księżna He- lena otrzymała w dożywocie Bielsk i inne miasta. Ofiarowała ona cerkwi zamkowej wielki dar – ikonę Bogarodzicy Hodegetrię, która niebawem wsławiła się licznymi cudami. W Grodnenskom Kalendare czytamy: mestno osobenno ćtimaja, drevnjaja s 1507 goda, pisannaja na lipovoj doske 29 . Do Bielska zaczęli przybywać pielgrzymi, pozostowia- jąc tu różne ofiary (wota). 27 V. Krestovskij, Ot Belostoka do Beloveżskoj Puśći. Putevye zametki, „Russkij Vestnik” , Moskva 1876, nr 10, s. 530. 28 Janina Hertz wyobraziła sobie modlitwę księżnej Heleny do Częstochowskiej Ikony Matki Bożej: Przychodzę do Ciebie, Święta, Przeczysta, taka sama jak na ikonach w cerkwiach mojego dzieciństwa, ale Ty nie jesteś nasza, jesteś tu, na tej ziemi. Tobie hołd oddają katolicy, których głową jest papież, a Ty w tej kaplicy ich błogosławisz, powiadają popi – heretcy papiescy, powiadają księża – Helena Iwa- nowna heretyczka. Kto właściwie jest heretykiem, a kto jest Bogu miły. Podobno wyznawcy od Jana Husa zbeszczścili Twój święty wizerunek. O tak, teraz widzę na Twoim obliczu dwie szramy po zbeszczeszczeniu pozostawione. Tak, są – widzę wyraźnie. (... ) Jesteś tu Maryjo, ale należysz do całego świata, do tych dobrych i złych. Ty jedna nie powiesz o Helenie Iwanownej – heretyczka. (... ) Tylko mnie nie opuszczaj. Ty święta Ikono – o oczach tatarskich i ciemnej twarzy kobiet dalekiego wschodu. J. Hertz, Modlitwa Heleny Iwanowny, „Słowo Powszechne” 15-17.09.1984 r., nr 186 (11400), s. 9. 29 Iosif, ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 217; Najnowsze prace dotyczące Bielskiej Ikony Bogarodzicy datę napisania jej przesuwają na II poł. XVI wieku, mimo to kult Preczystej – jak pisze autor – musiał być już wówczas silnie zakorzeniony, a ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, pokryta licznymi wotami, nie- wątpliwie uznawana była za cudowną. D. Stankiewicz, Bielska ikona Bogurodzicy, „Nad Buhom i Narvoju” 1994, nr 5, s. 20-22, il.

133 W opisie cerkwi z 1637 r. czytamy: ... W prezbiterium cerkwi malowane ozdobne na ikonie Przenayświętszey Bogurodzicy tabliczek siedem korale, sznury które perłowe, pierscień złoty, krzyżyków dużych i mnieyszych sześć, dwa w srebro oprawione nankiru zielonego półtora łokci, korony dwie na Bogurodzicy i Zbawicielu 30 ... Ofiarowane wota świadczą, że kult Bielskiej Ikony Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony. Powyższa ikona Bogarodzicy znajdowała się w ikonostasie i być może posiadała inskrypcję. Jak już powiedziano, Józef Jaroszewicz, znawca dziejów Bielska w XIX w., twierdzi, że w czasie urządzania jej w ikonostasie mogła być ona po prostu usunięta 31 . Komisarze królewscy decyzją z dnia 10 marca 1636 r. postanowili cerkiew Preczystieńską pozostawić unitom, mimo że akt głosił swobodę religijną, dając wolność do cerkwi nieunitom przysądzonym chodzić y tam swe nabożeństwa odprawiać. Następna wizyta 32 cerkwi z 1727 r. opisuje ikonę: ... Ołtarz wielki na wzrębie z obrazem Nayśw. Panny obraz ten fortur cudowny Maryi ... Niby albo mniej na płotnie w ramach czarnych na prawey Ręce Pan Jezus z tyłu krzyż wielki z malowaną Pas- syą ... Dalej wizyta wymienia: ... Korona wielka srebrna druga korona mała. I tam koron dwie mnieyszych tabliczek pięć, serduszko iedno Noga z goleniem wielka prawa. Metal srebrny pozłocisty, krzyżyk srebrny, biały moskiewski. Perełok z koronkami drobnemi sznurek ieden ... Był to okres, gdy zarządzeniami soboru zamojskiego 1720 r. starano się wyrugować wszystko to, co przypominało błahoczestie. Wizytator cudowną ikonę opisuje w kilku zdaniach. O cudownej mocy Bielskiej Madonny niech świadczy odnotowane wydarzenie z uzdrowieniem chorego ... Uczciwy Samuel Nesterowicz

30 Reśenie uniatskim duchovnym sudom nesoglasij meżdu nastojatelem Bogoja- vlenskoj cerkvi i eja prichożanami, vmeste s revizjej i Prićistenskoj cerkvej, 1634 g., „Vestnik Zapadnoj Rossii” 1868, t. 3, kn. 7, s. 7 . 31 J. Jarośević, Pravoslavnye cerkvi goroda Bel’ska, GGV 1845, nr 48-60, cz. 2, s.73; W Dokumentacji Konserwatorskiej wykonanej na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora zaznaczono ... górna poprzecznie listwa zniszczona, część jej wierzchnia ścięta – prawdopodobnie obraz kiedyś nie mieścił się w ołtarzu. PP Pracownie Konserwacji Zabytków Oddział w Warszawie Pracownia Konserwacja Malarstwa, Bielsk Podlaski, cerkiew pw. Narodzenia NMP, obraz MB z Dzieciątkiem w. XVII, autorzy M. Puciata, M. Orthwein. Warszawa 1971, mnps . 32 ChKG-K APwL Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r. sygn. 780, k. 394.

134 z synem swym Joachimem, mieszczanie Orlanscy, pod jurementem zeznali, iż w przeszłym roku 1715 tenże syn będąc chorobą złożony przez niedziel siedem, któremu tak nagle skurczyło, że chodzić nie mógł ofiarowany do Bielska pod Solenizantkę Narodzenia Matki Bożej do cerkwi św. Preczystej, na drugie miejsce do cerkwi dubickiej pod tytułem Pro- tekcji Matki Przenajświętszej zostającej do cerkwi w Korninie Panny Przenajświętszej wotum uczyniwszy w chorobie doznawszy folgi ... w zdrowiu doskonałym powrócił i teraz zostaje 33 . Kolejna wizyta z 1774 r. tak opisuje: ... ołtarz wielki snycerskiey roboty z obrazem Nayświętszey Panny na tablaturze malowany farbami, złotem y srebrem malarskim przystoynie ozdobiony, na którym Cymbo- rium synecerskiey roboty malowanym. W ołtarzu Wielkim tabliczek czworograniastych srebrnych sporych dwie, nóżka srebrna iedna, serce spore jedne, krzyżyk srebrny maleńki przy Bisiorkach ... Sporządzona 10 lat później wizyta potwierdza poprzedni opis ikony i cerkwi 34 . Przez cały okres unii w cerkwi znajdował się ikonostas. To potwierdza wielkie przywiązanie wiernych do tradycji swoich przodków. Ostat- nia znana wizyta z 1819 r. odnotowała: ... Na ikonie Materii Bożii koron srebrnych 2. Wotow osrebrnych różnego kaliberu srebrnych sztuk 11. Krestikow srebrnych 2 ... Ciekawe również jest i to, że zgodnie z zarzą- dzeniem o pieczęciach ... Cerkwiow Dekanatu Bielskiego na Skutek Prze- świetnego Greko Unitskiego Litewskiego Konsystorza za nr 666 pod Dniem 9 Marca 1828 Roku nastałego ... cerkiew Przeczyska (Zamkowa) – Narodzenia NMP otrzymała pieczątkę z wizerunkiem Matki Bożej 35 .

33 Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, Oprac. A. Mironowicz, Białystok 1997 s. 8; Zachowały się Akta Testamentu Anastazji Leniwiczowej z dn. 23 września 1793 r., w którym czytamy: ... . podał do Oblaty dokumentów cztery na sumę złotych polskich cztery tysiące ... na Mszy dwadzieścia cztery do cerkwi S Przeczyskiey Bielskiey za dusze daiących Władysława y Anasta- zyi tudzież Stefana Jana y Ich Rodzienstwa wiecznemi czasy którey Summy nie ma mocy nikt z żadnych krewnych ewinkować y bydz przeszkodą do tego Funduszu ... Archiwum Parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Bielsku Podlaskim, rkps. 34 Akta wizyty dziekańskiej dekanatu Bielskiego za powierzonych rządów JMX Marcina Mchniakiewicza proboszcza dubickiego i werstockiego dziekana bielskiego, 9.III. 1784 r., Archiwum Historyczne w Wilnie F 564. 35 J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podla- sia, Białystok 1996, s. 31, foto.

135 Z chwilą połączenia Kościoła unickiego z prawosławiem, ikona Mat- ki Bożej została otoczona szczególnym kultem 36 . Z tego okresu warto odnotować ofiary: ... Na obraze na mestnom Presvjatyja Bogorodicy tablićek sedm, korali, śnury ćetyry perlovye, persten’ zolotyj, kryżykov raznych bol’śich i menśich śest’, anguskov dva serebrom opravnych koron dve na Bogorodice i Sasitelju ... 37 W 1897 r. ufundowano ikonie ryzę, a na odwrocie wykonano napis: Obraz Preczystoj Bożijej Materi drewnij ćudotvornyj ćtimyj 8 sentjabrja: riza serebrnaja 84 pr. sdelannaja 1897 goda i nadeta 30 dekabrja pri svjaśćennike Aleksandre Alekseeviću Spas- skom, svjaśćennstvujuśćemu pri sim chrame obnovlennym ego novym ikonostasom s 4 maja 1894 a vsego s 6 sentjabrja 1873 goda i pri psa- lomśćike Antone Matw. Onisko. Svjaść. A. Spasskij, Psalomśćik Antonij Onisko. Presvjataja Bogorodice Spasi nas ot bed, skorbej i napasti. Z organu prasowego litewskiej diecezji dowiadujemy się, że odnowiony ikonostas poświęcił 21 listopada 1875 r. miejscowy proboszcz przy współudziale jednego z bielskich duchownych i w obecności licznie zgromadzonego ludu z sąsiednich parafii. Wierni z głęboką czcią uczestniczyli w uroczystości, a obraz Przenajświętszej Bogarodzicy zo- stał umieszczony na gornym miejscu. Ryza została wykonana przez mi- strza z Petersburga ze srebrnej blachy 38 . Corocznie od wieków 7 i 8 września wg starego stylu do Bielska ściągają tysiące pielgrzymów z bliższych i dalszych okolic, by pomo- dlić się przed cudowną ikoną Bogarodzicy. Niemałe znaczenie miał tak- że tradycyjny jarmark. Jeszcze w latach 70. naszego stulecia w świątyni można było znaleźć liczne kule, laski, które zostawiali tu uzdrowieni pielgrzymi 39 .

36 Kult Matki Bożej trwał w Bielsku przez wieki, o czym świadczą ofiarowane wota oraz wspomniane pieczątki z wizerunkiem Matki Bożej. Ta tradycja jest kon- tynuowana, o czym świadczą rzesze wiernych przybywających do ikony. Odmienne zdanie ma historyk Józef Maroszek; Zob. J. Maroszek, Katolicy-unici w Bielsku Podlaskim w latach 1596-1839 , [w:] Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta. Bielsk Podlaski 1999, s. 31-37. 37 Archeografićeskij sbornik, Vil’na 1867, t. 1, s. 280. 38 „Litovskie Eparchial’nye Vedomosti” (dalej w skrócie: LEV) 1875, nr 52, s. 434. 39 G. Sosna, D. Fionik, Dzieje cerkwi w Bielsku Podlaskim, Białystok 1995, s. 75-96.

136 Niektórzy ze współczesnych historyków sztuki kwestionują możli- wość powstania bielskiej Hodegetrii w XV w., a tym samym ofiarowa- nia jej przez księżną Helenę. Dariusz Stankiewicz twierdzi, że bielska ikona, reprezentująca typ Hodegetrii gruzińsko-jerozolimskiej, powsta- ła w XVI w. Charakterystyczne cechy wykonania mogą wskazywać na ikonografa nowogrodzkiego pracującego w Moskwie 40 . W opisach kon- serwatorów Marii Puciaty i Marii Orthwein czytamy: ... kompozycja ikony z Bielska Podlaskiego oparta jest na ikonie Tichwińskiej (w publikacji Tiuczina – reprodukcja pierwowzoru odwrócona lub na ikonie jeruza- lemskiej). Tichwińska Ikona Matki Bożej w cudowny sposób objawiła się na rzece Tichwinka w 1383 r. Wkrótce wzniesiono tam drewnianą cerkiew i klasztor. Bielska Ikona Bogarodzicy wraz z cerkwią przez wieki przeżywała wraz z wiernymi dole i niedole, ale zawsze pozostawała ostoją wiernego Jej ludu. Dzięki wstawiennictwu Matki Bożej ikona uchodziła cało z po- żarów i wojennych kataklizmów. W czasie II wojny światowej o. Łu- kasz Plutowicz wraz ze starostą mecenasem Danielem Łukaszukiem i pa- rafianką Ludmiłą Jermakowicz wyjęli ikonę z kiotu w ołtarzu i zakopali w specjalnie przygotowanej skrzyni nieopodal cerkwi. Kilka dni póź- niej w czasie ostrzału artyleryjskiego jeden z pocisków uderzył w ścia- nę ołtarza, gdzie wcześniej wisiała cudowna ikona. Konserwację ikony bielskiej przeprowadzono w 1971 r. na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku. Opis ikony przedstawia się następująco: ... obraz prostokątny ... o wymiarach 124 x 101 cm przedstawia MB z Dzieciątkiem; pół postać Marii ubrano w sza- tę błękitną, przy szyi wykończoną plisą zdobioną motywem wici roślin- nej, spiętą pośrodku broszą trójlistną. Płaszcz z maforionem przykrywa- jącym głowę – czerwony z brązami w cieniach oraz z podszewką ciemno-cynobrową. Oblamowanie zdobione drogimi „kamieniami” naprze- mian kaboszon i romb – ujętymi z obu stron ciemnymi paskami, od góry gotycką koronką. Czepiec błękitny. Na płaszczu, na obu ramionach Ma- rii i pośrodku na maforionie – gwiazda krzyżowa. Głowa Marii pochylona lekko w lewo, wzrok skierowany na Jezusa. Prawa ręka zgięta w łok- 40 D. Stankiewicz, Bielska ikona Bogurodzicy, „Nad Buhom i Narvoju” 1994, nr 5, s. 22.

137 ciu wzniesiona do wysokości piersi, lewa podtrzymuje Chrystusa. Chry- stus ubrany w szatę błękitną i złoty płaszcz siedzi na ramieniu Matki w postawie hieratycznej z lewą nogą wysuniętą ku przodowi, prawą silnie zgiętą w kolanie, opartą na szatach. Stopy bose (stopa prawa nie oryginalna). W lewej ręce Chrystus trzyma zwój z tekstem ewangelicz- nym, prawą unosi ku górze gestem błogosławieństwa. Głowa okolona obficie sfalowanymi włosami i wzrok zwrócony ku Matce. Tło złocone, gładkie. Na nimbach ornament wytłaczany o motywie miękko modelo- wanej wici akantowej. Obramienie incjałów w tle w typie ornamentu okuciowego, u góry ornament w typie małżowiowego. Całość kompozycji figuralnej spłaszczona, linearna. Modelunek szat zaznaczony szrafi- runkiem, na twarzach schematycznie – światłocieniem. Ikona została napisana na trzech grubych deskach lipowych o grubo- ści 3,8-4 cm z dwiema poprzeczkami wpuszczonymi w drewno. Potwier- dza się hipoteza historyka Jaroszewicza, że część wierzchnią ścięto, gdyż nie mieściła się w ołtarzu (metryczka ikony). Twarz i ręce były wielokrotnie podmalowywane, jak stwierdza konserwator. Przy badaniu prze- malowań na ręce Madonny warstwa oryginalna temperowa okazała się ósmą. Ikona w 1897 r. dostała srebrną sukienkę wykonaną w warsztacie petersburskim przez złotnika sygnującego swe dzieła inicjałami „A Y”. Odrestaurowana ikona była umieszczona na gornym miejscu w ołta- rzu, natomiast kopia znajdowała się w kiocie po lewej stronie cerkwi przy solei. Decyzją biskupa bielskiego Grzegorza w 1998 r. cudowna ikona Matki Bożej została umieszczona w środkowej części cerkwi przy klirosie po lewej stronie w kiocie , a kopia wraz z ryzą wróciła na gornoje miejsce w ołtarzu . Obecnie w każdy piątek przed bielską Hodegetrią odprawiane są akafisty. Ikona Bogarodzicy jest dla mieszkańców Bielska i okolicy drogo- cenną duchową skarbnicą, ofiarowaną przez obrończynię Cerkwi i ludu prawosławnego – księżnę Helenę. Wiersz 41 opublikowany w 1969 r. w Cerkovnym Vestniku przez miesz- kańca miasta Bielska Podlaskiego jest żywym odbiciem wiary, nadziei i miłości Matki Bożej: 41 M. Litvinćuk, Chram Rożdestva Presvjatoj Bogorodicy v Bel’ske, „Cerkovnyj Vestnik” 1969, nr 7, s. 17-18.

138 Chram Rożdestva Bogorodicy v gorode Bel’ske

Prećistoj chram Marii Devy To Bel’ska gordost’ i krasa Zdes’ slużb bożestvennych napevy Mysl’ pokryvajut nebesa

V ego istorii glubokoj Bylo ne malo peremen: Nasilija ruki żestokoj On dolgo nes tjażelyj plen.

No stal on snova pravoslavnym, Edva minul nasil’ja ćas, I svetoćem stal jarkim, slavnym, Ćto v vere uterżdaet nas.

Zdes’ svjato ćtimaja ikona Caricy neba i zemli. K nej s veroj v pomość dlja poklona I star i mlad vekami śli.

No i teper ne ugasli K Prećistoj Materi ljubov’ Ljud ne prestanno pritekajet Sjuda v chram pod Eio pokrov

Vladyćyce nebes Carica Na chram Prećitoj svoj vozzri I vernych vsech serdca i lica Duchovnym svetom ozari

139 BRAŃSK – Tichwińska Ikona Matki Bożej

Brańsk jako gród ruski datowany jest na XI w. Pisana wiadomość o cerkwi pochodzi z początku XVI w. Król Zygmunt Stary w 1507 r. nadał wdowie po swym bracie Aleksandrze, Helenie 42 , w dożywotnie władanie zamek bielski z miastami Brańsk i Suraż. Około 1510 r. zbudowano tam drewnianą cerkiew Szymona Stołpnika. Cerkiew w Brańsku wymienia inwentarz starostwa bielskiego i suraskiego z 1558 r. 43 Z Piscovoj knigi Grodnenskoj ekonomii dowiadujemy się, że w mieście przy ulicy Koziej, zwanej Rinek Kozi, nie tylko znajdo- wała się cerkiew i czmintarz ruski, ale też zamieszkiwał proboszcz z diakonem ... Josko z popem 44 . Nie wiemy, kiedy Tichwińskia Ikona Matki Bożej znalazła się w Brań- sku. Według historyków sztuki ikona pochodzi z XVI w., jednak została przemalowana (twarz, ręce) przez malarzy działających w kręgu kultury zachodniej. Ikona z Brańska mogła być dziełem artysty związanego z krę- giem ruskich malarzy ikon, działających na wschodnich obrzeżaach ziem polskich. Tyle wiadomości o stylu malarskim wnoszą historycy. Królowa Helena zachowała wiarę prawosławną, stając się jednocze- śnie jej obrończynią w Wielkim Księstwie Litewskim. Otrzymała ona w prezencie ślubnym od ojca ikonę Matki Bożej Hodegetrii, przywie- zioną według tradycji do Moskwy przez jej matkę Zofię Paleolog. Ikona

42 J. Siedlecki, Cerkiew św. Szymona Słupnika w Brańsku, „Tygodnik Podlaski” 1985, nr 6(37), s. 12. 43 Akty Vilenskie, t. 14 (1887), s. 26. 44 Piscovaja kniga Grodnenskoj Ekonomii s pribavlenijami. T. 2. Vil’na 1882, s. 353.

140 ta została potem ofiarowana przez królową do soboru Preczystej w Wil- nie, a następnie do monasteru św. Trójcy w Wilnie. Darem królowej Heleny była także ikona Matki Bożej Hodegetrii z Bielska, która wsła- wiła się licznymi cudami. Prawdopodobnie ona również ofiarowała do cerkwi w Brańsku ikonę, dokładnie powtarzającą schemat ikonograficzny Tichwińskiej Matki Bożej . Technika jej wykonania bliska jest iko- nom ruskim. Powtórzony został tradycyjny układ postaci i strój Matki Bożej oraz wydłużona postać Chrystusa. Ruskie ikony w tym typie są kopiami oryginału cudownej ikony, która w 1383 r. objawiła się koło Tichwina w pobliżu Nowogrodu 45 . Wizyta cerkwi Brańskiej z 1727 r. nie daje szczegółowego opisu ikony, lecz niektóre wzmianki mogą sugerować obecność owej ikony w świą- tyni. Wymienia się, że ... cerkiew jeszcze nowa i nie wykończona. ...

45 Tichwińska Ikona Matki Bożej (Tichwinskaja ikona Bożijej Matieri), jak mówi tradycja, została napisana przez ewangelistę Łukasza i wraz z Ewangelią i Dziejami Apostolskimi przekazana uczniowi Teofilowi z Antiochii. Po jego śmierci ikonę przeniesiono do Jerozolimy, a w V w. do Konstantynopola. Umieszczono ją tam w cerkwi w Blachernach, od której otrzymała swą nazwę. W Bizancjum uważano ją za cudotwórczą. Była częstym źródłem uzdrowień. Przez nią Matka Boża udzie- lała pomocy podczas najazdów nieprzyjaciół. W 1383 r. ikona opuściła Konstanty- nopol i w tym samym roku objawiła się rybakom Ziemi Nowogrodzkiej. Ujrzeli ją, jak w niezwykłym blasku płynie po wodach jeziora. Ikona zatrzymała się w końcu niedaleko miasta Tichwin. Unosząca się w powietrzu ikona opuściła się na ziemię. W tym miejscu zbudowano drewnianą cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej. Świątynię często trawiły pożary, lecz zawsze ogień oszczędzał ikonę Bogarodzicy. Na począt- ku XVI w. świątynię drewnianą zastąpiono kamienną. Wokół niej powstał wkrótce męski Monaster Tichwiński. Licznie przybywający do wspólnoty pielgrzymi często byli świadkami uzdrowień, szczególnie ludzi niewidomych. W latach 1613-1614 monaster próbowały zająć wojska szwedzkie. W tym samym czasie pewnej poboż- nej kobiecie o imieniu Marta, która wcześniej dzięki modlitwom przed świętą ikoną odzyskała wzrok, objawiła się Matka Boża. Poleciła obnieść ikonę z procesją wo- kół murów monasteru. Gdy to uczyniono, wróg w panice odstąpił od oblężenia. Wkrótce też przed kopią tej ikony został podpisany pokój ze Szwedami. W okresie rewolucji 1917 r. Tichwińska Ikona została przeniesiona do Rygi, gdzie przebywała podczas okupacji niemieckiej, po czym została przewieziona do Chicago w USA. Ikona należy do najbardziej czczonych w Rosji. Często wierni modlą się przed nią, prosząc o zdrowie dla chorych dzieci. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 26 czerwca/9 lipca. Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Brat- czyk” nr 189, Hajnówka 1999, s. 103.

141 Ołtarz po lewej stronie Nay- świętszey Panny na gradusach snicerskiey pracy ze wszystkim porządny tylko ieszcze nie malowany 46 ... Poza tym w wizycie oprócz wspomnianej ... znayduie obrazow z Moskiew- skiemi Osim a za szkłem w ramkach dziewiąty ... Brań- ska Ikona Matki Bożej słynęła łaskami, gdyż wymieniono wota ... Tabliczek Małych y większych trzynaście a cztery- nasta Niby in 8 taro nan, z Łań- cuszkiem y kolcem serduszkow dwa iedna z nich większe Krzy- Tychwińska Ikona Matki Bożej żykow pięć Szósty z kamieniem ... świadczą o wdzięczności modlących się za wstawiennictwo i pomoc 47 . Zgodnie z opisem Państwowej Służby Ochrony Zabytków z 1983 r.: Ikona Matka Boska Tychwińska. Czas powstania: XVI/XVII w. aplikacja i rama 2 poł. XVIII w. Materiał i technika: deska, tempera, płaskorzeź- ba, złocenie, srebrzenie, blacha srebrna, repusowanie. Wymiary 130 x 109 x 1 cm. Opis: obraz w kształcie prostokąta wertykalnego ujęty w drew-

46 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej w skrócie APwL) Chełmski Konsy- storz Grecko-Katolicki (dalej w skrócie ChKGK) Wizyty dekanatu bielskiego 1727, sygn. 780, k. 388. 47 Autor broszury o hodyszewskiej parafii, gdzie na dobre utrwaliła się unia kościelna, odnotowuje istnienie prawosławnego klasztoru w Brańsku, ... chotja v sosednem Brjanske eśće v 1700 godu byl pravoslavnyj monastyr ... N. Odincov, Skazanie o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom chrame Hodyśevskoj ikone Presvjatoj Bogorodice, Varśava 1908 s. 27; Można wnioskować, że życie parafialne w Brańsku było dobrze zorganizowane, gdyż z rejestr z lat 1560-1563 szcze- gółowo ilustruje cerkiew i grunta popa ruskiego z diakonem. Sam zaś Brańsk w swojej historii posiadał cerkwie, zlokalizowane w trzech różnych punktach miasta, pierwsza odnotowana została już w 1510 r. G. Sosna, Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej, „Elpis” 2000, nr 3 (16), s. 120.

142 nianą, szeroką, profilowaną, malowaną ramę zdobioną rzeźbionymi, zło- conymi, stylizowanymi liścmi akantu. Deska ikony z kowczegiem. Przed- stawia półpostać Matki Boskiej z Dzieciątkiem siedzącym na lewej ręce, ukazanym w całej postaci, w ujęciu en trois quarte. Głowa Marii pochylona lekko w stronę Jezusa. Prawą rękę składa na piersi, lewą podtrzymuje Dzieciątko. Twarze, dłonie i stopy Jezusa w kolorze różowo-ugrowo-brązowym. Aplikacja nakładana, drewniana, płaskorzeźbiona, zło- cona i srebrzona. Szaty o łagodnie opracowanych, miękko ułożonych fałdach. Brzeg maforionu na prawym ramieniu ozdobiony frędzlami. Wokół głowy Jezusa nimb promienisty. Tło ryte w ornamenty kwiatowo- roślinne. Na głowach korony ze srebrnej blachy. W górnej części ikony na tle przymocowanych jest 13 wot ze srebrnej i mosiężnej blachy, po- chodzące z XVII i XVIII w. 48 Wyżej wymieniona ikona dotrwała do naszych czasów i do dziś znajduje się w cerkwi w Brańsku. Na zlecenie wojewódzkiego konserwatora w Białymstoku od lipca 1984 r. do września 1986 r. konserwację prze- prowadziła Spółdzielnia Pracy Twórczej Konserwatorów „Ars Antiqua” w Warszawie 49 . Według znawców ... ikona przedstawiająca Matkę Bożą Hodigitrię w typie Matki Bożej Tychwińskiej ma kształt prostokąta o wymiarach 130 x 109 cm z kowczegiem o głębokości ok. 1 cm, malowana jest temperami na białym gruncie położonym na płótnie, które z kolei leży na lipowej desce. Matka Boża ukazana od pasa z przodu. Trzyma na lewej ręce Chrystusa ukazanego całopostaciowo w ujęciu en trois qua- tre. Głowa Matki Bożej pochylona nieznacznie w stronę Chrystusa. Pra- wa ręka złożona na piersi, lewa podtrzymuje Dzieciątko. Matka Boża ubrana w brązowo fioletowy himetion. Nad czołem i na ramieniach śla- dy trzech gwiazd. Chrystus siedzi zwrócony do Matki. Prawa jego noga założona na lewą ze stopą odwróconą podeszwą do widza. Prawa ręka Zbawiciela wyciągnięta poziomo błogosławi, w lewej ręce trzyma Chry- stus biały zwój. Ikona pokryta jest ryzą wyrzeźbioną w lipie i pozłoconą. Ryza pokrywa całą postać Matki Bożej i Dzieciątko z wyjątkiem twarzy rąk i stóp.

48 L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1985-1990 w woj. białostockim , [w:] „Biuletyn Konserwatorski woj. białostockiego”, Białystok 1996, s. 105-106, foto nr 13 i 14. 49 „Ochrona Zabytków” 1982, nr 3, s. 262-264, foto.

143 W tych miejscach są otwory. Na głowach Matka Boża i Chrystus mają korony ze srebrnej blachy. Wota, wymienione w wizycie z 1727 r., znaj- dują się na ikonie w ilości 14 sztuk, przybite gwoździami do tła. Wotami są płytki z blachy srebrnej przedstawiające Matką Bożą z Dzieciątkiem. Niektóre z nich ukazują postacie fundatorów lub ich ini- cjały. Na jednej z płytek pod ramką napis Alexandrian druskiewic na czeczn nwele panu bog. Konserwator zauważył też na koronie Matki Bożej zwieńczoną kulę, na której mógł być krzyżyk (kula uszkodzona). Wizyta z 1727 r. wymienia krzyż z kamieniem. Wota były ofiarowywane w XVII i na początku XVIII w. Ikona oprawiona w ramę drewnianą pro- filowaną i złoconą z końca XVIII i początku XIX w. Nie ulega wątpliwości, że to jest ta sama ikona, którą wymieniono w wizycie z 1727 r. Przetrwała ona wszystkie burze dziejowe. Po powrocie do prawosławia wierni bardzo czcili ikonę Matki Bożej. Cerkiew w 1883 r. wzbogaciła się jeszcze o ikonę św. Jerzego i Iwerską Matkę Bożą. Obie malowane na płótnie 50 . Po I wojnie światowej parafia w Brańsku została zlikwidowana. Pró- by przejęcia cerkwi przez pińskiego biskupa rzymskokatolickiego nie powiodły się. Oficjalnie 10 maja 1930 r. decyzją władz państwowych cerkiew została zamknięta 51 . Wierni nie byli w stanie wpłynąć na zmia- nę decyzji 52 . Jak podaje „Ziemia Brańska” ... źle kojarzący się budynek stojący w centrum staropolskiego rynku ... rozebrany został przez brańsz- czan w 1936 r. 53 Wyposażenie cerkwi i przedmioty kultu były skazane na zagładę. Z pomocą przyszła prawosławna mieszkanka Kalenicy, Ugriu-

50 Ikona św. Jerzego ofiarowana v pamjat’ vosśestvija na prestol Hosudarja Imperatora Aleksandra III – 1881 g., Iwerska Matki Bożej – v pamjat’ Koronovani- ja Hosudarja Imperatora Aleksandra – 1883 g. I. Moroz, Brjansk 16 maja (1883 goda) , LEV 1883, nr 23, s. 222. 51 Zakrytie cerkvi v m. Brjanske. „Voskresnoe Ćtenie” 1930, s. 344; Pravovoe Polożenye Avtokefal’noj Pravoslavnoj Cerkvi v Pol’śe, Sinodal’naja Tiopgrafija, Varśava 1931, nr 12, s. 54. 52 Parafianie udali się do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku, prosząc o wstrzymanie nakazu rozbiórki, urzędnik odpowiedział: Panowie nie macie co zaczynać, ja dokładnie wiem Waszą sprawę, powiem Wam otwarcie, że nie macie tyle pieniędzy, żeby tą sprawę utrzymać. Kronika cerkwi w Maleszach, rkps, s. 10. 53 Z. Romaniuk, Cerkiew unicka w Brańsku, „Rocznik Ziemia Brańska” , t. 4, Brańsk 1993, s. 30, przyp. 31.

144 mow, właścicielka majątku, która vyrazila soglasie prinjat’ v svoj dom cerkovnuju utvar 54 . W 1939 r. cerkiewne utensylia zostały przewiezione do cerkwi w Ma- leszach. Plebania brańska w okresie międzywojennym została zabrana na szkołę, a w 1942 władze niemieckie pozwoliły zaadaptować ją na cerkiew. W tej wędrówce uczestniczyła i Tichwińska Ikona Matki Bo- żej, ostoja „małego stada”. Znalazła Ona miejsce w drewnianym budynku zaadaptowanym na cerkiew. Poczatkowo umieszczono ją w ołtarzu na gornom miejscu. Po konserwacji ikonę usytuowano w środkowej czę- ści świątyni, przy lewym klirosie. Obecnie wierni zdecydowali się na wzniesienie murowanej świątyni i należy wierzyć, że Tichwińska Ikona Matki Bożej zajmie najgodniej- sze miejsce w nowej cerkwi. Można żywić również nadzieję, że Matka Boża pomoże wejść w III Tysiąclecie i otoczy wiernych swoją opieką. Ostatnio w brańskiej cerkwi został wznowiony kult cudownej ikony. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest w niedzielę przed świętem św. św. apostołów Piotra i Pawła 55 . W 1999 r. uroczysto- ściom przewodniczył metropolita Sawa, a piesza pielgrzymka Biały- stok – Święta Góra Grabarka przechodziła przez Brańsk 56 . W jubileuszowym 2000 roku Tichwińska Ikona Matki Bożej od- wiedziła domy we wsi Świrydy i Zanie. Każda rodzina prawosławna starała się jak najlepiej przyjąć Przenajświętszą Pannę Marię. Dla całej

54 Kronika cerkwi w Maleszach, rkps , s. 11; Z. Romaniuk, Cerkiew unicka w Brańsku, „Rocznik Ziemia Brańska” t. 4, Brańsk 1993, s. 30, przyp. 31. 55 Uroczystości urządzone w 1999 r. zostały odnotowane w cerkiewno-parafialnej gazetce, w której czytamy: ... Z udziałem gości z Bielska Podlaskiego w 20 czerwca 1999 r. w cerkwi w Brańsku został odprawiony akatyst przed cudowną ikoną MB Tichwińskiej. Trzy tygodnie później odbyły się uroczystości ku czci brańskiej ikony. Cerkiew brańska pw. św. Symeona Słupnika od wieków słynęła z cudownej ikony Matki Bożej. Brańsk zaś w XIX w. słynął z malarza ikon Michała Michnowa. Wiele jego ikon znajduje się w cerkwiach na Ziemi Podlaskiej. Cerkiew nasza ma ogromne szczęście, mimo wielu tragicznych działań, burz dziejowych – zburzenie cerkwi w latach 30-tych – Tichwińska Ikona Matki Bożej dotrwała do naszych czasów i została w latach osiemdziesiątych poddana konserwacji ... W. Kalicki, Ikona Ty- chwińskiej Bożej Materi , „Simeon” 1999, nr 3 (3), s. 3. 56 (Wuka), O pielgrzymce na św. Górę Grabarkę przez Malesze-Brańsk, „Sime- on” 1999, nr 3, s. 5.

145 rodziny było to wielkie wydarzenie, odprawiano akatysty i molebny za zdrowie domowników.W tym dniu miejscowy proboszcz z Malesz wy- głosił kazanie o znaczeniu modlitwy i kulcie Matki Bożej. Większość mieszkańców, w tym katolicy, uczestniczyła w nabożeństwie, biorąc udział w śpiewie religijnych pieśni z prośbą do Matki Bożej o wstawiennictwo u Jej Syna Jezusa Chrystusa. Zdaniem proboszcza ... ostatnie wydarzenia w brańskiej parafii – mam tu na myśli procesje w Świrydach, nabożeństwo na grobach zamę- czonych i procesję w Zaniach, wreszcie pobyt pielgrzymów uświadomi- ły nam, że prawdziwa miłość przezwycięża lęk. Cieszy mnie fakt dużego zaangażowania całej parafii w nasze cerkiewne sprawy. Jestem realistą i świadom problemów i trudności, które nas oczekują, ale ufam w to, że orędownictwo Hodigitrii Brańskiej doda nam sił i pomoże przezwycię- żyć nasze ludzkie niedoskonałości i słabości, w których realizuje się zbaw- cza siła Boża57 .

Stara i nowa cerkiew w Brańsku. Wiosna 2001 r.

57 J. Charytoniuk, Inny nie znaczy gorszy . Z proboszczem ... rozm. W. Tokajuk i W. Kalicki, „Simeon” 1999, nr 3, s. 6; D. Fionik, W Zaniach święto. Powrót do tradycji, „Przegląd Prawosławny” 2000, nr 9 s. 18-19, il.

146 DROHICZYN – Ikona Zesłania Ducha Świętego na Apostołów

W Drohiczynie, według dostępnych źródeł pisanych, w ciągu wie- ków wyświęcono 12 cerkwi pod różnymi wezwaniami oraz dwa męskie monastery – Św. Trójcy i św. Spasa. Znawca Podlasia Józef Jaroszewicz tak pisze: ... Jakiej doby sięgać może założenie pierwszej cerkwi lub pierwszego kościoła w Drohiczynie nic pewnego w tej mierze powie- dzieć nie możemy, godzi się jednak domyślać, że jeżeli w roku 1142 liczy- ło się to miasto w rzędzie posiadłości Książąt Ruskich, mogła więc już w XII wieku pierwsza tu stanąć cerkiew 58 . Wykopaliska wczesnośredniowieczne według archeologa Krystyny Musianowicz świadczą, że ... Drohiczyn natomiast zamieszkały był przede wszystkim przez ruski element, a cała kultura miasta była kulturą ruską, że i tu mieszkała pewna ilość ludności z Mazowsza ... I dalej pisze: ... Do istnienia w Drohiczynie cerkwi znajdujemy dane w Latopiscu. W 1240 r. po zdobyciu Drohiczyna Daniel wznosi tu cerkiew Bogurodzicy, i w niej właśnie odbyła się koronacja 59 ... Jednakże trzeba zaznaczyć, że Daniel po zdobyciu Drohiczyna nie wzniósł a odbudował cerkiew Bogarodzicy . Za rządów księcia Jarosława Mądrego powstał Monaster Peczerski około Kijowa, co zaowocowało bujnym rozwojem życia monastycznego na Rusi. Ówcześni książęta, doceniając rolę monasterów w chrystianizacji kraju oraz szerzeniu oświaty, chętnie zakładali monastery i szczo-

58 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny. „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4, s. 38. 59 K. Musianowicz, Drohiczyn we wczesnym średniowieczu , „Materiały wcze- snośredniowieczne”, Wrocław 1969, s. 228.

147 drze wyposażali je w cerkiewne utensylia, jak ikony i księ- gi liturgiczne. Nie można wy- kluczyć, że w Drohiczynie w owym czasie mógł powstać i monaster 60 . Bug dzieli Drohiczyn na dwie części. Prawobrzeżna strona była nazwana Lacka, natomiast lewobrzeżna Ruska . Cerkwie znajdowały się także po stronie Lackiej. Nie znamy dokładnej daty założenia monasteru św. Trój- cy, ściśle związanego z cer- kwią św. Trójcy. Jaroszewicz pisze, że ... Aleksander jeszcze jako Wielki Książę Litewski Ikona Zesłania Ducha Świętego roku 1494 uposażył cerkiew Świętej Trójcy, zbudowaną na Kramczewskiej Górze na stronie Lackiej ... K hajewniku dalijeśmo cerkwi k Swjatiej Trojcy szest’ ruczok medu presnoho dali naszoje plebanu Drohickomu Kniaziu Janu do naszoje woli.... W Summarjuszu przywile- jów i innych tranzakcji służących byłemu monasterowi Drohickiemu, toż samo nadanie wymieniono jest pod rokiem 1500 dnia 14 grudnia. Może pod tą datą extrakt z metryk litewskich był wyjęty, bo w Summarjuszu jest o tym extrakcie wzmianka61 . Następny fundusz nadzielony został przez Zygmunta Augusta w 1563

60 W „Cerkovnych Vedomostjach” z 1905 r., czytamy: ... V drevnejśem iz zapadno-russkich gorodov Drohićyn, osnovannom v 1038 godu Jaroslavom I suśćestvo- vali Svjato-Troickij i Spaso-Preobrażenskij monastyri: pervyj v verchnem gorode, vtoroj – v niżnem. Wymieniono także, że w cerkwi św. Mikołaja znajduje się staro- żytna ikona Sośestvie Svjatogo Ducha na Apostolov, 1668 goda, „Cerkovnye Vedo- mosti”, S-Petersburg 1905, s. 1452 . 61 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny, „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4, s. 40.

148 roku, z gruntów miejskich 2 włóki, 8 morgów ogrodów oraz dziesięcina ze wsi Sieniewicze i Chrołowicze ... o czem wzmianka w liście Dyonize- go Bałabana metropolity Kijowskiego, zatwierdzonym w Warszawie dnia 9 września 1661 r. przez Jana Kazimierza 62 . Opis założenia monasteru potwierdza kolejny znawca Podlasia Alek- sander Jabłonowski ... Na stronie Lackiej – na Kramczewskiej Górze – cerkiew św. Trójcy (1494), przy której 1500 r. powstaje monaster „na- górny” 63 . Na stronie Ruskiej znajdował się monaster św. Spasa. Lustra- cja z 1660 roku wymienia w Drohiczynie ruskich cerkwi takoż trzy, z tym dwie na stronie Lackiej z monasterem św. Trójcy, a za Bugiem monaster św. Spasa 64 . Tutaj należy zanaczyć, że monastery drohiczyńskie przez cały czas pozostawały prawosławne i nie uległy naciskowi zwierzchnictwa unickiego. Po przyjęciu unii okoliczna ludność z Podlasia pielgrzymowała do prawosławnych monasterów w Drohiczynie, o czym czytamy: ... bliz- kost’ pravoslavnych monasterej v Drohićne s ich ćudotvornymi obrazami, ćestvuemymi okrestnym narodom, obyćaj chodit’ k nim na bogomol’e, propovedi – vse eto podderżivalo v prichożan pravoslavie 65 ... Przy monasterze św. Trójcy znajdowała się cerkiew Zaśnięcia Naj- świętszej Marii Panny oraz szpitalna św. Barbary, przy której istniało schronisko dla ubogich. W cerkwi św. Trójcy znajdowały się cudowne ikony Matki Bożej z 1640 r. i Zesłania Ducha Świętego z 1668 r., które przetrwały do dnia dzisiejszego i znajdują się w parafialnej cerkwi św. Mikołaja. Inwentarz z 1789 r. dokładnie opisuje ofiary złożone przez miesz- kańców Drohiczyna na rzecz monasteru św. Trójcy oraz innych mona- sterów, a także ofiarodawców z innych okolic. Dla przykładu ... Ikono- stas dla predela Uspenija Presvjatoj Bogorodicy v bol’śoj cerkvi na chorach, ofiarowany w 1781 r. przez Kazański pułk piechoty .

62 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny , „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4, s. 40. 63 A. Jabłonowski, Podlasie, cz. II, Warszawa 1909 s. 228. 64 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny , „Atheneum”, Wilno 1847, z. 4, s. 33. 65 F. A. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semja- tićeskoj pravoslavnoj cerkvi, Grodnenskoj guberni, LEV 1877, nr 6, s. 46.

149 Opis monasteru z 1789 r. wymienia między innymi ... ikona namest- naja na pravom klirose Sośestvie Svjatago Ducha, na nej koronok serebranych dve i zanavesok dve66 . Następna wiadomość o ikonie pochodzi z 1794 r. i dotyczy zarekwirowania srebrnych koron na potrzeby insurekcji kościuszkowskiej 67 . O tejże ikonie donosi również archeolog Po- krowski: ... v mestnoj pravoslavnoj cerkvi nachoditsja neskol’ko starinnych ikon, a imenno: ikona Sośestvija Svjatago Ducha na Apostolov 166868 . Tę samą wiadomość odnotował i Grodnenskij Kalendar 69 . W l982 r. na zlecenie wojewódzkiego konserwatora w Białymstoku została odrestaurowana i opisana 70 ... ikona w kształcie prostokąta wertykalnego oprawiona w drewnianą ramę profilowaną z kaboszonami. Kompozycja wielopostaciowa przedstawiająca scenę w wieczerniku. Na tle sztafażowo zaznaczonego wnętrza w centrum frontalnie siedząca po- stać Madonny, w ciemno-zielonej szacie, czerwonym płaszczu, wokół głowy kolisty pełny nimb złoty, ręce zgięte w łokciach, dłonie skierowane na zewnątrz, na głowie w obrębie nimbu zaznaczony płomyk. Tron Madonny o formie architektonicznej. Po obu stronach postacie kleczą- cych apostołów na 1 planie, z tyłu stojący, odziani w luźne, długie szaty w kolorach ciemno-zielonych i ciemno-brązowych. W górnej części nad głową Madonny przedstawienie gołębicy na tle promienistej glorii otoczonej obłokami. U dołu napis fundacyjny w języku starocerkiewnym: „Kosztom Timofieja Zleczika s żonoju jeho z seła Horodnik roku 1668”. Niżej po lewej i prawej stronie napis czerwoną farbą: „Ikona odnowle- na na sredstwa krestianok derwni Zajaczniki 1911 goda 18 fewrala”. Rozmiary 140 x 103 cm z ramą 71 .

66 H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789 , „Bia- łoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 183. 67 Archeografićeskij sbornik, Vil’na 1890, nr 151, s. 207-208. 68 F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895, s. 117. 69 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 55. 70 Por. J. Charkiewicz, Ikona Pięćdziesiątnicy, „Wiadomości PDB-G” 2000, nr 3, s. 3-4, il. 71 L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1980-1985 w wo- jewództwie białostockim , „Biuletyn konserwatorski woj. białostockiego”, Biały- stok 1995, z. 1, s. 65; M. Kałamajska-Saeed, Katalog Zabytków w Polsce, woj. białostockie, Warszawa 1996, s. 27, il. nr 193.

150 Zespół monasterski św. Trójcy z cerkwią św. Barbary Rys. z roku 1887, [w:] „Białoruskie Zeszyty Naukowe”, Białystok 1999, nr 12, s. 190 Bogobojni ofiarodawcy mieli błogosławieństwo, by dar ich na upięk- szenie świątyni św. Trójcy w Drohiczynie przetrwał burze dziejowe, które się nad tym miastem przetoczyły i trwał ku pokrzepieniu serca i ducha przyszłych pokoleń.

151 DROHICZYN – Ikona św. Mikołaja

Znawca Drohiczyna Józef Jaroszewicz pisze, że ... w dawniejszych czasach były w Drohiczynie dwie cerkwie parafialne S. Mikołaja i So- borna S. Przeczystej, obie przez pożar później zniszczone 72 . Do odbudowy doszło w 1626 r., kiedy mieszczanin Iwan Prodiło ofiarował plac pod budowę cerkwi 73 . W następnym roku przywilejem Zygmunta III została powołana parafia św. Mikołaja. W 1628 r. małżonkowie Kwaluk [Kie- waluk] nadali proboszczowi parafii, Stefanowi Kuczyńskiemu, tzw. Gro- monczeską ziemię na Zabużu 74 . W następnym roku prezbiter cerkwi św. Mikołaja otrzymał zgodę na pobieranie we wsi Chutkowice dziesięciny z każdej włóki po kopie żyta, a od włościan wsi Stadniki po 5 snopów żyta, owsa i jęczmienia 75 . Przy parafii powstało bractwo św. Mikołaja, którego założycielami była okoliczna szlachta drohicka. Był to okres realizowania idei unij- nych, czemu sprzeciwiali się wyznawcy prawosławia. W 1636 r. komisarze królewscy pozostawili decyzję o przynależności cerkwi św. Trój- cy dyzunitom, a św. Mikołaja – unitom 76 . Kollatorzy wraz z wiernymi opowiadali się za przynależnością do cerkwi prawosławnej, ... wystąpili w obronie wszystkich cerkwi greckich na terenie miasta 77 . 72 J. Jaroszewicz, Drohiczyn. Opis historyczny , „Atheneum” 1847, z. 4, s. 44. 73 Akty Vilenskie, t. 33, s. 235. 74 Akty Vilenskie, t. 33, s. 240. 75 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 221. 76 Akty Vilenskie, t. 33, s. 289. 77 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 222.

152 W dalszym ciągu nastę- powały darowizny na rzecz bractwa od mieszczan. ... 1641 roku bractwo otrzy- mało darowiznę od Andrze- ja Ilkowicza i Tomasza Fie- dorowicza Pindy plac i ogród przy ulicy Ruskiej w Drohiczynie ... Rodzina Stefana Żerczyńskich prze- kazała cerkwi brackiej 1643 roku całą własną po- sesję 78 . Pomimo wysiłków bractwa nie udało się utrzymać cerkwi św. Mikołaja w dawnej wierze greckiej 79 . Sprowadzenie w 1654 r. Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy do Drohiczyna jezuitów przyspieszyło zmianę charakteru wyznaniowego miasta. Cerkiew św. Mikołaja została kilkakrotnie okradziona 80 . Ponadto zabrano z niej dwie ikony przedstawiające Boga Wszechmogocącego i Najświętszą Marię Pannę 81 . Z opisu cerkwi i wykazu zrabowanych przedmiotów wynika, że świątynia bracka posiadała bogate uposażenie i wystrój wewnętrzny. W cerkwi znajdowała się ikona patrona cerkwi św. Mikołaja Cudotwór- cy z mieczem w prawej ręce a w lewej trzymającego miniaturę świątyni drohickiej 82 . Ikona została ofiarowana do cerkwi przez jej fundatorów.

78 Akty Vilenskie, t. 33, s. 318-319, 321-322; 79 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 223. 80 Akty Vilenskie, t. 33, s. 366-368. 81 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 224. 82 Por. N. Pak, Skazanne pra „Litoúskija” cudy svjacicelja Mikalaja Mirlikij- skaha , „Pravaslaúe” 1999, nr 8, s. 74-85.

153 Cerkiew św. Mikołaja dopiero w 1678 r. zmieniła obrządek, a bractwo przy niej istniało do 1757 r. Kolejne wiadomości o cerkwi św. Mikołaja pochodzą z Wizyty Ge- neralnej Cerkwie Drohickiey pod Tytułem S. Mikołaja z 1726 r., w któ- rej czytamy: ... cerkiew niewielka drewniana na Górze nad Bugiem ... Wymieniono także ołtarz ... drugi S. Mikołaja ... Nie wspomniano, czy ikona św. Mikołaja wyglądała tak jak w opisie z 1652 roku. Odnotowa- no jedynie w wizycie, że ... dokumenta y fundusze maią być u Oyców Dyzunitów... Inwentarz cerkwi monasterskiej Troickiej z dnia 20 stycznia 1789 r. podaje opis ikony: ... za pervym klirosom ikona Svjatitelja Christova Nikolaja v kotorogo na golove korona serebranaja nebol’śaja 83 ... Sre- bro zostało zarekwirowane w 1794 r. podczas Insurekcji Kościuszkow- skiej na „sprawy narodowe” 84 . Kolejne wiadomości na temat drohiczyńskich świętości znajdujemy już po przyłączeniu unitów do Kościoła prawosławnego ... V mestnoj pravoslavnoj cerkvi nachoditsja neskol’ko starinnych ikon ... Do nich zaliczono między innymi ... obraz Nikolaja Ćudotvorca prekrasnoj żivo- pisi 85 ... Dalej wspomina się, że ikona pochodzi z monasteru św. Trójcy, a obecnie znajduje się w filialnej cerkwi św. Barbary. Z tego samego źródła dowiadujemy się, że w cerkwi był jeszcze ... mednyj obrazok sv. Nikolaja s mećem v pravoj ruke i cerkov v levoj oraz Tel’nyj [?] obraz śv. Nikolaja, mednyj skladen’: Nikolaj Ćudotvorec i 12 svjatych. Według Grodnenskogo Kalendara w cerkwi św. Mikołaja znajduje się ... prekrasnoj żivopisi obraz Svjatitelja Nikolaja Ćudotvorca – byvśe- go zdes’ Troickogo monastyrja 86 ... Ikona św. Mikołaja przetrwała szczę- śliwie wojny światowe i znajduje się obecnie w parafialnej cerkwi. Ikona w latach 1982–83 na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białymstoku została poddana konserwacji. Wykonawca, Ryszard Bielecki z Warszawy, stwierdził, że ikona malowana techniką

83 H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789, „Bia- łoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 183. 84 Archeologićeskij sbornik ... Vil’na 1890, t. 11, nr 151, s. 207-208. 85 F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni , Vil’na 1895, s. 164. 86 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. I, s. 55.

154 temperowo-olejną ze złoceniami na desce pochodzi z końca XVII w. Rozmiary ikony 124 x 95 cm, malarz nieznany, obraz odnawiany na początku XX wieku. Opis ikonograficzny przedstawia się następująco: postać świętego w postawie hieratycznej z prawą ręką uniesioną w ge- ście błogosławieństwa, lewą podtrzymująca mszał. Głowa osadzona na krótkiej szerokiej szyi okolona jest włosami spadającymi w puklach koło uszu i długą szeroką brodą, w całości na na tle szerokiego, złocistego nimbu. Twarz o szeroko rozstawionych kościach policzkowych, długim i ostrym nosie. Oczy głęboko osadzone o lekko opuszczonych powiekach. Święty ubrany jest w pontyfikalną, brokatową kapę o roślinnym, deko- racyjnym wzorze z obramieniami podkreślonymi motywem krzyży. Rów- nież i mszał trzymany w ręku posiada ozdobne okucia na narożach z rom- bową apliką na środku. Tło całości obrazu abstrakcyjne, ozdobione rytym, powtarzalnym motywem liści i kwiatów granatu, pokryte złotą fo- lią. Rama prostokątna o podwójnym profilu podkreślonymi perełkami. Pole środkowe ozobione na narożach motywem małżowinowo-chrząst- kowym, na osiach boków zdwojonymi palmetkami. Całość pierwotnie pokryta srebrną folią z laserunkami i złotem. Jedynie na podstawie ana- lizy stylistycznej obiektu można stwierdzić, że powstał on w końcu XVII wieku, zaś na podstawie badań obiektu, że został poddany „odnowieniu” w początku XX wieku. Zachowana ikona św. Mikołaja dobitnie potwierdza ciągłość tradycji w świątyniach Drohiczyna. Dzisiejsza cerkiew św. Mikołaja, ocala- ła jako jedyna z wielu, jest godną spadkobierczynią przebogatych świę- tości, jakie historia pozostawiła wyznawcom prawosławia. A z wielu pieśni zachowanych wśród wiernych na Jego cześć, warto przytoczyć niektóre 87 :

Javnyj vsemu miru Blahodetelju, Pravoslavnoj very izvestitelju ! Ty arian pobedil, Vożdja że ich postydil, Bohu Otcu Ducha, Syna Ravna v estestve Edina, Peti naućil...

87 Bohohlasnik, Izd. Varśavska Pravoslavna Mitropolia, Varśava 1969, s. 284-294.

155 Divnyj vo delach Svjatitel’ Velikij Javisja miru predstatel’ tolikij,

Pripev: Nikolae svjatejśij, V ćudesach slavnejśij, Boh Tja izbra nam, izbra nam

O, chto, chto Mikolaja ljubit’, O, chto, chto Mikolaja ljubit’ Tomu Svjatyj Mikolaj Na vsjakij ćas pomahae Mikolae !

Cerkiew św. Mikołaja. Uroczystości z okazji 900-lecia parafii prawosławnej w Drohiczynie, 17.08.1985 r.

156 DROHICZYN – Ikona Matki Bożej Hodegetria

W cerkwi monasterskiej św. Trójcy w Drohiczynie znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej Hodegetrii 88 . W inwentarzu z 1789 r. wyliczone są wota (priveski) Pred ikonoju Bogomaterneju : Ruka serebrannaja nebol’śaja odna. Bljatik serebrannyj nebol’śij ćetverougol’nyj s izobrażeniem na odnoj storone ikonopisnoju rabotoju Spasitelja, odin. Bljatik serebrjannyj nebol’śoj ćeterougol’nyj, so izobrażeniem s odnoj storony ikonopisnoju rabotoju Bogomateri s mladencem, odin. Bljatik serebrannyj kruglyj nebol’śoj, so izobrażeniem s odnoj storony ikonopisnoju rabotoju svjatogo Ioanna Prediteći odin. Bljatik serebrannyj kruglyj nebol’sij, s izobrażeniem na belom nebol’som kamuśke, v seredine bljatika upravlennom, Raspjatija Christo- va, odin. Bljatik nebol’soj ćetverougol’nyj serebrannyj, s izobrażaemym risun- kom nekoej glavy, odin. Nog bol’sich serebrannych dve. Nog men’sich serebrannych tri. W inwentarzu odnotowane zostały również zasłony (zanaveski) przed ikoną: Zanavesok vsegda visjaśćich grediturnych blakitnogo cvetu, dve. Zanavesok prazdnićnych parćevych cvetu zelenogo, s kvetam serebrannym po krajam, serebrannym puzmentom oblożenych, dve. Pierwsza za-

88 Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Domi- nikanów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000, s. 139-154, foto.

157 słona określona jest jako nowa, jej ofiarodawczynią była z mesta Sokolovki [So- kołowa] meśćanki po imeni neizvestnoj. Natomiast druga zasłona priterta [znoszona] nadana ot Drohićenskoj me- śćanki Aleksandry Skićiny 89 . Kult Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony nie tylko na terenie Drohiczyna, ale w okolicznych parafiach, o czym świadczą składane wota. Klasztory w Drohiczy- nie nie przyjęły unii kościel- nej i przez cały czas istnienia pozostawały prawosławne. Dla wyznawców, którzy trwa- Ikona Matki Bożej Hodegetria li w wierze swoich przodków, Drohiczyn z monasterami i cudownymi ikonami czczonymi przez okolicznych prawosławnych był miejscem pielgrzymek 90 . Kolejne wiadomości o cerkwi św. Trójcy, w której znajdowała się wspomniana ikona, pochodzą z 1794 r. Dotyczą one zarekwirowania utensylii cerkiewnych na „sprawę narodową” podczas Insurekcji Kościusz- kowskiej. Wówczas z cerkwi św. Trójcy znikły: ćaśa serebrenaja odna, zvezd serebranych dve, diskosov serebranych s podnożiem dva a tretij bez podnożija, lżic serebranych pjat’, kadil’nica serebrenaja odna,żba- nok serebranyj bol’śoj odin, ampulok serebranych dva, koron ikonnych serebranych odinacat’, privesok serebranych tablićek pjat’, nożek serebranych pjat’, rućka serebranaja odna, okovka s trech evangelii – vsego

89 H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789 , „Bia- łoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 182. 90 G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii miasta , „Wiadomości PAKP” 1983, nr 3, s. 60.

158 na dvacat’ odnu hrivnu i pjat’ lotov. Zabrano również 4 dzwony cerkiewne 91 . Wota przy cudownej ikonie Matki Bożej, które były wymienione w inwentarzu z 1789 r., w całości zostały zabrane w czasie powstania ko- ściuszkowskiego, gdyż w opisie ikony z 1895 r. nie zostały odnotowane. Autor źródła drukowanego zaznaczył, że ... ikona Bożej Materi 1640 goda v cholśćevoj raspisannoj serebrom i susal’nym zolotom rize 92 ... Cudowna ikona Matki Bożej była wzięta z cerkwi św. Trójcy i przeniesiona do trapeznoj cerkwi św. Barbary. Identyczną informację o ikonie podaje również Grodnenskij Kalendar 93 . W okresie międzywojennym ikona Matki Bożej została przeniesiona do cerkwi św. Mikołaja w Drohiczynie, w której znajduje się do dnia dzisiejszego 94 . W 1982 r. na zlecenie wojewódzkiego konserwatora za- bytków w Białymstoku została podanna konserwacji. Rozmiary jej 120 x 91 cm. Opis konserwatorski następujący: Ikona w kształcie protokąta wertykalnego oprawiona w drewnianą ramę profilowaną złoconą i sre- brzoną z ornamentem kaboszonowym i okuciowym. Na złotym tle wytła- czanym w duży kwiatowy wzór przedstawiono Madonnę do połowy, w pozycji stojącej frontalnie, z głową pochyloną w prawo 3/4, z lewą ręką zgiętą w łokciu dłonią wskazującą na siedzące na jej prawej ręce Dzie- ciątko, odziane w ciemno-zieloną szatę spodnią i ciemno-czerwony płaszcz ze złotymi aplikacjami, kaptur płaszcza okrywa głowę, wokół głowy nimb pełny zaznaczony podwójną linią odciśniętą w tle. Dzieciąt- ko siedzące 3/4 w lewo, odziane w jasno-zieloną szatę i ciemno-zielony płaszcz ozdobiony roślinnym, złotym ornamentem, prawa ręka wskazuje na Madonnę, główka o krótkich, kędzierzawych jasnych włosach, wokół głowy kolisty pełny nimb zaznaczony podwójną linią odciśniętą w tle, w polu nimbu napisy: [w jęz. słowiańskim]. Z lewej strony w tle w pro-

91 Archeologićeskij sbornik ... Vil’na 1890, t. 11, nr 151, s. 208. 92 F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodn. gub ., Vil’na 1895 s. 164; „Cerkovnye Vedomosti” 1905, s. 1452. 93 Iosif ep., Grodn. Kal., Voroneż 1899, cz. I, s. 55. 94 R. Biskupski, Ikony w zbiorach polskich, Warszawa 1991, ryc. kolor. nr 87 oraz na obwolucie; L. Stalończyk, Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1980- 1985 w województwie białostockim, „ Biuletyn konserwatorski województwa bia- łostockiego”, Białystok 1995, z. 1, s. 65.

159 stokątnej ramce: [w jęz. cerkiewnosłowiańskim], z prawej strony: [w jęz.cerkiewnosłowiańskim]. Z lewej strony u dołu pod ręką Madonny przedstawiono klęczącego starszego mężczyznę, z twarzą skierowaną ku świętym, obok napis fundacyjny w języku cerkiewnosłowiańskim : M.S. Nadar cerkwi Swjatoj Trojcy 1640 g .95

Widok od strony Bugu na budynki sakralne w Drohiczynie Rys. z 1887 r. [w:] „Białoruskie Zeszyty Naukowe”, Białystok 1999, nr 12, s. 193

95 W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie, Warszawa 1996 s. 27, il. 190, 191, autorka M. Kałamajska-Saeed podaje incjały M.C.L.

160 DROHICZYN – Ikona św. wielkomęczennicy Barbary

Cerkiew monasterska św. Trójcy posiadała świątynię z refektarzem (trapieznaja) św. Barbary z cudowną ikoną 96 . Cerkiew św. Barbary peł- niła funkcję świątyni szpitalnej i była obsługiwana przez mnichów z monasteru św. Trójcy. Kolatorem obu cerkwi była prawosławna szlachta z miejscowości Twarogi, Miłkowice i Putkowice. Dokładny opis cerkwi Barbary znajduje się w inwentarzu sporządzo- nym w 1789 r. ... Cerkov’ trapeznaja nebol’śaja teplaja vo imja svjatyja Velikomućenicy Varvary, delannaja iz brus’ev sosnovych, s odnoju ko- puloju ... Ikonostas derevjannyj novyj, eśće ne maliovannyj, a tol’ko v pristol’nych mestach ikonami zastavlennyj ... Ikona śvjatyja Velikomu- ćenicy Varvary i s onoj zanaveska dvojnaja cvetom żoltaja 97 . Kolejna wiadomość pochodzi z 1895 r. ... v etoj cerkvi nachoditsja

96 Św. Barbara urodziła się pod koniec III wieku w rodzinie pogańskiej. W mło- dości straciła matkę, a jej wychowaniem zajął się ojciec, Dioskur. Aby córkę ustrzec przed złymi ludźmi i chrześcijanami, wybudował specjalny zamek, z którego mogła wychodzić tylko za pozwoleniem ojca. Podziwiając otaczający zamek piękny widok, zastanawiała się nad tym, kto był jego stwórcą. W czasie nieobecności ojca Barbara zaprzyjaźniła się z miejscowymi chrześcijanami, którzy zapoznali ją ze swoją wiarą. Za wiarę w Chrystusa Barbara poniosła męczeńską śmierć z rąk swego ojca w 306 roku. Relikwie św. Barbary w 1108 r. zostały przeniesione do Kijowa, gdzie znajdują się po dzień obecny. Żitija Svjatych na russkom jazyke izlożennyja po rukovodstvu Ćet’ich-Minej sv. Dmitrija Rostovskogo, kn. 4, izd. 2, Moskva 1906, reprint Optina Pustyn’ 1993, s. 75-96; Święci Cerkwi Prawosławnej, o prac. J. Char- kiewicz, Białystok 1996, s. 373. 97 H. Semenćuk, Prawosławne monastery Podlasia w latach 1786-1789 , „Bia- łoruskie Zeszyty Historyczne” 1999, z. 12, s. 190-191.

161 chotja i ne stol’ chudożestvennaja, no nesomnenno drevnjaja ikona Veliko- mućenicy Varvary i ćastica Żivotvora- śćago Kresta Hospodnja – v kovćeżce ćrez kotoryj prochodit’, śnurok pripe- ćatannyj pećat’ju s herbom i episkop- skimi regalijami neizvestno, vproćem ćimi 98 . Powyższą ikonę opisano także w Grodnenskom Kalendare, w którym czytamy: ... osobenno mestno ćtimaja ... pisanaja na doske vysoty 1,25 arśi- na, śirinoj 14 verśkov v rezanoj kra- śennoj ćast’ju ozoloćennoj rame, v zoloćenom pod ćekan fone s serebrja- noju pri nej priveskoj v vide serdca 99 . Kult św. Barbary był znany w okolicach Drohiczyna, o czym świadczą wota. Według autorki Katalogu Zabyt- ków Sztuki w Polsce ikona datowana Ikona św. Barbary jest na ... 2 połowę XVII wieku, zaś w 2 poł. XVIII w. została przemalowana i uzupełniona o prymitywny ornament rocaille 100 . Ikona przetrwała do naszych czasów i obecnie znajduje się w parafialnej cerkwi św. Mikołaja w Drohiczynie. W 1982 r. została poddana konserwacji i według opisu jest to ikona ... o rozmiarach 120 x 60 cm, z ramą w kształcie prostokąta wertykalnego, oprawiona w nową, prostą ramę. Przedstawienie całopostaciowe stojącej świętej w lekkim kontra- poście, 3/4 w prawo, ubrana w książęcy strój – w długiej szacie jasnoró- żowej, w błękitnej koszuli z aplikacjami na przodzie, w pelerynie czerwonej podbitej gronostajami. Włosy długie, brązowe, luźno opuszczone

98 F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni , Vil’na 1895, s. 117-118. 99 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. I, s. 355. 100 K. Kałamajska-Saeed, Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie, Warszawa 1996, s. 27.

162 na plecy, na głowie korona i perły, na szyi krótki naszyjnik z pereł, w uszach kolczyki. Lewa ręka zgięta w łokciu dłonią dotyka piersi, trzyma krzyżyk i gałązkę palmową, prawa ręka opuszczona w dół trzyma ozdobną rękojeść miecza wspartego ostrzem o ziemię. Wokół głowy nimb pełny z różową obwódką. Tło – zaznaczony schematycznie pejzaż z wie- żą po lewej stronie, u góry scena zwieńczona czerwono-białym łukiem z ornamentem chrząstkowym. Na wysokości głowy świętej napis w języ- ku cerkiewno-słowiańskim „sv.Velikomućenica Varvara”. Zachowana i odrestaurowana ikona św. Barbary przypomina o istnieniu tu cerkwi pod tym samym wezwaniem, która przetrwała do II wojny światowej, a była ściśle powiązana z życiem monasteru św. Trój- cy. Wśród wiernych zachowała się pieśń: O Varvaro mućenice V nagloj smerti pomośnice Vozlublena Christu Bogu Daruj nam v nebo dorogu Ty vyśla i na stepe żila Poznala Boga pravdiva Tam idoly sokruśajut Egda na nebo vzirajut Boga v Troice ispovela Dom s trima okna stroila Sonce bo pravdy sijalo Tja Varvaro prosveśćalo Otec slyśit vest’ takuju Ja ćtu Troicu i svjatuju Skoro iśćet tja ubiti Novoe ćudo ne żiti Eda skrilsja u peśćer Otec pritekl k svoej dśćery Za vlasy Tja pochiśćaet I na zemlju udaraet I Diskor sja vozmuśćae K svoej vere prynużdae Otdast’ tebe Marijanu Strany tvoja byvśu pannu

163 Sej vsadil tebja v temnicu Ne povinuju Agnicu Velit by mnogija rany Tebe byli nalagany Povele odeżdu snjati Soscy tvoi obrezati Glavu tjażkim mlotom bili Po gradu nagu vodili Potom dast izrećenie Na smertju potećenie Mećem velit tja ubiti A żivuśćich istrebiti I Diskor tja posikaet Ogn’ ot nebesi spadaet Sożigaet roditelja Tebe byvśu mućitelja Egda prijdet nam konćina Uprosi Boga edina Bys’ my mogli v nebe żiti Ego v Troice vyslaviti Ne dopuskaj nagoj smerti Većcnomu adu pożeri O sem vynuta blagaem Imja Tvoe velićaem

Cerkiew św. Barbary w Drohiczynie, zburzona w 1940 r.

164 HODYSZEWO – Ikona Matki Bożej

Najstarsza wzmianka o Hodyszewie pochodzi z początku XVI wieku, kiedy okolicę tę zamieszkiwała ludność ruska wyznania prawosław- nego. Wiadomo, że w 1562 r. istniała tam cerkiew, którą po unii brzeskiej (1596 r.) przekształcono w cerkiew unicką. W 1529 r. Andrzejowa Barodzina sprzedała swą ziemię Aleksemu Jaśkiewiczowi, ziemianinowi bielskiemu. W opisie wójtostwa hodyszew- skiego czytamy, że wójtem był w owym czasie Sakson Pasko. Według pomieri p. Dziewiałtowskiego, Prawą stroną idąncz w to siolo od siola Joskow było 17 gospodarzy mających po 1 włóce gruntu. Imiona gospodarzy – Jeczko, Hrin, Steczko, Ostapko, Anthon, Illiasz, Hapon, Maxim, Mathisz, Stecz, Paweł Ochodko – wskazują na słowiańskie pochodzenie. Lewa strona według pomiary włócznej wymienia Christhov pop ruski na cerkwi wolne 1 morg. Na cerkiew Ruską, przi thim siele stoiącą włók 2 od plathu wolne 101 . Powstanie cerkwi trudno dokładnie datować – wzmiankowana w 1563 roku jako z dawno istniejąca 102 . W księgach poborowych z 1578 r. wymienia się jednego duchownego w cerkwi hodyszewskiej. Trudno do- ciec, w którym roku parafia przyjęła unię, ale nastąpiło to w I połowie XVII wieku. 101 Piscovaja kniga Grodnenskoj Ekonomii ... t. 2, Vil’na 1882, s. 384-385. 102 Autor monografii hodyszewskiej cerkwi, pisze: ... Est’ i bezmolvnye svideteli drevnosti osnovanija Hodyśevskoj cerkvi: staryja derev’ja, kotoryja nyne okruża- jut svjatoj chram, krasnorećivo svidetel’stvujut, ćto to mesto izdavna posvjaśćeno Bogu, ćto na nem izdavna stoit dom Bożij, vrata nebesnyja ... N. Odincov, Skazanie o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom chrame i Hodysevskoj ikone Presvjatoj Bogorodicy, Varśava 1908, s. 17.

165 Według Rejestru pogłów- nego z 1676 r. ... Hodyszewo wieś, osób 81 płacą 162 zło- tych, swiaszczennik, zięć z żo- ną osób 3 płacą 12 złotych 103 . W hodyszewskiej cerkwi znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej. W Katalogu Zabytków Sztuki Hodyszewska Ikona Matki Bożej została opisana następująco: w wykonanym w 1980 r. marmurowym ołtarzu obraz MB z Dzieciąt- kiem w typie Hodegetrii, barokowy około 1630 r., konserwo- Hodyszewska Ikona Matki Bożej. wany przez Jana Rutkowskie- Stan z 1908 r. go po rewindykacji w 1928 r. ze Związku Radzieckiego i 1978 r. przez Jerzego Kozłowskiego w War- szawie, malowany na desce, olejny na złotym tle z rytym renesanso-manie- restycznym ornamentem roślinnym w układzie sieciowym oraz okucio- wymi kartuszami, w których grecka inskrypcja MATHER THEO, prze- słonięty sukienką z zaprawy kredowej, na desce wzór sukienki ryty srebrzony i złocony, imitujący barokowy haft z I poł. XVII wieku104 . Na ikonie Matka Boża przedstawiona w półpostaci. Na lewej ręce trzyma Pana Jezusa, a prawą wskazuje Zbawiciela. Obie głowy są lekko pochylone do siebie i skierowane prawie frontalnie do widza. Najświętsza Maryja ubrana jest błękitną szatę utrzymującą chustę i płaszcz w kolorze ciemnego różu. Szaty ozdobione są złotą lamówką z naszytymi białymi per- łami. Na głowie Matki Bożej znajduje się równoramienny krzyż, a na ramieniu sześcioramienna złota gwiazda o kształcie zgodnym z kano- nem ikon ruskich. Pan Jezus ubrany w białą szatę ozdobioną drobnymi

103 Bibloteka w Krakowie, Zbiory Czartoryskich, rkps 1099, k. 840. 104 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. Łomżyńskie, pod red. M.Kałamaj- skiej-Saeed, Warszawa 1986 s. 38; Poprzednie oprac. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok pow. Bielsk Podlaski, oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, nr inw. 247, r. 1964, mnps.

166 kwiatami. Płaszcz koloru pomarańczowego okrywa prawe ramię oraz nogi, widać jedynie bose stopy. Pan Jezus przedstawiony jako dorosły człowiek, prawą ręką błogosławi, a w lewej trzyma Ewangelię. Głowy ozdobione są złotymi aureolami. Ikonę pokrywa ryza – odsłania jedynie głowy, ręce i stopy obu postaci. Czas napisania ikony określano na około 1630 r. Ten typ Hodegetrii był rozpowszechniony na Podlasiu już w XVI w. Należą do niego ikony bielska i supraska. Zgodnie z podaniem Hodyszewska Ikona Matki Bo- żej objawiła się w lesie na gruszy i stamtąd została przeniesiona do kaplicy w Kiewłakach, lecz wkrótce znikła i pojawiła się ponownie na tej samej gruszy. W tym miejscu zbudowano kaplicę, a obok wytrysnęło źródełko z cudowną wodą 105 . Źródełko Krynica znajduje się za wsią, osiemset metrów od cerkwi parafialnej. Kapliczkę, we wnętrzu której znajduje się ocembrowane źródełko, ponownie zbudowano w 1884 r., remontowano w 1955 r. i 1980 r. Opowieść o objawieniu ikony przetrwała stulecia w formie ustnej. Zachowany najwcześniejszy opis cerkwi pochodzi z wizyty generalnej 1727 roku, w której czytamy: cerkiew pod tytułem Wniebowzięcia Panny Maryi ... drewniana stara dranicami pobita z kopułą y krzyżem zela- znym ... cerkiew szczupła ... Wymienia się dwa ołtarze z obrazem Mat- ki Bożej: ołtarz Naysw. Panny snicerską rznięty z Aniołami z gury ko- ronę trzymaiącemi. Między kolumny z skrzydłami. Ołtarz Wielki na zrę- bie z obrazem Naysw. Panny snicerskimi sztukateryami accomodowany 106 ...

105 W organie prasowym diecezji litewskiej czytamy: ... narod govorit, ćto sv. ikona javilas’ na gruśe i ćto odnovremenno s sim javleniem pod gruśeju otkrilsja istoćnik vody ... s tech por i do nastojaśćego vremeni krinić’ja voda sćitaetsja ćudo- dejstvennoju i bogomol’cy stekalis’ na poklonenie sv. ikone v derevnju Hodyśevo i toże vremja sćitali svjatoju objazannostju posetit mesto javlenija ikony i zapastis’ celebnoju vodoju. LEV 1874, nr 44, s. 351. 106 ... Deisus Częścią Ołtarzem Nayswiętszey Naysw. Panny, częścią też roznemi Obrazami zagaiony bez Apostołow. Ołtarz Naysw. Panny Snicerską rznięty z Anioł- kami z gury koronę trzymaiącemi Między kolumny z skrzydłami ieszcze Nie pomalowany Oprocz tego ieszcze Obrazow Namiesnych trzy, z ubogiemi Ołtarzykami. Na deisusie obrazy znacznieysze Salvatora. Troycy Przenaysw. y Ukrzyzowanego Pana Iezusa. Carskie Drzwi Snicerskiey pracy oprawne Miedzy kolumny pod złoto z wierzchu Conterfekt wieczerzy Pańskiey. Ołtarz wielki na zrębie z Obrazem Na-

167 W cerkwi zawsze znajduje się ikona poświęcona patronowi, w tym wypadku Wniebowzięcia Panny Marii, druga to Hodyszewska Ikona Matki Bożej. Wizyta pod pozycją „srebra” wymienia tabliczek sztuk pięć, krzyżyk z czeskimi dyamencikami, bisiorki kryształowe w srebro oprawne ... Są to wota ofiarowane Matce Bożej. Z wiadomych przyczyn nie wymieniono cudownej ikony Matki Bo- żej. Był to okres unii i po soborze zamojskim (1720 r.) wszystkie ikony przypominające styl bizantyński, czyli „moskiewski”, a także ikonosta- sy starano się usunąć z wyposażenia cerkwi. W tej wizycie wspomina się ... ieszcze się znayduie obrazow roznych dziesięc z Moskiewskimi... Parochowie uniccy nie mieli możliwości godnego zadbania o świą- tynię, uzależnieni byli od swoich kollatorów. We wspomnianej wizycie generalnej wizytator odnotował ... ganimy y to Oycu Hodyszewskiemu za słomianą sukienkę Oblubienicą Swiętuicą Panska na contamptt (po- gardę) przyodziewa ... W 1775 r. wybudowano nową cerkiew o kształcie sześciokąta, po- krytą gontem ... składką obywateli sąsiadujących i miejscowych parafian 107 ... Przy opisie tej świątyni z 1808 r. odnotowano, że pielgrzymi przybywający do cudownej ikony Matki Bożej wspierali swymi ofiara- mi budowę nowej cerkwi. Według opisu ołtarz cześcią snycerskiey czę- ścią stolarskiej roboty malowany y wyzłocony na kształt mozaiki ozdobiony statuami Swiętych Pańskich i herubinami mensa i cymborium z baldachimem teyże roboty. W tym ołtarzu obraz Nayświetszey Maryi Panny na drzewie malowany słynący cudami od czasów dawnych w szufladzie i ramach snycerskiey roboty wyzłaconych zasuwaiący się tabloturą Uspie- nia Nayświętszey Maryi Panny na płótnie malowanym ... Wymieniono ponad dwieście wot, które były na ikonie i w ołtarzu zawieszone. Wota ysw. Panny Snicerskiemi Sztukateryami accomodowany Mało co. Krucifix Spory z passyą rytą, Cymborium Małe aczkolwiek proporionate zamczyste. Krzyzow pos- politych dwa do benedykowania, krzyz processyalny z passy(ą) rytą. Lichtarzow toczonych dwa z Swiecami. Swiec gromadzkich wielkich trzy. Swiec brackich po- chodni par szesnascie. Zertwownik przybrany niezle z Obrazem Wniebowzięcia Na- ysw. Matki. Sywierne Drzwi iedne rozstrzęsione. Ieszcze sie znayduie obrazow roznych dziesięc z Moskiewskiemi. Cerkiew Sama Szczupła. Puszka cum Vbli drewniana ... . Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r. , ChKGK APwL sygn. 780, k. 390-391. 107 W. Jemielity, Hodyszewo, Sanktuarium Maryjne, Łomża 1973, s. 15.

168 oraz uposażenie cerkwi świadczą o wielkim kulcie Hodyszewskiej Iko- ny Matki Bożej. Liczba wiernych w parafii w owym czasie wynosiła 236 osób. Sądząc po zapisach w księgach metrykalnych z lat 1729-1808 chrzczono w większości mieszkańców wsi szlacheckich położonych wokół Hodyszewa 108 . Liczba spowiadających się wynosiła: w 1812 r. – 236 osób, 1836 – 415, 1856 – 430, 1870 – 509 i 1874 – 529 osób, a według miejscowości: Hodyszewo – 350 osób i Jośki – 159, razem 509 osób 109 . W 1843 r. cerkiew została rozbudowana i odremontowana, a w 1863 r. liczba parafian wynosiła 486 osób.W 1868 r. parafia hodyszewska należała do dekanatu sokołowskiego 110 . Proboszcz parafii, ks. Bańkowski, w 1866 r. pozostawił zapis ... w cerkwi w Hodyszewie znajduje się bardzo piękny cudowny słynący obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Kilka razy do roku lud po kilkadziesiąt tysięcy zbiera się na odpust, szczególnie Rusini z Grodzieńskiej guberni i z innych miejscowości oraz z wojewódz- twa podlaskiego. Odpusty bywały na polskie i ruskie Zielone Świątki po pięć dni trwające na wszystkie święta Matki Bożej 111 ... Duchowni z kilkupokoleniowej rodziny Bańkowskich przez dłuższy czas otaczali opieką duchową bractwo cerkiewne, które zostało odno- wione w 1791 r. W księdze brackiej zachował się dokument, zaczynają- cy się od słów: Sposób Chwalenia Świętych Bożych w Zaśnieniu Nay- świętszej Marji Pannie Matce Bożey w Cudownym Iey y sławnym Obra- zie przy Cerkwie Hodyszewskiey w obrządku Świętey Uniy Zostająccy. A przez Bractwo pod Tytułem TEJŻE Wznowione. Nabożnemi Wotami rozsławiony; ku Czci BOGA w Tróycy Świętey Iedynego: MARYI Panny, Świętych Bożych. Osobliwiey Patronki wielkiey Tegoż Bractwa: Nay- świętszego MARIEY Panny MATKI BOŻEY: Cudotworney Zasnienia. Ku którey większemu uwielbieniu rozgrzane Serca Wiernych w CHRY- STUSIE Sług; Pod Imieniem Iey, od Tychże pobożną, z godnemi Głosa- mi uchwalony, Intencyą za BŁAGOSŁOWIENSTWEM Pr. Wielebnego

108 N. Odincov, Skazanie o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspenskom chrame i Hodyśevskoj ikone Presvjatoj Bogorodicy, Varśava 1908, s. 41. 109 W. Jemielity, Dekanat unicki augustowski w XIX i początkach XX wieku, [w:] Materiały do dziejów społeczno-religijnych w Polsce, Lublin 1974, s. 159. 110 Cholmskij greko-uniatskij mesjaceslov na 1869 g. 111 W. Jemielity, dz. cyt., s. 21.

169 Imci Xiędza Antoniego Bańkowskiego Plebana, y Koadjutora Jegoż, Cer- kwie Hodyszewskiej, Za Czuyną Promocyą Sławet- nego Ambrożego Krusz- kiewicza Obywatela JEgo Krolewskiey M-ci Miasta Kleszczel; tudzież i Innych na Ten Czas Przytomnych w Roku Tysiącznym Sie- demsetnym Dziewiędzie- siątym, biegącym. Dnia Siodmego, Miesiąca Lip- ca W.S.Kol.: promulgowa- ny Publicznie. AD Majo- rem DEI Gloriam Beatis- simae Virginis Mariae Ho- norem et: Cultum O.Omnium Santor. Patro- nor. Nastror. Amen 112 . Kaplica nad źródłem. Od 1875 r. do I wojny Stan z lat 60. XX wieku światowej cerkiew w Ho- dyszewie znajdowała się ponownie w łonie Kościoła prawosławnego, a proboszcz przyjął prawosławie. W 1867 r. nieznany ofiarodawca prze- kazał do cerkwi kielich srebrny pozłacany, zaś w roku 1875 od Hosudara Imperatora otrzymano komplet naczyń liturgicznych, naprestolny krzyż, ewangeliarz, darochranitilnicę oraz kilka kompletów szat kapłańskich. Obraz Matki Bożej pozostawał w cerkwi w szczególnej czci i nadal był uwielbiany przez pielgrzymów. W 1878 r. położono kamień węgielny pod nową murowaną świąty- nię, którą w 1881 roku poświęcono. Cerkiew wzbogaciła się o nowe dary rzeczowe. Małżeństwo Stanisław i Magdalena Brzezińscy, wyznania katolickiego, ofiarowali dwie chorągwie, mieszkańcy wsi Augustowo

112 A. Roszkowski, Hodyszewo, Łomża 1928, s. 20-21.

170 koło Bielska krzyże, a darczyńcy ze wsi Czerewki chorągwie. Kler katedry warszawskiej przekazał dwie ikony artystycznego wykonania w po- złacanych kiotach 113 . Cudowna ikona została przeniesiona do nowo zbudowanej cerkwi i umieszczona w ikonostasie, by podczas nabożeństwa umożliwić wiernym oddawanie hołdu Matce Bożej 114 . Obok murowanej cerkwi zbudowano (ze starej cerkwi) drewnianą cerkiew i w 1884 r. poświęcono. Współczesny autor folderu o Hodyszewie zaznacza ... rzecz trochę dziw- na, że nigdzie w kronikach nie zarejstrowano łask otrzymanych w Sank- tuarium, choć ciągle żywy kult trwający prawie 250 lat, liczne dawne i współczesne wota w liczbie 200 oraz wiele dowodów ludzkiej wdzięcz- ności, jak różnorodne krzyże, ordery i mnóstwo sznurów korali, dowo- dzą szczególnego działania Bożego przez Maryję w tym miejscu. Liczne laski i kule pozostawione przez chorych i kaleki, usunięto podczas przebudowy kościoła w r. 1884 115 . W 1880 r. mieszkańcy trzech wiosek – Ściony, Sieśki i Woćki – zostali przepisani z parafii brańskiej w grodzieńskiej guberni do parafii w Hodyszewie w chełmsko-warszawskiej diecezji, a administracyjnie w guberni łomżyńskiej 116 . Parafia w Hodyszewie znajdowała się w okrę- gu dekanalnym Suwałki. Decyzją władz konsystorza od 16 czerwca 1885 r. cerkiew w Hodyszewie stanowiła filię parafii brańskiej 117 . Władze konsystorza 25 lipca 1890 r. zadecydowały o przeniesieniu cerkwi w Hodyszewie do drugiego okręgu warszawskiego 118 . Zgodnie z zarządzeniem Św. Synodu z 1 lipca 1906 parafie na terenie guberni łomżyńskiej utworzyły piąty okręg warszawski, w skład którego weszła i cerkiew w Hodyszewie 119 . 113 N. Odincov, dz. cyt., s. 39. 114 Ikona preżde pomeśćalas’ na gornem meste v oltare, a v nastojaśćee vremja [1908 r.] vodrużena na samom vidnom meste v ikonostase, otkuda ona spuskaetsja dlja ćestvovanija eja verujuśćimi. N. Odincov, dz. cyt., s. 34. 115 K. Jekiełek, Hodyszewo – Sanktuarium Maryjne w diecezji Łomżyńskiej „Ja- sna Góra Podlasia”, Księża Pallotyni, Hodyszewo 1979, s. 4. 116 „Cholmsko-Varśavsko Eparchial’nyj Vestnik” (dalej w skrócie ChVEV) 1880, s. 358. 117 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. 1, s. 220. 118 ChVEV 1890, s. 269. 119 „Varśavskij Eparchial’nyj Listok” (dalej w skrócie VEL) 1906, s. 105.

171 W 1908 r. została opublikowana broszura Skazanje o Hodyśevskom prichode, prichodskom Uspienskom chrame i Hodyśevskoj ikone Pre- svjatoj Bogorodice. Autor jej, N. Odincow, podaje jednoznacznie, że ... największym skarbem cerkwi jest ikona Matki Bożej objawiona w nieznanym czasie, przebywającu tu od niepamiętnych czasów w Hodyszew- skiej cerkwi, wielce czczona przez miejscową ludność, a także ludność przybywającą z odległych miejscowości. Ikona przepięknie malowana, wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Malowana na desce, ikona częściowo uległa zniszczeniu na wskutek starości, a bardziej jeszcze przez wbijanie gwoździków dla zawieszania wot. Ikona o rozmiarach 130 x 105 cm pokryta pozłoconą ryzą. Nad głową Maryi jest korona pozłocona z sześcioma gwiazdkami. Dwie największe, dwie najmniejsze posiadają brylanty, a dwie średnie brylanty i rubiny. Nad głową Dzie- ciątka również korona pozłacana ze srebrnym w niej sercem. Ikona w zło- conej ramie z napisem „Pod Tvoju milost’ pribegajem Bogorodice Devo” 120 . Ikona dawniej umieszczona była na gornem meste , teraz znajduje się w ikonostasie, otkuda ona spuskaetsja dlja ćestvovanija eja ve- rujuśćimi 121 . W publikacji odnotowano, że do cudownej ikony Matki Bożej przybywa bardzo dużo wiernych, otrzymując ukojenie swych trosk 122 . Pielgrzymi, powracjając do rodzinnych miejscowości z hody-

120 Autor wspomnianej broszury odnotował wota ... Krome privesok, est’ eśće i drugija prinośenija iskrenno verujuśćich bogomol’cev, takovy: brilliantovyj krest s 9-ju kamuśkami, pożertvovannyj majorom zolotych husar g. Ostaśevskim (god pożertvovanija neizvesten), zolotoj medal’on s pol’skoju nadpisju, kotoraja v perevode glasit: „Ot vsjakago nesćastija i bolezni izbavi nas, Hospodi !”, drugoj zolotoj medal’on – avstrijskij ćervonec s nadpis’ju: „Franciśek II imperator Avstrijskij 1806”, dva malen’kich serebrjanych medal’ona, odin krestik zolotoj, tri serebrjanych i dva bronzovych, 14 razlićnych perstnej, dva bronzovych brasleta, korally i ożerel’ja i tri francuzskich ordena vremen Napoleona I. N. Odincov, dz. cyt., s. 34. 121 N. Odincov, dz. cyt., s. 34. 122 W jednym z periodyków przy opisie parafii i cerkwi odnotowano: ... ikona eta drevnjaja, vizntijskago pis’ma; ona poćitaemaja ne tol’ko uniatami, no i pravo- slavnymi bliżajśich prichodov Grodnenskoj guberni i daże katolikami, i v bogoro- dićnye prazdniki privlekaet k sebe massy bogomol’cev kak pravoslavnych tak i katolikov ... M. I. Gorodeckij, Pamjatniki drevnjago pravoslavja v Mazoveckom uez- de , „Istorićeskij Vestnik” S-Petersburg G. 29 (1887), s. 136, 139.

172 szewskiego sanktuarium, przynosili również ikonki Matki Bożej i świę- coną wodę z krynicy 123 . W tym że sanktuarium, oprócz wspomnianej cudownej ikony Matki Bożej, znajdowały się trzy starożytne obrazy: ikona Jezusa Chrystusa siedzącego na tronie o wymiarach 2,5 x 2,5 arszyna, ikona Mikołaja Cudotwórcy 1,6 x 1 arszyna na złotym tle i ikona Zwiastowania Naj- świętszej Panny o rozmiarach 3 x 2,5 arszyna. Wymienione obrazy malowane były w stylu bizantyńskim z napisami w języku słowiańskim. Na ikonie Zwiastowania umieszczono przywieszkę z napisem Ave Ma- ria gratia plana. Napisy słowiańskie na wszystkich ikonach prawie były zatarte. Z dawnych ofiar na uwagę zasługuje kielich z 1762 r., przekazany przez Teodora Turyna ze Starego Kornina. Wota miały postacie serc, rąk, nóg, tabliczki, krzyża wysadzanego brylantami itp. Do świątyni na- pływały ofiary w postaci wyposażenia cerkiewnego oraz datki pienięż- ne na utrzymanie i remonty cerkwi. Trzeba zaznaczyć, że przy cerkwi w Hodyszewie istniało bractwo założone w 1790 r. Przetrwało ono do 1874 r. i ponownie zostało wznowione w 1881 r. pod nazwą Blagoćesti- vye Chraniteli Prećudnogo Obraza Presvjatoj Devy Marii. W 1908 r. do bractwa należało 353 osób z 58 miejscowości w okolicach Białegosto- ku, Bielska, Brańska i Grodziska 124 .

123 Kult Hodyszewskiej Ikony Matki Bożej był bardzo rozpowszechniony na Podlasiu. Jej kopie znajdowały się w wielu cerkwiach. W Siemiatyczach w latach 70. XX wieku przed Hodyszewską Ikoną Matki Bożej były odprawiane molebny . Także w Koźlikach, filialnej cerkwi parafii klejnickiej, znajdowała się ikona z 1854 r., malowana na płótnie, o wymiarach 75 x 65 cm, w 1992 r. skradziona; Zob. Foto. Katalog ikon skradzionych z cerkwi w Koźlikach, „Spotkania z Zabytkami” 1993, nr 8, s. 26-28. 124 Z miejscowości: Abramiki – 2 osoby, Augustowo – 23, Baciuty – 7, Bielsk – 8, Brańsk – 2, Bujnowo – 13, Chojewo – 15, Chraboły – 5, Czarna Średnia – 1, Czarna Wielka – 33, Deniski – 3, Drochlin – 3, Husaki – 1, Kaniuki – 2, Knorydy – 1, Korycin – 3, Kotły – 3, Kozłowo – 4, Kożyno – 2, Krupniki – 1, Lewki – 2, Łubin – 4, Łyse – 1, Makarki – 2, Malesze – 13, Mierzynówka – 3, Mochnate – 2, Mokre – 6, Nikołajewo (?) – 5, Ogrodniki – 1, Orzechowicze – 8, Parcewo – 27, Pawły – 1, Pełchy – 1, Pilipki – 3, Plutycze – 9, Radziszewo Stare – 2, Rajsk – 6, Siemiony – 3, Sieśki – 15, Sobiatyn – 1, Spiczki – 7, Stryki – 11, Szastały – 13, Szczyty – 3, Szpaki – 7, Świrydy – 14, Widowo – 7, Zanie – 10, Zbucz – 1, Żurobice – 2. N. Odincov, dz. cyt., s. 43-48.

173 Według Klirovoj Vedomo- sti z 1913 r. we wsi Hodysze- wo mieszkało 41 wyznawców prawosławia, w Piętkowie – 6, Jośkach 4 i Jakowientach 5 osób, co wraz z mieszkańcami trzech wsi przyłączonych z grodzieńskiej guberni (Ścio- ny, Sieśki i Woćki) dawało 401 parafian. Parafia miała 27 dzie- sięcin ziemi cerkiewnej, w tym: siedziby z cerkwią 3 dziesięciny, ornej 10 dziesię- cin, sianokosu 3 dziesięciny i nieużytków 11 dziesięcin. W czasie I wojny świato- Hodyszewska Ikona Matki Bożej. wej ikona Matki Bożej została Stan obecny wywieziona w głąb Rosji. Po odzyskaniu niepodległości zaczęto czynić starania o zwrot cudownej ikony. W 1926 r. ikona wróciła do kraju i została umieszczona w soborze św. Marii Magdaleny w Warszawie. Na interwencję prezydenta Mo- ścickiego w 1928 r. powróciła do katolickiej już świątyni w Hodyszewie. W Archiwum Państwowym w Białymstoku zachowało się sprawoz- danie tygodniowe Urzędu Wojewódzkiego nr 22 z dn. 2 czerwca 1928 r ., które informowało: ... o braz ten wywieziony był z Hodyszewa do Rosji w roku 1915 przed nadejściem wojsk niemieckich, zwrócony zaś został parafii hodyszewskiej dzięki poparciu Pana Prezydenta Rzeczpospoli- tej. Pan Prezydent polecił odzyskany obraz oprawić w ramy i przekazał go delegatom ks. biskupa łomżyńskiego 125 ... W broszurce „Hodyszewo” z 1928 r. napisano: Dowodem cudowności Obrazu są liczne wota, któ- rych zachowało się 136, pokryły one cały prawie Obraz i wymownie świadczą, jak szczodrą ręką Maria obsypywała łaskami tych, którzy pod Jej obronę się uciekali. Najstarsze wota pochodzą z XVIII wieku. Wielka ilość wotów z wyobrażeniem rąk, nóg, oczu i serc przemawia za tem, że 125 G. Sosna, Kościół Prawosławny na Białostocczyźnie w ocenie władz II Rze- czypospolitej. Wybór dokumentów, Ryboły 1991, nr 4, s. 11.

174 do stóp Maryi Hodyszewskiej ściągali chorzy z różnorakiemi dolegle- wościami, tu odzyskiwali zdrowie i jako świadectwo swego uzdrowienia zawieszali wota 126 . W 1928 r. prace konserwatorskie ikony zlecono profesorowi Rut- kowskiemu, który w swojej pracowni odrestaurował też obrazy Matki Boskiej Częstochowskiej, Ostrobramskiej i Kodeńskiej 127 . Podczas konserwacji ikona uległa znacznemu przemalowaniu. Niektórzy badacze sugerują, że Hodyszewska Ikona Matki Bożej jest kopią Supraskiej Hodegetrii 128 . Można definitywnie stwierdzić, że pierwowzorem Supraskiej Ikony jest Ikona Smoleńska, zatem cudowna Ho- dyszewska Ikona Matki Bożej być może jest Jej kopią, co trudno teraz stwierdzić, gdyż została przemalowana. Jak twierdzi ks. Jemielity, brak również dowodów pozwalających zaliczyć do jej pierwowzorów Czę- stochowską Ikonę Matki Bożej 129 . Po I wojnie światowej dotychczasowa parafia prawosławna w Ho- dyszewie została zlikwidowana, a cerkiew rewindykowano. Nowy ko- ściół zbudowano w 1949 r., z materiałów pochodzących z rozebranej cerkwi wzniesiono dom pielgrzyma i plebanię. Wtedy to ostatecznie zlikwidowano ślady prawosławnej parafii. Pamięć o ikonie wśród wyznawców obrządku wschodniego zacho- wała się do czasów współczesnych i w drugi dzień Św. Trójcy odpra- 126 A. Roszkowski, Hodyszewo. Opis historyczny parafii, kościoła i cudownego obrazu NMP, wyd. II, Łomża 1928, s. 22-23. 127 W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne. Łomża 1973, s. 18, 27. 128 Prawdopodobne jest, że do nowego ikonostasu w Supraślu (XVII w.) została namalowana kopia cudownej Częstochowskiej Ikony Matki Bożej, która z kolei posłużyła za pierwowzór wersji czwartej – Ikony Hodyszewskiej i piątej – wykonanej przez Włodzimierza Wasilewicza do sztandaru dla kościoła parafialnego w Su- praślu. W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 63. 129 Należy zaznaczyć, że Hodyszewska Ikona Matki Bożej, wbrew różnym przy- puszczeniom, jest sama w sobie pierwowzorem. Jak podaje autor monografii „Ho- dyszewo”, ... na początku XVII stulecia synody polskie zajęły się sprawą ustalenia typu Madonny w Polsce. Wskazywały one malarzom jako wzór obowiązujący Ob- raz z Jasnej Góry. Wpływy biznatyjskie, wschodnie, tak powszechne w epoce pierwszych Jagiellonów w zakresie przedstawień Maryi, były żywe jeszcze w XVI i XVII w.; nawet wóczas, gdy malarze nie starali się naśladować typu jasnogórskiego. Przykładem tych nurtów jest właśnie Obraz Matki Boskiej Hodyszewskiej z XVII wieku. W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne , Łomża 1973, s. 18, 27.

175 wiane są molebny przed kopią Hodyszewskiej Ikony Matki Bożej. Tak było m. in. w latach 70. w siemiatyckiej cerkwi (por. przypis 123). Katalog Zabytków Sztuki tak charakteryzuje ikonę: Obraz Matki Bo- żej z Dzieciątkiem, tzw. Matki Bożej Hodyszewskiej z wieku XVII w otoczeniu tabliczek wotywnych z blachy srebrnej XVII–XIX wieku 130 . W 1976 r. opiekę nad sanktuarium przejęli księża pallotyni, a 31 sierpnia 1980 r. dokonano koronacji obrazu Matki Bożej 131 . W leksykonie „Miejsca święte Rzeczypospolitej” ikonę opisano następująco: Obraz Matki Bożej został namalowany przez nieznanego artystę, prawdopodobnie w XVII w. Przedstawiona jest na nim Madonna z Dzieciątkiem na lewym ręku. Jezus pod lewym ramieniem trzyma księgę, prawą zaś dłoń ma podniesioną w geście błogosławieństwa. Cały obraz cechuje wiele elementów charakterystycznych dla wschodnich ikon 132 .

130 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Bielsk Podlaski, oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, r. 1964, nr inw. 247. 131 W publikacji wydanej przed koronacją obrazu czytamy: ... magnesem przy- ciągającym do Hodyszewa liczne rzesze pielgrzymów, także z sąsiednich diecezji białostockiej i drohiczyńskiej, jest cudowny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem w głów- nym ołtarzu kościoła parafialnego oraz stojąca w odległości około 800 m od ko- ścioła drewniana kaplica, zwana powszechnie Krynicą. W kaplicy tej znajduje się źródełko upamiętniające – według pobożnej legendy – miejsce zjawienia się Matki Bożej przed 250 laty. Podążają tu pielgrzymi, prosząc Matkę Bożą Hodyszewską o zdrowie. Według powszechnej i żywej wiary miejscowej ludności woda ze źródeł- ka leczy skutecznie choroby przewodu pokarmowego ... Punktem centralnym dla pobożności pielgrzymów jest jednak sam obraz umieszczony w głównym ołtarzu kościoła parafialnego. Przedstawia Madonnę z Dzieciątkiem ... wymiary 105 x 130 cm. Pochodzi z XVII w. K. Jekiełek, Hodyszewo – sanktuarium Maryjne w diecezji łomżyńskiej „Jasna Góra Podlasia”, Pallotinum 1979, s. 3-4. 132 Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, „Znak”, Kraków 1998, nr 60, s. 94.

176 JACZNO – Ikona Matki Bożej

Jerzy Wiśniewski pierwszą wiadomość o cerkwi w Jacznie odnosi do początków XVI w. W publikacji jego kilkakrotnie powtarza się, że ... przy drodze z Nowego Dworu do Goniądza w jej pobliżu były Grzebie- nie i Jaczno z cerkwią. W czasie pomiary włócznej za panowania królo- wej Bony wymieniono Jaczno z cerkwią (1540 r. wspomniany pop zasi- drański) 133 . Jest też skarga proboszcza cerkwi w Jacznie z 1732 r. (roz- bój dokonany na plebani przez Antoniego i Jana Skirmontów) 134 . W 1846 r. została wybudowana następna drewniana cerkiew św. Pro- roka Eliasza. Według Kroniki cerkwi w Jacznie było to przeniesienie cerkwi z Wielkiego Stawu do Jaczna. Według tradycji cerkiew w Wiel- kim Stawie była pobudowana w tym czasie co cerkiew na Kołoży w Grodnie. Zachował się przekaz odnoszący się do budowy cerkwi, która miała stanąć pomiędzy wsią Jaczno a wsią Grzebienie. Zgromadzony na nią materiał, kamień i żwir, zachował się do dnia dzisiejszego. Zaprzęg z cu- downą ikoną Matki Bożej zatrzymał się jednak w innym miejscu i nie mógł ruszyć dalej. Wierni uznali, że to Matka Boża sama wybrała miejsce na budowę świątyni. Autor Archeologićeskoj karty Grodnenskoj guberni, Pokrowski, zamieścił taką notatkę: w cerkwi w Jacznie jest cudowna ikona Bohomateri, opisanie Jej wydano w Wilnie w 1854 r. 135

133 J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny , „Acta Baltico-Sla- vica”, t. 11 (1977), s. 38. 134 Akty,Vilenskie t. 7, s. 516. 135 F.V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, s. 54.

177 Opisano tam cudowne uzdrowienia przed Jaczniań- ską Ikoną Matki Bożej. O samej ikonie więcej wiadomości zamieszcza Grodnenskij Kalendar: W tej cerkwi znajduje się ikona MB uznawana za cu- downą, w średniowiecznej złoconej drewnianej ramie, umieszczona w kiocie na lewym klirosie. Wymiary ikony: długość 1 arszyn i 5 wierszków a szerokość 1 arszyn i 5 wierszków, grubość 1 wierszok. Wizerunek Mat- ki Bożej w stylu biznatyj- Jaczniańska Ikona Matki Bożej, skim, malowany na grubej spalona podczas pożaru cerkwi desce w 1624 r. w mieście Lipsku. Matka Boża na ikonie w młodym wieku, emanuje z niej dobroć i pokora. Ikona w typie Hodigitrii na lewej ręce trzyma Dzieciątko, a pra- wą ręką wskazuje Pana Jezusa. Twarz Bogomłodzieńca wyglądem przypomina dorosłego młodzieńca – włosy gładkie koloru oliwkowego, lewą ręką trzyma rulon, a prawą ręką wskazuje Bogorodzicę. Matka Boża ubrana w zieloną suknię ze złotym obramowaniem, płaszcz w wiśnio- wym kolorze. Pan Jezus ubrany w szarą sukienkę a płaszcz w kolorze ugrowym. Wokół głów pozłocone drewniane nimby 136 . W Pravoslavnom Kalendare zamieszczono wiadomość, że ... v naśoe vremja kopija blagodatnoj ikony Krasnostockoj Bożiej Materi nachoditsja v Svjato-Il’inskom chrame sela Jaćna, Sokol’skogo uezda; ikona sija ves’ma poćitaetsja verujuśimi. Bożija Mater’ izobrażena na ikone v korone; na levoj ruke Ona derżit Bożestvennogo Mladenca także v korone. Spasitel’ Svoej desnicej blagoslovljaet 137 .

136 Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 129-130. 137 Pravoslavnyj Kalendar na 1960 g. , Warszawa 1959, s. 69.

178 Przed ikoną wierni wznosili modlitwy, molebny, akatysty, otrzymu- jąc ukojenie w swoich bólach i troskach. Jako dowód służyć może zachowana do dnia dzisiejszego pieśń – hymn do ikony Matki Bożej, śpie- wany w cerkwi:

O Presvjataja Devo Mati Prosim ot bed nas sochranjaj svjatoj ikonoj v Jaćnanskom chrame Milost’ svoju nam posylaj

Pripev: Radujsja Mati Bożyja Radujsja Radujsja Carica Radujsja naśa Pomośnica i Zastupnica

Ty naśa pomość i zaśćyta Vzirajem my na obraz Tvoj O grechach naśych ostavlen’e My plaćem gorko pred Toboj

My nedostojny Tebe prosim V skorbi nas suśćich ne ostavljaja Spasaj Prichod naś ot vrażej kazni I omoforom svoim pokryvaj

W białostockim Biurze Badań i Dokumentacji Zabytków znajduje się opis ikonostasu oraz fotografie Jaczniańskiej Ikony Matki Bożej. Wiek ikony określono na XVII w. i szczegółowo opisano: Półpostać Matki Bożej z Dzieciątkiem siedzącym na lewej ręce. Ubrana jest w zie- loną suknię i cynobrowy płaszcz z żółtym obramowaniem. Jezus Chry- stus ubrany w szarą sukienkę i ugrowy płaszcz, prawą dłonią błogosła- wi a w lewej trzyma zwój. Tło płaskorzeźbione w desce pomalowane na kolor żółty. Rama drewniana profilowana złocona . Wymiary 94 x 78 cm. Styl – w typie ikony ruskiej 138 . Niestety w 1986 r. cerkiew doszczętnie spłonęła. Pastwą pożaru pa-

138 BBiDZ Białystok 1984, nr 3195, foto.

179 Cerkiew, która spłonęła w 1991 r. dła między innymi ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodząca z XVII wieku 139. Jak podawała prasa, w najbliższym czasie miała być podana konserwacji. Bezpowrotnemu zniszczeniu uległy XIX -wieczne księgi liturgiczne, bogato zdobione i oprawione, a także inne ikony, m. in.: Matki Bożej Niećajennaja Radosti, św. Patelejmona i wiele innych utensylii. Po pożarze miejscowa ludność przystąpiła do odbudowy cerkwi. Na miejscu spalonej drewnianej postanowiono wznieść murowaną. Nowo zbudowana cerkiew została poświęcona 2 sierpnia 1993 r. w dzień św. Proroka Eliasza . Jedna z parafianek, Zofia Biełomyzy, przy wsparciu finansowym rodziny, ufundowała wierną kopię Jaczniańskiej Ikony Matki Bożej. Wykonawcą był artysta malarz Mieczysław Brzozowski z Białe- gostoku. Zawieszona została ona w cerkwi w bocznym kiotie , gdzie i przed pożarem się znajdowała 140 . Należy żywić nadzieję, że Matka Boża i w tym wieku roztoczy pieczę nad wiernymi parafii prawosławnej w Jacznie.

139 ... Kopia przechowywanej dawniej przed pożarem w parafialnej cerkwi pra- wosławnej w Jacznie ... J. Maroszek, Rewelacyjne odkrycie. Oryginalny obraz Mat- ki Boskiej Różanostockiej z 1652 roku znajduje się w Połocku. „Gazeta w Białym- stoku” 1995, nr 261, s. 4, il. 140 J. Nachiło, Gojenie ran , „ Kurier Poranny” 1994, nr 5, s. 12, il.

180 KLESZCZELE – Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy

Legenda głosi, że w XV w. Kleszczele nawiedził kataklizm, pochła- niając cerkwie i domy mieszkalne. Z tej katastrofy ocalała tylko ikona św. Mikołaja. Tak głosi ustna tradycja, przekazywana z pokolenia na pokolenie. Pierwsza drukowana wzmianka o cerkwi św. Mikołaja pochodzi z 1560 r., z czasu pomiary włócznej i placowej w Kleszczelach 141 . Po wschodniej stronie rynku stała cerkiew św. Mikołaja, a duchownym był o. Hawryło. W tej cerkwi znajdowała się ikona św. Mikołaja, pocho- dząca z początku XVI w. Na początku XVII w., mimo oficjalnej delegalizacji Kościoła prawo- sławnego, nie zmieniły się w Kleszczelach stosunki wyznaniowe. Do- piero w 1632 r. przy pomocy strosty odebrano prawosławnym cerkiew św. Mikołaja, przekazując ją unitom. Kupcy kleszczelowscy „wiary greckiej” na wzór bractwa wileńskiego założyli własne bractwo św. Mikoła- ja. W obronie cerkwi złożyli petycję do króla Władysława IV. 14 marca 1633 r. monarcha polecił oddać świątynię prawowitym właścicielom. Bractwo nie cieszyło się długo swoją cerkwią, 29 sierpnia 1633 r. unici ponownie ją zawłaszczyli. Król wyznaczył komisję do zbadania sprawy na miejscu. Decyzja komisji była korzystna dla prawosławnych. Przez piętnaście jeszcze lat bractwo i cerkiew św. Mikołaja pozostawały w „wierze greckiej” 142 . Bractwo rozwijało działalność oświatową i charytatywną – prowa-

141 J. Zieleniewski, Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560, „Studia Podlaskie” 1991, t. 3, s. 208. 142 A. Mironowicz, Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy , „Białostocczyzna” 1990, nr 1/17), s. 6.

181 dziło szkołę oraz szpital dla ubogich. Patronem bractwa był św. Miko- łaj 143 , a ikonę Jego nosili członkowie bractwa podczas procesji. Przed ikoną odprawiano molebny, akatysty w intencji bractwa. Wkrótce stała się jego symbolem 144 . W 1648 r., po śmierci króla, zmieniła się sytuacja polityczna w kraju. Z braku możliwości odzyskania cerkwi, członkowie bractwa zmuszeni byli przyjąć unię. Sprawą ważniejszą dla jego członków było posiadanie własnej cerkwi, szkoły i szpitala, aniżeli pozostawanie w „wierze greckiej” bez świątyni i duchownych. Bractwo zachowało dawną tradycję życia religijnego, było fundatorem w 1709 r. budowy dzwonnicy przy cerkwi św. Mikołaja. Dzwonnica ta przetrwała do naszych czasów, za- adaptowana na cerkiew pod tym samym wezwaniem. Wizyta cerkwi brackiej św. Mikołaja z 1727 r. potwierdza dobry stan świątyni, bogactwo jej wystroju i dobre wyposażenie w utensylia. Był to efekt patronatu bractwa św. Mikołaja nad swą cerkwią. Patronat ten nie został przerwany nawet po zmianie charakteru wyznaniowego świą- tyni, albowiem samodzielność organizacyjna bractwa została zachowana. Można przypuszczać, że wizytator z wymienionych powodów nie wymienił ikony św. Mikołaja. Natomiast wymienia, iż ... Ksiądz Bazyli Kirsnowski ma służebnika dyzunitskiego [prawosławnego] zażywał ... służebnik dizunitski iako niepotrzebny kassuiemy ... oraz wymienia wota ... 17 serduszka srebrne pozłociste, Ręka z palcami iedna spora, tabliczek wielkich y małych osim 145 ... Były to wota ofiarowane cudownej

143 Święty Mikołaj urodził się około 280 roku, był jedynym dzieckiem zamoż- nych rodziców, obywateli Patry w Licji, którzy postarali się, aby syn otrzymał chrze- ścijańskie wykształcenie od wuja, biskupa Patry. Po śmierci rodziców cały majątek rozdał biednym. Wkrótce wyświęcono go na biskupa Myry. Przed wyborem Miko- łaj doznał wizji, w której Chrystus wręczył mu księgę Ewangelii, a Matka Boża założyła na ramiona omophorion. Św. Mikołaj był jednym z uczestników Pierwsze- go Soboru Powszechnego w Nicei 325 r. Już za życia był uznawany za świętego ... podobno jego twarz jaśniała niekiedy niczym słońce. Zmarł 6 grudnia 343 r. i został pochowany w katedrze w Myrze. W XI wieku relikwie jego przeniesiono do Bari we Włoszech, gdzie pozostają do dzisiaj. J. Forest, Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz 1999, s. 182. 144 Porównaj: A. Markević, Drevnjaja ikona śv. Nikolaja v Breste, LEV 1885, nr 16/17, s. 172. 145 Wizyty dekanatu bielskiego 1727, APwL ChKG-K sygn.780, k. 377-380.

182 ikonie, o czym świadczy opis konserwatorski z 1984 r. ... Na powierzchnię malowidła nabi- te blaszane elementy (korona, aureola, księga św. Mikołaja, 4 gwiazdki, 2 wota-serca). Lico ikony oczyszczono po- wierzchniowo, zdejmując na- bite elementy metalowe, takie jak aureolę świętego, wota 146 . We wspomnianej wizycie wizytator odnotował, że żertow- nik roznemi obrazami sine or- dyna zagaiony, których iest in numero szesc moskiewskich. Do tych obrazów zalicza rów- nież ikonę św. Mikołaja. Z chwilą powrotu parafii kleszczelowskiej do Kościoła Ikona Św. Mikołaja Cudotwórcy prawosławnego w 1839 r. okazało się, że bracka ikona św. Mikołaja wymaga konserwacji, której dokonano w 1859 r., o czym świadczy napis na odwrocie ikony: Ikona vozobnovlena w 1859 godu Pry bytnosci Protoiereja Onufrija Gogolewskogo i cerkovnogo starosty Jakova Arti- szevicza Wozobnovił Koricz Michnovicz 147 . W czasie konserwacji ikonę częściowo zamalowano, o czym świad- czy opis konserwatorski ... Przemalowania pochodzą prawdopodobnie z XIX w. Przemalowania nie zmieniające pierwotnej kompozycji ikony, układu poszczególnych scen. Ikona pozostawała w cerkwi św. Mikołaja do 1915 r., kiedy to została wyniesiona z płonącej świątyni. Po pożarze uratowana ikona została

146 Dokumentacja konserwatorska prac wykonanych przy obrazie „Św. Mikołaj Cudotwórca” z cerkwi w Kleszczel[ach], wykonana na zlecenie WKZ Białystok, nr zlec. 51/82, oprac. Małgorzata Drankowska, Warszawa 1984, mnps. 147 Dokumentacja konserwatorska prac wykonanych przy obrazie „Św. Mikołaj Cudotwórca” z cerkwi w Kleszczel[ach], wykonana na zlecenie WKZ Białystok, nr zlec. 51/82, oprac. Małgorzata Drankowska, Warszawa 1984, mnps.

183 umieszczona w parafialnej cerkwi Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, zbudowanej w 1877 r. Przetrwała tam dwie wojny światowe, choć podczas bombardowania w 1944 r. uległa częściowo zniszczeniu. W latach 1983-84 została poddana gruntownej konserwacji, odzy- skując pierwotny wygląd. Prace konserwatorskie ujawniły wartość reli- gijną, kulturową i historyczną obiektu. Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy została napisana przez nieznanego malarza pochodzenia ruskiego na trzech deskach połączonych dwiema poprzecznymi listwami, o wymiarach 96 x 70 x 3 cm. Na malowidle temperowym na zaprawie kredowo- klejowej w późniejszym okresie przytwierdzono elementy metalowe: koronę, aureolę, gwiazdy i wota. Sama ikona być może pochodzi z I poł. XVI w. 148 Ikona przedstawia św. Mikołaja w ujęciu całopostaciowym, frontalnym. W górnych narożnikach medaliony św. Jana Ewangelisty, Matki Bożej na czerwonym tle. Opis konserwatorski: Św. Mikołaj w uroczystym stroju biskupim zło- żonym z niebieskiego stichara i feliomona z czarno-białym geometrycznym ornamentem – motyw białych krzyży na czarnym tle. Spod feliomona zwisa żółty epitrachilion, z lewej strony wystaje żółta palica. Na wierzchu omorfion z czarnymi krzyżami na białym tle. Głowa biskupa w zło- tym nimbie, okolona krótką, siwą brodą. Prawa ręka wyciągnięta w bok w geście błogosławieństwa, a w lewej dłoni księga o jasnożółtawej okład- ce i czerwona chusta 149 . Na obwodzie ikony sceny z życia świętego, przedstawione w dwunastu scenach: Narodziny Świętego, chrzest, uzdrowienie sparaliżowanej ręki kobiety, wyświęcenie na diakona, wyświęcenie na biskupa, zjawienie się przed uwięzionymi książętami – Nepocjanem, Ursusem i Apilio- nem, ukazanie się cesarzowi Konstantynowi we śnie, przeszkadzanie w egzekucji jednego z trzech niewinnych żołnierzy, uratowanie tonące- go chłopca, uratowanie statku podczas burzy, pogrzeb Świętego w marmurowym grobowcu, przeniesienie zwłok. Sceny z życia świętego przedstawione są na srebrnym tle, na którym znajdują się mało czytelne ruskie napisy. Kolejność scen nie odpowiada chronologii zdarzeń z życia św. Mi-

148 L. Stalończyk, Prace konserwatorskie w woj. białostockim w latach 1980- 1985 , „Ochrona Zabytków” 1996, nr 1, s. 97. 149 L. Stalończyk, dz. cyt.; Por. Liki Russkoj Ikony. Katalog vystavki. Izd. Avan- gard 1995, s. 99-101, il.

184 kołaja. Rama ikony srebrna z jasnoczerwonym obrzeżem, nieco wysta- jąca przed lico malowidła. Kult św. Mikołaja jest bardzo rozpowszechniony w Cerkwi prawo- sławnej. Jest on patronem wielu cerkwi i monasterów 150 , a imię Mikołaj jest często nadawane podczas św. chrztu. Św. Mikołaj uznawany jest za obrońcę ortodoksji, wzorowego duszpasterza, ostoję biednych i bezbron- nych, opiekuna dzieci. Jest patronem żeglarzy, więźniów i sierot. Żad- nego innego świętego, z wyjątkiem Matki Bożej, nie przedstawia się tak często na ikonach, jak właśnie jego. Wypełniwszy Ewangelię Chrystusa ... objawiłeś się w prawdzie jako najświętszy pasterz świata, śpiewa Kościół prawosławny w jego święto, szóstego grudnia 151 . Wierni poświęcili św. Mikołajowi wiele pieśni. Oto fragment jednej z nich: Prośu tebja ugodnik Bożij Svjatoj velikij Nikolaj V żitejskom more utopaju Mne ruku pomośći podaj K Tvoej ikone pripadaju Menja ugodniće spasi Tebja na pomość’ prizyvaju Molitvu k Bogu voznesi Vragi povsjudu okrużajut Mne pregrażdajut vse na puti Mojej pogibeli żelajut Ćtob mne v blażenstvo ne vojti Ty vsem pomośćniće velikij Dlja vsech javljaetsja rodnoj, Prośu tebja ugodnik Bożij Umiloserdis’ nadomnoj

I tak jak przed wiekami, należy żywić nadzieję, że wstawiennictwo św. Mikołaja za pośrednictwem ikony będzie promieniować i na dalsze dzieje Kleszczel i mieszkańców miasta. 150 Dla przykładu, znamienity monaster św. Mikołaja w Bielsku istniał już w XV wieku i przetrwał w błahoczesti przez cały okres unicki na tych terenach. 151 J. Forest, Modlitwa z ikonami, Bydgoszcz 1999, s. 181.

185 KOŻANY – Włodzimierska Ikona Matki Bożej

W XV-XVI w. z biegiem Narwi wznoszono cerkwie 152 . W źródłach zachowały się wzmianki o cerkwiach w Ciełuszkach (Święcicielach), Kaniukach, Rybołach (Antonowiczach), Wojszkach, Zawykach, Surażu i innych miejscowościach. Kożany, położone pomiędzy Wojszkami a Su- rażem, były zamieszkałe przez ludność ruską. Najstarszy zachowany dokument pochodzi dopiero z 1621 r. i dotyczy fundacji dla cerkwi, danej przez Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego. Fundator uposażył duchownego w 3/4 włóki gruntu wolnych od opłat oprócz łąki i pastwisk wokół cerkwi i tych ziem, które nadane zostały przez jego przodków. Z tego nadania wynika, że cerkiew istniała o wiele wcześniej, a przodkowie obdarowali parafię gruntami. Powyż- sza fundacja została zarejstrowana w sądzie grodzkim w Surażu dnia 20.09.1621 r. posle prazdnika Poseśćenija Preslavnejśej Devy Marii. Święto Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( Preczystej) uroczyście jest obchodzone, jako parafialne, po dzień obecny. Kult Matki Bożej z dawien dawna był tu kontynuowany. Interesująca 152 W pobliżu wsi Zajączki, w okolicy Kożan, zachował się kolisty nasyp o śred- nicy około 35 m, wzniesiony ponad poziom otaczający łąki o 1-1,25 m. A. Kamiń- ski, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie. Między Biebrzą i Narwią, „Rocznik Bia- łostocki” 1963, t. 4, s. 20; Według Pokrowskiego nasyp był obsadzony dębami, a w środku znajdowała się płyta kamienna „Ołtaż Plitnja”. Można przypuszczać, że było to miejsce pogańskiego ołtarza. F. V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grod- nenskoj guberni, Vil’na 1895, s. 165; Można przypuszczać, że w dotychczasowych miejscach kultu powstawały ośrodki wiary chrześijańskiej, a objawione miejsce lub ikona były szczególnie czczone. A. Kamiński, Pogranicze polsko-rusko-jaćwieskie. Między Biebrzą i Narwią, „Rocznik Białostocki” 1963, t. 4, s. 20-21.

186 ikona Matki Bożej jest już odnotowana w wizycie cerkwi z 1773 r. ... ołtarz drugi bokowy z obrazem Nayswiętszey Panny Koron srebrnych 2 pozłocistych Tabliczka srebrna 1, Koralow sznurkow 3, Bisiorkow mnieyszych 3 większych sznurkow 5, zauszniczek bisiorowych para. Wymie- nione wota zostały złożone za doznane łaski Matki Bożej. Obraz Matki Bożej Miłosierdzie ( Umilenije) był przedmiotem szcze- gólnego kultu w kożańskiej cerkwi. Do ikon typu Umilenije należy również Włodzimierska Ikona Matki Bożej 153 . Według tradycji przedsta- 153 Według tradycji Cerkwi prawosławnej, ikonę Matki Bożej jeszcze za życia Najświętszej Bogorodzicy namalował św. ap. Łukasz na desce od stołu, przy którym Święta Rodzina spożywała posiłki. W V wieku na Boże Narodzenie ikonę z Jerozo- limy przeniesiono do Konstantynopola, a na początku XII wieku znalazła się w Ki- jowie jako dar patriarchy Konstantynopola Chryzobergena dla księcia kijowskiego Jurija Dołgorukiego. Najpierw ikona znajdowała się w Wyszogrodzie, później w cudowny sposób za miejsce przebywania obrała Włodzimierz. W 1160 r. książę An- drzej, syn Jurija Dołgorukiego, wybudował wspaniałą świątynię dla cudownej ikony. W 1164 r. książę Andrzej, zwany Bogolubskim, zabrał ikonę ze sobą na wyprawę wojenną i odniósł zwycięstwo. W 1185 r. sobór we Włodzimierzu spłonął, jednak ikona Matki Bożej nie uległa zniszczeniu. W czasie najazdu mongolsko-tatarskiego ikonę ogołocono z kosztownego okładu-ryzy , ale ikona nie została naruszona. Włodzi- mierska Matka Boża w cudowny sposób trzykrotnie obroniła ziemię rosyjską: w 1395 roku ocaliła Moskwę od najazdu w czasie bitwy na Kulikowym Polu, w 1480 r. od najazdu Ordy tatarskiej oraz w 1521 r. od najazdu Tatarów Krymskich. Ikona Wło- dzimierska przez kilka stuleci znajdowała się w soborze Uspieńskim na Kremlu. Była ona obecna podczas wielu ważnych wydarzeń w historii Rusi i Rosji. Przed nią namaszczano i koronowano książąt i carów, wybierano nowych patriarchów, gorli- wie modlono się w obliczu najazdów innowierców. Ikona ta uczestniczyła w wypra- wach wojennych, wspomagając broniące ojczyzny wojska. Tradycją było również obnoszenie tej ikony w procesji wokół granic miasta podczas najazdów obcych wojsk. W 1917 r. Włodzimierska Ikona Matki Bożej została umieszczona w moskiewskiej Galerii Tretiakowskiej. Tam przebywała do września 1996 r., kiedy przekazano ją do cerkwi św. Mikołaja na moskiewskich Tołmyczach, gdzie znajduje się do dzisiaj. (Według red. Doroty Wysockiej z „Przeglądu Prawosławnego” do dziś znajduje się w galerii, tylko w wydzielonym pomieszczeniu (cerkwi) na jej terenie wraz ze św. Trójcą Rublowa i innymi ikonami). W cerkwiach prawosławnych znajduje sie wiele kopii Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Jej święto obchodzone jest 21 maja, l3 czerwca, 23 czerwca/6 lipca i 26 sierpnia/8 września. W. Nikitin, Ikona Matki Bożej Włodzimierskiej, [w:] Kult Maryjny w Kościele rzymskokatolickim w Pol- sce i Rosyjskim Kościele prawosławnym, Warszawa 1989, s. 83-84; Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, Jaroslav 1999, s. 157-164; Ikony Matki Bożej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 199, Hajnówka 1999, s. 169.

187 wia ona moment, w którym Dzieciątko Jezus ujawnia Matce tajemnicę swej śmierci i zmartwychwstania. Na obliczu Marii maluje się wyraz bólu, miłości, a także pełnego poddania się Woli Bożej, pogłębiony poprzez silne kontrasty światła i cienia. Spojrzenie Marii nacechowane jest zdziwieniem, smutkiem i zadumą. Syn jest przytulony do Matki, ona zaś otacza Syna swoją miłością i macierzystą opieką. 26 listopada 1761 r. przy cerkwi w Kożanach zostało powołane Brac- two Miłosierdzia ( Umilenija) Matki Bożej. Rejestr członków bractwa cerkwi w Kożanach przedstawia się następująco: ze wsi Złotniki – 18 osób, Kożany – 8, Czerewki – 4, Doroszki – 4, Zajączki – 10 i Pańki – 4 osoby. W 1835 r. parafia kożańska utraciła samodzielność, a wymienione miejscowości zostały dołączone do sąsiednich parafii w Rybołach i Surażu. W latach 70. XIX w. cerkiew została rozebrana i przewieziona na cmentarz w Rybołach. Do Ryboł trafiły dwie ikony patronalne: św. Jerzego i Matki Bożej oraz dzwony. Po długich zabiegach wybudować nową świątynię udało się dopiero w latach 1883-86. Na polecenie władz diecezjalnych ikona Matki Bo- żej 154 oraz dzwony zostały zwrócone prawowitemu właścicielowi, natomiast ikona św. Jerzego pozostała w cmentarnej cerkwi w Rybołach do 1965 r., tj. do chwili kradzieży jej przez nieznanych złoczyńców 155 . Kolejna wiadomość o Kożańskiej Ikonie Matki Bożej pochodzi z koń- ca XIX w. W Grodnenskom Kalendarie odnotowano: ... w tej cerkwi znajduje się wielce czczona święta ikona Matki Bożej Kożańskiej, jej wysokość 1 arszyn i 12 wierszkow, szerokość 1 arszyn i 3 wierszki na płótnie naklejonym na olchową deskę w pozłoconej ryzie. W Cerkovnoj Letopisi założonej w 1912 r. przez proboszcza Mikołaja Wiesiołowskie- go jest takowy zapis ... z prawej strony klirosa znajduje się w kiocie iko-

154 W Cerkiewnej Letopisi cerkwi w Rybołach, czytamy: ... Supustja eśće tri goda Ukazom Litovskoj Duchovnoj Konsistorii ot 13 ijunja 1896 g. predpisyvaet- sja: „Ikonu Bożiej Materi, imenuemuju „Kożanskoj”, vozvratit’ v Kożanskuju cerkov’. Ikonu że Velikomućenika Georgija i kolokola ostavit’ v Rybolovskoj cerkvi”. 15 ijunja 1896 g. prićt Surażskoj cerkvi daet raspisku v polućenii vyśeupomjanutoj ikony Bożej Materi dla Kożanskoj cerkvi. Opisanie Rybolovskogo prichoda za dvuch- soletnij period s 1751 po 1951 god po dannym archiva Rybolovskoj cerkvi, s ostavil prot. N. Krukovskij, ć. I, s. 292, rkps. 155 Zob. Ryboły – ikona Matki Bożej, s. 276.

188 na Włodzimierska Matki Bo- żej w srebrnopozłoconej ryzie, wysokość 1 arszyn i 13 wiersz- kowi szerokość 1 arszyn i 4 wierszkow. Rozmiary ikony wymienione we wspomnia- nych zapisach (drukowane i pisane) z 1899 i 1912 r. w zasadzie są zgodne, różnica 1 wierszka być może spowodo- wana była mierzeniem z ramą. Jednocześnie sama nazwa ikony Włodzimierskiej (Umileni- je) była odnotowana w wizycie z 1773 r. Autor Letopisi zaznaczył, że od 1906 r. istnieje przy cerkwi bractwo Matki Bożej. Autorka artykułu Bieżeń- stwo z ikoną 156 opisuje wyda- Kożańska Ikona Matki Bożej rzenia związane z uchodź- twem ludności prawosławnej 1915 roku do Rosji. Pisze ona między innymi ... Na początku sierpnia przed dniem św. Anny zmarł ostatni proboszcz przed wojną, o. Mikołaj Wesołowski. Parafianie, pozbawieni opieki duchowej, sami podjęli decyzję o zabezpieczeniu cerkiewnego mienia. ... głęboko wierząca rodzina Oleksiuków postanowiła zabrać ze sobą pokaźnych rozmiarów ikonę Matki Boskiej. Tak bardzo pragnęli ocalić drogi ich sercu obraz, do którego wznosili swoje prośby o ocalenie z wojennej pożogi. Nasz ojciec – wspomina najstarsza córka Eliasza Nina Andrejuk – przysiągł sobie, że nie pozostawi nigdzie ikony i święcie wie- rzył, że szczęśliwie wróci cała rodzina.Transport ikony był dużym obcią- żeniem w podróży, pokaźne rozmiary i ciężar sprawiały, że jedna osoba nie była w stanie jej unieść. W pośpiechu wykonano dużą drewnianą skrzynię, w której odpowiednio zabezpieczona spoczęła ikona Matki

156 I. Matus, Bieżeństwo z ikoną, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 10, s. 10-11.

189 Boskiej, zwana przez miejscową ludność Kożańską. Rodzina Oleksiu- ków furmanką dojechała aż do Smoleńska. Później pociągiem ruszyli w dalszą drogę, do guberni saratowskiej, do osady Diwowka. Przywie- zioną ikonę oddano na przechowanie do parafialnej cerkwi. Następnie rodzina Oleksiuków zamieszkała w budynku stróżówki cerkiewno-parafialnej szkoły. Przywieziona ikona znalazła schronienie w cerkwi w Je- katierynowce. ... ustawiono ją poniżej solei, po lewej stronie carskich wrót, w pobliżu świecznika ... W tych trudnych latach była ona bardzo droga i bliska sercu wszystkich tułaczy z parafii Kożany, stając się Opie- kunką i Pocieszycielką uchodźców. Autorka kontynuje ... Pobyt na obczyźnie pozostawił również ślad na ikonie, ... wysoka temperatura płonących świec spowodowała nieznacz- ne uszkodzenie na nadgarstku ręki, częściowo niszcząc farbę ... Los bie- żeńców stopniowo skłaniał ich do powrotu na ojczystą ziemę, a wybuch rewolucji w Rosji, który pogorszył sytuację ewakuowanej ludności, przy- spieszył decyzję. Tysiące rodzin, jeżeli nie zostały zdziesiątkowane przez tyfus, przygotowały się do powrotu. Rodzina Oleksiuków, pomimo stawianych przez nowe władze trudności, odzyskała swój cudowny skarb. Po wielkich trudach, dzięki Bogu, ikona szczęśliwie wróciła do Kożan. Parafianin Eliasz Oleksiuk, któremu trzeba zawdzięczać ocalenie świętości, zmarł w 1963 r. Życzeniem jego było, aby w ostatniej drodze towarzyszyła mu wspomniana ikona. Prośba została spełniona. W po- grzebowej procesji odprowadziła zmarłego na pobliski cmentarz bardzo bliska mu ikona 157 . W Katalogu Zabytków Sztuki czytamy: Ikona Matki Boskiej z Dzie- ciątkiem w typie Hodegetrii przemalowana, w sukience o charkterze rokokowym 1843 r. 158 . Decyzją Wojewódzkiego Oddziału Państwowej Służ- by Ochrony Zabytków w Białymstoku z 8 listopada 1996 r. została zarejstrowana jako zabytkowa, pochodząca z I połowy XVII wieku. Opi- sano ją tak: ... Matka Boża przytrzymująca na swym lewym ramieniu małego Jezusa. Prawa dłoń Matki Bożej na wysokości kolan Jezusa. Jezus dwoma palcami prawej, ręki wskazuje na Matkę. W jego prawej

157 I. Matus, dz. cyt. 158 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, pow. Białystok, nr inw. 246. R. 1962, oprac. A. Troja i E. Żytko, mnps; Por. Liki Russkoj Ikony. Katolog Vystavki. Izd. Avangard 1995, s. 79, il.

190 dłoni księga. Matka Boża 3/4 zwrócono w prawą stronę. Chrystus ukazany frontalnie. Karnacje postaci w kolorze ciemno-ugrowym z dodatkiem brązu, różu w partii policzka. Włosy Jezusa krótkie falujące ciemnobrązowe z dodatkiem barwy ugrowej. Napisy w al- fabecie cerkiewnosłowiańskim w górnych narożach obrazu MATER THEN na wysokości głowy Jezusa: JEZUS CHRY- STUS. Ikona Matki Bożej pokryta jest metalową ryzą, w niej otwory na twarze i dłonie oraz stopy Jezusa. Ryza srebrnozło- ta, wykonana prawdopodobnie w XIX wieku, kiot zrobiony Kapliczka-źródelko obok cerkwi już w XX wieku. Obecnie cu- parafialnej w Kożanach. Stan z lat 80. downa ikona znajduje się w cerkwi po prawej stronie, przed solejej, z pozłacaną ryzą i w pozłaca- nych ramach. Jednym z uroczystych świąt i jednocześnie patronalnym cerkwi ko- żańskiej jest dzień Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( Preczysta), co dobitnie wskazuje na wiekowość cerkwi w Kożanach i uwielbienie Matki Bożej w Jej szczególnie czczonej ikonie na przeciągu dziejów.

191 KRYNKI – Ikona Matki Bożej

Osadnicy zasiedlający Puszczę Grodzieńską skupiali się przy głów- nych drogach, zapewniających utrzymanie stałej łączności między Wil- nem i Krakowem. Przy drodze z Grodna do Brześcia, wiodącej przez Białowieżę i Kamieniec, dla potrzeb władcy i jego otoczenia wzniesiono dwór Krynki już w 1429 r. 159 Jan Długosz w swojej Kronice pod datą 1434 r. zamieścił informację, że król Władysław ... zjechał do Krynek, przybył tam na jego powitanie Wielki Xiąże Zygmunt ... przyjął go z największą czcią i pokorą 160 . Parafia prawosławna w Krynkach powstała na początku XVI w., we- dług Kroniki Cerkiewnej w 1505 r. Z 1522 r. zachował się akt fundacji kościoła, dokonanej przez Jerzego Radziwiłła (dostaje dzierżawę w 1518 roku od króla Zygmunta Starego). Na uwagę zasługuje w nim zapis ... iż mieszkańcy świeżo założonego miasta Krynki i niektórzy inni poddani Nasi świeżo nawróceni do Prawdziwej Wiary, przebywający w granicach parafii kościoła ... słuchać słowa Bożego, które bardzo u sobie nowowróconych do wiary, chcąc przyczynić się do ich wygody i do zbawienia ich dusz 161 ... Nawróceni to chrześcijanie prawosławni. Z aktu fundacji wynika, że cerkiew w Krynkach już wtedy istniała. Natomiast katolicy należeli do parafii w Odelsku. Jurydyka cerkwi była duża, posiadała 78 morgów

159 J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny ..., „Acta Baltico- Slavica” 1977, t. 11, s. 27. 160 T. Bielski, Krynki i okolice, Poznań 1972, s. 20, mnps . 161 T. Bielski, Krynki i okolice, Poznań 1972, s. 22, mnps .

192 ziemi oraz 4 place w mieście. Plebania spaliła się w 1774 r. i wtedy wy- znaczono nową posesję na wzniesienie budynków gospodarczych 162 . W Kronice Cerkiewnej, zachowanej do naszych czasów, pod rokiem 1880 jest taka notatka: po predaniju mestnost’ na kotoroj byla postroena pervaja cerkov’ i nyne nachoditsja niekogda byla porostaja lesom. Pro- izżaja siju mestnostiju koroleva Bona prinużdena byla ostanovitsja po slućaju zagrjażago eja ekipaża v topkoj luże u podnożija vosvyśennosti, vyjdja na vozvyśennost’ oćarovalas’ mestnostiju, voschiśćena byla du- chom molitvennosti, prikazala na tomże mesti vyrubit’ les i iz nego vy- stroit’ cerkov’ i raskinut’ poselenie. To tylko legenda, bo w rzeczywi- stości istniało ciche zalecenie Bony, by na nowo zagospodarowanych ziemiach nie budować cerkwi. Taki wniosek wysunął znawca Podlasia, nieżyjący już historyk Jerzy Wiśniewski. Po III rozbiorze Polski granica pomiędzy Rosją a Prusami przecho- dziła niedaleko od Krynek. W 1798 r. utworzono odrębne biskupstwo wigierskie (katolickie) dla parafii, które znalazły się pod zaborem pruskim, z siedzibą w Wigrach. Cerkiew w Krynkach spaliła się w 1804 r. wraz z wyposażeniem (wspomina o tym inwentarz z 1821 r.). Świątynia w Krynkach słynęła z cudownej ikony Matki Bożej. Według przekazu w czasie pożaru ikona jakoby wyszła z cerkwi i zatrzymała się w kościele w Sejnach. Mieszkańcy Krynek udali się do Sejn i tam mieli widzieć nadpaloną ikonę z napisem na odwrotnej stronie w języku polskim: Cudowna Matka Boska Kryń- ska. Ślad po ikonie zaginął 163 . W 1807 r., postanowieniem Traktatu Tylżyckiego, Krynki i okolice znalazły się w granicach Rosji. Dla wszystkich było rzeczą wiadomą, że unia chyli się ku upadkowi, a lud wierny obrządkowi wschodniemu po- wróci do Kościoła prawosławnego. Z resztek nie spalonej cerkwi, a także z nowego materiału, zbudowano maleńką cerkiewkę krytą słomą. Wspomniana Kronika Cerkiewna mówi, że vnutri sej cerkovki nachodilsja odin tol’ko obraz Bożej Materi

162 Zamennaja zapis’ ot Grodnenskoj ekonomii Krinskoj cerkvi, 1775 g., [w:] Akty Vilenskie, t. 7, nr 27, s. 55-56. 163 Według ludowej mołwy cudowny obraz Matki Bożej obiecał wrócić do Kry- nek po wybudowaniu murowanej cerkwi. S. Borowik, Krynki i parafia, ”Przegląd Prawosławny” 1994, nr 9, s. 31.

193 Strażduśćej javljaśćejsja starinnoj dovol’no temnyj żivopi- si neizvestnogo żivopisca pi- san na choloste. Okolo semde- sjatych godov byla odnovlena v Moskve, żivopis Lika Bożej Materi s nalożeniem na obraz medno zolośćennoj rizy. Narod osobenno ćestvuet etot obraz vo vsech nesćastnych sluća- jach ziznii pribegaet k Nemu i vsega blagovejno podnimaet Ego i iznosit vo vremja krest- nych chodov byvaemych dlja osvjaśćenija krestijanskich polej i domov. Ikona Matki Bożej Bolesnej ( Strażduśćej) w cerkwi krynskiej okazała się cudowna 164 . Kryńska Ikona Matki Boskiej W Kronice znajdują się od- notowania o cudownym uzdrowieniu przed ikoną Matki Bożej. A oto niektóre z nich: opis pod rokiem 1886 ... priveli iz Sokol’skogo uezda k obrazu Materi Bożej Krinskoj devicu oderżimuju nemotoju i posle molitvy neskol’ko raz pered obrazom nemota eja propala ... Dalej czytamy: ... priveli iz derevni Petraśević iz Krynkskogo prichoda oderżimoju nemotoju Mariju i posle molitvy pred obrazom, nemaja naćala govoriit’ k velićajśej radosti otca i drugich okrużajuśćych eio ... Następnie pod rokiem 1892 czytamy: przeprowadzono niemą dziewczynkę w wieku lat 7 lub 8, która nieustannie żegnając się przed ikoną Matki Bożej odzyskała mowę. W organie prasowym litewskiej diecezji zamieszczono również in- formację, że przed ikoną Matki Bożej w cudowny sposób uzdrawiani są ludzie opętani. Kult Matki Bożej Kryńskiej był szeroko rozpowszechniony w okolicy, ze wszystkich stron przybywali chorzy, otrzymując uzdrowienie. Autor artykułu w „Litovskich Eparchial’nych Vedomostjach” odno- 164 Cerkovnaja – prichodskaja Letopis’ Krynskoj Cerkvi s 1880 goda, rkps.

194 tował udział ówczesnego duchownego, który każdorazowo brał udział w modlitwach przed ikoną ... molitva ich byla uslyśana, on mnogim pomogaet, konećno esli boljaśćij s veroju idet k nemu. Priezżajut k nemu poćti każdyj den’ i vse nachodjat v ego dome prijut i v slućae nadobnosti noćleg 165 ... Kolejną wiadomość dotyczącą ikony w 1899 r. odnotował w Grod- nenskom Kalendare biskup Józef Sokołow. Napisał, iż w cerkwi znajduje się ikona szczególnie czczona jako cudowna, do której pielgrzymuje wielu wiernych nie tylko prawosławnych, ale i katolików 166 . Powtórzył legendę o powstaniu cerkwi, z tym że pierwsza cudowna ikona miała objawić się na drzewie i w tym miejscu została pobudowana cerkiew. Pierwotna ikona była malowana na desce, oblicze Matki Bożej neizre- ćenno prijatnaje, niestety w czasie pożaru ślad po niej zaginął 167 . Ikona Matki Bożej, przed którą wierni otrzymywali łaskę uzdrowienia, do dziś znajduje się w cerkwi w Krynkach. Matka Boża na ikonie, przedstawiona w półpostaci, w pozłoconej ryzie, ma oczy zamknięte, ręce złożone w pozie modlitewnnej Mater Bożija moljaśćesija pred Ras- pjatiem Hospoda Iisusa Christa. Ikona Matki Bożej to wizerunek matki stojącej pod krzyżem, towarzyszącej Boskiemu Synowi w mękach. Pła- cząca Maria cierpi podobnie jak inne matki tracące swoje dzieci, co czyni ją bliższą ludzkiemu sercu. Maria ma świadomość, że Jej syn zmar- twychwstanie, ale fakt jego oddania, poświęcenia i ofiary czyni cierpienie jeszcze boleśniejszym – cierpienie jest dla Matki Bożej źródłem siły. Przy Niej znajduje się wierny uczeń apostoł Jan Teolog. Wojewódzki Konserwator Zabytków w Białymstoku opracował w 1991 r. dokumentację fotograficzną cerkwi w Krynkach, w której znajduje się ikona Matki Bożej Bolesnej ( Strażduśćej), datowana na II poł. XIX wieku. Brak dokładnych badań historyków sztuki utrudnia określe- nie wieku i historii ikony. Być może w przyszłości zostanie poddana konserwacji, co umożliwi dokładny opis. Jedno jest pewne, że jak za dawnych czasów, tak i dzisiaj wstawiennictwo Matki Bożej nie opuszcza wiernych Jej wyznawców w troskach i radościach. 165 Prichożanin, Iz m. Krynok, Grodnenskoj guberni, LEV 1891, nr 44, s. 361-362. 166 Jak głosi źródło drukowane ... populjarneśee iz Eja ćudes – chożdenie vo vremja pożara po mestećku v prednesenii svećej angelami ... F. V. Pokrovskij, Ar- cheografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Grodno 1895, s. 165. 167 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, s. 229-231.

195 KUŹNICA BIA˛OSTOCKA – Ikona Matki Bożej

W Puszczy Grodzieńskiej wzniesiono u źródeł Łosośny dwór Mala- wica, a nad rzeką Łosośną zbudowano Kuźnicę (1508) 168 . W 1503 r. otrzymał nad Łosośną 2 wiorsty Waśko Doroszkiewicz, od którego syna Bohufała poszedł ród Bohufałłów. Dał on początek dworom i wsiom Ło- sośna i Wołkusz 169 . Na zasiedlanych terenach w 1536 r. założono miasto Kuźnicę. Na nowo zagospodarowywanych terenach dla Rusinów powstały parafie w Wołkuszu i Kuźnicy – fundowane przez Bohufałów w 1556 r. 170 z upo- sażeniem 2 włók gruntu. Cerkiew została wybudowana na wzgórzu, któ- re należało do starej wsi Wojnowce, założonej w czasach Kazimierza Jagiellończyka na ziemiach nadanych Mieleszce Michajłowiczowi. Kuźnica należała do dóbr Aleksandra Chodkiewicza. Po ślubie Paw- ła Sapiehy z Hanną Chodkiewiczówną dobra zabłudowskie, w tym i starostwo kuźnickie, przeszły do rodu Sapiehów. Na Sapiehę i jego mał- żonkę Hannę Chodkiewiczówną przeszły również i długi. W 1581 r. król za długi ciążące na rzecz skarbu hospodarskiego zawyrokował Kuźni- cę 171 .

168 J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny . .., „Acta Baltico- Slavica” 1977, t. 11, s. 29. 169 J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny .. ., „Acta Baltico- Slavica” 1977, t. 11, s. 31. 170 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991, s. 73. 171 Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, S-Petersburg 1890, t. I, s. 86.

196 W 1676 r. monaster supraski otrzymał zapis na sianożęcie w uroczysku Kupina, ofiarowany przez miecznika Krzysztofa Micutę. W zamian mnisi mieli w każdy piątek i sobotę wznosić w intencji fundatora modlitwy przed Supraską Ikoną Matki Bożej 172 . W 1704 r. pomiędzy supraskim opatem a właścicielem Krzysztofem Micutą została podpisana umowa na założenie monasteru w Wojnow- cach-Kuźnicy. Budowę klasztoru rozpoczęto dopiero w 1721 r. Fundu- szowy zapis dla monasteru tak opisuje usytuowanie cerkwi: ... góra przy samej cerkwie iako jest same w sobie, gdzie przed tym tylko dwory bywali nigdy oney na rolę zażywano bokiem iednym do cerkwi, drugim do go- ścinca od Kuźnicy do Kundzina idącego o dwa sążnie przed pusczykiem gdzie dwór był przed tym 173 . Kolejny zapis funduszowy z 1743 r. głosi, że ... aby ten nasz fundusz klasztoru Kuznickiego był wiecznemi czasy do klasztoru Supraslskiego pro filia incorporowany. ... aby tam zawsze miesz- kało zakonników pięciu, takową im wkładaiąc obligacyą, aby dwie msze święte w tydzień wiecznemi czasy odprawowane byli, to iest w piątek msza czytana iedna za duszę Jerzego, Konstancyi, Zofii y innych krewnych zmarłych, stosuiąc się ad intentiones fundatorów, w sobotę zaś msza śpiewana, iedna za nas żyiących idque Kazimierza y Ludwikę 174 ... Cerkiew znajdowała się przy dworze, obok wytyczono zabudowania klasztorne. W cerkwi znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej. W źródłach drukowanych można znaleźć wiadomości o ikonie Matki Bożej. W „Litovskich Eparchialnych Vedomostjach” z 1883 r. zamie- szczona została wzmianka, iż w rodzinie Micutów zachował się przekaz ... ćto nyneśnija Kuzneckaja cerkov postroena radi ćudotvornoj ikony Bożej Materi i soedeny vospominanija o slavnych pobedach Jana So- beskogo nad Turkami. Goworat ćto mestoćtimaja drevnjaja Kuznicka- ja ikona Bożej Materi vzjataja iz kakoj -to pravoslavnoj cerkvi i potomu dlja neja naroćno bylo zdes’ postroena nebol’śaja derevjannaja cerkov’ 175 . Jak wiadomo, cerkiew stała już w 1556 r., a następną pobudowano w 1772 r. 172 N. Dalmatov, Suprasl’skij Blagoveśćenskij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 175. 173 Funduśovaja zapis’ ćasnika Sanockago Mincuty na Kuznickij monastyr , [w:] Akty Vilenskije t. 7, nr 7, s. 31. 174 Funduszowy zapis starosty Sumilskiego Micuty na Kuznicki bazyliański monaster, [w:] Akty Vilenskie t. 7, nr 20, s. 38-42. 175 I. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 51, s. 470.

197 W tym samym drukowanym źródle z 1883 r. czytamy, że sędzia powiatu grodzień- skiego zwrócił uwagę na sta- rodawną ikonę Matki Bożej w Kuźnicy ... ikona eta est’ dragocennejśae dostojanie i i ukraśenie mestnoj cerkvi ... Za pozwoleniem władz diecezjalnych 14 listopada 1881 r. uro- czyście przeniesiono ikonę z gornego mesta ołtarza na lewą stronę ikonostasu, urzą- dzając Ją w pięknym kiotie. Również zadbano o... novuju ikonu sv. Nikolaja Ćudotvor- Kuźnicka Ikona Matki Bożej ca pisannuju na dereve po za- kazu v Peterburge. Eta ikona razmerom i postanovkoju podobna vyśeskazannoj ikone Bogomateri; ta i drugaja pomeśćeny v odinakovych bol’śich zoloćenych kiotach so ste- klami, priobretennych za 260 rub. masterskoj Petersburskoj fabrikanta Makarova 176 . Ikona Matki Bożej była bardzo czczona tak przez prawosławnych, jak i katolików. Właścicielka dóbr Łosośna Mała, Eleonora Skoroto- wicz, katoliczka, w swoim testamencie zaznaczyła, że życzeniem Jej jest być pochowaną na cmentarzu prawosławnym. Za życia wznosiła gorące modlitwy przed ikoną Matki Bożej w Kuźnicy ... a potomu żela- ju ćtoby i po smerti ona byla pod Eja bożestvennym pokrovom ... Prośba została spełniona i pochowano ją w obrządku wschodnim na cmentarzu prawosławnym 177 . Proboszcz cerkwi w Kuźnicy odnotował, że kto nachoditsja v Ku- znickoj cerkvi, s umileniem preklonitsja pered mestoćtimoju drevneju ikonoju Bogomateri ćto na levoj storone ikonostasa. Dalej wyjaśnia, że

176 I. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy . LEV 1883, nr 45, s. 399. 177 J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy , LEV 1883, nr 18, s. 152.

198 ikona ta mogła być fundowana do filii monasteru supraskiego w Kuźni- cy przez Kazimierza Micutę. Fundator w 1772 r. pobudował kolejną cerkiew i być może tylko ofiarował srebrną ryzę na ikonę z napisem: Acer- dotes Dei mementote pro anmarum Casimiri et Sofiae, a sama ikona została ofiarowana przez inną osobę 178 . Pielgrzym Jan Suchodolski (katolik) w 1889 r. zamieścił swoje wra- żenie ze święta Opieki (Pokrovy) Matki Bożej w Kuźnicy. Święto było obchodzone bardzo uroczyście 179 . Wzruszającym momentem był śpiew wiernych na kolanach przed ikoną Matki Bożej – Pod Tvoju milost’ ... W Grodnenskom Kalendare z 1899 r. autor odnotował, że eta svjataja ikona i dosela v cerkvi sostoit v osobennom mestnom poćitanii, pisana na dereve s priveskoj izobrażajuśćego korola Sobeskogo s ego supru- goj – prazdnestvo osobennoe soverśaetsja 1 oktjabrja 180 ... Podobną notatkę o ikonie znajdujemy w innym źródle drukowanym ... v cerkvi gor. Kuznicy nachoditsja ćudotvornaja ikona Bogomateri na kotoroj est’ priveska izobrażajuśćaja kolenopriklonenija Jana Sobeskogo i ego su- prugi. Na kolokol’ne est’ kolokol s slovjanskoju nadpis’ju 1679 g. 181 . Na ikonie Matki Bożej Pokrovy na początku XVIII w. zamiast biskupów domalowano króla Jana III Sobieskiego, królową Marię Kazimierę, jako osoby świeckie 182 . Z tego wynika, że ikona w Kuźnicy datowana była na okres wcze- śniejszy, gdyż w początkach XVIII w. zawieszono tabliczkę z podobi- znami króla i królowej. Król Jan III Sobieski w 1679 r. ogłosił uniwersał zawiadamiający o zjeździe w Lublinie, który miał rozstrzygnąć spory pomiędzy unitami i prawosławnymi. Osobiście o tym powiadomił Józe- fata Michniewicza, archimadrytę supraskiego monasteru. Książka o supraskim monasterze, wydana w 1892 r., może pomóc wyjaśnić zawieszki pod ikoną Matki Bożej w Kuźnicy. W 1683 r. Jerzy Karol Chodkiewicz wystąpił do archimandryty Józefata Michniewicza

178 J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy. LEV 1883, nr 45, s. 399. 179 I. Suchodol’skij, Prazdnik Pokrova Presvjatoj Bogorodicy v Kuznickom prichode ... , LEV 1888, nr 45, s. 386-387. 180 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 265. 181 F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg 1895, s. 51. 182 T. M. Trajdos, Obrazy Matki Boskiej Opiekuńczej, „Magury ’98”, s. 35.

199 z prośbą na piśmie o 4 tysiące złotych na wystawienie pułku do obrony Wiednia. Oto urywek listu: ... pomog nużdajuśćemusja ktitoru kotoryj idet i za vas i za vsech ... prośu dat’ chorośeju monetoju 183 ... W wypra- wie przeciw Turkom razem z królem Janem Sobieskim uczestniczył i Ka- rol Chodkiewicz. Można przypuszczać, że to Chodkiewicz zawiesił ta- bliczkę koło ikony, wspominając swoich przodków, którzy ofiarowali ikonę do cerkwi w Kuźnicy. Wiadomym jest, że w 1688 r. król, jadąc na Sejm do Grodna, mógł odwiedzić cerkiew w Kuźnicy, tym samym wy- różniając unitów, do których życzliwie się odnosił i wytrwale ich popie- rał. Z tej okazji mogły być zawieszone tabliczki, upamiętniające to wydarzenie. Wiadomo, że w tym samym czasie król Jan III Sobieski odwie- dził w Kruszynianach rotmistrza tatarskiego Samuela Krzeczowskiego, który uratował mu życie pod Parkanami ... V Kruśynjanach do poslednjago vremeni suśćestvovali lipy osenjavśija dom Samuila, potomki kotorogo chranili kak dragocennosti derevjannyj stul s perplami na kotorom sidel za obedom u Samuila v Kruśynjanach korol’ Ioann III 184 . Zwycięstwo króla Sobieskiego zostało upamiętnione przed szczegól- nie czczoną ikoną Matki Bożej w kuźnickiej filii supraskiego monasteru. Król Stanisław August przywilejem z 1777 r. dobra Kuźnicę przeka- zał dworzaninowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Szumkowskiemu gdyż – jak to wyrażono – nieprawnie należały do monasteru supraskiego. Szumkowski swoje prawo do majątku przekazał łowczemu Fran- ciszkowi Boufałowi 185 . Klasztorowi w Kuźnicy decyzją Duchownego Kolegium Rzymsko- Katolickiego Kościoła w 1827 r. zabrano fundusz na potrzeby cerkwi unickiej. Sam monaster zakwalifikowano do likwidacji. Niekorzystne usytowanie na granicy państwa i diecezji oraz zły stan pomieszczeń monasterskich przyspieszyły likwidację. W 1832 r. do Kuźnicy sprowadzono duchowieństwo świeckie. Po

183 N. Dalmatov, Supraskij monastyr, S-Petersburg 1892, s.179. 184 P. O. Bobrovskij, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grodnenskaja gubernja. S-Petersburg 1863, cz. II, s. 1019; F.V. Pokrovskij, Archeografiićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, nr 45, przyp. 4. 185 Rezygnacja dworzanina Wiktora Szumkowskiego z posiadłości Kuźnica na rzecz łowczego Wielkiego Księstwa Litewskiego Bogufała, [w:] Akty Vilenskie, t. 12 (1883), nr 82, s. 356-358.

200 powrocie unitów do Kościoła prawosławnego (1839) cerkiew parafial- ną remontowano w 1878 r. 186 Gwoli chronologii należy odnotować, że w 1889 r. zarządzający Kancelarią Św. Synodu V.K. Sabler przekazał do cerkwi w Kuźnicy Wileńską Ikonę Matki Bożej. Trafiła tam ona poprzez Michała Osipowicza Kojałowicza (1828-1891), znanego historyka Cer- kwi prawosławnej, pochodzącego z Kuźnicy, gdzie ojciec był proboszczem i w 1840 r. został pochowany przy cerkwi 187 . Podczas I wojny światowej, w czasie bieżeństwa, uchodząca ludność zabrała ze sobą najcenniejsze utensylia cerkiewne, część jednak drogocennych ikon i dokumentów zakopano w podpiwniczeniu cerkiewnym. Niestety, jeden z mieszkańców zdradził miejsce ich przechowania i po powrocie tych cenności już nie było. W czasie II wojny światowej cerkiew zburzono. W 1947 r. została zbudowana nowa cerkiew murowana Podniesienia Krzyża Pańskiego wg projektu arch. Aleksandra Grodeckiego na terenie dawnego klasztoru, zapewne na miejscu poprzedniej wzniesionej 1855-61 , która istnieje do dzisiaj. W cerkwi w Kuźnicy znajduje się ikona Matki Bożej. W Ka- talogu Zabytków Sztuki w Polsce jest opis: Matka Boża z Dzieciątkiem w typie Hodigitrii, być może II połowa XVIII w., silnie przemalowana, w sukience srebrnej 1794 r. 188 Jak z powyższego wynika, może to być ta sama ikona, o której wyżej pisaliśmy, tylko potrzeba badań konserwatorskich, aby dokładnie okre- ślić jej wiek i inne atrybuty. W parafialnej kronice znajduje się zapis, że po spaleniu cerkwi w 1944 r. pobudowano małą drewnianą cerkiewkę, która już w następnym roku (1945), 9 października, została podpalona. Nabożeństwa odbywały się w budynku mieszkalnym w folwarku Ku- ścin. Jak widać, ikona Matki Bożej Pokrovy roztaczała swoją opieką i dzięki Jej wstawiennictwu odrodziło się życie parafialne, a wierni w 1947 r. wznieśli obecną murowaną świątynię.

186 J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 51, s. 470. 187 LEV 1889, s. 290. 188 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Sokółka, mnps.

201 MIELNIK – Ikona Matki Bożej Orantka

Początki Mielnika, według źródeł ruskich, wiążą się ścisle z ruskim osadnictwem. Kronika Ipatiewskaja pod rokiem 1260 odnotowała, że książę ruski Daniel wyprawił brata swego Wasilka na podbój Litwy ... prowodił jeho do Berestija ... pomolisja Bohu swjatomu Spasu Izbawni- ku jeże jest’ ikona w gorodie Mielnce w cerkwi Bohorodice 189 ... Pierwsza cerkiew w Mielniku była poświęcona Matce Bożej 190 . W cią- gu stuleci cerkiew w Mielniku przechodziła różne koleje losu, uległa spaleniu 191 , zmuszona była przyjąć obrządek grekokatolicki, by ponownie wrócić na łono Kościoła prawosławnego. W Mielniku znajduje się obraz Matki Bożej Orantki, rzadko spoty- kanej na tym terenie 192 . Według relacji miejscowego proboszcza, ks.

189 E. Golubinskij, Istorija Russkoj Cerkvi, Moskva 1904, t . 1, s. 306; P. Bo- browski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, S-Petersbug 1863, cz. II, s. 48; Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Dominika- nów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000, s. 139-154, foto. 190 ... Witold około 1420 r. funduje Mielnikowi pierwszy kościółek. Niebawem stanął on nie opodal sędziwej już wówczas cerkwi Bogurodzicy, której założenie historycy odnoszą na wiek XI, zaś latopiscy odnotowują ją pod 1260 rokiem. I. Snarski, Świątynie: legendy i historie, „Kurier Podlaski” 20-22.11.1987 r. 191 Cerkiew drewniana Narodzenia Najświętszej Marii Panny uległa spaleniu w pożarze 1614 r. i 1656 (od 1646 r. unicka). Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996, s. 36. 192 Cerkiew Świętej Sofii w Kijowie (X w.) posiada Bogurodzicę Orantkę. K. Klauza, Teologiczna hermeneutyka ikony, KUL, Lublin 2000, aneks II, s. 23.

202 Eugeniusza Niesteruka 193 , który sko- rzystał z zachowanych akt parafialnych z przełomu XVIII i XIX w., historia obrazu przedstawia się nastę- pująco: Jesienią roku 1777 został wyłowiony obraz Matki Bożej Po- krowskiej z rzeki Bug i pod przewodnictwem ówczesnego proboszcza cerkwi Świętopreczystckiej ks. Jakuba Bielawskiego, przy licznym udziale parafian, został przeniesiony do cerkwi parafialnej. Przy obrazie płyną- cym po wodzie znajdowało się naczynie z farbą i pędzel. Ikona wykonana była na desce o wymiarach 117 x 67 cm i stanowiła dzieło niedokończo- ne przez malarza 194 . Z myślą o ikonie wybudowana została na starym cmentarzu parafial- Ikona Matki Bożej Orantka nym kaplica Pokrovska. Zakupiono drewniany spichlerz i przystosowano go na potrzeby świątyni. Umiesz- czono w niej ikonę Matki Bożej zwaną Pokrową – a później nieznany malarz dokończył dzieło. W źródle drukowanym czytamy: v oltare Mel’nikskoj cerkvi est’ javlennaja ćudotvornaja ikona Bogomaterii, kotoraja, po predaniju javilas’, plyvja v lodke po reke. Możet byt’, po predpolożeniju svjaśćennika, eta ikona pred kotoroju v 1260 godu (Ipat’evskaja Letopis’) mololsja Danil Halickij 195 . Podobną charakterystykę ikony podaje Grodnenskij Kalendar: ... davnjaja ikona Bogorodicy starinnago pis’ma, poćitaema-

193 E. Niesteruk, W imię prawdy. „Wiadomości PAKP” 1980, nr 1/4, s. 31-40. 194 Ks. Jakub Bielawski paroch cerkwi Świętopreczyskiej, budowniczy kaplicy pokrowskiej, który według własnego życzenia został pochowany tuż przy drzwiach wejściowych ze strony północnej. E. Niesteruk, W imię prawdy. „Wiadomości PAKP” 1980, nr 1/4, s. 35. 195 F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg 1895, s. 107.

203 ja kak ćudotvornaja schodjatsja k nej moljaśćisja ... polagajut, ćto pred nej molilsja Danil Halickij 196 ... Ikona typu Orantki, gdyż takową jest Pokrow (Opiekunka), sięga XI wieku. Nowy typ ikonograficzny Orantki na Rusi otrzymał imię Zna- mienije. Istnieje domniemanie, że temat ten powstał z wizerunku Matki Bożej Tysiąca Okrętów, który znajdował się w kaplicy Phetinosa w ko- ściele blacherneńskim w Konstantynopolu. Ikona była często malowana wewnątrz centralnej absydy cerkwi, Bogurodzica z rękami wzniesionymi w górę w modlitewnym geście – to symbol Kościoła. Imponującym przykładem może być także sobór sofijski w Kijowie, który zachował się do dnia obecnego. Istnieje również obraz Bogarodzicy w całej postaci, mający owalny medalion, zwany Wielką Panagią. Panagię noszą tylko biskupi i zgodnie z kanonami kościelnymi pa- nagia ma przypominać, że biskup powinien nosić w swym sercu Pana i Matkę Bożą. Nazwę Znamienije ikona otrzymała w dawnym Nowo- grodzie. Imię to wiąże się z cudownym ocaleniem miasta od wojsk suzdalskich, które w 1169 r. oblegały Nowogród 197 . Na pamiątkę cudownego ocalenia Nowogrodu dzięki wstawiennictwu Najświętszej Boguro- dzicy na dzień 27 listopada (10 grudnia) zostało ustanowione święto Jej cudownej ikony. Święta ikona Matki Bożej Znamienije zdobyła wielki rozgłos i we- dług przekazu w cudowny sposób trafiła do Mielnika. Wojewódzki konserwator zabytków w Białymstoku, który podjął w 1978 r. decyzję o restauracji obrazu, dał następujący opis: Obraz Matki Bożej Orantki z prze- łomu XVIII i XIX w. o charakterze sztuki ludowej malowany temperą (?) na desce o wymiarze 117 x 67 cm. Postać stojąca frontalnie z rękoma uniesionymi ku górze, dłonie rozwarte. Twarz owalna o wyrazistych ry- sach, głowa pokryta różowoczerwoną lamowaną chustą, na niej szara korona. W tle owalny, szeroki nimb, z lewej 9 wkomponowanych gwiazd. Ubrana w suknię szaroniebieską, sięgającą ziemi, ugroworóżowy płaszcz, okrywający ramiona, spięty na piersi, opadający z tyłu szerokimi fałda- mi, tworząc po bokach udrapowane tło. W dole półksiężyc z profilem twarzy ludzkiej. Całość określono wyraźną szarą i czarną linią, która 196 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 239. 197 F. Spasskij, K proischożedniju ikony i prazdnika Pokrova, „Żurnal Mosko- vskoj Patriarchii” 1996, nr 10, s. 60.

204 podkreśla również fałdy szat. Tło szare, jedynie w górnych narożnikach fragmenty obłoków. Maria Rymaszewska, autorka dokumentacji konserwatorskiej wykonanej na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków, opisała go następująco: obraz „Matka Boska Orantka” – autor nieznany. Wiek przypuszczalnie przełom XVIII–XIX. Deska sosnowa, rama profilowana dę- bowa, surowa. Przygotowanie deski świadczy o niskim poziomie warsz- tatu. Grunt biały, klejowo-kredowy ... Tego rodzaju wyobrażenie wystę- puje bardzo rzadko na terenach Polski, a źródeł jego należy szukać we wczesnochrześcijańskiej sztuce na Wschodzie. Postać Bogorodzicy w ge- ście orantki wyraża cześć i uwielbienie dla Boga, a pod stopami leżący księżyc – to symbol synagogi – kościoła żydowskiego. Całość utrzymana jest w szarej tonacji tradycyjnych kolorów, zarezerwowanych przez iko- nografię dla Najświętszej Marii Panny, a więc błękitu, beżu i zieleni. Prosty rysunek o grubej kresce i schematycznym modelunku postaci jak i układzie szat wskazuje na miejsce pochodzeniu obrazu. W roku 1910 ikonę przeniesiono do cerkwi parafialnej. Była ona zniszczona, drewno na skutek długiego przebywania w wodzie namo- kło, później wysychało i stąd wielkie odpryski widoczne na obrazie 198 . Dzięki konserwacji ikona została uratowana i teraz prezentuje się w ca- łej swojej krasie. Według najnowszego katalogu ... ikona barokowa z XVIII wieku Matki Boskiej Orantki stojącej na antropomorficznym półksiężycu o charakterze ludowym malowana na desce, pochodząca z cerkwi cmentarnej 199 . Wspomniany ks. Niesteruk powiada: Dzisiaj kaplica jest najstarszą czynną sakralną budowlą w Mielniku. Stojąc obok góry Zamkowej na cmentarzu prawosławnym przypomina wszystkim wiernym, że są nadal pod Jej Opieką, pod Opieką Obrazu Pokrowskiego, który zgodnie z wolą Bożą zatrzymał się u brzegu rzeki Bug i znalazł swoje uwielbienie w sercach ludu tej ziemi. Dzięki wstawiennictwu Matki Bożej kaplica Pokrowska w Mielniku przetrwała ponad dwa wieki. Szczęśliwie przetrwała wojnę napoleoń- 198 Por. G. Sosna, Mielnik i jego parafie, „Wiadomości PAKP” 1972, nr 1, s. 1, foto; E. Niesteruk, W imię prawdy, „Wiadomości PAKP” 1980, nr 1-4, s. 33, foto. 199 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie. Siemiatycze, Drohi- czyn i okolice, Warszawa 1996, s. 37.

205 ską i I wojnę światową. Ocalała podczas wielkiego pożaru w maju 1918 roku, kiedy to spłonęła opuszczona cerkiew św. Ducha, wcześniej kościół Prze- najświętszej Trójcy, a jeszcze wcześniej budynek sądowy. Prze- trwała szczęśliwie i II wojnę światową. Kult Kaplica cmentarna w Mielniku z 1777 roku, Matki Bożej Orantki rozbudowana w 1985 roku trwa nadal. W latach 80. staraniem proboszcza zorganizowano peregrynację obrazu na terenie parafii, odwiedzając każdy dom prawosławny. Święta ku czci Matki Bo- żej, Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( Preczysta ) i Opieki Matki Bożej ( Pokrowy ) są uroczyście obchodzone i pozostają świętami para- fialnymi po dzień dzisiejszy 200 . 200 W parafialnej cerkwi oprócz opisanej ikony znajduje się ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem z 2 poł. XVIII w., malowana na desce z koronami na głowach (bra- kujące korale w koronach MB i Dzieciątka uzupełniono), umieszczona w bocznym kiocie. Na ikonie znajduje się ryza, której retusz wykonano techniką brokatu tłoczo- nego – brązem z werniksem retuszerskim. L. Stalończyk, Prace konserwatorskie w woj. białostockim w latach 1985-1990, „Ochrona Zabytków” 1992, nr 3. Według „Katalogu” ... ikona barokowa z XVIII w. w typie Hodegetrii z toczonymi w zaprawie kredowej, złoconymi koronkami i rokokowym ornamentem płaszcza, całkowicie przemalowana zapewne w pocz. XX w., konserwowana w 1986 r. ... Katalog Zabyt- ków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996, s. 37. Wspo- mniana ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem nie została wymieniona w wizycie z 1726 roku, jedynie czytamy: Ołtarz wielki na Murze pod baldachimem krzyż z Passyą rytą ... Wizytator zanacza, że w ołtarzu posadzka zbyt poruinowana, skrzyń pudeł 4 różnego Naczynia niepotrzebnego po Cerkwie pełno. Drzwi siewierne wyłamane ... a także Namiesnych obrazów trzy z prostymi ołtarzykami ... Również wizyta z 1774 r. milczy o tejże ikonie, jedynie podaje ... Namiestnych ołtarzyków snycerskiey roboty ieden z obrazem Matki Boskiej pomalowany y srebrzony na obrazie sukienka Papierowa posrebrzona częścią złocona. Wizyty dekanatu mielnickiego [1726 r.] ChKG-K APwL sygn. 780, k. 338-341, [1774 r.] sygn. 817, k. 590-591.

206 NAREW – Ikona św. Antoniego Peczerskiego

Miasteczko Narew leży na lewym brzegu rzeki Narew. Założenie miasta na prawie chełmińskim nastąpiło w 1514 r., a w 1529 otrzymało ono prawo magdeburskie. Pierwsza pisana wzmianka o istnieniu cerkwi została odnotowana przy pomiarze włócznej w 1560 r. Autor Kroniki cerkiewnej , sporządzonej w 1900 r., o. Konstanty Kłocz- kowski, zanotował, że ... kniaź Wiśniowiecki w drodze z Warszawy do Wilna przeprawiał się promem przez rzekę Narew. W szałasie przewoź- nika zauważył płomyczek. Światło paliło się za dnia, więc zaciekawiony zapytał przewoźnika. Z odpowiedzi dowiedział się, że to pali się „łam- padka” przed ikoną św. Antoniego Peczerskiego. Wiśniowiecki zapro- ponował przewoźnikowi wybudowanie kaplicy i umieszczenie tam ikony. Na ten cel ofiarował trzydzieści czerwońców, przy czym zastrzegł, że pozostałe wydatki związane z budową pokryje osobiście. Po upływie czasu kniaź powracał z Wilna do Warszawy. W miejscu dawnego spotkania napotkał zrąb nie małej kaplicy, lecz porządnej świątyni. Pomny swej obietnicy wziął na siebie wszystkie koszty związane z zakończeniem tego przedsięwzięcia 201 . Inna wersja głosi, że w XV w. mnisi kijowscy założyli w Narwi monaster i przywieźli do niego ikonę św. Antoniego Peczerskiego. Jeszcze inny przekaz sugeruje, że w pobliskiej wsi Tyniewicze Duże osiedlili się mnisi z bielskiego monasteru św. Mikołaja. Zachowane źródła historyczne potwierdzają, że w 1518 r. kniaź Iwan Wiśniowiecki otrzymał od swojej żony Anastazji Olizarowiczówny do-

201 D. Michaluk, Z dziejów Narwi i okolic, Białystok-Narew 1996, s. 66.

207 bra Narewka. Ród Wiśniowieckich wyznawał starą wiarę grecką. Póź- niej Puszcza Narewska przeszła w posiadanie Chodkiewiczów, a Anna Chodkiewiczówna w posagu przekazała powyższe dobra kniaziowi Fio- dorowi Masalskiemu. Fundatorem cerkwi w Narwi mógł być kniaź Iwan Wiśniowiecki. Parafia Narew należała w owym czasie do diecezji włodzimiersko-brzeskiej, wchodzącej w skład metropolii kijowsko-halickiej. Zachowana Wizyta Generalna z 1727 r. nie odnotowała jednak ikony św. Antoniego Peczerskiego i nic w tym dziwnego. Wymienia jednakże ... jeszcze się znajduje obrazów wielkich cztery, a moskiewskich cztery 202 ... Należy pamiętać, że był to okres wdrażania postanowień soboru zamojskiego z 1720 r., a wszelkie ślady błagoczestija skrupulatnie były eleminowane. Ikonę napisano w stylu bizantyńskim, a św. Antoni był patronem minichów na Rusi 203 . Następne wizyty dziekańskie cerkwi z lat 1811 i 1818 wymieniają cudowną ikonę św. Antoniego Peczerskiego ... W tym ołtarzu, w szufladzie obraz Matki Najświętszej Bolesnej, z sukienką miedzianą, z srebrnym paskiem i koroną z promieniami i mieczykiem także srebrnym, któ- ry zasuwa się obrazem Pana Jezusa Ukrzyżowanego na płotnie malowanym. Po prawej ręce tegoż ołtarza – ołtarz snycerskiej roboty, pomalowany z mensą i gradusem w którym obraz św. Antoniego na płótnie malowany, innem obrazem to jest św. Mikołajem, również na płótnie malowanym zasuwający się. Po prawej stronie ołtarza wielkiego, obraz snycerskiej roboty ... w którym obraz Matki Najświętszej zasuwający się innem obrazem na płótnie także malowanym, to jest św. Antoniego Pu- stelnika 204 . Charakterystyczną cechą owego okresu unickiego było, że obrazy szczególnie czczone były zasłaniane innymi obrazami. W tym przypadku dotyczyło to ikony św. Antoniego i Matki Bożej. Kult świętego Anto- niego był w średniowieczu bardzo rozpowszechniony na terenie Księ- stwa Kijowskiego, a według legendy czczony przez mieszkańców w oko-

202 Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403. 203 V. Kozlova, Svjatoj Antonij Pećerskij i naćalo Kievo-Pećerskoj obiteli, „Żurnal Moskovskoj Patriarchii” 1988, nr 6, s. 73-75. 204 D. Michaluk, dz. cyt., s. 74.

208 licach Narwi. W 1873 roku proboszcz, o. Anto- ni Nowicki, spo- rządził we- wnętrzny opis cerkwi narewskiej. Czytamy w nim, że w ikonostasie znajdo- wała się ikona św. Antoniego Peczerskiego, otoczona szcze- Ikonostas cerkwi w Narwi przed pożarem gólną czcią przez wiernych również z okolicznych parafii. Parafialne święto gromadziło rzesze pielgrzymów z sąsiednich cerkwi. Nową drewnianą cerkiew rozpoczęto budować w Narwi w 1881 r., a poświęcono 1885 r. Do nowo zbudowanej świątyni ufundowano i no- wą ikonę św. Antoniego, malowaną na drewnie o wymiarach 105 x 70 cm. W Grodnenskom Kalendare zostało odnotowane, że w cerkwi narewskiej oprócz wileńskiego wydania ewangelii z 1601 r. ... imejutsja osobenno mestnoćtimyja svjatyja ikony Bogorodice-Skorbjaśćenskaja i prepodobnogo Antonija Kievo-Pećerskogo. Sija że ikona prepodobnogo Antonija pisana na dereve na zolotom fone v 1885 goda, pered osvja- śćeniem tepereśnej cerkvi, vyśinoju ona 1,5 arśina śirinoj 1 arśin. Će- stvovanie oboich sich svjatych ikon – drevnee i vyrażaetsja v bol’śom stećenij bogomol’cov na poklonenie k nim 205 ... Z tych opisów można wnioskować, że w narewskiej cerkwi znajdo- wały się trzy ikony św. Antoniego i wszystkie były otoczone szczególną czcią. Oprócz tego, jak głosi wizyta z 1818 r., ... Ołtarzyków processjo- nalnych pomalowanych z obrazami różnemi dwa ... Do czasów współ- czesnych zachowała się ikona procesyjna (feretron) – z jednej strony Kazańska Ikona Matki Bożej, a z drugiej ikona św. Antoniego Peczer- skiego. Natomiast ikona św. Antoniego Peczerskiego spłonęła podczas pożaru 12 kwietnia 1990 r. 205 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 cz.. 1 s. 269.

209 NAREW – Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej

Najwcześniejsza wzmianka o cudownej ikonie Matki Bożej Skor- bjaszczenskaja pochodzi z 1727 r. 206 W Wizycie generalnej napisano: ... część cerkwie trzymiający w którym ołtarz z Najświętszej Panny obrazem ubogo przybrany ... Przy ikonie były zawieszone wota ... paciorków z pianki morskiej sznurek jeden. Paciorek szklanych sznurków dziesięć... Następne wizyty z 1811 i 1818 roku opisują wystrój wnętrza cerkwi narewskiej, zgodny z zaleceniami synodu zamojskiego. W cerkwi znaj- dował się ołtarz wielki oraz pozytywka o pięciu głosach, czyli organy. W ołtarzu znajdowała się ikona Matki Bożej Bolesnej ... W tym ołtarzu, w szufladzie obraz Matki Najświętszej Bolesnej, z sukienką miedzianą, z srebrnym paskiem i koroną z promieniami i mieczykiem także srebrnym, który zasuwa się obrazem Pana Jezusa Ukrzyżowanego na płótnie malowanym 207 . Przy ikonie Matki Bolesnej znajdowało się 12 ofiarnych wot, które świadczą o szczególnym kulcie tej ikony. Następny opis [w jęz. rosyjskim] cerkwi już prawosławnej, sporządzony przez o. Antonie- go Nowickiego w 1873 r., informuje: ... Na gornom miejscu obraz Matki Bolesnej w miedzianej szacie z taką samą koroną i kopią w piersi, w drewnianych, pozłacanych ramach, malowany na grubym płótnie wysokości 2 arszynów długości 2 arszynów, i 12 wierszków. Pod obrazem Matki Boskiej Grób Pański drewniany ... Na Grobie znajduje się całun na czerwonym aksamicie z frędzelkami w rogach i wyobrażeniem Czterech Ewangelistów 208 . 206 Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403. 207 D. Michaluk, dz. cyt., s. 74. 208 D. Michaluk, dz. cyt., s. 76-77.

210 W 1885 r. została wyświę- cona nowa drewniana cerkiew, gdzie znalazła się czczona cudowna ikona Matki Bożej Skorbjaszcza . W Grodnen- skom Kalendare tak została opisana: ... V nej [cerkwi] imejtsja osobenno mesto ćti- maja Svjataja ikona Bogoro- dicy Skorobjaśćenskaja. Ikona Bogorodicy – davnjaja nachodilas’ s izdavnja v preżnej zdes’ cerkvi, otkuda perenesena v suśćestvujuśuju teper’ no kem i kogda pomeśćena bylo v cerkvi preżnej – po davnosti Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej neizvestno – na odnoj iz privesok na nej s izobrażeniem sv. ap. Andreja Pervozvanago oznaćen god 1702 – ona v rize, vozobnovlennoj v 1884 godu – napisana na polotne – vyśina eja 1,5 arśina, śirina 1 arśin 2 verśka 209 ... Z przytoczonego opisu można wnioskować, że ta starodawna ikona, która przebywała w cerkwi już w 1702 r., nie została odnotowana tytu- larnie w wizycie generalnej 1727 r., najwyraźniej ze względu na swoje pochodzenie i styl. Natomiast znajduje się zapewne w gronie ... obra- zów wielkich cztery, a moskiewskich cztery 210 ... Ikona Matki Bożej ( Skorbjaszczej) Bolesnej znajdowała się nad cudownym źródełkiem Święta Woda w parafii Wasilków. Opiekę nad ka- pliczką sprawowali mnisi z monasteru Supraskiego. Można przypusz- czać, że ikona Matki Bożej Skorbjaszczej (Bolesnej) w Narwi pochodzi- ła z tego samego okresu. Według opisu konserwatorskiego z 1975 r. w cerkwi znajdowały się dwie ikony Matki Bożej Strażdajuszczej, pochodzą- ce z XVIII wieku. Pierwsza ikona o wymiarach 35 x 30 cm, druga w fe- retronie. Obie spłonęły podczas pożaru 12 kwietnia 1990 roku. 209 Iosif, ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, cz. 1, s. 269. 210 Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Narwi, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 403.

211 ORLA – Ikona św. Jana Teologa

Właściciel Orli w latach 1510-1536, Bohusz Bohowitynowicz, ... priniał jesmi swiaszenika sobe i z Dyakonom k swojem Imeni na Orlan- skiey Cerkwi Bozey k chramu k swietomu Ioannu Złotoustu. Natomiast w testamencie poleca swą duszę ... swietomu Ioannu Bohosłowu 211 ... Być może w międzyczasie zmieniony został patron cerkwi. W 1635 r. cerkiew nosi wezwanie św. Jana Teologa. W inwentarzu z 1669 r. opisany jest wystrój cerkwi – ikonostas z 18 ikonami w pierwszym rzędzie, a drugi rząd z 24 ikonami. Do dzisiaj zachowała się ikona św. Jana Teo- loga 212 . Wizyta z 1727 r. potwierdza, że ... druga cerkiew w Orli na Przed- mieściu Bielskim od Zamku Starego stoiąca od Opposito Lutarskiego Zboru przez Gościniec fundowana pod tytułem S. Jana Bohosłowa 213 . Wymieniona cerkiew znajdowała się w ruinie, a ikony zapewne zostały przeniesione do parafialnej świątyni pod wezwaniem św. Szymona Stołpnika. Wspomniana wizyta wymienia ... Deisus z Apostołami ubogi ... i dalej czytamy ... Nad Apostołami krzyż na desce z dwoma osobami rznięty ... Do dnia dziesiejszego zachowały się dwie ikony św. Jana Teologa, a kult jego szczególnie jest w Orli rozwinięty, mimo że obecna cerkiew

211 Testament Bohusza Bohwitynowicza, „Athenaeum” 1847, t. 3, s. 14. 212 G. Sosna, D. Fionik, Orla na Podlasiu. Dzieje cerkwi, miasta i okolic, Biały- stok 1997, s. 102-103. 213 Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu bielskiego, cerkiew w Orli, ChKG-K APwL sygn. 780 k. 118-119; G. Sosna, D. Fionik, Orla na Podlasiu ..., aneks, s. 175-179.

212 parafialna pozostaje pod wezwaniem św. Archanioła Mi- chała. Można przypuszczać, że wezwanie zostało zmienione po spaleniu się cerkwi parafialnej św. Szymona Stołpnika. Natomiast ikony św. Jana Teologa znalazły swoje miejsce w nowo zbudowanej cerkwi z 1794 r. Według opinii Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymstoku, pierwsza ikona pochodzi z 2 poł. XVIII wieku, malowana na płótnie o rozmiarach 110 x 77 cm i znajduje się w kiocie . Według opisu ... Święty w pozycji siedzącej, prawą ręką za- pisuje w rozłożonej na pulpi- cie księdze tekst Ewangelii (cy- rylicą – Jan 1,1), w lewej, Ikona św. Jana Teologa wzniesionej ku górze, trzyma kielich, z którego wychyla się wąż. Twarz starca z wysokim czołem, otoczona zaczesanymi do tyłu włosami, z brodą siwą przysłaniającą pierś. Wokół głowy nimb pełny, złoty, z białą obwódką. Ubrany jest w niebie- ską suknię, ściągniętą brązowym pasem i czerwony płaszcz. Spod szaty wychodzą stopy w sandałach. Z lewej strony przy nodze brązowy orzeł z szarym kałamarzem w dziobie. W lewym górnym rogu pomniejszone przedstawienie Matki Boskiej Apokaliptycznej ubranej w czerwoną suk- nię, niebieski płaszcz i biały welon. Nimb i półksiężyc – złote. Promieni- sta poświata biało-różowo-czerwona. Tło bladoniebieskie z różowym obłokiem. W górnym, prawym rogu napis cyrylicą: STAGO APŁA EVA- ISTA JOANNA BOGOSŁOWA. Druga ikona, zgodnie z opinią Służby Ochrony Zabytków, z 1 poł. XIX wieku, o rozmiarach 121 x 95 cm, została opisana w następujący sposób: obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, ujęty w drewnianą,

213 profilowaną, złocistą ramę. W centrum obrazu stojąca postać świętego w ujęciu frontalnym, w lekkim kontrapoście. Ubrany jest w ciemno-zie- loną szatę i obszerny płaszcz w kolorze jasnoczerwono-ugrowym przerzucony przez lewe ramię, na nogach sandały. Prawą ręką przytrzymuje opartą o biodro otwartą księgę, lewa dłoń spoczywa na piersi. Twarz starcza o jasnougrowej karnacji okolona jest długim, siwym zarostem, włosy któtkie, kręcone. Oczy wzniesione ku górze. Wokół głowy biały okrąg nimbu. Z lewej strony obrazu umieszczony czarny orzeł siedzący na skale. W oddali pejzaż z błękitnozielonym niebem, ugrowozielonka- we wzgórza i palma. Nad pstacią napis: S. JOANN BOGOSŁOW. Święty Jan pochodził z Betsaidy, był uczniem św. Jana Chrzciciela. Gdy Jezus Chrystus powoływał swoich uczniów u wybrzeża Jeziora Galilejskiego, ... ujrzał innych dwóch braci, Jakuba, syna Zebedeusza i brata jego Jana, jak z ojcem swym Zebedeuszem naprawiali w łodzi swe sieci. Ich też powołał ... ( Mt 4, 21). Święty Jan, obok Piotra i Jakuba, należał do trzech najbliższych uczniów Pana Naszego. Towarzyszył on Chrystusowi przy wskrzeszeniu córki Iaira, był na Górze Tabor podczas Przemienienia Pańskiego oraz w Gestsemani podczas modlitwy w Ogro- dzie Oliwnym. Nie opuścił swego Nauczyciela, pozostawał z Przenaj- świętszą Matką Jezusa przy Krzyżu. ... Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok niej ucznia, którego milował, rzekł do Matki: „Niewia- sto, oto syn twój”. Następnie rzekł do ucznia: „Oto Matka twoja”. I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie (J 19,26-27). Święty Jan Teolog w 51 r. w Jerozolimie uczestniczył w Soborze Apostolskim. Nie tylko głosił Ewangelię w Palestynie, lecz udał się tak- że do Azji Mniejszej. Za szerzenie wiary został uwięziony i wysłany do Rzymu, gdzie cudem uniknął śmierci. Wrzucony do kotła z wrzącym olejem, wyszedł cały i wzmocniony. Apostoł Jan opiekował się Przenajświętszą Bogarodzicą z synowską miłością aż do chwili jej Zaśnięcia. Później św. Jan zesłany został na wyspę Patmos, gdzie podyktował swojemu uczniowi słowa Ewangelii. Patrząc w niebo, Apostoł znowu wzniósł modlitwę do Boga, a potem zaczął mówić: „Na początku było Słowo, a Słowo było u Boga, i Bogiem było Słowo (J 1,1). Kościół, doceniając Jego słowa o istotnych i waż- nych prawdach o Bogu, nazwał apostoła Jana Teologiem. Święty Apo- stoł napisał także Apokalipsę, wizję dziejów ludzkości i Kościoła.

214 Kaplica św. Szymona Stołpnika w miejscu dawnej cerkwi zamkowej Na ikonach, które znajdują się w cerkwiach, św. Jan Teolog przedstawiany jest z symbolizującym Go z orłem 214 . Jest on świętym szczegól- nie czczonym. Uroczyście świętuje się dzień jego urodzenia 8/21 maja i śmierci 26 września (9 października). Wśród mieszkańców Orli, gdzie kult św. Jana Teologa trwa od dawien dawna, przetrwało powiedzenie: Nasza Wurla, nasz Iwan.

214 „Słusznie – pisze błogosławiony Augustyn – porównywany jest św. Jan w prze- nośnym znaczeniu do orła, wyżej bowiem i wznioślej zaprezentował swoje opowiadanie niż trzej inni, wzniosłością tą pragnąc również serca nasze wznieść na wyży- ny. Pozostali bowiem trzej ewangeliści szeroko rozprawiają o człowieczeństwie Chrystusa i niewiele o Jego Bóstwie; ten zaś, jak gdyby przykro mu było chodzić po ziemi, od początku wzniósł się nie tylko ponad ziemię i ponad wszelkie przestrzenie powietrzne i niebieskie, lecz także ponad chóry anielskie, by dotrzeć do Tego, przez Którego wszystko jest uczynione, mówiąc: Na początku było słowo, i słowo było u Boga ... Odpowiednio do tego wzniosłego początku nadal mówił o Bóstwie tak, jak nie mówił nikt inny”. J. Siemientowski, Św. Jan Teolog , „Wiadomości PAKP” 1999, nr 10, s. 13.

215 PUCH˛Y – Ikona Opieki Matki Bożej Pokrowa

Powstanie wsi i cerkwi w Puchłach, położonych na prawym brzegu rzeki Narew, ściśle się wiąże z legendą, przekazywaną od najdawniejszych czasów. Przepuszczalnie pod koniec XVI wieku objawiła się tam ikona Pokrowa Matki Bożej 215 . W miejscu gdzie obecnie znajduje się cerkiew rosło ogromne drzewo (lipa), w którego cieniu w szałasie miesz- kał człowiek cierpiący na opuchliznę. Zanoszący gorące modlitwy chory pewnego razu zauważył na wierzchołku drzewa obraz Matki Bożej, która u schyłku jego ziemskiego żywota przyniosła mu uzdrowienie. Miejsce to, od nazwy choroby w miejscowej gwarze – opuchli – otrzy- mało nazwę Puchły 216 . Według znawców onomastyki Puchły to nazwa rodowa, pochodzi od nazwy osobowej Puchło, dla porównia Tomasz Puchłowicz syn wójta z Trostianicy. Inny przekaz o ikonie Pokrowy Matki Bożej pochodzi

215 V nej imeetsja ćudotvornaja sv. ikona Pokrova Bogorodicy javivśajasja nekogda na verśine vetvistoj lipy, rastuśćej dosele na cerkovnom pogoste, nekomu żivśemu tut primernoj żizni poseljaninu stradavśemu dolgoe vremja opuchl’ju, pri- begavśemu s molitvoju k zastupnice vsech skorbjaśćich Presvjatoj Bogorodice i na sklone svoich dnej polućivśemu, ćudesnoe iscelenie ot prikosnovenija k etomu javi- vśemusja emu obrazu. Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299; A. Sergejuk, Puchlovskaja ćudotvornaja ikona Pokrova Presvjatoj Bogorodicy. GEV 1911, nr 48/49, s. 467. 216 W źródle drukowanym czytamy: ... V cerkvi sela Puchly est’ javlennaja ikona Pokrovaa Presvjatoj Bogorodicy. Kak pervoe iz eja ćudes razskazyvaetsja iscelenie ot opuchli osnovatelja sela Puchly, otćego budto-by i samoe selo polućilo svoe nazvanie. F. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895, s. 61; Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299.

216 z 1911 r. W dzisiejszych Puchłach istniał w XVI i XVII wieku majątek. Zarządzał nim „pan”, który srogo postępował z podannymi prawosław- nymi, nawracając ich na unię. Wierni, aby zachować wiarę swych oj- ców, modlili się i prosili o wstawiennictwo Matkę Bożą 217 . Opiekunka (Pokrow ) Matka Boża w cudowny sposób objawiła swoją ikonę na lipie, dając znak, że nie opuściła swego ludu. Historyczne źródło podaje, że okoliczna ludność prawosławna posiadała maleńką cerkiew we wsi Cie- łuszki, zwane niegdyś Święciciele 218 . W miejscu Objawienia zbudowano nową cerkiew Opieki ( Pokrowy) Matki Bożej. W XIX w. tego drzewa już nie było, być może lipa rosnąca obok cerkwi – bardzo okazała i roz- łożysta – to odrost dawnego zbawiennego drzewa? A oto krótka historia Objawienia Matki Bożej w cerkwi na Blacher- nach w Konstantynopolu. Źródłem kultowym tego tematu ikonograficznego były dwa wydarzenia historyczne i cudowne. W początku VI wieku za panowania Anastezjusza I osiadł w Bizancjum diakon Romanos, okazał się on twórcą hymnów (kondakionów), szczególnie uroczystych akatystów poświęconych Matce Bożej. Pewnego razu w wigilię Bożego Narodzenia nawiedziła go we śnie Matka Boża, polecając połknięcie zwoju pisma. Następnego dnia napisał hymn Dziewica rodzi dziś wład- cę, który był wykonywany w cerkwi Hagia Sophia. Romanos otrzymał przydomek Melodos (Sładkopiewiec). Drugie wydarzenie miało miejsce w X w. Andrzej Jurodiwy, modląc się w wypełnionej ludźmi cerkwi na Blachernach w Konstantynopolu, zobaczył Bogarodzicę w orszaku świętych, wiodącą za sobą obu świę- tych Janów (Chrzciciela i Teologa). Chór śpiewał modlitwę za grzeszną ludzkość, a matka Boża zdjęła welon ( mophorion ) i rozpostarła go nad światem. Ten gest oznaczał wspomożenie wszystkich oczekujących pociechy ocalenia, zbawienia. Wielka Orędowniczka wezwała do pokuty i nadziei. 217 A. Sergejuk, Puchlovskaja ćudotvornaja ikona Pokrova Presvjatoj Bogoro- dicy, GEV 1911, nr 48/49, s. 467. 218 Miejscowość położona nad rzeką Narwią być może posiadała pogański oł- tarz poświęcony Tielcu (pogańskiemu bogu). Matka Boża objawiła swą ikonę być może w tym miejscu, by umocnić wiernych w wierze chrześcijańskiej. Według zapisu historycznego wieś Ciełuszki nosiła nazwę Święciciele. Mieszkańcy wsi nazy- wają ją Tiełuszki . M. Kondratiuk, Nazwy Białostocczyzny... , Białystok 1974, t. 1, s. 42.

217 Kościół wschodni ujął tę wizję w formie święta Opieki Matki Bożej zwanego Pokrow. Mophorion Maryjny był chroniony jako relikwia w bla- cherneńskiej cerkwi. Wyobrażenie typu Pokrow odnajdujemy wśród ikon w XII w. w dwóch wariantach 219 . Rozpowszechniony był typ rostowsko-suzdalski i moskiewski. Matka Boża rozpościera w dłoniach maphorion, po bokach towarzyszą jej obaj Janowie, chór apostołów świętych i aniołów. Na osi kompozycji Roman Melodos intonuje hymn, a z boku Andrzej Jurodi- wyj pokazuje uczniowi Epifaniuszowi objawienie Maryjne 220 . W zda- rzeniu uczestniczy społeczność chrześcjańska: władcy, arystokracja, hierarchowie Cerkwi i mnisi. W tej postaci ikona rozpowszechniła się w po- łudniowej Polsce, a później i na terenach Podlasia 221 . Trudno teraz stwier- 219 Według Gołubińskiego pierwsze cerkwie na Rusi miały patronalne nazwy dotyczące Pokrowy ... ćto na Rusi byli ustrojaemy chramy v ćest’ Polożenija Rizy Bogomateri to est’ v ćest’ Vlachernskogo chrama. Tema prazdnika Pokrovy nesomnenno vzjata byla iz grećeskogo istoćnika – żitija Andreja Jurodivogo. Dalej Gołu- biński pisze: ... V pervom slućae izobrażenie otnositsja k vyrażeniju poćitanija, tak skazat’, material’nogo i mestnogo – Vlachernskogo (Riza chranivśaja vo Wlachern- skom chrame), vo vtorom – k izlożeniju obśćej idei zastuplenij. Eta ideja daet i tret’ju razumeni Pokrova – kak epitieta, imeni Samoj Pokrovitel’nicy vyrażenija naśich slużb pozvoljajut videt’ v ikone vse tri etich ponjatija. F. Spasskij, K proischodżeniju ikony i prazdnika Pokrova, ŻMP 1996, nr 10, s. 56. 220 Pojawienie się ikony Pokrowy dało impuls do napisania troparionu na Jej cześć. W ślad za tym zaczęto wznosić cerkwie Pokrowy. Pierwsze ślady historyczne ich budowy znajdują się w Novgorodskoj Letopisi pod datą 1305 r. Na święta ... bliżajśie pervoe ćislo oktjabrja bylo vzjata, kak udobnoe dlja prazdnovanija: nastu- paet posle sbora urożaja osennij pokoj. F. Spasskij, K proischożdeniju ikony i prazdnika Pokrova , ŻMP 1996 nr 10 s. 60. 221 Temat ten, niezwykle popularny na terenie Rusi, występuje w późniejszym okresie na Podkarpaciu. Ikona Matki Bożej Pokrowska, określana też jako Matka Boża Blacherneńska, Matka Boża Opieki, Welon ( Pokrow ) Matki Bożej, związana jest z relikwią Welonu ( Omoforu) Marii, przechowywanym w cerkwi Matki Bożej na przedmieściu blacherneńskim w Konstantynopolu. Obok Paska ( Pojasa) Marii, znajdującego się w cerkwi chalkopratejskiej w Konstantynopolu, była to najbardziej czczona relikwia. Źródłem ikonografii Matki Bożej Pokrow jest żywot błogo- słowionego Andrzeja Jurodiwego „Szaleńca Bożego” z X w. i opis jego wizji w cerkwi blacherneńskiej. Błogosłowiony, ze swoim uczniem Epifaniuszem, zobaczył Matkę Bożą idącą od Carskich Wrót w ikonostasie, z pokrowom (welonem) w ręku, który rozpościerała nad modlącymi się w świątyni ludźmi. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. Jerzego Czajkowskiego, cz. II. Sanok 1994, s. 238.

218 dzić, jak wyglądała pierwotna ikona w Puchłach. W okresie unii cerkiew została spalona 222 . Zachowana wizyta cerkwi Protekcji Najaśniejszej Panny z 1773 r. podaje, że cerkiew 30 maja 1771 r. w dzień Bożego Ciała zgorzała ze wszystkiemi ozdobami i aperycyami ... w cerkwi żadney nie masz apara- cyi tylko ołtarzyk bez żadney (akomodacyi) drewniany z obrazem Nay- świętszey Panny Częstochowskiey. A nad nim obraz mały, z temże wy- obrażeniem, na którym koron srebrnych 2. ... Ołtarzyk poboczny z obrazem Nayświętszey Panny Protekcyi. Ołtarzyków 2, noszących, z obrazami Najświętszej Panny 223 . W drugiej połowie XVII w., w okresie unii, tradycja ikonograficzna Wschodu zderzyła się z sztuką łacińską 224 . Matkę Bożą przedstawiano jak obejmuje połami Opiekuńczego płaszcza małe figurki przedstawi- cieli wszystkich stanów, szukających w niej ocalenia. W połowie XVIII wieku schemat ikony Matki Bożej częściowo ocalał, jednak w zakresie kompozycji malarskiej, charakterystyki postaci, kostiumologii, a nawet detali ikonograficznych uległ zdecydowanej latynizacji i stał się barokowym obrazem ołtarzowym. W sensie teologicznym utracił charakter ikony. W ujęciu rzymskokatolickim Matka Boża przybiera postać Nie- pokalanej Dziewicy na obłoku, w suto drapowanej sukni, z koroną na głowie. W prawej części dolnej strefy obrazu pojawiają się postacie świec- kie: król w gronostajowym płaszczu i paradnym półpancerzu, biskupi

222 W księdze chrztów parafii Ryboły z lat 1752-1756 znajduje się wpis infor- mujący o powstaniu świątyni: Roku 1756 dnia 16 miesiąca maja ut novum za wy- raźną rekwizycją WJ Pana Józefa Wilczewskiego pułkownika wojska JK Mości cho- rążego wiskiego, starosty narewskiego, ja X Stefan Hrymaniewski dziekan podlaski, paroch rybołowski we wsi Puchłach cerkwi nowo erygowaną benedykowałem, cum licencia Wielmożnego JX Antonina Młodowskiego zakonu św. Bazylego Wielkiego opata połockiego oficjała i wikarego generalnego całej diecezji metropolitalnej tę cerkiew erygował z fundamentu Jaśnie Pan Wilczewski, pułkownik własnym sumptem swoim posesor tych dóbr fundator i kolator tej bazyliki. G. Sosna, Parafia Puchły , „Wiadomości PAKP” 1978, nr 1/2, s. 69; Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 sporządzonej, Białystok 1996, s. 99. 223 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego ..., Białystok 1996, s. 99. 224 T. M. Trajdos, Obrazy Matki Boskiej Opiekuńczej w cerkwiach klucza mu- szyńskiego, „Magury” 1998, s. 37.

219 z pastorałami. Szaty obu władyków są zla- tynizowane, widać także mnichów bazy- lianów. Schemat ikonograficzny sięga do źródeł bizantyjskich, ale charakterystyka postaci wskazuje na wyobrażenie katolickiej cywilizacji łacińskiej. Matka Boża w Puchłach wygląda podobnie jak powyżej opisana XVIII-wiecz- na ikona. Postać Matki Bożej z królewską koroną ukazano na obłoku w suto drapowanej sukni w kolorze różowym, ściągnię- tej w talii paskiem. Rozpostarty płaszcz podtrzymują aniołkowie. Na górze ikony Święta Trójca, a w dole napis Deva dnes’ predstoit v cerkvi. W dolnej części ikony umieszczeni są przedstawiciele wszystkich stanów – władca w gronostajowym płasz- czu, arystokracja, szlachta, hierarchowie Cerkwi z pastorałami, mnisi bazylianie. Trudno stwierdzić, czy objawiona iko- Ikona Opieki Matki Bożej (Pokrowa) na Matki Bożej zachowała się w bocznym ołtarzyku, jak podaje wizyta z 1773 r., czy uległa zniszczeniu podczas pożaru. Następna wiadomość pochodzi z koń- ca XIX w. Według źródła drukowanego, ikona w pozłoconej ryzie, z po- złacanymi arabeskami, została umieszczona w ołtarzu na gornym miejscu, w cerkwi zbudowanej w 1798 r. Ikona słynęła w okolicy z cudownych uzdrowień i wielkiej łaski Matki Bożej. Potwierdzały to wota w postaci metalowych głów, serc, rąk, nóg itp. z wypisanymi datami 1646, 1710, 732, 1812, 1830, 1855 r. 225 Długoletni proboszcz cerkwi, ks. Grze- gorz Sosnowski (1842-1893), ułożył kilka pieśni religijnych na cześć Pokrowy Matki Bożej w Puchłach. W książce „Pamięć fundatora. Świątynie – mauzolea w krajobrazie kulturowym Podlasia” z roku 1998, zamieszczono wzmiankę i o ikonie Pokrowy Matki Bożej o innej nazwie Obraz Wniebowzięcia Najświętszej

225 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 299.

220 Maryi Panny unicki malowany po 1781 roku. Koronowany przed 1836. Ryza z ikony w czasie bieżeństwa zaginęła. Autor opisu w Grodnenskich Eparchial’nych Vedomostjach z 1911 r. odnotował, że oblicze Przenajświętszej Bogarodzicy można porównać do svetlostej solnećnych. Ikona jest dużych rozmiarów i znajduje się w ołtarzu. Jednocześnie zaznaczono, że zgodnie z życzeniem wiernych w święto Pokrowy ikona wynoszona była na środek cerkwi, by wierni mogli oddać hołd Matce Bożej. W dzień święta tysiące pielgrzymów przybywało do Puchłów, aby wznieść swoje modlitwy i przynieść w darze swoje ofiary, nawet w postaci inwentarza żywego 226 . Zwyczaj rzadko spotykany, przetrwał do lat 70. obecnego wieku. Tenże autor z 1911 r. zaznacza, że z prawej strony przy wejściu do cerkwi (środkowa część) znajdował się kamień z nieczytelnym pismem cerkiewnosłowiańskim i datą 1710 r. Wiadomo, że w owym czasie na Podlasiu szalała epidemia, która dziesiątkowała ludność tych terenów. Być może data ta była zapisem łaski Matki Bożej.Cudowny charakter ikony wielokrotnie potwier- dzały cuda 227 . Dzisiaj kamienia w tym miejscu już nie ma, być może w czasie budowy obecnej cerkwi w latach 1913-1918 posłużył jako bu- dulec. Według relacji najstarszych mieszkańców w czasie bieżeństwa ikona Pokrowy Matki Bożej została wywieziona w głąb Rosji, i powró- ciła do Puchłów już bez ryzy. Została ona umieszczona na obecnym miejscu, ale w skromnym kiocie. W inwentarzu cerkiewnym z 1937 r., widnieje taki zapis: ... obraz zaprestolny na gornym miejscu Pokrowa Przenajświętszej Matki Bo- skiej w rzeźbionej ramie na płótnie o rozmiarach 58 x 87 cm. Była to inna ikona i obecnie znajduje się w bocznym ołtarzu św. Grzegorza. W każdej cerkwi zawsze jest wiele ikon Matki Bożej, ale zazwyczaj jedna z nich jest najbardziej czczona. W Puchłach ikona Pokrowy (Opieki Matki Bożej) znajduje się w kiocie na lewym klirosie. W czasie nabo-

226 Miejscowa ludność nadzwyczaj czciła ikonę Opieki Matki Bożej. 14 paź- dziernika, w dniu święta Pokrowy, ciągnęły tu tłumy pielgrzymujących włościan, którzy zanosili dziękczynne modlitwy, prosząc jednocześnie o pomyślność w ho- dowli na kolejny rok. Składali ofiary: owce, krowy i woły. I. Matus, Z dziejów oświaty Białorusinów na Podlasiu, Białystok 2000, s. 5. 227 Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kra- ków 1998, s. 257.

221 żeństwa pali się tu mnóstwo świec ofiarnych. Wymieniona jako cudowna ikona, o rozmiarach 70 x 145 cm, pochodzi z XVIII w., w latach 70. została odrestaurowana i umieszczona w nowym, pozłacanym kiocie. Jak przed wiekami wielu pielgrzymów podąża do Pokrowy Matki Bożej, aby wznosić swoje modły i prosić o wstawiennictwo u Syna Jezu- sa Chrystusa. W przeddzień święta Pokrowy odprawia się wsiennoszcz- noje, a potem akatyst przed cudowną ikoną Pokrowy, która s liki svjatych nevidimo za ny molit’sja Bohu pokrywając ćestnym svoim omoforom. Przez całą noc odprawiane są akatysty i molebny, by wierni podczas św. liturgii mogli przystąpić do św. Eucharystii. W 1999 r. w wigilię święta Pokrowy (13 października) uroczyście została poświęcona i założona na cudowną ikonę Matki Bożej nowa ryza . Wykonawcą był artysta rzeź- biarz Wiaczesław Szum z Siemiatycz. Ryza wykonana została z miedzianej blachy, zabezpieczona lakierem, a nimb pokryto złotem. Można z ufnością wierzyć, że w Trzecim Tysiącleciu Matka Boża swojego wiernego ludu Podlasia nie zostawi w potrzebie i w dalszym ciągu będzie otaczać Swoją Opieką. Wierni, którzy przybywają do cudownej ikony modlą się słowami: Ty Maci, z’jaúljalasja úsjudy, I naś kraj spaznaú Tvae cudy - U Puchlaúskim svedćac’ prychodze, Śto litasc’ Tvaja żyve ú narodze. U Puchlach z’javilasja svjataja ikona - Maci Bożaja stala nam abaranoj. Ty, Prećystaja, naśy Puchly úzljubila I cudami ich pa svece úchvalila...... A úsim dozvol prystojnie prożyć i Ciebie czuła w Puchłach prosić Zaúsiody pokrywaj nas swoim omoforom Z usimi swiatymi i anielskim choram 228 . 228 A. A. Jaskević, Himn da Puchlaúskaj ikony Bożaj Maci (Narodny verś z XVI- XVII st. ), [v:] Spradvećnaja achoúnica Belarusi. Duchoúnyja pośuki starabelaruskaha etnasa ú histaryćnych daljahljadach, Minsk 2000, s. 210-211 (sa starabelaru- skaj na sućasnuju movu pereklaú Mikola Hajduk).

222 RAJSK – Ikona Matki Bożej

Najwcześniejsza zapisana wzmianka o Rajsku datowana jest na XVI wiek. Z tego czasu pochodzi list o nadaniu ziemi rajskiej ziemianinowi bielskiemu. W lustracji województwa podlaskiego z 1570 r. czytamy: sieło Raysk ... cerkiew ma jedną włókę 229 ... Owa lustracja starostwa bielskiego wymienia, że do folwarku Stołowacz należało wójtowstwo Rayskie ze siołami Raysko włók 51 i Orzechowicze włók 34. W księdze poborowej z 1578 wymienia się duchownego cerkwi Rayenskiey . W XIX w. w archiwum cerkiewnym znajdował się zapis funduszowy z 1671 r. króla Augusta I o nadaniu 2 włok pustych we wsi Rayskie nazwaney do starostwa bielskiego należącey Wielebnemu Symenowi Mac- kiewiczowi przebiterowi cerkwi do obrazu Matki Bożej Cudownego 230 . Jak widać z tego przywileju, kult Rajskiej Ikony Matki Bożej był dawno i daleko znany dzięki cudownym uzdrowieniom. O Ikonie Rajskiej wzmiankuje publikacja z XVII wieku 231 . Charakterystyczne jest to, że

229 Lustracja dóbr królewskich woj. podlaskiego z 1570 r., wyd. J. Topolski i J. Wiśniewski, Wrocław 1959, s. 46; AGAD Sigillata 11 f. 176. 230 J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podla- sia, Białystok 1996 s. 16. 231 P. H. Pruszcz, Morze łaski Bożey, które Pan Bóg w Koronie Polskiey po różnych mieyscach, przy obrazach Chrystusa Pana y Matki iego Przenayświętszej na sercu ludzi pobożnych, y w potrzebach ratunku żądaiących z głębokości Miło- sierdzia swego nieprzebranego, co dzień obficie wylewa. A żeby ta szczodrobliwa łaska Boża, wszystkim wiernym zawsze pokazywana, była wiadoma, Kraków 1662, s. 57. Cyt. za: J. Korch, Parafia i sanktuarium Matki Bożej w Starym Korninie, praca magisterska, nr albumu 9653, UwB Wydział Humanistyczny, Instytut Histo- rii, Białystok 1999, s. 49, przyp. 21.

223 w pobliskiej Strabli znajduje się ikona Matki Bożej tzw. „grupy Deesis” z końca XVI wieku ze szkoły moskiewskiej. Na wzór Rajskiej Ikony Matki Bożej w ... 1690 goda dana zapiska o tom, ćto Strebel’skomu pri- chodskomu svjaśćenniku otdan byl gde-to ućastok zemli „klin”, kotoryj raspolożen nasuprotiv kresta po doroge v Lysye, na śest’ let s tem ćtoby on soverśal litanii i otćitival Bogorodice Devo radujsja232 . Według przekazu cerkiew w Rajsku wzniesiono po objawieniu się cudownego obrazu Matki Bożej w chrabołowskim lesie, w uroczysku Głowkowo przy źródle wody o uzdrawiającej mocy, zwanym Turowa Krynica. Właściciel folwarku Stołowacz 233 Gołdek, widząc dużo cudownych uzdrowień otrzymanych przez pielgrzymów za wstawiennictwem ikony Matki Bożej, postanowił zbudować w swoim majątku cerkiew i prze- nieść do niej cudowną ikonę. Jak głosi legenda, zaprzęgnięto woły do powozu, ale kiedy dotarły one do wsi Rajsk, odmówiły posłuszeństwa i nie skręciły w kierunku majątku. Doprzęgnięto jeszcze kilka par wo- łów, lecz i tym razem powóz nie mógł ruszyć z miejsca. Na prośbę swych poddanych właściciel folwarku Stołowacz, Gołdek, wzniósł drewnianą cerkiew Ikony Cierpiącej ( Strażduszczej ) Matki Bożej zwanej Piatien- ka, której uroczystość przypada na 10 piątek po Wielkanocy. Sama zaś ikona została umieszczona w ołtarzu. Powyższy przekaz został spisany z Cerkovnoj Letopisi w Rajsku . Wydarzenie to przyczyniło się do powstania sanktuarium Matki Bożej w Rajsku. U XIX w. cerkiew w Rajsku pozostawała w opłakanym stanie i groziła zawaleniem. W 1863 r. wybudowano cmentarną drewnianą cerkiew Pokrowy Matki Bożej, gdzie znalazła miejsce cudowna ikona. W 1875 r. została wybudowana murowana parafialna świątynia św. męcznnicy Paraskiewy, której święto przypadało na 28 października starego stylu, a według nowego stylu 10 listopada. Natomiast święto cudownej ikony dalej było obchodzone w dziesiąty piątek po Wielkancy,

232 N. Dalmatov, Blagoveśćenskij Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 188. 233 Folwark Stołowacz powstał w poł. XVI w. w starostwie bielskim, w nim pańszczyznę odrabiali chłopi z 21 wsi królewskich. W 1910 r. folwark uległ parce- lacji i z jego świetności nie pozostało nic. Por . J. Maroszek, Stołowacz. Pamiętajmy o ogrodach , „Kurier Poranny” 1991, nr 13 (258), s. 10.

224 a jej uroczyste przeniesienie z cmentarnej cerkwi do parafialnej nastąpiło w 1876 r. Cu- downa ikona Matki Bożej zo- stała umieszczona w ołtarzu na gornom miejscu. Właściciel majątku Stołowacz Ewgraf Pawłowicz Nikitiuk 234 w 1887 roku ufundował srebrną pozła- caną ryzę. W dwa lata później wysiłkiem ówczesnego proboszcza o. Andrzeja Sosnow- skiego i opiekuna cerkiewnego Lwa Wierzbickiego na potrzeby cudownej ikony zrobiono duży kiot. Prezentował się on okazale, był tak rozmalo- Żyrowicka Ikona Matki Bożej wany, że wyglądem przypomi- nał marmur, a kolumny były rzeźbione i pokryte złotem 235 . W drukowanym źródle znajdujemy potwierdzenie informacji o cudownej ikonie ... V Rajskoj pravoslavnoj cerkvi nachoditsja ikona Bogo- materi v razmere 8 x 8 verśkov sćitavśajasja, sudja po svidetel’stvu dar- stvennoj zapisju Avgusta II, v XVI – XVII vv. ćudotvornoju. V cerkovnoj riznice chranitsja krest’ 1618 g. iz nizkoprobnogo serebra s nadpis’ju; takoże potir 1666 g. s ćekannym izobrażeniem trech angelov236 . Więcej wiadomości na temat cudownej ikony z Rajska podaje Grod- nenskij Kalendar z końca XIX w. Czytamy w nim : ... drewnja mesto osobenno ćtimaja svjataja ikona Bogorodicy, sćitawśaja za ćudotwor- nuju eśće w 16 i 17 vekach, otkuda że i kogda ono o tom – svedenej neimejetsja – naroćitoje prazdniestvo Jej s ljudnym narodnym sobra- niem bogomolcev s izdavna soverśaetsja w 10 pjatnicu posle Swetlogo

234 Pochowany przy cerkwi w Rajsku. 235 Letopis’ Rajskoj sv. Pjatnickoj, Pokrovskoj kladbiśćenskoj cerkvej i Chrabo- lovskoj ćasovni , k. 4-5, rkps. 236 F. V. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’no 1895 s. 165.

225 Voskresenja Christovo, pisana na lipovoj doske tołśćzynoju v djum, śyri- noju do 7 a vyśynoju do 9 verszkov – Lik Pryćystyja s Bogomladencem na desnoj ruke, sovierśenno temnyj, ot davnejśej davnosti jedva daże zametnyj. W 1880 godu po obnovlenii eja ustroena dlja neja serebrenaja ryza sredstvami userdnych prichożan, v Moskovskoj masterskoj Chleb- nikova 237 . Na podstawie przytoczonego opisu można wnioskować, że Rajska Ikona Matki Bożej była małych rozmiarów, 7 x 9 wierszkow [30,8 x 42,6 cm]. Do dnia dzisiejszego nie zachowała się żadna fotografia. Można jedynie wnioskować, że podobna była do Ikony Żyrowickiej 238 . W opisie Żyrowickiej Ikony znalazła się informacja, że właścicielem majątku, w którym objawiła się ikona Matki Bożej, był Aleksander Soł- tan 239 , a miało to miejsce w 1470 roku 240 . Aleksander Sołtan od 11 lute-

237 Iosif, ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 323-324. 238 Kult Żyrowickiej Ikony Matki Bożej był szeroko rozpowszechniony na Pod- lasiu. W wizytach cerkwi dekanatu mielnickiego, w brzeskiej diecezji znajdujemy: ... v tech vizitach neodnokratno vstrećaem lik Żyroveckoj Bogomateri privlekajuśćej svoimi ćudotvorenjami ne odnich prostych ljudej no i znatnych knjazej, velmoż i ko- rolej. Tam że upominajutsja dve mestnyja ćudotvornyja ikony Bożęj Materi i odna s nich ukraśennaja byla ćeskimi kamuśkami. L. Paevskij, O greko-unijatskich cerkvach b. Mel’nickago blagoćinija (sostojaśćich v nastojaśćee vremja v Cholmsko- Varśavskoj eparchii), za sto let do vozsoedinenija ich s pravoslavnoju Cerkov’ju. ChVEV 1880, nr 12, s. 206; L. Paevskij, O cerkvach drevnej brestskoj eparchii vchodivśich v sostav Mel’nickogo blagoćinija v 1775 godu. Grodna 1892, s. 13; W wizycie cerkwi szostackiey dekanatu mielnickiego pod tytułem Nayświętszey Panny Maryi Narodzenia z dnia 21 octobra 1774 r. w ołtarzu znajduje się ... Obraz Nayświęt- szey Panny Żyrowickiey na którym sukienka srebrna sumptem Parocha sporządzona ... APwL ChKG-K Wizyty dekanatu mielnickiego (1604-1875), sygn. 780, k. 338-341. 239 Według Herbarza Niesieckiego ród Sołtanów wywodzi się od przodków domu tego od Witolda wielkiego księcia Litewskiego herbu Syrokomla – dwa krzyże oraz przydana gwiazda, że wysłany na straży w obozie będąc Tatarów pogromił i nie prędzej powrócił aż gwiazdę obaczył. Natomiast Okolski twierdzi, że nadawszy ten herb od Witolda pierwszemu wyznawcy obrazu MB Żyrowickiej. Tej tezy nie potwierdza Kojałowicz i inni, dowodząc że obraz ten rychło po śmierci Witolda jest wyjawiony za panowania Kazimierza Jagiellończyka, który tej familii wiecznem prawem nadał. Za czasów pierwszych Jagiellonów teren Żyrowic należał do mająt- ków królewskich i do rąk prywatnych przeszedł za Kazimierza Jagiellończyka, który wielki obszar ziemi nadał podskarbiemu litewskiemu Aleksandrowi Sołtanowi. Miał on dwóch synów, Aleksandra i Iwana. ... Iwan syn Aleksandra podskarbiego na- dwornego marszałek Słonimski dziedzic na Żyrowicach cerkiew tamże wystawił dla

226 go 1492 r. do 11 października 1493 r. był starostą bielskim. Wieś Rajsk należała do bielskiego starostwa 241 . Cudownego obrazu . Z tej familii pochodził Józef Sołtan, arcybiskup smoleński, późniejszy metropolita i kollator supraski. K. Niesiecki, Herbarz Polski, t. VIII, Lipsk 1841, s. 457; Natomiast co do Aleksandra Sołtana to czytamy: ... w Wielkim Księstwie Litewskim piastował wysokie godności – 14 marca 1476 r. został podskar- bim dwornym, w 1482 r. objął urząd marszałka hospodarskiego, który sprawował do 1493 r. Zmarł dwa lata później. Syn jego Aleksander Sołtan w latach 1514-1554 był również marszałkiem hospodarskim. O jego pozycji majątkowej świadczy fakt wystawienia w popisie wojskowym w 1528 r. w poczcie panów rady 37 koni. D. Mi- chaluk, Mielnik stolica ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 60. 240 Według kanonika Izydora Nardiego, który opisał w Relacyi Historycznej o zja- wieniu cudownego obrazu N P Żyrowickiey z 1721 r., objawienie miało miejsce w 1470 r. Natomiast rosyjski historyk Żukowicz przyjmuje datę 1493 r., ponieważ Żyrowice otrzymała rodzina Sołtanów około 1490 r. Relację o objawieniu cudownej ikony podaje ks. Teodozy Borowik w drukowanej w Wilnie publikacji z 1622 r. Historia abo Powieści ... o obrazie Przeczystej Panny Maryjej Żyrowieckim Cudo- twornym, w którym czytamy: ... Gdy jednego czasu pastuszkowie z bydłem i trzodą zagnali się byli nad zwyczaj w puszczę pomienioną: i przechadzając się niektórzy z nich obaczyli na drzewie gruszkowym leśnym jasność wielką jakoby ognia pałają- cego, a co było, przypatrywali się pilnie zdumiali. Którzy do tego drzewa przystą- piwszy bliżej obaczyli Obraz stojący na tym drzewie o swojej mocy w dziwnej świa- tłości Który potem nierychło – trochę ośmieliwszy się gdy już on (jako się im zdało) ogień i jasność opłonęła – zdjęli i do Pana swego zanieśli i wszystko porządnie (po kolei) jako się im pokazał powiedzieli. Za co im Pan podziękowawszy, on obrazek od nich wziął i do szkatuły schował ... W 1520 r. wybuchł w Żyrowicach pożar i zniszczył drewnianą cerkiew. W płomieniach zniknęła drogocenna ikona, a po- szukiwania nie dały rezultatu. Pewnego dnia bawiące się dzieci zauważyły na kamieniu niezywkłej urody Pannę . Otaczały Ją jasne płomienie, a w ręku trzymała ikonę Matki Bożej, która w czasie pożaru w cudowny sposób została uratowana. Na tym miejscu wzniesiono nową cerkiew, gdzie święta ikona znalazła swoje miejsce. W Żyrowicach Matka Boża objawiła dwa kolejne swoje wizerunki: jeden na drzewie gruszowym, drugi jako Promieniujący Panny siedzącej na kamieniu. Monaster Żyrowicki powstał w 1549 r. N. Tal’berg, Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożej Materi, Holy Trinity Mona- ster Jordanville 1951, s. 177; A. Kempfi, Żyrowickie sanktuarium , „Przegląd Pra- wosławny” 1992, nr 5, s. 5, 26; S. V. Bulgakov, Nastol’naja kniga, reprint izd. 1913 g., izd. Moskovskoj Patriarchii, Moskva 1993, t. 2, s. 1444-1445; Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kraków 1998, s. 379; Żyro- vickaja ikona Bożej Materi, [v:] Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, Jaroslav 1999, s. 154. 241 K. Pietkiewicz, Wielkie Księstwo Litewskie pod rządami Aleksandra Jagiel- lończyka, Poznań 1995, s. 210.

227 Rajska Bogarodzica, według opisu, na prawej ręce trzyma Dzieciąt- ko. Oblicze ma ciemne. Tak jak Żyrowicka Ikona jest małych rozmiarów. Dzieciątko tuli policzek do twarzy i ręką obejmuje Jej szyję. Oblicze Matki Bożej jest smutne, szuka u Jezusa litości, miłosierdzia dla ludno- ści. Ikona reprezentuje typ ikonograficzny Eleusa, inaczej Umilenije – Miłościwa (Współczująca), który z kolei posiada cały szereg wizerun- ków odzwierciedlających ideę wstawiennictwa Bogomacierzyństwa. Ba- dania najstarszych typów Umilenija wskazują na to, że tak czy inaczej są one rekonstrukcją z XII i XIII wieku obrazu podobnego do cudownej Włodzimierskiej Ikony Bogarodzicy 242 . Według przekazu ikona w Raj- sku objawiła się w 10 piątek po Wielkanocy. W okresie unii otrzymała nazwę Cierpiącej . Święto Żyrowickiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 7/20 maja. Autorem akatystu ks czci ikony jest o. Konstanty Znosko. W 1915 r. podczas ewakuacji ludności do Rosji ( bieżeństwa), miejscowy proboszcz, ks. Bazyli Kudasow, zabrał ikonę ze sobą i do Rajska już ona nie powróciła. Według Cerkovnoj Letopisi wszystkie cerkiewne rzeczy zostały zapakowane w 5 dużych skrzyń i wysłane w głąb Rosji. Jedna skrzynia dotarła do Moskwy, pozostałe po drodze zostały rozgra- bione. Skrzynię odnalaziono w Moskwie na ulicy Czornohrodskoj, w mieszkaniu pani Tunicyn. Do Moskwy był również ewakuowany Gro- dzieński Duchowny Konsystorz, rozmieszczony tam w Lipovym pereul- ke v eparchial’nom dome. Dekretem władz cerkiewnych polecono psal- mistom i diakonom śledzić za cerkovnoj utvarju i kierować ją w odpowiednie miejsce na przechowanie. Takie zadanie otrzymał również psalmista rajskiej cerkwi Józef Pieszko. U wspomnianej mieszkanki Moskwy psalmista znalazł skrzynię otwar- tą. Cenniejsze przedmioty: ewangelia w srebrnej oprawie, krzyż srebrny, dwie zaprestolne ikony przechowywane były w jej domu, zaś pozo- stałe: panikadziło, siemiświecznik, podświeczniki, znalazły się w budynku gospodarczym. Na pytanie w jaki sposób rzeczy cerkiewne z Raj- ska trafiły do jej domu, Tunicyn odpowiedziała, że jej bratanek Michał Buryn, chorąży kolejowego batalionu sybirskiego pułku, przesłał to

242 W. Iwanow, Ikonografia Przenajświętszej Bogurodzicy w Kościele prawo- sławnym , [w:] Kult Maryjny w kościele rzymskokatolickim w Polsce i Rosyjskim Kościele prawosławnym , Warszawa 1989, s. 72.

228 wszystko na jej adres. Niestety, cudownej ikony już w skrzyni nie było. Tunicyna zwróciła cerkiewne utensylia, które zostały złożone ... v Novo- spaskij monastyr na chorach v pridele svjatitelja Nikolaja Ćudotvorca i sdany na chranenie kaznaćeju monastyrja. Sporządzono wykaz i ra- portem doniesiono do Grodzieńskiego Konsystorza. Przy wstawiennictwie księżnej Tatiany Nikołajewnoj psalmista Piesz- ko odnalazł proboszcza rajskiej parafii, który przebywał w Nikolsku. Po wymianie listów okazło się, że ... veśći kotorye okazlis’ v Tunicynoj byli vybrany iz raznych jaśćikov, vidno śto eto sdelano daleko ne z blagodar- noj cel’ju 243 . Ślad po cudownej ikonie zaginął. Po odzyskaniu niepodległości proboszczem w Rajsku został hieromnich z żyrowickiego monasteru. Czy to przypadek? U Pana Boga nie ma przypadku, musiało być wolą Matki Bożej , której Rajska Ikona już nie powróciła, organizowanie na nowo parafii w Rajsku przez hieromni- cha z Żyrowic. O tym w Cerkovnoj Letopisi, czytamy: ...pri otkrytii prichoda ieromonachom Żirovickogo monastyrja Avksentiem, kotoryj byl komandirovan ispolnjat’ dolżnosti rektora Rajskoj filii. Chociaż zabrakło cudownej ikony, kult w świętym miejscu Jej Obja- wienia nie ustawał i nadal odnotowywano cudowne uzdrowienia. W okresie międzywojennym psalmista miejscowej cerkwi, Aleksan- der Tymiński, stracił w młodości częściowo wzrok i bez silnych szkieł w okularach nie mógł czytać. Gorliwa modlitwa do Matki Bożej i woda ze świętego źródełka przywróciły mu całkowicie wzrok. Na znak wdzięcz- ności ofiarował do cerkwi dużych rozmiarów Turowską Ikonę Matki Bożej w pozłacanych ramach. Mieszkanka wsi Proniewicze Anna Min- kiewicz, z chorą piersią, zwróciła się z modlitwą do Matki Bożej w miejscu Objawienia przy cudownym źródełku, otrzymując uzdrowienie ... bol’ za odnu noć sovsem prośla i Minević stala zdorova. Mieszkaniec wsi Plutycze Bazyli Potorson ... pereśedśij v sektu baptistov ... przyniósł krzyż z cmentarza i spalił go. Jego czternastoletni syn Jan, widząc taką profanację uczynioną przez ojca, nabawił się choroby psychicznej. Mat- ka, osoba głęboko wierząca, z gorliwą modlitwą skierowała swoje proś- by do Matki Bożej ... otslużivśi moleben o zdravii junośi s okropleniem śv. vodoj..., chłopiec odzyskał zdrowie, a wszystko działo się na oczach

243 Cerkovnaja Letopis’, k. 6, rkps .

229 proboszcza. Autor Cerkovnoj Letopisi odnotował jeszcze wiele przykła- dów uzdrowień za wstawiennictwem Matki Bożej w miejscu Jej Obja- wienia przy kapliczce z cudownym źródełkiem ... ćuda eti soverśaliś’ v period poslednjago vremeni, a proślich vekov zapisano v starej letopisi vyvezennoj v Rossiju. Na miejscu objawienia w Chrabałowskim Lesie zbudowano kapli- cę, która w 1939 r. zo- stała zburzona. W 1984 roku ponownie wzniesiono drewnianą świą- tynię św. ap. Jana Teo- loga, a w jej pritworze obudowano krynicę. W Cerkovnoj Letopisi, prowadzonej przez ów- Kaplica św. ap. Jana Teologa czesnego proboszcza o. w Chrabołowskim Lesie Stefana Iwankiewicza, napisano: ... do kotoroj i po nyne prichodit narod, beret vodu dla neduż- nych i molitsja ćudotvornoj ikone i także kakie iscelenija nekotorye iz nich sćitaju nużnym pomestit’ v naśej letopisi ... W 1942 r. we wsi Rajsk rozegrała się tragedia. Niemcy spacyfikowali wieś, 149 osób rozstrzelano, pozostałych mieszkańców wysiedlono, budynki, łącznie z piękną, murowaną cerkwią, spalono. Wieś przestała ist- nieć. Dopiero po zakończeniu wojny ludność stopniowo zaczęła powra- cać. Życie religijne skupiło się przy cerkwi w Ploskach, a po zaadapto- waniu baraku na cerkiew rozpoczęto odprawianie nabożeństw na miejscu, w Rajsku 244 . W latach 60. ze wsi Puturzyn w powiecie tomaszow- skim w woj. lubelskim przewieziono cerkiew św. św. apostołów Piotra i Pawła i umieszczono na miejscu dawnej. W roku 1997 wzniesiono na cmentarzu murowaną cerkiew św. męczennicy Paraskiewy. Po tragicznych latach życie rajskiej parafii, dzięki ciągłemu wstawiennictwu Matki Bożej, odrodziło się z popiołów. 244 G. Sosna, Parafia prawosławna Rajsk, „Tygodnik Podlaski” 1988, nr 2, s. 8.

230 ROGACZE – Ikona św. Antoniego Peczerskiego

Przyjęcie chrztu przez Ruś Kijowską dało początek życiu monastycz- nemu na terenach powiązanych z władcami ruskimi. Powstawały ośrod- ki wiary chrześcjańskiej, rozwijały swoją misję, zakładały zalążki życia monastycznego – pustelnie, przekształcone później początki monasteru. Patronem mnichów na Rusi został św. Antoni Peczerski (Kijewski), na- czalnik wsiech russkich monachow. Kult jego, o rozległej skali, oddzia- ływał na życie religijne Kościoła wschodniego na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Antoni Peczerski (świeckie imię Antip) urodził się w 983 r. w Luba- czy. Jego dzieciństwo i młodość przypada na początki chrystianizacji Rusi. Wychowany w pobożnej rodzinie, pragnął zostać mnichem. Św. Antoni, który życie zakonne rozpoczął na górze Athos, żywot eremity ascety kontynuował w wykopanej przez siebie pieczarze na górze Bere- stowej w Kijowie. Był założycielem w 1054 r. Ławry Peczerskiej. Św. Antoni całkowicie oddawał się modlitwie i trudom życia pustelnicze- go 245 . Z biegiem lat wieści o świętym mnichu szeroko rozniosły się po Rusi. Pielgrzymi udawali się po błogosławieństwo, a później okazało się, że święty posiada moc cudotwórczą. Jego modlitwy sprawiły, że liczni chorzy otrzymywali uzdrowienia. Umierając, pobłogosławił mni- chów, obiecał, że będzie nieustanie prosić o łaskę u Boga za wszystkich, którzy kiedykolwiek oddadzą się pod jego opiekę 246 . Wstawiennictwo św. Antoniego było bardzo skuteczne i w szybkim 245 Prepodobnyj Antonij Pećers’kij . „Przegląd Prawosławny” 1994, nr 9, s. 21; Święci Cerkwi Prawosławnej, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1996, s. 217. 246 Święci Cerkwi Prawosławnej, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1996, s. 217.

231 czasie życie monastyczne zaczęło rozpowszechniać się daleko poza granicami sławnej Ławry Peczerskiej. Monastycyzm znalazł podatny grunt na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego i wschodnich obrzeżach Rzeczypospolitej. Na naszym terenie pierwsze pustelnie powstawały w granicach wielkich masywów leśnych, jak puszcza Mielnicka, Narewska czy Supraska. Według opisu pielgrzyma z 1858 r. w okolicy dzisiejszej Grabarki znaj- dował się starożytny cmentarz z kamiennymi nagrobkami ze starym sło- wiańskim napisem. Autor sugeruje, że tu ... verno był monastyr ili obi- tiel’ s pustynno-żitel’stvujuśćeju bratij 247 ... Kult św. Antoniego rozpowszechniali mnisi z Rusi Kijowskiej, któ- rzy przybyli w okolice Góry Grabarki i jak głosi tradycja organizowali życie pustelnicze. Założone niedaleko miasteczko Milejczyce, zgodnie z tradycją, również szczyciło się monasterem. Pobliska zaś parafia Ro- gacze posiadała cudowną ikonę prepodobnogo otca Antonija Pieczer- skogo. Zapewne kult św. Antoniego nie był przypadkiem. Istnienie cerkwi Preczystej Bohorodicy wzmiankowane jest pod rokiem 1610 248 , co świadczy o starożytności tej miejscowości 249 . Syn Si- miona Kaleczyckiego, Wasil, w 1624 r. w pamiętniku domowym zapi- sał: przebudowałem Cerkiew rohacką i wszystko odnowiłem i aparata posprawiałem, która cerkiew kosztuje tak budynek, rzemieślnik, aparata złotych 400 250 ...

247 Kvercetus, Grabarka, LEV 1866, s. 418. 248 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Seria Nowa, t. 12, z. 1, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996, s. 54-55, il. 249 Autor „ Skazanija o ćutotvornoj ikone prepodobnogo Antonija Pećerskgo ” sięga do przeszłości: ... Prochodili goda; śvedy napav na selenie sożgli ego sover- śenno i na meste Pogaćej ostaloś’ liś’ 4 kurgana, gde byli pogrebeny pavśie pri srażenii so śvedami voiny. Nebol’śie sledy etich kurganov, svedelej davnich sobytij ostalis’ i do naśich dnej. Cerkov’ że pod pokrovitel’stvom Prepodobnogo ostalas’ nevredimoj. Vskore zdes’ obrazovalsja prichod iz żitelej sosednich dereven’ ... Pra- voslavnyj Kalendar na 1960 god, Varśava 1959, s. 70; Porównaj: N. I. Horbaće- vskij, Katalog drevnim aktovym knigam gubernij: Vilenskij, Grodnenskoj, Minskoj i Kovenskoj ... chranjaśćimsja nyne v Central’nom archive v Vil’ne, Vil’no 1872, s. 818. 250 Z. Gloger, Silva rerum Sasinów Kaleczyckich, „Przewodnik Naukowy i Lite- racki”, Lwów 1876, s. 1147.

232 Wizyta generalna 251 Cer- kwie Rohackiey pod Tytułem Narodzenia Maryey Panny zo- staiąca Colationis ImC Pana Woyciecha Paprockiego ... dekanatu kamienieckiego, z 1725 r., opisuje cerkiew następująco: cerkiew drewniana zgniła pa- lem ogrodzona bez kopuły y bez krzyża ... Carskie Drzwi stolar- skie opierzchłe iuz malowania nie znać. Parafię stanowiły wsie: Rohacze, Mikulicze, Mie- dwiedki, Podmokły, Hruska. W 1784 r. Rogacze są wła- snością Anny Matusewiczowej, kasztelanowej brzeskiej i jej synów Wincentego i Tadeusza. Wśród mieszkańców okolicy Ikona św. Antoniego Peczerskiego zachowało się opowiadanie o powstaniu cerkwi, powiązane z właścicielem Matusewiczem. W od- ległości dwóch kilometrów od Rogacz, na wzgórzu przy drodze do wsi Mikulicze, na gruntach właściciela ziemskiego Matusewicza, rosła gru- sza. Tenże człowiek religijny i bogobojny znalazł na drzewie ikonę św. Antoniego. Znalezienie ikony potraktował jak Opatrzność Bożą i umie- ścił tę ikonę we własnym domu. Potem na tym miejscu zbudował cerkiew św. Antoniego Peczerskiego, prestoł został urządzony na pniu ścię- tej gruszy, zaś ikona stała się przedmiotem szczególnej czci wśród okolicznej ludności 252 . W dniu święta ku czci św. Antoniego, przypadającego 10/23 lipca, Rogacze gromadziły wielu pielgrzymów. Pod wpływem głębokiej wiary i modlitwy przed ikoną, pielgrzymi otrzymywali uzdrowienia. Na stry-

251 Wizyty dekanatu kamienieckiego, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 168-169. 252 F. Tokrevskij, Prazdnik Prepodobnogo Antonija Pećerskogo v sele Roga- ćach, „Cerkovnyj Vestnik” 1959, nr 7/8, s. 12-13.

233 chu spalonej cerkwi znajdowały się kule pozostawione przez uzdrowio- nych pielgrzymów. W Bibliografii Polskiej autorstwa Karola Estreichera odnotowane są publikacje z lat 1786-1787, które dotyczą dwóch sąsiadujących miej- scowości, Kleszczel i Rogacz. Tytuły świadczą, że ich właściciele ze sobą prowadzą rozprawy sądowe, np: Produkt w interesie Anny, matki Wincentego i Tadeusza synów Matuszewiczów z Florjanem Cieszkow- skim z mieszczanami Kleszczelowskimi, sprawa graniczna z Matusze- wiczem 253 . Zapewne są to potomkowie właściciela ziemskiego Matuse- wicza, który zbudował cerkiew św. Antoniego Peczerskiego w swojej posiadłości ziemskiej Rogacze. Prowadzili oni sprawy sądowe z Ciesz- kowskimi, którzy od kilku pokoleń byli „rządzącymi” w Kleszczelach i nie zawsze dobrze potrafili ułożyć sobie stosunki z ich mieszkańcami. Wizyta generalna Cerkwi Rohackiey pod Tytułem Narodzenia Maryi Panny z 1725 r. nie wymienia ikony św. Antoniego, a tylko czytamy: ... Namiesnych Obrazów pięć staroswieckich z ołtarzami nie accomoda- wani ieszcze się znayduie Obrazow moskiewskich małych osim 254 ... Podczas unii cerkiew w Rogaczach podzieliła los swoich wyznaw- ców. Święto Antoniego w Rogaczach było przeniesione na 13 czerwca, dzień świętowania Antoniego z Padwy. Ikona św. Antoniego była namalowana w stylu bizantyńskim, olejnymi farbami na płótnie o rozmiarach 75 x 110 cm. Rama była pozłacona, zrobiona z drzewa lipowego. Ikonę przykrywała srebrna ryza. Znajdo- wała się w ikonostasie na lewym klirosie, po lewej stronie diakońskich drzwi. Takie rozmieszczenie odpowiada wspomnianej wizycie z 1725 r. W Wielkim Poście 1872 r. cerkiew parafialna w Rogaczach spłonęła. Cudowna ikona ocalała. Ówczesny proboszcz, Bazyli Charłampowicz, zadecydował, by na święto Paschy ryzę z ikony św. Antoniego pozłocić. Cerkiewny starosta i parafianie sugerowali proboszczowi, by konserwa-

253 Są to: Replika ze strony Miasta JKM-ci Kleszczelów przeciwko dziedzicom wsi Rohacz i Hruski w województwie brzeskim litewskim położonych (Matuszewi- com), Wilno 1787, folio; Sprawa graniczna podkomisyjna miasta JKM-ci Kleszcze- lów z JWW Anną z Sczytów Matką, Wincentem, Tadeuszem synami Matuszewicami ... WJP Ignacym Bobrownickim ... oraz JW Florjanem Cieszkowskim, Wilno 1787, folio. K. Estreicher, Bibliografia Polska, t. IX, s. 550, t. XIX, s. 297, t. XXII, s. 238. 254 Wizyty dekanatu kamienieckiego ChKG-K APwL sygn. 780, k. 168-169.

234 cji dokonał po Wielkanocy, gdyż nikt w tak krótkim czasie nie zdoła wykonać zamówienia. Proboszcz jednak 4 kwietnia 1872 r. przekazał ikonę do pozłacenia. Następnego dnia cerkiew wraz z całym wyposaże- niem spłonęła 255 . Dzięki Opatrzności Bożej, ikona znalazła swoje miejsce w nowej cerkwi, zakupionej w Dubinach i przetransportowanej do Rogacz. W czasie bieżeństwa ikona wraz z wyposażeniem świątyni została wywieziona w głąb Rosji. W cerkwi rogackiej pozostała tylko ryza . Iko- na do Rogacz już nie powróciła. Obecna ikona to kopia namalowana przez mnicha Archipa z monasteru w Żyrowicach. Prepodobny Antoni Pieczerskij na ikonie przedstawiony jest w całej postaci. Ubrany jest w szaty zwane schimą, okrywające całą postać i głowę, ręce złożone ma na piersi. Ryza rzeźbiona motywem roślinnym, pokrywa całą ikonę, wy- cięto tylko otwory na twarz, ręce i stopy. W dolnej części po obu stronach wyrastają duże kwiaty, a w górnej pojawia się napis w języku sło- wiańskim: S.PREPO ANTONIJ Pećer. W 1938 r. ponownie przywrócono święto Antoniego na dzień 10/23 lipca, a w 1953 r. zaprowadzono zwyczaj wynoszenia ikony podczas polileja na środek świątyni. Ikona św. Antoniego znajduje się w bocznym pridiele, po lewej stronie głównego ołtarza, na gornym miejscu. Boczny ołtarz został wykonany w 1940 r. za środki parafianina uzdrowionego od padaczki, albowiem stara ryza okazała się cudowna. W latach 60. wierni ze starszego pokolenia wspominali dawne prze- kazy o cudownych uzdrowieniach. Anna Arseniuk, lat 82, opowiadała, że ... k ikonie Prepodobnogo prichodilo mnożestvo bol’nych i prucho- djaśćie s veroju isceljalis’. Na ćyrdake sgorevśago chrama sochranja- los’ mnogo kostylej ostavlennych iscelennymi. Także v novosoorużon- nom chrame k ćudotvornoj ikone prichodili ne tol’ko pravoslavnye no i katoliki, pri ćem mnogie boljaśćie polućali duchovnoe i telesnoe iscelenie 256 ...

255 Na pobudowę cerkwi i jej uposażenie parafianie złożyli ofiarę w sumie 3026 rubli i 61 kopiejek, w tym na pozłocenie ryzy do ikony św. Antoniego Ja(kub) Wi- szenko przekazał 35 rubli, LEV 1873, nr 34, s. 303. 256 Skazanie o ćudotvornoj ikone Prepodonogo Antonija Pećerskogo, Pravosla- vnyj Kalendar na 1960 g., Varśava 1959, s. 70-71.

235 Teraz jak za dawnych czasów podąża do Rogacz wielu wiernych 257 , aby za wstawiennictwem świętego prosić Boga Ojca o pomoc w zacho- waniu swojej wiary, a także wzmocnienie sił fizycznych i duchowych:

Svjatyj Antonij prepodobnyj ...

Svjatyj Antonij prepodobnyj Rodnoj Otec nasz dorogoj! Ty pokrovitel’ Radoćnice Tvoej obiteli svjatoj.

Molis’ o nas Antonij dobryj Cztob Trisvjatyj Wielikij Bog Vsem christianam v zdesznem Kraje Żit’ v jedinenii pomog.

Svjatyj Antonij divno-słavnyj! Svoj vetchij chram vozobnovi, I prichodjaszczij k nam na pomoszcz Vsech christjan blagosłavi.

Bud’ vsem rodnym otcom i drugom I vsem javlaj Tvoju ljubov Bol’nych vraczuj ot złych nedugov I vsech spasaj ot złych vragov.

Vewm podavaj v bedach terpen’e, Vsech uteśaj v ćasy skorbej, Vsech ukrepljaj vo dni unynja Svjatoj molitvoju Tvojej.

257 Ućastnik, Na bogomol’i, „Cerkovnyj Vestnik” 1964, nr 7, s. 9-11; Pieśń do św. Antoniego spisana z „Bohohłasnika” wyd. Warszawskiej Prawosławnej Metro- polii, Warszawa 1969, nr 79, s. 298-302, nuty. W pieśni wymieniony był monaster w Radocznicy na Lubelszczyźnie.

236 ROGAWKA – Obraz Nierukotworennogo Spasa

We wsi, jak i okolicznych miejscowościach Krupice i Cecele, zacho- wały się starożytne cmentarzyska (mogiłki) Słowian wschodnich. Obec- na cerkiew wznosi się na wzgórzu, w miejscu dawnego cmentarzyska z XI-XII w. Z zachodniej strony cmentarza zachowały się resztki ka- miennej konstrukcji w obstawie wielkich kamieni 258 . Decyzją wojewódz- kiego konserwatora w Białymstoku z 1985 r. umieszczono tam tabliczkę z napisem cmentarzysko słowiańskie z XII w. W źródle drukowanym wieś Rogawka alias Rochowka wzmiankowana jest w 1537 r., a wójtem był wówczas Wojciech Nardułowski. Pod rokiem 1563 odnotowano ją w związku z położeniem pomiędzy Rogaw- ką a wsią Sytki 2 włók gruntu, a także naddatków nad rzeką Bug, należą- cych z nadania Zygmunta Starego do uposażenia cerkwi Przeczystej Najświętszej Marii Panny w Drohiczynie. W 1627 r. Zygmunt III prze- kazał dawne nadanie cerkwi Przeczystej na wieczyste uposażenie klasztorowi benedyktynek w Drohiczynie. Natomiast pod rokiem 1646 wymieniono, że w Rogawce istnieje cerkiew św. Demetriusza, uposażona przez Annę Mikołajową Lubecką, a w 1726 r. określona ona jest jako stara 259 . Poczynając od II poł. XVIII w. wieś Rogawka należy do parafii w Sie- miatyczach. Obecna cerkiew św. Szymona Słupnika zbudowana została

258 Belaruski Kalendar na 1971 g., Belastok 1970, s. 124; A. Vjarbicki, Kryża- vaja daroha, Niva 9.09.2001 r., nr 36, s. 8, il. 259 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. białostockie. Siemiatycze, Drohi- czyn i okolice, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Seria Nowa, t. 12, Warszawa 1996, z. 1, s. 55.

237 w 1854 r., a napis nad wejściem: Ta kaplica wystawiona staraniem Szy- mona Szumowicza 3 maja 1854 r., przetrwał do 1946 roku. Podczas remontu napis został usunięty 260 . Na najwyższym wzniesieniu cmentarza został pochowany fundator cerkwi, a na ustawionym na grobie kamieniu z żelaznym krzyżem wy- kuto napis: zdes’ pokoitsia stroitel cerkvi Simion Śum ... dalej napis nieczytelny, kamień uszkodzony. Świętem odpustowym jest dzień 16/29 sierpnia ku czci Nerukotwo- rennogo Obraza Spasa (Trzeciego Spasa). Na 16 sierpnia przypada dzień katolickiego św. Rocha i okoliczna ludność bardzo często to święto nazwa Rocha, mimo że świętuje się 29 sierpnia. Wyjaśnienia należy szukać w latach, w których Kościół katolicki i pra- wosławny do I wojny światowej na tych terenach używały kalendarza juliańskiego (stary styl). 16 sierpnia w sąsiedniej parafii katolickiej Mił- kowice odbywał się odpust św. Rocha. Sam zaś święty był uważany za patrona zadżumionych. W czasie epidemii zwracano się o pomoc do świętego Rocha. Przy głównych drogach prowadzących do wsi coraz częściej stawiano krzyże (karawaki), chroniące od morowego powietrza 261 . Zwyczaj ten zadomowił się i na terenie Podlasia. Takie krzyże ustawiono na obrzeżach wsi Rogawka, kiedy na początku XVIII wieku szalała tu epidemia. Jeszcze w latach sześćdziesiątych XX w. krzyże choleryczne można było często spotkać na Podlasiu. Na cmentarzu w Żu- robicach, po prawej stronie, w rogu przy parkanie, taki krzyż zachował się w dobrym stanie. 260 Według autora monografii cerkwi siemiatyckiej, Grebienszczykowa, cerkiew w Rogawce zbudowano 1858 r. ... v 1858 g. żitel’ derevni Rogavki, prichożanin Semjatićeskoj cerkvi Simeon Ivanov Śum, byvśij v to vremja starśinoju 12-go Alek- sandrovskogo Obśćestva, krest’janin vedomstva gosudarstvennych imuśćestv na derevenskom kladbiśće svoimi sredstvami, postroil cerkov vo imja prepodobnogo Simeona, pripisnuju k Semjatićeskoj cerkvi. F.A.Grebenśćikov, Etnografićeskij i isto- rićeskij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, Grodnenskoj guberni, LEV 1877, nr 11, s. 85. 261 Nazwa karawaka pochodzi od hiszpańskiego miasteczka Caravaca, które zasłynęło z krzyża o dwóch poprzecznicach jako cudownego przeciwko morowemu powietrzu. W 1545 r. we Włoszech podczas morowej zarazy w mieście Trydencie krzyż – karawaka uznano za skuteczny, gdy przed nim modlono się lub noszono go podczas procesji. Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1972, t. 3, s. 8.

238 Kiedy w 1893 r. w okolicach Siemiatycz wybuchła epidemia cholery, każda wieś po odprawieniu św. liturgii urzą- dzała krestnyje chody. Miesz- kańcy wsi Rogawka postanowili ofiarować obraz Nieruko- tworennogo Spasa 262 , a 16 sierpnia, kiedy w juliańskim kalendarzu wypada święto Przeniesienia św. Obrazu Pań- skiego z Edessy do Carogrodu, uznali za święto odpustowe 263 . Według tradycji ikona wywodzi się od Świętego Obli- cza, malowanego nie ludzką ręką, które pozostawił sam Je- zus Chrystus. Ponoć król Ab- Ikona z Rogawki, skradziona w 1980 r. gar, który od siedmiu lat chorował na trąd, dowiedział się od swoich możnowładców, którzy przybyli z Jerozolimy, że Jezus Chrystus dokonuje cudownych uzdrowień. Abgar postanowił prosić Go uzdrowienie ze swej nieuleczalnej choroby. Wysłał malarza Ananiasza z listem, w któ- rym prosił Chrystusa o przybycie. Malarz spotkał Jezusa Chrystusa w otoczeniu tłumów. Nie mogąc wręczyć listu, postanowił namalować Obli- cze Jezusa. Pomimo starań nie udało mu się tego dokonać, ponieważ twarz Chrystusa siłą Jego boskości nieustannie się zmieniła. Znając za- miary malarza, Jezus Chrystus posłał apostoła Tomasza, aby przywołał 262 Żiteli że derevni Rogavki priobreli togda dlja svoej Rogavskoj cerkvi obraz Nerukotvorennogo Spasa i postavili eżegodno prazdnovat’ 16-oe avgusta. ... Leto- pis’ semjatićeskoj cerkvi, Bel’skago uezda, k. 118, rkps. 263 Cerkiew czci pamięć ikony Zbawiciela nie uczynionej ręką ludzką 16/29 sierpnia. W odróżnieniu od święta Wszechmiłującego Zbawiciela i Przenajświęt- szej Bogarodzicy, obchodzonego 1/14 sierpnia, potocznie zwanego „Pierwszym Spasem” oraz święta Przemienienia Pańskiego 6/19 sierpnia, zwanego „Spasem” lub „Drugim Spasem”, święto to, ustanowione na pamiątkę przeniesienia Mandy- lionu z Edessy do Konstantynopola, niekiedy potocznie nazywane jest „Trzecim Spasem”.

239 Ananiasza. Po przeczytaniu listu, Chrystus podyktował Tomaszowi od- powiedź. Historyk Cerkwi Euzebiusz przytacza jej treść 264 . Na liście widniała pieczęć z napisem: „Boże oblicze, boski cud”. Chrystus nie ograniczył się do samego listu. Pragnął nagrodzić Abgara za jego wiarę i miłość, jak też wypełnić jego płomienną prośbę. Polecił więc przy- nieść wodę i płótno. Obmył twarz (inna wersja nie wspomina o obmyciu twarzy), a następnie wytarł ją chustą. Na lnianym płótnie, w sposób cudowny, pozostało barwne odbicie Jego Oblicza 265 . Jezus wiedział o czekającej męce i śmierci, dlatego przybyć nie mógł. Natomiast odbił cudownie Swoje Oblicze na płótnie przeznaczonym dla króla Abgara, tworząc tym samym pierwszą ikonę 266 . Sam Jezus jest obrazem Ojca, jak zostało zapisane w Ewangeli: ... Kto mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca ... (Jan 14, 9). Takim przekazem jest też legenda o chuście św. Weroniki, na której

264 „Błogosłowiony jesteś Abgarze, który nie widziałeś Mnie, lecz we Mnie uwierzyłeś. Napisano bowiem o Mnie, że wiedzący Mnie nie uwierzą, a nie widzą- cy uwierzą we Mnie i otrzymają życie wieczne. Piszesz, abym przybył do ciebie, lecz Ja powinienem dokonać tego, do czego zostałem posłany i powrócić do Ojca, który mnie wysłał. Gdy wzniosę się do Niego, wyślę do ciebie jednego z moich uczniów, który całkowicie uleczy cię z dręczącej choroby i uczyni cię i twych bliskich współuczestnikami życia wiecznego”. Po Wniebowstąpieniu Pańskim apo- stoł Tomasz, wypełniając słowa Zbawiciela, wysłał do państwa Osroene apostoła Tadeusza. Przybył on do Edessy około 38 r. i ochrzcił króla Abgara wraz z jego rodziną i ludem, dając tym samym początek Cerkwi Edessy. Abgar został w pełni uzdrowiony i wyszedł z wody zdrowy zarówno ciałem, jak i duszą. Obecnie Cer- kiew ormiańska uznaje go za świętego (bez oficjalnego aktu kanonizacji, którego Cerkiew ta nie zna). 265 J. Charkiewicz, Święte Oblicze, „Biuletyn Informacyjny” 2000, nr 2/3, s. 10-12. 266 Ikona wyobrażająca Obraz Chrystusa „Nie ręką ludzką malowany”, zwana Mandylionem, Spasem Nierukotwornym lub Acheiropoietos. Przedstawienie to, wyobrażające głowę Chrystusa na tkaninie, otaczane jest w Bizancjum szczególną czcią. W 944 r. obraz został przeniesiony z Edessy do Konstantynopola, gdzie cie- szył się niezwykłym kultem. Najstarsze znane Mandyliony pochodzą z X i XI w. z klasztoru św. Katarzyny na górze Synaj. Zachowane w Karpatach Mandyliony, w związku z umieszczeniem ich nad Carskimi Wrotami, posiadają wydłużoną kompo- zycję, i znajdują analogie w malarstwie freskowym Mołdawii. Wydłużoną chustę podtrzymują po obu stronach archaniołowie Michał i Gabriel. Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. Jerzego Czajkowskiego, cz. II, Sanok 1994, s. 239.

240 Jezus również miał pozostawić Swoje Oblicze w czasie Drogi Krzyżo- wej. Imię Weronika znaczy prawdziwa ikona 267 . Według tradycji Ko- ścioła rzymskokatolickiego Weronika była mieszkanką Jerozolimy, któ- ra, okazując współczucie cierpiącemu Chrystusowi w Jego drodze na Golgotę, wytarła Mu spoconą twarz chustą. Odbiła się na niej twarz Zbawiciela. Ślady Oblicza pozostały na Całunie Turyńskim, który do dzisiaj stanowi dla badaczy niewyjaśnioną do końca zagadkę 268 . Ikona Nierukotworennogo Obraza Spasa pomogła, jak twierdzą miesz- kańcy, przetrwać epidemie w XIX w., jak również bieżeństwo w latach 1915-1919 w głąb Rosji. Mieszkańcy wsi Rogawka, Krupice i Cecele obok wejścia do cerkwi wznieśli trzy krzyże na znak dziękczynienia za przetrwanie I wojny światowej. W wykazie mienia cerkiewnego cerkwi cmentarnej „Spasa -Nieru- kotworennego Obraza” we wsi Rogawka z dnia 1.06.1939 r. tak czytamy: Obraz Spasa Nierukotworennogo Obraza u żertwienika. Sama ikona przetrwała do 20 grudnia 1980 r., do czasu okradzenia świątyni przez nieznanych złoczyńców. Obecna ikona została namalowana przez Wierę Nieroszczuk z Kleszczel. Obraz zwany Nierukotwo- rennym Spasem przedstawia głowę Chrystusa na tkaninie z brązowymi pasami po obrzeżach. Dawny zwyczaj nawiedzania ze św. Obrazem w dzień odpustu każ- dego domu we wsi Rogawka i wznoszenia modlitw za domowników przez kapłana, przetrwał po dziś dzień. Ikona jest noszona wyłącznie przez kawalerów. Należy żywić nadzieję, że zwyczaj ten zostanie zachowany. Święto gromadzi dużą liczbę wiernych, przybywają na nie także pielgrzymi z okolicznych miejscowości.

267 Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997, s. 22 268 Święte Oblicze niezmiennie jest źródłem inspiracji dla prawosławnych ikon Chrystusa. O ile sztuka zachodnia z biegiem czasu stała się przedstawieniem Chry- stusa uczynionym ręką ludzką i dokonywanym według ludzkiego wzorca, ikona w dalszym ciągu przedstawia Hipostazę, ukazuje Boga w Człowieku, podczas gdy zachodni obraz religijny przedstawia człowieka. Jednocześnie Mandylion, jako ikona ikon, mówi nie tyle o cudzie polegającym na odbiciu Oblicza na chuście, lecz głów- nie wskazuje na podstawowy cud – całego odwiecznego planu Bożego w dziele kierowania światem i zbawieniu człowieka.

241 RÓŻANYSTOK – Ikona Matki Bożej (Krasnostocka)

Różanystok nazywano początkowo Tabenszczyzną lub Krzywymsto- kiem. Miejscowość stanowiła własność książąt Tyszkiewiczów herbu Leliwa. Początki swe ród wyprowadza od dawnych książąt tatarskich. Według Herbarza Niesieckiego ... a tym samym przyznają im krew ksią- żą Litewskich, atoli najlepiej z Okolskim mówić. Temu Okoliski dwóch synów przyznaje Bonifacego i Tyszkę albo Tymoteusza. Otóż Tyszka miał pięciu synów: Lwa, Iwana, Gabryela, Michała i Wasila. Ród Tyszkiewi- czów wyznawał religię ruską. Prawnuk Lwa Teodor Skumin Tyszkie- wicz, prawosławny, był starostą Grodzieńskim, Jurbowskim i Słuckim ... od B. Józefata Kuncewicza od schizmy do jedności skierowany 269 ... 269 K. Niesiecki, Herbarz Polski , Lipsk 1842, s. 174; Natomiast Seweryn Wyso- łouch wywodzi ród Tyszkiewiczów z Rusi Kijowskiej: Tą wybitną osobistością był późniejszy magnat litewski, wojewoda Podlaski, zaś następnie Smoleński, hrabia na Łohojsku i Berdyczowie – pan Wasyl Tyszkiewicz. Był on potomkiem hojnie ob- darowanego przez Świdrygiełłę w r. 1437 Kalenika Myszkowicza z możnego i wpły- wowego w radzie Świdrygiełły w pierwszej połowie w XV wieku kijowskiego rodu Myszkowiczów. Temu znaczeniu i wpływom prawdopodobnie przypisać należy adopcję Kalenika do potężnego w początkach wieku XV rodu litewskiego Moniwi- da, którego syn Iwaszko wiernie stał przy boku Świdrygiełły, jako jego marszałek i starosta Podlaski i Krzemieniecki. Widocznie więc już wówczas ruski ród Kaleni- ka ulegał wpływom litewskim. O licznem potomstwie Kalenika zachowały się nader skromne wiadomości źródłowe. Dowiadujemy się z nich tylko, iż Kalenik pozosta- wił synów: Daszka, Seńka, Iwaszka, Tyszkę, Diabra, Gietołda, Okuszka i Teodora. Z pośród nich Tyszko, małoznacząca postać wśród ziemian Kijowskich, pozostawił z kolei synów: Borysa, Lwa, Wasyla, Hawryła, i Michajła. Wymieniony tu Wasyl, syn Tyszki, jak zobaczymy później jest twórcą fortuny rodu Tyszkiewiczów. S. Wy- słouch, Z dziejów Łosośny i jej posiadaczy XV – XVI w ., „Ateneum Wileńskie” R. 7 (1930), z. 1-2, s. 148-149.

242 Metropolita Michał Raho- za, zwierzchnik Kościoła pra- wosławnego, przed przyję- ciem unii szukał rady i pomocy u osób świeckich. W liście do Fiodora Skumina Tyszkie- wicza, powiadomiającym go o uchwale biskupów ruskich, wyraża obawę przed postępem unii i prosi o pomoc ... a niczo- ho sobie rady podati nie mo- huczi, tam na sojmie, o poczu- wanje w tak wielceważnoj sprawie proszu i ufaju 270 ... Lew Skumin Tyszkiewicz wydał swoją córkę Magdale- nę za Iwana Jurewicza Chrep- towicza. Chreptowicze posia- Krasnostocka Ikona Matki Bożej dali od 1496 roku rozległe (oryginał) nadania: dobra Lipsk-Hołynka i Krasnybór. Iwan Iwanowicz Chrepto- wicz w 1585 roku darował cerkwi w Lipsku-Hołynce (obecnie Biało- ruś) 5 włók ziemi. O swojej matce Magalenie Tyszkiewiczównej, zmarłej w 1572 r., Chreptowicz tak relacjonuje: ... panej Magdalene Skuminovoe, panej matce mojej, cnotlive i statećne, jako dobromu prystoit’, slużil iz detstva svoego statećnosti, skromnosti i pobożnosti i ućtivych nauk pilen byl ... W tym dokumencie wymieniono nadania ... i tomu dvorcu Timośkovsko- mu blizko prileglogo volok dve s poddanymi oselymi v sele moem Lip- skom v Kopćanech meśkajućimi, s tymi menovite ... dalej w orginalnym dokumencie, wyrazy zostały wytarte ... v podlinnike eta stroka s polovi- noju istrebleny kak zametno kislotoju 271 ... Nasuwa się pytanie, dlaczego dwór nazywał się Tymoszkowskim ?

270 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991, s. 33. 271 Akty izdavaemye. Vilenskoju Archeografiićeskoju Komisseju dlja razbora drevnich aktov v Vil’ne, Vil’no 1865, t. 1, s. 4 (dalej: Akty Vilenskie ).

243 W rodowodzie nie było imienia Tymoteusz, a dwory nazywano imieniem właściciela. Wiadomo, że przodek Tyszkiewiczów miał na imię Tymoteusz. Następnie w tym dokumencie jest wymieniona babka Iwana Chreptowicza ... pani Ludmila Jurevna, knjażna Toloćinskaja, pani babka moja, uljubivśy sobe veru starożytnuju Pravoslavnuju, Grećeskuju, v kotorom se eio milost’ s pokolen’ja prodkov svoich urodila ... A iż tot dvorec moj Timośkovskij ot cerkvi Lipskoe i ot tych dvuch volok cerkovnych ot eio milosti pani babki moee na tuju cerkov vydanych, est’ ne poblizu tej odno ot drugoe, ne v odnom mestcu 272 ... Analizując powyższe teksty, można wysnuć wniosek, że stary dwór Tymoszkowski to dobra leżące w Krzywymstoku, należące od dawna do rodu Tyszkiewiczów. Bazyli Tyszkiewicz był wojewodą podlaskim (1546 r.). To on wybu- dował pierwszą świątynię obrządku wschodniego w Krzywymstoku (Kra- snymstoku) 273 , cerkiew z grubej cegły, z ceglanym sklepieniem, z ołta- rzem skierowanym na wschód. Bazyli Tyszkiewicz, wówczas już wojewoda smoleński, został pochowany w krypcie cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu 274 . Córka jego wyszła za mąż za Aleksandra Chodkiewicza, kollatora monasteru supraskiego. Wasyl Tysz- kiewicz, po raz drugi żonaty z Nastasią Andrejewną Sopoćkówną, miał dwoje dzieci – syna Ostafa i córkę Aleksandrę 275 . Syn Wasyla Jerzy 276

272 Akty Vilenskie, dz. cyt., t. 1, s. 2. 273 A. Mironović, Krasnystok , „Niva” 1991, nr 20; A. Jaskević, Spradvećnaja achoúnica Belarusi, Minsk 2000, s. 123. 274 Archeografićeskij sbornik dokumentov otnosjaśćichsja k istorii severozap- danoj Rusi izdavaemyj pri upravlenii vilenskogo ućebnogo okruga, Vil’no 1870, t. 9, s. 66-74; Opis trumien Chodkiewiczów i Tyszkiewiczów, fundatorów i dobro- czyńców klasztoru supraskiego, spoczywających w krypcie pod ołtarzem głównym w świątyni supraskiej, A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosław- ne w XVI i XVII w ., Białystok 1991, s. 94; Prawa i przywileje miasta i dóbr ziemskich. Zabłudów XV-XVIII w., oprac. J. Maroszek, Białystok 1994, nr 20 s. 183, 185, 187; 275 S. Wysłouch, Z dziejów Łosośny ... „Ateneum Wileńskie” R. 7 (1930), z. 1-2, s. 152. 276 Wasyl, w pierwszym małżeństwie żonaty z Aleksandrą Semenówną Czarto- ryską, miał trzech synów, Jurjego, Kalenika i Ostafa, i córkę Nastasię... S. Wysło- uch, Z dziejów Łosośny ... „Ateneum Wileńskie” R. 7/1930), z. 1-2, s. 152.

244 fundował cerkiew w Ciecierówce (obecnie Białoruś) nad rzeką Świsłocz koło Brzostowicy Wielkiej. Jerzy Tyszkiewicz został pochowany w cerkwi ciecierowskiej. Synowie – Krzysztof, rzymski katolik, i Jan, wy- znawca religii greckiej, ... rozdzielili między siebie spadek po Jerzym Tyszkiewiczu ich ojcu. Zobowiązali się do utrzymania znajdującej się w Ciecierówce cerkwi 277 . Następnym właścicielem Krzywegostoku został Gabriel, a jego syn, Abraham, był już katolikiem. Syn Abrahama, Szczęsny Tyszkiewicz, wybudował pierwszy kościół. Według zachowanych dokumentów pisanych pierwszy kościół drewniany został zbudowany w 1659 r., a rozebrany w 1759 r. Natomiast nowy kościół murowany konsekrowano w 1785 r. Budowa trwała 25 lat. Na zlecenie Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w 1980 r. prof. Anna Czapska z Politechniki Warszawskiej prowadziła w Różanymsto- ku prace badawcze. Celem badań były podziemia klasztoru. Stwierdziła ... krypta pod głównym ołtarzem posiada grube mury ceglane. Dobrze przewietrzona krypta ma suche, zdrowe mury na zaprawie wapiennej. Rzut krypty jest zbliżony w kształcie do równoramiennego krzyża greckiego ... Dalej czytamy ... w dalszych badaniach w nawie bocznej wschodniej przy filarze południowo-wschodnim na śródku transeptu pod po- sadzką betonową trafiono na mur z cegły. Poszerzenie wykopu pozwoli- ło na odkrycie zarysu muru, którego kształt wskazywał, iż jest to ściana otaczająca prezbiterium pierwszego kościoła, który był orientowany. Podczas budowy nowego kościoła został wykorzystany fundament muru starego. Odkopując wnętrze krypty odnaleziono liczne szkielety, gdyż całe wnętrze krypty zasypane zostało piaskiem 278 ... Być może wspomniane fragmenty muru należą do cerkwi zbudowanej przez Wasyla Tyszkiewicza? Dalsze wykopaliska archeologiczne mogą wyjaśnić tę wątpliwość. Historycy piszący o Różanymstoku nie wspominają o istniejącej tu wcześniej świątyni obrządku wschodniego, historia zaczyna się dla nich

277 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w roku 1773, oprac. J. Maroszek, Białystok 1996, s. 39. 278 A. Czapska, Badania architektoniczne w Różanymstoku i Sidrze , „Białostoc- czyzna” 1988, nr 3, s. 2

245 dopiero od 1652 r., z chwilą budowy kościoła katolickiego279 . O jego budowniczym czytamy: Szczęsny siódmy syn Abrahama stolnik Derpski fundator w Różanym Stoku oo. Dominikanów; mąż w wojennych expe- dycyach sławny, świętobliwością w domu ludzkością wielce zalecony, w powiecie grodzieńskim bywał rotmistrzem powiatowym, w jego domu przedtem Krzywy Stok nazwanym, zjawił się obraz Panny Przenajświęt- szej wielkimi cudami po wszystkiem Księstwie Litewskiem sławny, a w 1657 r. który obraz wielkiemi łaskami Bożemi wsławiony przez Je- rzego Biełozora biskupa wileńskiego approbowany, i do kościoła od te- goż fundatora nowozbudowanego wprowadzony aż po dziś dzień nie- ustającymi słynie cudami. Miał za sobą Eufrozynę Tyszkiewiczową stol- nikową Słonimską 280 ... Eustachy Orłowski podaje, że Krasnostok to miejscowość znana z cudownej ikony Matki Bożej. Pochodzenie ikony jest osnute tajemnicą historii. Forma i charakter pisma prawosławny – obraz skladen’ – a we- dług przekazów ikona pochodzi z połowy XVI wieku ofiarowana przez księcia Urusowa podczas najazdów na Litwę 281 . 279 W Kronice cerkiewnej w Jacznie zaznaczono, że według przekazu za Jacz- nem stała cerkiew rówieśnica cerkwi w Grodnie na Kołoży. Chrześcijaństwo wschodnie wcześniej posiadało obiekty sakralne na Sokólszczyźnie, lecz najazdy jaćwie- skie i krzyżackie zapewne przyczyniły się do ich likwidacji. Ponowne zaludnienie tych terenów nastąpiło w XV–XVI wieku przez ludność ruską (białoruską) obrząd- ku wschodniego. Cerkovnaja Letopis’ Jaćnenskoj cerkvi ... rkps. 280 K. Niesiecki, Herbarz Polski , Lipsk 1842 s. 182; Feliks Szczęsny Tyszkiewicz i Eufrozyna Tyszkiewicz wywodzą się z rodu Tyszkiewiczów od Wasyla i Gabriela (Hawryła) ... Wasyl i brat jego Hawryło Tyszkiewicze w początkach w XV w. przenoszą się na Litwę właściwą do powiatu słonimskiego, gdzie stopniowo dorobiając się za- kładają podwaliny pod przyszłą wielkość rodu Tyszkiewiczów. S. Wysłouch, Z dziejów Łosośny i jej posiadaczy XV–XVI w., „Ateneum Wileńskie” R.7/1930, z. 1-2, s. 149. 281 Tenże autor tłumaczy następująco: ikona pożertvovana razumeetsja pravo- slavnomu chramu, koi v to vremja vo mnożestve ukraśali litovsko-russkij kraj. No rimskij katolicyzm, śirokoj volnoj razlivśisja po Litve posle Brestskoj unii, smyl ne malo pravoslavnych chramov i na meste ich v tećenie trech vekov neutomimo na- sażdal katolićeskija tverdyni v vide velićestvennych kostelov. Odnoj iz takich tver- dyn’ byl i Krasnostokskij chram, soorużennyj, możno dumat’, na tom samom meste, gde stojala pravoslavnaja cerkov’-sobstvennica cudotvornoj ikony ... E. Orlovskij, Kratkij oćerk istorii Berezevćeskago żenskago monastyrja Litovskoj eparchii i Kra- snostokskoj żenskoj obiteli Grodnenskoj eparchii, [Priłożenie k „Cerkovnym Vedo- mostjam”] S-Petersburg 1901, s. 15, odb.

246 Więcej informacji podaje ks. Mikołaj Siemieniako w broszurce Kra- snostockaja Ćudotvornaja Ikona Bożej Materi, wydanej w 1906 r. 282 Rodzina książąt Urusowych posiadała starożytną ikonę Matki Bożej. W koligacjach rodzinnych była ona przekazywana potomkom w linii żeń- skiej. W ręce Tyszkiewiczów dostała się jako dar, a być może jako bło- gosławieństwo. Rodzina Urusowych zachowała jednak kopię tej ikony Matki Bożej. Urusowie to książęcy ród tatarskiego pochodzenia. Ksią- żęta zajmowali wysokie stanowiska w państwie moskiewskim. Między innymi Siemion Urusow był wojewodą nowogrodzkim 283 . Ikona darowana Tyszkiewiczom była podobna do Matki Bożej Czę- stochowskiej, którą z Bełżca książę Władysław Opolski przewiózł na Jasną Górę. Był to typ ikony Hodegetrii. Matka Boża ma ciemne oblicze, na lewej ręce trzyma błogosławiącego Pana Jezusa, a prawą ręką wskazuje Syna Bożego. Wygląd ikony przedstawiono następująco: svjataja ikona predstavl- jala iz sebja skladen’ obyćnoe ustrojstvo dlja pravoslavnych ikon i krajam katorago na stvoranach byli prilepleny eśće dve drugija ikony, koto- rymi obraz Bogorodicy mog udobno prikryvatsja (skladen’ etot s bol’śi- mi mednymi zavesami do sich por chranjatsja v monastyry. Teper’ sv. ikona iz skladanja vynuta i vdelana v nebol’śoj dubovyj kiot) 284 . Ten właśnie obraz Eufrozyna Tyszkiewiczowa ... z pośród innych we dworze będących wziąwszy ... dała mężowi, który wówczas, jako rotmistrz, znajdował się w obozie 285 . Aby dom nie pozostał bez opieki Matki Bożej, Eufrozyna Tyszkie- wicz zamówiła kopię cudownej ikony u malarza Jana Szrettera w Grod- nie. Malarz namalował kilka kopii Krasnostockiej Ikony Matki Bożej.

282 Mikołaj Siemieniako w 1911 r. został mianowany nauczycielem religii w przy- tułku Monasteru Krasnostockiego. Po ewakuacji w 1915 r. do Rosji wstąpił do zakonu, otrzymując imię zakonne Teofan. Wkrótce otrzymał sakrę biskupią. Życie zakończył jako męczennik w łagrach sowieckich. Trwają przygotowania do kanonizacji. 283 Enciklopedićeskij slovar’, S-Petersburg 1898, t. 34 A, s. 942 284 M. Semenjako, Svjatyni Krasnostokskogo monastyrja, Grodno 1901, s. 6, 7; odb. 285 S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Bożej Różanostockiej, „Wia- domości Kościelne” 1980, nr 2, s. 71.

247 Eufrozyna wybrała jedną z nich, na płótnie 286 . Oryginał był napisany na cyprysowej desce, z tym że oblicze Matki Bożej było bardzo ciemne. Kopię ikony Eufrozyna Tyszkiewiczowa, wywodząca się ze znanego w Wielkim Księstwie Litewskim rodu Sołłohubów, zawiesiła w sypial- ni. Rano i wieczorem zbierała się przed nią rodzina na modlitwy poranne i wieczorne. Szczęsny Tyszkiewicz w owym czasie przebywał w obozie wraz ze swoją chorągwią. Przed ikoną umieszczono oliwną lampkę, która 21 listopada (dzień Matki Bożej) samoczynnie się zapaliła. To cudowne zapalenie się lampki powtórzyło się jeszcze trzykrotnie: 29 listopada, 3 i 5 grudnia. To był znak z nieba, aby kult Matki Bożej rozwi- nął się w Krasnymstoku. Eufrozyna przybrała ikonę ośmioma wiankami z róż i przeniosła do dużej komnaty, tworząc tam mały ołtarzyk. Siedem wianków cudownie ożyło i zapachem napełniło komnatę, ósmy wianek pozostał suchy. Czas powstania obrazu nie jest dokładnie określony. Ks. Stanisław Strzelecki pisze, że w Różanymstoku znajduje się stary obraz, który ... ponad wszelką wątpliwość przedstawia dawny obraz Matki Boskiej czczony w Różanymstoku i daje chyba najwierniejsze pojęcie o oryginale. Jest to samo płótno bez srebrnych sukienek, koron, kosztowności, niesygno- wane i z pewnością stare. Stanowi ono najbardziej zagadkowe ogniwo w łańcuchu podobizn dawnego obrazu Matki Boskiej Różanostockiej 287 .

286 W Państwowym Muzeum Historycznym w Moskwie znajduje się portret Eufrozyny Tyszkiewiczowej, z widoczną ikoną Matki Bożej namalowaną przez J. Szrettera na płótnie. Artysta umieścił z jednej strony herb Leliwa Tyszkiewiczów, a z drugiej obraz Matki Bożej. Dookoła portretu następujący napis: „Fvndat[...] Różanostocka. Evfrozyna Tyszkiewiczowa, Stolnikowa Derb”, Żyvapis Belarusi XII-XVIII stahoddzjaú , Minsk 1980, s. 142. W monasterze wisiały dwa portrety fundatorów – Eufrozyny i Szczęsnego Tyszkiewiczów. Na portrecie Eufrozyna trzy- mała oryginalną Krasnostocką Ikonę Matki Bożej. W „Gazecie Wyborczej” z dn. 9 listopada 1995 r. nr 261 s. 4 błędnie odnotowano: wizerunek obrazu umieszczonego w tle portretu Eufrozyny Tyszkiewiczowej, fundatorki dominikanów Różanostoc- kich, przechowywany w Mińskim Muzeum Sztuk Pięknych. 287 Dzisiejszy obraz najbardziej podobny do oryginału, który znajduje się w ko- ściele w Różanymstoku, według Wojewódzkiej Służby Ochrony Zabytków w Bia- łymstoku został tak scharakteryzowany: Data powstania 1 ćwierć XX w., malowany na płótnie farbami olejnymi o wymiarach 80 x 60 cm. Jest to kopia cudownego Obrazu wywiezionego przez mniszki prawosławne. Obraz malowany przez niezna-

248 Według ks. Stanisława Strzeleckiego wymienia się rok 1652 jako począ- tek dokonywania przez obraz Matki Bożej cudów, za datę powstania pozostaje więc przyjąć rok 1645, ponieważ według przekazów obraz siedem lat cudów nie czynił. Natomiast neguje, że w czasie malowania obrazu protestant Jan Szretter nawrócił się na katolicyzm. Zresztą trudno przypuszczać, że gorliwy katolik pokroju Szczęsnego Tyszkiewicza zamawiałby obraz religijny u luteranina 288 . Jan Szretter był z pochodzenia Niemcem, ale na początku swojej kariery został katolikiem, jeszcze przed namalowaniem obrazu Matki Bożej, a także wykonaniem prac malarskich dla klasztoru brygidek w Grodnie. Natomiast ks. Bronisław Kant datuje powstanie obrazu na 1652 r., zasłynąć cudami i łaskami miał on w 1658 r., a później przeniesiono go do drewnianego kościoła, zbudowanego 1660 r. 289 Taką samą wersję podaje ks. Tadeusz Krahel ... na dworze Tyszkiewiczów w Krzywymsto- ku przy obrazie Matki Boskiej zaczęły się w 1658 r. dziać się rzeczy, które uznano za cudowne 290 ... Oryginał cudownej ikony jednak dalej towarzyszył Tyszkiewiczowi, ... togo-że 1659 goda, kogda neprijatel’skoe vojsko vtorglos’ v predely Podljas’ja, Tyśkević vidja jasno svoju nebezopasnost’ vynużden byl uezżat’, no otezd’ ego byl nesćatlivy. Kogda on uchodil noć’ju, v dni molodogo mesjaca otrad nepryjatel’skago vojska napal na nego vzjal vse ego vozy, v odnom, iz kotorych byl slożen i obraz Presvjatoj Devy ną siostrę nazaretankę z Grodna. Obraz w kształcie prostokąta wertykalnego, ujęty w drewnianą, profilowaną, złoconą ramę. Na ciemnym, brązowym tle półpostać Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus siedziącym na lewym ramieniu, w ujęciu frontalnym. Prawa dłoń złożona na piersi. Maria w ciemnoczerwonej, przepasanej sukni i ciemnobłękitnym płaszczu obszytym szeroką, ugrową taśmą, z dużymi gwiazdami na ramionach. Wokół szyi – sznury korali. Jezus ubrany w czerwoną sukienkę z ozdobną bordiurą wokół szyi i dłoni. Na głowach Marii i Jezusa ozdobne korony w kolorze oliwkowo-białym. Twarze o ciepłej, ugrowej karnacji, oczy wyraziste. Wokół głów okrągłe nimby z rysunkiem gwiazdy wewnąterz, zdobione ornamentem geometrycznym. J. Kotyńska Stetkiewicz, Karta nr 8373. 288 S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Bożej Różanstockiej, „Wia- domości Kościelne” 1980 nr 2, s. 71. 289 B. Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, s. 7. 290 T. Krahel, Różanostocki ośrodek kultu maryjnego w życiu diecezji i regionu, „Rubieże” 1993, nr 2/3, s. 4.

249 Marii Bogorodicy: edva sam [Tyśkević] s żenoj svojej uspeli ujti ... Wro- gowie zaczęli rabować wozy i zauważyli ikonę Matki Bożej ... i naćali ego otkryvat’ tak kak pred etim on byl zapert (zamkniony) dverami 291 ... Jeden z żołnierzy wyrwał zamek, jednak poczuł skurcz ręki, która mo- mentalnie stała się bezwładna. Po otwarciu drzwiczek, zaczęli zrywać wota, ale oto sześciu z nich nagle oślepło, co widząc inni cofnęli się z przestrachem. W tymże źródle pisanym czytamy: est’ predanie, ćto śvedy, uznav ćudotvornuju silu svjatoj ikony, brosili eio v kolodec, otkuda ona potom byla izvlećena 292 ... O tej ikonie wspomina ks. Bronisław Kant ... zamknięty na klucz futerał ... i dalej jak żołnierze szwedzcy gra- bili wota, które znajdowały się przy ikonie ... inni po otwarciu drzwiczek zaczęli zrywać wota, ale oto sześciu z nich nagle oślepło, co widząc inni cofnęli się z przestrachem 293 ... Należy przypuszczać, że była to oryginalna składana ikona Matki Bożej 294 . Tyszkiewicz jednak w 1660 r. odzyskał ikonę i uroczyście została ona wniesiona do kościoła w dniu Zaśnięcia Matki Bożej. W ten sposób w Różanymstoku znalazły się dwie ikony: oryginał malowany na cyprysowej desce i kopia malowana na płótnie. Obie ikony okazały się cudownymi. Wierni jednakowo czcili oryginał i kopię.W czasie kiedy pie- czę nad nimi sprawowali dominikanie, oryginał ikony nie był wpisany w rejestr cudownych ikon, tylko kopia ikony figurowała w wizytach jako cudowna Różanostocka Ikona Matki Bożej 295 . Oryginał ikony był spora- dycznie wynoszony do wiernych. Cały czas znajdował się w pomieszczeniu klasztornym na pierwszym piętrze i specjalnie dla niego zrobiono ołtarzyk. W 1662 r. biskup wileński Jerzy Biełłozor podpisał dekret,

291 M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt., s. 11. 292 M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt. , s. 11. 293 B.Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń, Łódź 1980, s. 19. 294 Podobnie było z Boruńską Ikoną Matki Bożej, którą odnaleziono niedaleko Juchnowca, a później umieszczono w cerkwi we wsi Zawyki w parafii Suraż. W ko- ściele w Juchnowcu znajduje się obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, noszący cechy ikony bizantyjskiej z XVI/XVII w. o wymiarach 25,5 x 31 cm; Por.: J. Kotyńska, Juchnowiec K. Wystrój kościoła parafialnego pw. Trójcy Św., Białystok 1984, mnps; Karta WKZ, nr 3415. 295 Oficjalnie konwent dominikański został ufundowany w 1661 r., zatwierdzony przez papieża Aleksandra VII i króla Jana Kazimierza. B. Kant, Różami uwieńcz- my Jej skroń, Łódź 1980, s. 28.

250 aprobujący oddawanie czci kopii obrazu Matki Bożej. Dekret został wydany na podstawie prac Komisji Teologów, która przeprowadzając badania orzekła: ... z tylu cudownych łask znamy i tyloma cudami wsła- wiony oraz aby w Różanymstoku zbudowano, ufundowano i wyposażo- no kaplicę lub Kościół pod wezwaniem Bogarodzicy Dziewicy. Różami uwieńczmy Jej skroń 296 ... Dominikański historyk z XVIII w. ks. Grzegorz Szymczak pisze, że ... obraz wcale był prosty i niezgrabny a w czasie nabożeństwa w dworze w boski i nadobny z wydaniem różowej woni w oczach potomnych cudownie się przemieniał ... Sprawiono srebrną szatę i ramy. Przybywa- ły coraz to nowe wota, sznury pereł i korali, ozdoby z drogich kamieni. Zrozumiałe jest traktowanie przez duchowieństwo ikony jako obrazu. Ikona ruska w istotny sposób różniła się od barokowych płócien. Według J. Maroszka widzów uderza podobieństwo znanych przeka- zów obrazu różanostockiego 297 . Wymienia, że kopie ikon są przechowywane w Sidrze (XIX), Różanymstoku (XX), widać ją na portrecie Eu- frozyny Tyszkiewiczównej (XVII), drzeworycie z I poł XIX w. w Kurii w Białymstoku oraz że kopia jej była „przechowywana dawniej przed pożarem w parafialnej cerkwi prawosławnej w Jacznie” 298 . Według konserwatora zabytków w Białymstoku ... w cerkwi Jaczneńskiej znajduje się ikona malowana w typie ikony ruskiej na desce z XVII wieku 299 . Po- średnio potwierdza to, że już pod koniec XVI i na początku XVII wieku w Różanymstoku znajdowała się ikona podrowana przez książęcy ród Urusowych. Otóż przechowywana w Jacznie kopia ikony różanostoc- kiej została namalowana w 1624 r. w Lipsku 300 . To znaczy, że była malowana z oryginału ikony, której kult był rozpowszechniony wcześniej 296 B. Kant, Różami uwieńczmy Jej skroń , Łodź 1980, s. 25 297 Na początku XVII stulecia synody polskie zajęły się sprawą ustalenia typu Madonny w Polsce i za rządów biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego w 1621 r. zapadło postanowienie. Wskazywało ono malarzom jako wzór obowiązu- jący obraz z Jasnej Góry. Malarze dosyć ściśle przestrzegali tych wskazań, o czym świadczy fakt, iż znanych jest 121 naśladowań obrazu Matki Bożej z Jasnej Góry. W. Jemielity, Hodyszewo, Łomża 1973. 298 J.Maroszek, Rewelacyjne odkrycie, „Gazeta w Białymstoku” 9.11.1995 r., nr 261, s. 4-5. 299 J. Kotyńska, Karta nr 3195. 300 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 129-130.

251 i był znany w okolicy. Nasuwa się taki wniosek, że dużo później, w 1652 r., na życzenie Tyszkiewiczów wykonano inną kopię. Potwierdza to, że pierwsza ikona była cudowna, natomiast kopia malowana przez Johana Jana Szrettera ... u którego Imci przez lat siedem ten Obraz w domu bę- dąc, żadnych Cudów nie czynił 301 ... Po roku 1659 zarówno oryginał, jak i kopia ikony Matki Bożej w Różanymstoku okazały się cudownymi. Kopia ikony miała wymiary 1 arszyn i 12 wierszków wysokości i 1 arszyn i 4 wierszki szerokości. Oryginał ikony, według inwentarza z 1846 roku, był niewielki, mniejszy od 1 arszyna, pewnie kwadratowego, a więc powierzchnia jego wynosiłaby mniej niż 0,5 m kw., ... pisannoj na dereve, nebol’śogo razmera, pochodnoj voinskich polkov – srednej ot obyk- novennych v polokovych ikonach skladnej, s ostatkami znakov ot by- vśich pri nej dverec i lampady, so mnogimi raznoj velićiny i vida prive- skami 302 . W 1677 r. wyszła z druku książka podająca rejestr cudów i łask Różanostockiej Ikony Matki Bożej 303 . Niestety, żaden egzemplarzy tej publikacji nie zachował się. Istnieje tylko zbiór zeznań dotyczących cu- dów i łask, wydany w 1857 r. Z konserwatorskiej dokumentacji historyczno-architektonicznej, spo- rządzonej w 1971 r., wynika, że ... fundatorem konwentu Dominikanów był Szczęsny Tyszkiewicz stolnik Derpski, właściciel folwarku Tabensz- czyzna i wsi Stock (28 domów). Pierwszy kościół w Różanymstoku był drewniany, jego budowę rozpoczęto w 1659 r. a ukończono prawdopodobnie w roku 1663. Dnia 15 sierpnia 1663 r. przeniesiono do kościoła obraz Matki Bożej ...

301 S. Strzelecki, Kto malował pierwszy obraz Matki Boskiej Różanostockiej?, „Wiadomości Kościelne”, Białystok 1980, nr 2, s. 70. 302 Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili Pravo- slavie v Brstsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka, izd. 2, t. 2, Voroneż 1899, s. 352. 303 Ukazała się publikacja o Różanostockiej Ikonie Matki Bożej w kilku edy- cjach autorstwa przeora różanostockiego Gabryela Jurkowskiego: Morze litości y łaski Bożey przepaściste z Różanego Stoku wylane ... Wilno 1677; Cuda N. Panny w obrazie Różanostockim, [Miejsce wydania nieznane], 1687; W 1756 r. w oficy- nie supraskiej wydrukowano Cuda N. Panny ... oraz Wolność mistycznej Róży ... . Natomiast w drukarni wileńskiej trzy wydania: Morze litości y łaski Bożey przepa- ściste z Różanego Stoku wylane ... Wilno 1760 , 1762 i 1763.

252 Tak więc kopię ikony umieszczono w kościele, oryginał zaś został odnowiony przez Eufrozynê Tyszkiewicz i obdarzony ryzą . Na odwrocie ikony był napis w języku słowiańskim. Eufrozyna była wyznania katolickiego. Pojawia się pytanie, dlaczego napisu nie sporzą- dzono w języku łacińskim lub polskim? Komitet Cerkiewny podczas oględzin ikony (1867 r.) zauważył srebrną deseczkę, szerokości mniej więcej jednego verśoka, położoną wzdłuż ikony, z napisem vozobnovlena riza Tyśkevićej ... urodżennaja Solohub ... dalej ... knjaże albo knja i słowo ovoj. Dalsze rozszyfrowanie dedykacji było już niemożliwe, gdyż zostały tylko pojedyncze słowiańskie litery. Widać było próbę zatarcia napisu 304 . W 1902 r. dominikanin o. Wacław tak o tym napisał: ... w ob- ramowaniu snadź był jeszcze inny napis, ale go nie ma, puste pole i tylko tarcza herbowa także bez herbu 305 ... Wspomniany historyk E. Orłowski w szkicu o Krasnostockiej Ikonie Matki Bożej powołuje się na badaczy starożytności (Jelenowa, Korczyń- skiego i Kreczetowicza), którzy uważają, że oryginał ikony należał do rodu zachodnioruskiego książąt Urusowych. W 1860 r. Jelenow zauwa- żył na ikonie dwa metalowe zawieszenia, na których w przeszłości była zawieszona łampada. Historyk Orłowski stwierdza, że Krasnostocka Iko- na Matki Bożej była malowana na desce z cyprysu, zaś w kościołach tradycyjnie obrazy malowane były na płótnie306 . Natomiast generał Woronow, autor książki Vospominanija po Zapad- nomu Kraju, ów napis na odwrocie ikony widział jeszcze w 1867 r. Pró- by zlikwidowania napisu do końca były nieudane, ponieważ trzeba było przykryć słowiańskie litery metalową deseczką. W Archiwum oo. Dominikanów w Krakowie w wypisach z akt Pro- wincji Litewskiej znajduje się wzmianka, z datą 2 września 1668 r., za- wierająca pozwolenie na używanie przez konwent różanostocki pieczę- ci z wizerunkiem Najświętszej Panny Marii w otoczeniu róż oraz prośbę do Kapituły Generalnej w Rzymie o erygowanie w Różanymstoku przeoratu, co nastąpiło w 1670 r. Większość autorów stwierdza, że pierwot-

304 M. Semenjako, Svjatyni ... dz. cyt., s. 9. 305 Pamięć fundatora. Świątynie – mauzolea w krajobrazie kulturowym Podla- sia, [Wystawa], Europejskie Dni Dziedzictwa Regionu Podlasia, [Białystok, b.m. i d.], s. 6. 306 E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr’ . Istorićeskij oćerk , Vil’na 1905, s. 5.

253 ny klasztor wybudował dominikanom Tyszkiewicz, co nie jest zgodne z wiadomością przekazaną przez kronikę. W roku 1759 r., za przeoratu Remigiusza Zahorowskiego, dominikanie rozpoczęli budowę murowanego kościoła, która zapewne wskutek trudności w zapewnieniu odpowiednich środków przeciągnęła się znacznie i ostatecznie nigdy nie została zakończona. Wprawdzie kościół był konsekrowany w 1785 r. przez biskupa Tomasza Ignacego Zienkowicza, lecz wieże, kopuła nad transeptem oraz elewacje zewnętrzne pozosta- wały nieukończone. Po wybudowaniu nowego kościoła pierwotny drewniany rozebrano. W tych samych latach podjęto również budowę nowego klasztoru, ukończoną w 1794 r. Dominikanie dzięki misjom zebrali znaczne sumy na budowę kościoła. Kronika wymienia między innymi o. Warzyńca Owłoczyńskiego, który przez 12 lat był niezmordowanym kaznodzieją, zmarł podczas głoszenia misji. Przez ten okres dzięki jego kazaniom 2556 osób innych wyznań wróciło na łono Kościoła katolickiego, nawrócił 66 Żydów 307 . Po III rozbiorze Polski Różanystok należał do Prus. W zamian za zabraną wieś Stock, rząd pruski dał zakonnikom jednorazowe wynagro- dzenie 20 tys. talarów i roczną płacę, wyrównującą dochody wsi. Gorli- wa praca oo. dominikanów przyniosła owoce. W szybkim czasie znik- nęły parafie greckokatolickie w Skiblewie, Krasnyborze, Kuścinie i Dą- browie. W 1811 r. arcybiskup mohylewski Stanisław Siestrzencewicz usta- nowił przy kościele w Różanymstoku parafię, powiększoną w 1851 r. przez przyłączenie wsi i dworu Siderka. W 1846 r. nastąpiła kasata klasztoru, a kościół przekazano w użytkowanie duchowieństwu świeckiemu. Po powstaniu styczniowym kościół w 1865 r. został zamknięty. Pierw- sze nabożeństwo prawosławne przed cudowną ikoną odprawione zosta- ło 17 października 1866 r. Później rozpoczęto roboty przystosowujące świątynię do prawosławnych nabożeństw ... posle prybytja archipastyr- ja reśeno bylo otvesti dlja predel’noj cerkvi odnu iz riznic [w nawie] v kotoroj i pomestili obraz Bożej Materi. Etu cerkov’ Sokolskij blagoćin- nyj osvjatil 25.09.1866 g. vo imja sv. Ioanna Bogoslova 308 .

307 B.Kant, dz. cyt ., s. 29. 308 GEV 1901, s. 288.

254 W 1867 r. kościół przejęło prawosławne duchowieństwo 309 . Wypo- sażenie zostało przekazane okolicznym kościołom. Poświęcenia cerkwi dokonał 4 czerwca 1867 r. biskup brzeski Ignacy, a w nabożeństwie uczestniczyło ponad 5000 wiernych 310 . Ikonę Jezusa Chrystusa do cerkwi krasnostockiej 17 kwietnia 1867 r. ofiarował cesarz 311 . Do cerkwi prawosławnej wróciła oryginalna Krasnostocka Ikona Matki Bożej, a także jej kopia. Ks. Siemieniako pisze tak: kogda prini- malis’ v Cerkovnyj Komitet v 1867 godu zdanija i ikony byvśago Róża- nostockago kostela, to ksiondz żelaja skryt’ podlinnuju ćudotvornuju ikonu Krasnostockuju zavernuli eio vraznyj chlam. Krestjanin prisu- stvujśij pri peredaće imuśćestvo, ukazal svjaśćenniku na skrytuju ikonu, kotoraja byla izvlećena iz pod chlama i otdana prawoslavnym 312 ... Oryginalną ikonę postawiono na ołtarzu 313 . Podczas wielkich świąt była wynoszona na środek cerkwi dlja narodnogo poklonenija. Wierni składali datki, a także drogocenne kamienie, upiększając ikonę Matki Bożej 314 . Biskup grodzieński i brzeski Michał ofiarował drogocenne kamienie na upiększenie ryzy oryginalnej ikony Matki Bożej. Natomiast kopia cudownej ikony, jednakowo czczona przez wiernych, znajdowała się za lewym klirosem na kolumnie 315 .

309 „Vestnik Zapadnoj Rossii” 1867, t. 1, kn. 2, s. 291. 310 „Litovskije Eparchal’nye Vedomosti” 1867, nr 22, s. 950-953. 311 J. Saković, Reć skazanaja 17.04.1867 g. pri perenesenii iz Sokolki v Krasno- stok obraza Spasitela, LEV 1876, s. 959-966; GEV 1901, s. 311. 312 M. Semenjako, dz. cyt . s. 17. 313 Według Bobrowskiego ... v bol’śom altare pomeśćena ćudotvornaja ikona Bożej Materi, otkrivaemaja tol’ko vo vremja bogosłużenija. Po ob’im storonam altarja nachoditsja portrety osnovatelej Feliksa i Evfrosini Tyśkević, a pod cerkov’ju v pogrebe chranjatsja ich tela. P. Bobrovskij, Grodnenskaja Gubernja . S- Petersburg 1863, cz. II, s. 1022. 314 LEV 1889, s. 220. 315 Według Orłowskiego, ikona została zilustrowana następująco: ... Glavnaja svjatynja monastyrja – ikona Bożiej Materi Krasnostokskoj, v zolotoj rize i v kiote, nachoditsja na analoe, v altare, otkuda vynositsja na seredinu chrama dlja poklonenija. U kolonny na levoj storone chrama nachoditsja bol’soj obraz, pisannyj na choloste, predstavljajuśćij soboju kopiju s vyśeupomjatago obraza. Kopia eta imeet 1 arśin 4 verśkov v śirinu, 1 arśin 12 verśkov v vyśinu; na nej nachoditsja neskol’ko privesok, svedetel’stvujuśćich o mnogich slućajach ćudesnago iscelenija ot nedugov ... E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, Vil’na 1905, s. 4.

255 Parafia krasnostocka Wprowadzenia Najświętszej Marii Panny do świątyni ( Vedenskaja), w 1875 r. obejmowała następujące miejscowo- ści: Krasnystok, Jaczno, Grzebienie, Herasimowicze, Ostrowo, Kropiw- no, Jałowo, Szuszalewo, Grodiszczany, Stock, Grabowo, Małyszewka, Kamienka, Bercowo, Jasionówka, Jamilki, Swiergutowo, Giperwały, m. Dąbrowa i kol. Kolna 316 . 1466 parafianom służył proboszcz, pomocnik i dwóch psalmistów 317 . Jak przed wiekami do Krasnegostoku pielgrzymowało bardzo wielu wiernych, otrzymując ulgę w swoich chorobach i troskach 318 . W cerkwi krasnostockiej była jeszcze trzecia cudowna ikona Matki Bożej Mirotoćivaja 319 . A oto jej historia. We wsi Czeczewlany mieszka- ła blagoćestivaja rodzina oficera Dąbrowskiego. Jego żona Agrypina posiadała niewielką kopię Włodzimierskiej IkonyMatki Bożej. Jedna z córek Dąbrowskich wyrażała chęć wstąpienia do klasztoru w Grodnie. Matce w czasie snu trzykrotnie zjawiła się Matka Boża ze słowami otdaj Menja v monastyr. Matka, odprowadzając córkę do klasztoru, przekaza- ła również ikonę. W 1877 r. 7 października z ikony zaczęło spływać miro , cela mnisza napełniła się silnym różanym zapachem. Tak opowiada matuszka Niko- dema ... vyterev do sucha ruku i lik Vladyćycy Presvjatoj Bogorodicy

316 LEV 1875, s. 130. 317 LEV 1878, s. 311. 318 W 1857 r. wydana w Wilnie została publikacja o „Cudownym Obrazie Bo- garodzicy w Różanymstoku”. Autor zanotował około trzystu uzdrowień otrzymanych za wstawiennictwem Różanstockiej Ikony. P. Bobrovskij, Grodnenskaja gubernja, S-Petersburg 1863, cz. II, s. 1020; Historyk E. Orłowski scharakteryzował tak kult Krasnostockiej Ikony Matki Bożej: ... Pred drevnim obrazom – skladnem my vidim gruppu moljaśćichsja palomnikov. Oni pritekajut iz raznych mest: se- godnja odni, zavtra drugie, a v Troicyn den’ zdes’ sobirajutsja tysjaći pomolitsja pred upomjanutym obrazom – skladenem. Eto – mestno ćtimaja ćudotvornaja ikona Bożej Materi. Proischożdenie ikony terjaetsja v glubine vekov. ... sjuda speśyli i katoliki, i uniaty, i pravoslavnye ... E. Orlovskij, Kratkij oćerk ... dz. cyt. , S-Petersburg 1901, s. 14-16; W broszurce wydanej w 1981 r. z okazji koronacji obrazu Matki Bożej, czytamy: Gdy kościół został zamieniony na cerkiew prawosławną – obraz matki Bożej nie przestał słynąć cudami. 319 Nastol’naja kniga dlja svjaśćenno-cerkovno-slużitelej , (reprint izd. 1913), Moskva 1993, ć. II, s. 1445.

256 i zapećatav kiot v kotorom nachodilas’ sv. ikona, ja stala vnimatel’no sledit za nej sama i prosila ob etom posluśnicu Ol’gu Ivanovnu Protopo- povu zamećennoe bylo, kak pojavilos’ svjatoe blagovonnoe masljani- stoe miro stekalo na rukach, potom kak żemćużnoe ożerel’e na śei svjatogo izobrażenija Vladyćicy dale sv. miro pokrylo kapljami golovku Spa- sitelja. Odna iz kapl’ s nebol’śuju gorośinnu, pojavilos’ na levoj brovke svjatogo obraza Prećistoj. Pojawienie się świętego miro trwało do świę- ta Blagoveśćennja 1878 r. Święte miro było tak obfite, że część mira wlano w środek krzyża zawieszonego na ikonach Matki Bożej, a pozo- stałe rozdawano wiernym ... i polućali iscelenija 320 . Krzyż z mirem za- chował się do dnia dzisiejszego, jest przechowywany w monasterze w Grodnie 321 . Wybór Różanegostoku na miejsce monasteru nie było przypadkowy. Jak zaznaczył biskup Joakim ... ćto nachodjas’ na granice katolićeskogo i pravoslavnogo mira vnov’ ućreżdennyj monastyr’ budet nesti vysokuju missiju utverżdenija Pravoslavija sredi mestnogo okatolićennogo belo- russkogo naroda, vozbużdaja v nem pamjat’ o byloj prinadleżnosti k istinnoj Pravoslavnoj Cerkvi. W 1900 r. przeniesiono z Grodna żeński klasztor prawosławny Naro- dzenia Najświętszej Marii Panny. Przełożoną została siostra Helena, która przybyła z klasztoru w Leśnej. Wniosek o przeniesienie klasztoru i utwo- rzenie przy nim szkoły dla dziewcząt złożył do Świętego Synodu biskup grodzieńskiej diecezji Joakim. Uroczysta inauguracja klasztoru w Kra- snymstoku odbyła się w dniach 7-8 wrzesnia 1901 r. 322

320 M. Semenjako, dz. cyt . s. 25. 321 Grodnenskij svjato-rożdestvo-bogorodickij monastyr, Moskva 1999, s. 3 okł. Kopia orginalnej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej znajdowała się w cerkwi w Jacz- nie oraz w kościele w Sidrze, obecnie przemalowana. W Grodnenskom Kalendare zanotowano: V naśe vremja kopija blagodatnoj Ikony Krasnostockoj Bożej Materi nachoditsja v Svjato-Ilinskim chrame sela Jaćno Sokol’skogo uezda. Ikona seja ves’ma poćitaemaja verujuśćimi. Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, s. 69. Ikona ta była cudowną, niestety podczas pożaru cerkwi w Jacznie 1991 r. uległa zniszczeniu. O cudownej ikonie w Jacznie odnotowano w wydaniu z 1854 r. w Wilnie. Inne źró- dło podaje, że ... ćudotvornaja ikona est’ także v cerkvi sela Siderka ... F.V.Pokro- vskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskij guberni, Vil’no 1895, s. 165. 322 E. Orlovskij, Kratkij oćerk ... S-Petersburg 1901, s. 17-18; GEV 1901, s. 257, 292, 299.

257 Z Grodna została przeniesiona również wspomniana Mirotoćivaja Ikona Matki Bożej 323 . 22 października 1901 r. została poświęcona do- mowa ciepła cerkiew św. Sergiusza z Radoneża 324 . W następnym roku została zorganizowana zbiórka na klasztor w Krasnymstoku 325 . Napły- nęły obfite dary od osób wysoko postawionych. 500 rubli przekazał znany z swej ofiarności na cerkwie prot. Jan Siergiejew z Kronsztadu 326 . Przy klasztorze 4 kwietnia 1904 r. zorganizowano bractwo Carycy Ne- besnoj 327 , które liczyło 50 osób, a skład którego zaszczycili przełożona klasztoru, biskup dicezjalny, grodzieński generał gubernator i inni 328 . Parafia krasnostocka skupiała 982 osoby. W 1894 r. parafia w Kra-

323 Na uroczystości otwarcia monasteru biskup Joakim przekazał Kołożską Iko- nę Matki Bożej, oberprokurator św. Synodu Sabler Nerukotvorennyj Obraz Spasi- telja, a archimandryta Mikołaj Dałmatow kopię Supraskiej Ikony Matki Bożej. 324 GEV 1901 s. 354. 325 Stan techniczny świątyni był całkiem niezadowalający ... velićestvennyj chram ne dokonćen v architekturnom otnośenii: otverstie dlja kupola, poseredine cerkvi zakryto prostymi doskami, vnutrennyja steny do sich por ostajutsja bez żivopisi. Kryśa dala teć’, okonnyja ramy sgnili ... Krome togo, javljaetsja nastol’nnaja neo- bchodimost’ v postrojke gostinnicy dlja bogomol’cev i chotja by prostago baraka dlja nich, tak kak żilych pomeśćenij vblizi obiteli net ... E. Orlovskij, Kratkij oćerk ..., dz. cyt., s. 31. 326 GEV 1902, s. 138. 327 Statut bractwa był sporządzony na wzór bractwa supraskiego i częściowo św. Zofii w Grodnie. E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, s. 10. 328 W 1893 r. gubernator grodzieński pisał do Wilna: ... powiat sokólski w więk- szości zamieszkują katolicy należący do najbardziej spolonizowanych w guberni grodzieńskiej. W czasie niektórych świąt ogromne rzesze wiernych zbierają się w naj- różniejszych miejscowościach ... kościół [w Różanymstoku] ten służył jako centrum katolickiej propagandy i fanatyzmu dla okolicznego katolickiego społeczeństwa, przyjmując najbardziej czynny udział w przekształcaniu unitów w łacinników ... J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podlasia, Biały- stok 1996 s. 21. Podobny niepokój wokół monasteru był spotrzegany i w następ- nych latach. Gubernator grodzieński M. Osorgin, pisząc z dn. 23.02/8.03.1905 r. do gen.-gubernatora A. Frezego „w sprawie strajku” w Białymstoku oraz o środkach przeciwdziałania dalszym wystąpieniom robotniczym, m.in. ... uskarża się na to, że w pow. Sokółka znajduje się klasztor prawosławny w Różanymstoku, którego nie można zostawić bez ochrony wskutek wielkich nieprzyjaznych stosunków z otacza- jącą ludnością katolicką ... Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, Warszawa 1971, t. 3, cz. 2, nr 663, s. 778-783.

258 snymstoku była dwuetato- wa – 2 duchownych i 2 psalmistów. Posiadała 37,5 dziesięciny ziemi, 3 dzie- sięciny sadu owocowego, przy parafii było 1740 wy- znawców 329 . Długoletni proboszcz, Herman Tymiń- ski, umiera w 1896 r. 330 W 1905 r. oprócz dwóch księży i diakona, w filialnej cerkwi w Jacznie był stały duchowny. Natomiast w klasztorze zamieszkiwa- ła ihumenia, 7 sióstr, 59 nowicjuszek, w tym 28 riaso- fornych, i 20 osób przygo- towujących się do nowicjatu. Ziemi klasztornej było Krasnostocka Ikona Matki Bożej (kopia) 8 dziesięcin, a parafia li- czyła 1969 osób zamieszkałych we wsiach: Krasnystok, Brzozowa, Ostrów, Gierasimowicze, Szuszalewo, Nowokamienna, Grabowo, Gro- dzieszczany, Grzebienie, Dąbrowa, urocz. Kolno, Kropiwno, Małyszew- ka, Stock, Chodorówka, Jałowo, Jesionówka. Poza tym na terenie parafii istniała szkoła żeńska drugiego stopnia, 5 szkół cerkiewno-parafialnych z liczbą 160 uczniów oraz narodnoje uczyliszcze, kształcące 12 uczniów 331 .

329 N. Izvekov, Statistićeskooe opisanie pravoslavnych prichodov Litovskoj eparchii, Vil’no 1893, s. 81. 330 W nekrologu napisano: pokojnyj v Krasnostoke svjaśćenstvoval 24 goda. Tol’ko neutomimoj energii, taktu i talantu pokojnogo o. Hermana pravoslavie obja- zano tem, ćto nyne kak i nekogda v Krasnostok k Ćudotvornomu Obrazu stekajutsja tysjaći pravoslavnych i katolikov. Uniaty sosednich prichodov uporno ćużdajuśćju- sja svoich cerkvej, poćti vse ispovedjutsja i svjatym Tajnam priobśćajutsja v Kra- snostoke ... LEV 1896, nr 51, s. 537-538. 331 Spravoćnaja kniga Grodnenskoj eparchii na 1905 g., Grodno 1904, s. 130-131.

259 W 1908 r. w monasterze zamieszkiwała ihumenia, 11 zakonnic i 41 nowicjuszek. Dawny kościół oo. dominikanów przystosowano do potrzeb obrządku wschodniego. Znajdowały się tu trzy ołtarze, które po- święcono Narodzeniu Najświętszej Marii Panny, św.św. apostołom Pio- trowi i Pawłowi oraz św. ap. Janowi Teologowi. Cerkiew otrzymała nowy wewnętrzny wystrój – ikonostas oraz freski. Na drugi dzień św. Trójcy 1904 r. biskup grodzieński Nikanor po- święcił kamień węgielny pod nową murowaną cerkiew Zaśnięcia Naj- świętszej Marii Panny 332 , a 8 listopada 1908 r. biskup grodzieński Mi- chał konsekrował ją. Cerkiew mogła pomieścić do tysiąca osób, zainsta- lowano centralne ogrzewanie. Ikonostas odnojarusnyj biały, pozłocony massivnyj belyj mramor s cvetnymi kolonkami po uglam javljaetsja verch- nim odejaniem dlja prestola i żertvennika. Ćetyre cennyja panikadila visjat meżdu kolonami dlja osvjaśćenija chrama. Vse okna chrama iz raznocvetnnych stiokel 333 ... W 1903 r. dla wygody pielgrzymów (w pobliżu monasteru przebiega- ła kolej warszawsko-petersburska), staraniem ihumenii otwarto przysta- nek kolejowy w odległości 3 wiorst od monasteru 334 . W 1905 r. mnisi z góry Atos ofiarowali ikonę św. Pantelejmona z cząst- ką świętych mośćej, która zawieszona została w głównej cerkwi na jednej z kolumn. W następnym roku zbudowano szpital, przy którym był zatrudniony lekarz i felczer, a chorymi opiekowały się siostry zakonne oraz uczennice starszych klas seminarium nauczycielskiego. Przy monasterze także istniał przytułek dla małoletnich dzieci oraz kobiet w po- deszłym wieku. Szpital był bezpłatny, istniała także apteka z laborato- rium, gdzie sporządzano lekarstwa. W szpitalu odbywało posłuszanije 5 siostr, a 2-3 siostry codziennie odwiedzały chorych w domach. Szpital udzielał pomocy wszystkim potrzebującym, nie bacząc na narodowość lub wyznanie. Dokładna konsultacja medyczna oraz bardzo tanie lekarstwa przyciągały do szpitala ludność z całej okolicy. W szpitalu znajdo- wała się kaplica, a w niej relikwie św. Agapita Peczerskiego. Święte relikwie znajdowały się w pozłoconym grobie – kiote, po prawej stronie

332 GEV 1904, nr 10, s. 268-275, nr 19, s. 524-552. 333 GEV 1910, nr 41 334 GEV 1909, nr 48.

260 szpitalnej cerkwi. Refektarz w pomieszczeniach monastyrskich wyświę- cono ku czci św. Sergiusza 335 . Kiedy powstał monaster, mniszki nie tylko prowadziły działalność oświatową i charytatywną, ale także gospodarczą. Posiadały 35,76 dzie- sięcin ziemi. Istniała szkoła rolnicza. Prowadzono wzorowe ogrodnic- two, sadownictwo, pszczelarstwo oraz stawy rybne. Wszystkie prace w gospodarstwie wykonywały same siostry przy pomocy uczennic ze starszych klas. Ponadto prowadziły warsztaty ikonopisania, tkactwa 336 , złotnictwa a także introligatorski i krawiecki oraz hotel (drewniany dom) dla przyjeżdżających gości, herbaciarnię, młyn i kaszarnię. W monasterze działała maszyna – dynamo, która produkowała prąd elektryczny do wszystkich obiektów znajdujących się na terenie klasztoru 337 . Przy monasterze w Krasnymstoku istniały następujące szkoły: żeń- skie seminarium nauczycielskie, dwuklasowa wzorcowa szkoła, 2 szko- ły gramoty. Spravoćnaja kniga Grodnenskoj eparchii na 1905 g. podaje, że do żeńskiej dwuklasowej szkoły i 5 cerkiewno-parafialnych uczęsz- czało 160 uczniów oraz do szkoły pod zarządem Ministerstwa Oświaty – 12 uczniów. Większość dzieci była pochodzenia chłopskiego i nauka była bezpłatna. Nauczycielami były siostry zakonne, które posiadały wykształcenie średnie lub wyższe. Pod ich opieką znajdowało się 7 szkół wiejskich w okolicach Krasnegostoku. Postanowieniem Św. Synodu z 20 maja 1903 r. został zatwierdzony program nauczania w szkołach cerkiewno-parafialnych. 20 marca 1907 r. zostało powołane żeńskie seminarium nauczycielskie, które 1 czerwca zostało nazwane na cześć na- stępcy cesarza Aleksego Nikołajewicza Aleksijewskaja szkoła. Nauka w niej trwała 3 lata, a celem było kształcenie kadr nauczycielskich do szkół jednoklasowych i dwuklasowych na terenie diecezji litewskiej, mińskiej, warszawskiej, wołyńskiej i oczywiście grodzieńskiej 338 . W roku szkolnym 1911/1912 naukę pobierało 57 uczennic, które otrzy- mywały niepełne stypendnia. Pozostałe koszty kształcenia były częścio- wo pokrywane przez rodziców, a także ze środków monasteru. Dyplomy

335 GEV 1901, s. 354. 336 V. A. Labaćeúskaja, Zberehajućy samabytnasc’. Z historyi narodnaha ma- stactva i promyslaú Belarusi, Minsk 1998, s. 13. 337 Nastol’naja kniga , reprint z 1913, Moskva 1993, t. 2, s. 1445 338 E. Orlovskij, Krasnostokskij monastyr, s. 10; Zob. GEV 1901, s. 226.

261 nauczycielek otrzymały w 1910 r. 22 absolwentki, 1911 – 17 i 1912 – 21 osób. Szkołą zarządzała ihumenia Helena, która ukończyła Wyższe Pe- dagogiczne Kursy. Nauczycielami byli o. Mikołaj Siemieniako, siostra Eufrozyna, absolwentka Instytutu św. Anny w Petersburgu oraz siedmiu pedagogów świeckich. Uczennice III klasy odbywały praktykę w szpitalu przy monasterze, zdobywając wiedzę przy udzieleniu pierwszej pomocy chorym. Szkoła jak na owe czasy była bardzo nowoczesna, zwracano uwagę nie tylko na wykształcenie, ale także na przygotowanie do życia w rodzinie, higieniczny tryb życia, wychowanie religijne Budy- nek szkoły był trzypiętrowy, zbudowany w 1910 r., z centralnym ogrze- waniem i elektrycznym oświetleniem. Szkoła miała na celu przygotowanie do życia w wiejskich warunkach, gdyż większość uczennic pochodziła z biednych wiejskich rodzin. Między innymi odbywały one praktykę w kuchni, ucząc się przygoto- wywania zapasów na zimę, a także uwzględniania w żywieniu jarzyn i owoców. Uczennice nie tylko poznawały religię prawosławną, w tym Stary i Nowy Testament, śpiew cerkiewny i język słowiański, lecz także historię, matematykę, geografię, muzykę, pedagogikę, dydaktykę, rysunek, higienę, wychowanie fizyczne. W szpitalu posiadały, na wypadek choroby, wydzielony oddział, korzystały także z monasterskiej sauny. Przy monasterze zorganizowano również bractwo, które aktywnie włączało się w różne akcje charytatywne i społeczne. W 1911 r. św. Synod asygnował 100 tys. rubli na budowę nowego korpusu monasterskiego, gdyż na początku istnienia monasteru żyło w nim 30 sióstr, a po 10 latach już około dwustu mniszek 339 . W monasterze uroczyście obchodzono święta: Drugi Dzień św. Trój- cy, Zaśnięcia i Narodzenia Najświętszej Marii Panny. W organie prasowym zostało odnotowane świętoTrójcy Świętej w 1904 r. 340 Do Krasne- gostoku przybywali pielgrzymi już w czwartek wieczorem, a w piątek 400 osób przystąpiło do Prićastija. Przybyli uczniowie ze szkoły w Ra- śnie w powiecie brzeskim wraz ze swoimi nauczycielami. Zaraz za nimi podążały uczennice szkoły cerkiewno-parafialnej z Brześcia, również 339 GEV 1907, s. 226, 365-366; „Pribavlenie k Cerkovnym Vedomostjam” 1911, nr 41, s. 1749; GEV 1912, nr 44-45, s. 287-297. 340 „Pribavlenie k Cerkovnym Vedomostjam” 1903, nr 24, s. 916-918, 1904, nr 24, s. 885-887, nr 27, s. 1119-1122.

262 z gronem pedagogicznym. Odprawiono moleben przed Krasnostocką Ikoną Matki Bożej, zakończony wspólnym śpiewem Pod Twoju milost’. Pociągiem dotarli uczniowie wraz z nauczycielami cerkiewno-parafialnej szkoły w Trześciance w powiecie bielskim oraz ze szkoły w Potoce w powiecie białostockim. O godzinie drugiej po południu dotarli pie- chotą uczniowie cerkiewno-parafialnej szkoły z Jałówki w powiecie woł- kowyckim. Ci młodzi pielgrzymi przeszli 88 wiorst 341 . Jeszcze opis święta Voznesenija Gospodnja w 1905 r. Do Krasnego- stoku przybyły cztery procesje z cerkwi w Kuźnicy, Nowym Dworze, Jacznie i Siderce 342 . W nabożeństwie, w którym śpiewały dwa chóry: monasterski i szkolny, uczestniczyło 15 tysięcy wiernych. Po św. liturgii został odprawiony moleben przed Krasnostocką Ikoną Matki Bożej, a na- bożeństwo zakończono procesją 343 . Zgodnie z Klirovoj Vedomostiju z 1913 r., parafia w Krasnymstoku liczyła 1912 osób zamieszkałych w 244 domach na terenie 13 miejsco- wości. Sam monaster czynił przygotowania do przyjazdu do Krasnego- stoku cara Mikołaja I, w czym przeszkodził wybuch I wojny światowej. 2 lutego 1915 r. cudowny obraz Matki Bożej został przeniesiony do Archirejskago domu w Grodnie 344 . Poza tym klasztor posiadał Dom Za- konny w Petersburgu. Dzięki wysiłkowi sióstr na czele z energiczną przełożoną Heleną, monaster w ciągu 15 lat istnienia okrzepł i rozwijał się. Zorganizowano w Drohiczynie filię monasteru krasnostockiego 345 .

341 „Cerkovnye Vedomosti” 1904, nr 24; Tłum. J. Charkiewicz, „Wiadomości Bractwa” 1994, nr 2, s. 18 342 W „Przewodniku po województwie białostockim”, wydanym w okresie mię- dzywojennym, niezbyt życzliwym dla prawosławia, odnotowano: ... przebywały tu liczne pielgrzymki prawosławne, dla pomieszczenia których wystawiono kilka bu- dynków, ponadto wystawiono tu jeszcze drugą cerkiew ... M. Orłowicz, Przewodnik po woj. białostockim, Białystok 1937, s. 305. 343 V. Romanovskij, Cerkovnoe torżestvo v Krasnostokskom żenskom mona- stryre, GEV 1905, nr 26, s. 700-703; „Vilenskij Vestnik” na 1906 g ., Vil’no 1905, s. 18-24. 344 GEV 1915, s. 164. 345 Postanowieniem św. Synodu w lutym 1905 r., na prośbę biskupa brzeskiego i grodzieńskiego, parafia drohiczyńska została przekazana pod zarząd żeńskiego monasteru krasnostockiego ze wszystkimi chramami, śkolami i ugodijami . .. Para-

263 Zbliżający się front spowodował beżeństwo sióstr do Rosji w 1915 r. Ze sobą mniszki zabrały dwie cudowne ikony Matki Bożej Krasnostoc- kiej oraz ikonę Matki Bożej Włodzimierskiej 346 . Pierwszym przystankiem był pałac w Nieskucznom Sadie cara Niko- łaja Aleksandrowicza. Początkowo siostry zostały zatrudnione w szpitalu, poszukując stałe miejsca zamieszkania. Władze sowieckie zapro- ponowały monaster św. Katarzyny (Svjato-Evkaterinskaja Pustyn’) w okolicach Moskwy, z którego wcześniej wysiedlony został zakon mę- ski 347 . fia była oddziałem krasnostockiego żeńskiego monasteru pod jednym zarządem ihumeni Heleny (Konowałowej), która 31 marca 1905 r. przyjęła murowaną cerkiew św. Mikołaja, drewnianą św. Barbary z refektarzem monasterskim, cmentarną cerkiew św. Anastazji, kaplicę św. Nikanora w przybudówce kościoła franciszka- nów, cerkiew św. Agapity Pieczerskiego w kościele benedyktynek, gdzie znajduje się szpital, szkołę żeńską drugiego stopnia otwartą w 1897 r. oraz przytułek dla dzieci i starszych osób. 31 marca 1905 r. przybył do Drohiczyna biskup grodzieński i brzeski Nikanor, celem uroczystego przekazania monasteru. Następnego dnia od- prawił św. liturgię i poprowadził procesję do cerkwi św. Barbary, gdzie znajdowała się ikona św. Barbary z cząstką relikwii Świętego Krzyża Pańskiego. 27 kwietnia biskup Nikanor poświęcił kaplicę św. Nikanora w przybudówce kościoła fanciszka- nów, a na uroczystość przybyła procesja z wirowskiego monasteru z ihumenią Zo- fią na czele. Po zakończeniu nabożeństwa położono kamień węgielny pod budowę szpitala, a także poświęcono pomieszczenia dla przytułku. 12 grudnia 1905 r. ihumenia Helena przekazała opiekę nad szkołą dwuklasową matuszczce Eufrozynie. Szkoła mieściła się w budynku byłego klasztoru franciszkańskiego. Liczba uczennic stale wzrastała i tak np. poczynając od 1901 r., w internacie zamieszkiwało 50 osób, 1902 – 64, 1903 – 56, 1904 – 43, 1905 – 91, 1906 – 96, 1907 – 100 i 1908 -120 osób. W latach 1907 i 1908 17 dziewcząt kontynuowało naukę w Seminarium Na- uczycielskim w Krasnymstoku. Szkoła istniała do 1915 r. Podczas I wojny świato- wej siostry udały się w bieżeństwo i więcej do Drohiczyna nie powróciły. Zob. GEV 1905 nr 31; „Cerkovnye Vedomosti” 1905 nr 34; I. Bulhakova, Krasnostokskij monastyr i ego otdelenie v Drohićine, „Pravoslavnyj Kalendar” na 1966 g. Varśava 1965, s. 92-95. 346 I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk 1994, s. 136-137; por. Belaruskija carkoúnyja kaśtoúnasci evakuiravanyja ú ma- skoúskija manastyry ú ćas Perśaj susvetnaj vajny, [v:] Vjartanne – 3, Minsk 1996, s. 62. 347 Historia tego monasteru w największym skrócie przedstawia się następują- co: miejscowość ta, porośnięta lasem, początkowo nosiła nazwę Ermolinskaja Ro-

264 Klasztor Niemcy zamienili na magazyny zboża i siana. Natomiast siostry i kler monasteru były wystawione na poniewierkę, tułaczkę i nawet męczeńską śmierć 348 .

śća. Znajdowała się w pobliżu wsi Jermolino, której właścicielami byli bracia Mi- chał i Jan Jermolinowie. Później miejscowość ta przeszła w posiadanie cara Aleksi- ja Michajłowicza – urządzono tam zwierzyniec dla polowań. Pewnego razu po ło- wach car nocował tam i we śnie miał widzenie: pred nim predstala deva angel’skoj krasoty, oblećennaja v beluju kak sneg odeżdu: eto byla svjataja Velikomućennica Evkaterina. Święta powiedziała: ne użasajsija car, Ja jaavilas’, ćtobty skazat’ Tebe, ćto Hospod’ v etu noć razreśil ot bremeni suprugu Tvoju i daroval Tebe dśćer na uteśenie. Cudowne widzenie dało powód do budowy w 1663 r. drewnianej cerkwi w Evkaterininskoj Rośće. W ciągu roku została wybudowana murowana cerkiew, gdzie umieszczono męski monaster, a w nim cudowną ikonę św. wielkomęcznicy Katarzyny z ćastićkoj mośćej svjatoj, która zachowała się do czasów obecnych. Tra- dycją było, że z cudowną ikoną organizowano uroczystą procesję, wnosząc obraz do każdego domu, gdzie odprawiano molebny. W 1918 r. miejsce zamieszkania znalazły w tym monasterze siostry i kler krasnostockiego monasteru. Po zmianie ustroju w Rosji, monaster-pustynię św. Katarzyny zamknięto, mnichów rozpędzo- no, budynki i cerkwie przekazano na potrzeby więzienia. W latach 1931 – 1991 gospodarzami byli kolejno NKWD – KGB – MWD. Decyzją św. Synodu 14 kwietnia 1992 r. obiekty monasterskie zwrócono Cerkwi i otwarto tu męski monaster. Svjato-Evkaterinskaja Pustyn’, Moskva 1996, ss. 32, il. 348 W pustyni św. Katarzyny zamieszkało około 160 sióstr z ihumenią Heleną oraz kler z parafii krasnostockiej: o. Jarosław Sawicki, diakon Jakub Ferenc a w Mo- skwie o. Mikołaj Siemieniako, późniejszy arcybiskup Teofan. Zmiany polityczne po Rewolucji Październikowej dla większości bieżeńcow okazały się katastrofalne, zaś dla duchownych cerkwi krasnostockiej – tragiczne. Wymienieni księża prawo- sławni ponieśli męczeńską śmierć. O. Mikołaj Siemieniako, aresztowany w 1925 r., skazany został na zsyłkę do Komi. W tym czasie zmarła matuszka, a o. Mikołaj przyjął monaszestwo z imieniem Teofan. W roku 1930 konsekrowano go na biskupa mińskiego, po czterech latach podniesiono do godności arcybiskupa, a w 1935 r. przeniesiono do diecezji witebskiej, gdzie w 1938 r. został aresztowany, otrzymując wyrok 10 lat bez prawa pierepiski, co oznaczało wyrok śmierci. O. Jarosław Sawic- ki w 1919 r. został zmobilizowany do Armii Czerwonej, lecz wskutek choroby serca po dwutygodniowym pobycie został zwolniony i powrócił do monasteru, gdzie miesz- kała matuszka z trójką dzieci. Stąd w 1929 r. skierowano go do wsi Jam, jednakże z polecenia władz państwowych 27 maja 1930 r. cerkiew została zamknięta. Dalsze losy rodziny Sawickich nie są dokładnie znane. Przypuszcza się, że starsze dzieci pomagały mu przeżyć te ciężkie czasy. 25 listopada 1937 r. o. Jarosław został aresztowany. Los jego pozostawał nieznany do 1995 r. Po otwarciu archiwum NKWD,

265 W 1918 r., po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w Krasnym- stoku (teraz już Różanymstoku) została utworzona parafia katolicka, a w 1920 r. salezjanie przyjęli formalnie parafię z kompleksem budyn- ków i z beneficjami. Ksiądz katolicki napisał, że w parafii krasnostockiej jest tylko 323 prawosławnych . W 1921 r. ihumenia Helena wraz z 21 siostrami wróciła do Grodna. Niestety, tutaj szczupłość monasteru, także szykany, nie pozwoliły za- trzymać się na dłużej. Przełożona Helena zwróciła się do biskupa gro- dzieńskiego Aleksego o pozwolenie na przeniesienie się do Żyrowic, w miejsce zlikwidowanego męskiego monasteru. Jednak i tu nie mogły otrzymać zezwolenia na organizowanie życia monastycznego, co spo- wodowało powrót do monasteru w okolice Moskwy. Ihumenia Helena była przełożoną w monasterze św. Katarzyny w latach 1918-1931. Na nowym miejscu zamieszkania siostry według prawa socjalistycznego (sowieckiego) musiały zorganizować się w spół-

odnaleziono dokumenty, z których wynika, że wyrok, wydany przez tzw. „trójkę NKWD” za ... antisowieckuju agitacju i klevetnićeskoe izmyślenija protiv rukovo- ditilej partii i pravitel’stva ... został wykonany w dniu św. Katarzyny z 7 na 8 grudnia 1937 r. w Butowie, niedaleko monasteru św. Katarzyny. Pochowano go w zbio- rowej mogile wraz z innymi skazańcami. Trwają starania o kanonizację tego mę- czennika przez rosyjski Kościół prawosławny. O. diakon Jakub Ferenc, wcielony do armii, wojenną służbę pełnił w Podolsku, w odległości 14 km od Pustyni św. Kata- rzyny , gdzie zamieszkała żona Anna z czwórką dzieci. Po zakończeniu wojny za- mieszkał w pobliżu monasteru, po sąsiedzku z o. Jarosławem Sawickim. Diakon Jakub obdarzony był pięknym głosem ... pieł kak Szalapin... Diakon Jakub zdołał zakupić dom niedaleko monasteru za pieniądze przesłane przez brata z Ameryki. Ta transakcja rzuciła na niego podejrzenie i w 1936 r. diakon Ferenc został aresztowany i osadzony w butyrskim więzieniu (niedaleko monasteru), a stamtąd wysłany do Karagandy. W gułagu o. diakon pracował jako księgowy, co pozwoliło mu wysłać kilka listów do rodziny. Paczkę w 1937 r. zwrócono rodzinie z adnotacją ... adresat umier. Warto przytoczyć słowa Lidii Aleksejewnoj Gołowkowoj, autorki monografii poświęconej żeńskim monasterom w Krasnymstoku (Różanymstoku), Grodnie i Pustyni św. Katarzyny w Jermolinie około Moskwy: ... tak novye chozjaeva żizni rosporadilis’ so starinnoj Evkaterininskoj Pustyn’ju, s eio svjatynjami, starcami i s beżancami iz pod Grodna (Krasnostokskij monastyr’) iskavśimi spasenija i zaśćity ot vragov v sosednej Velikoj Rossii ... L. Golovkova, Ostavi nam dolgi naśa, Mo- skva 2001 (w druku).

266 dzielnię ( trudowoj artiel ). W monasterze zamieszkały 164 mniszki, z których 14 było w podeszłym wieku. Cierpiały głód i chłód, ale krasnostockie monaszki nie opuskali ruk. Siostry wzięły się za wyrąb i kar- czowanie lasu, przystosowując ziemię pod uprawę roli. Monaster wkrót- ce stał się wzorcowym gospodarstwem. Jesienią mieszkańcy Rastorgu- jewa składali zamówienia na produkty rolne, a siostry furami dostar- czały zamówione towary. W monasterze hodowano bydło mleczne, dzia- łała piekarnia, która dostarczała chleb pobliskim mieszkańcom. Miniszki do monasteru św. Katarzyny wniosły tradycję i obyczaje, jakie pano- wały w Krasnymstoku, nie tylko karmiły, ale i leczyły. Na nocne nabo- żeństwa świąt Bożego Narodzenia i Wielkanocy przybywały całe rodziny wraz z dziećmi. Siostry w specjalnym pomieszczeniu opiekowa- ły się dziećmi, by rodzice mogli uczestniczyć w modlitwie. W dzień świętych apostołów Piotra i Pawła urządzały festyn, z całej okolicy przybywali pielgrzymi do cudownych ikon przywiezionych z Krasnegosto- ku. Jeden z mieszkańców opowiadał, że siostry na monastyrskiej ziemi stworzyły „rajski sad”. Niestety, dzięki nasileniu wojującego ateizmu, to wszystko się skoń- czyło latem 1931 roku. Po opuszczeniu monasteru św. Katarzyny niektó- re mniszki zamieszkały u okolicznych mieszkańców, zaś około stu sióstr wróciło do Grodna, do monasteru Narodzenia Najświętszej Marii Pan- ny. Los niedołężnych sióstr, które nie mogły wyjechać, nie jest znany. Matuszka ihumenia Helena prawdopodobnie była więziona lub wysłana do gułagu. Jednakże w 1937 r. znalazła się w miasteczku Małojarosła- wiu, 120 km od Moskwy i 3 sierpnia tegoż roku poniosła męczeńską śmierć wraz z o. Romanem Miedwiedziem. W książce I ostavi dolgi naśa odnotowano, że ihumenia Helena po- niosła śmierć wraz z ośmioma siostrami. Mieszkańcy opiekowali się jej mogiłą, do dziś zachowała się ona wraz z krzyżem i napisem upamięt- niającym zamordowanych 349 . W kronice obecnego żeńskiego monasteru w Dojlidach zanotowano: w 1921 r. ihumenia Helena wraz z grupą sióstr, które wyszły z piekła bolszewickiego, wróciła do Różanegostoku. Miały nadzieję, że znajdą przytułek w zabudowaniach przez siebie wzniesionych, lecz tak się nie

349 L.Golovkova, I ostavi dolgi naśa, Moskva 2001 (w druku).

267 stało. Salezjanie nie podali im braterskiej ręki 350 i siostry musiały wró- cić do Grodna, gdzie w bardzo trudnych warunkach niosły swój ciężki krzyż. Całe życie siostry nie miały stałego pobytu. ... w Żyrowicach ostatnio. Na początku lat 90. przeniesiono je do Połocka, gdzie znajduje się cudowna ikona Matka Boska Krasnostocka351 ... W Państwowym Archiwum w Petersburgu znajdują się dokumenty dotyczące Evakuacyja chramovych kaśtoúnascej Grodzenskaj guberni352 , należące do kancelarii św. Synodu. Pisma, listy, informacje od poszcze- gólnych biskupów dicezjalnych o wywiezionym majątku cerkiewnym z lat 1914–1918. We wspomnianym archiwum znajduje się dokumentacja dotycząca monasteru krasnostockiego 353 . W monografii poświęconej monasterowi Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Grodnie znajduje się opis cudownych Krasnostockich Ikon Matki Bożej oraz ich tułaczki po ziemi rosyjskiej. Czytamy, że: ...

350 W Kalendarzu na 1997 r. wydawnictwa „Orthdruk” odnotowano: przekaz powiada, że siostra Helena – ostatnia ihumenia prawosławnego monasteru w Kra- snym Stoku [Różanymstoku] – wypędzona wraz z siostrami w 1921 r. ze swej siedziby przez tłum fanatyków podjudzanych przez księży. 351 Zgodnie z Ustawą z 1991 r. o stosunku państwa do Polskiego Autokefalicz- nego Kościoła Prawosławnego, prawosławna diecezja białostocko-gdańska wystą- piła o zwrot cerkwi, która znajduje się w Różanymstoku oraz budynku poklasztor- nego, użytkowanego przez Zespół Szkół Rolniczych, a także gruntów o pow. 8,27 ha. W 1993 r. diecezja odstąpiła od roszczeń. Dzięki wysiłkom arcybiskupa Sawy monaster odrodził się jednak, ale nie w Różanymstoku, a Białymstoku-Dojlidach. 352 Vjartanne Nr 2, Belaruski Fond Kul’tury, Minsk 1994, s. 143-149. 353 Między innymi diecezjalny biskup Michał dokładnie opisuje ewakuację oraz rozmieszczenie sióstr w poszczególnych monasterach na terenie Rosji. Wśród spra- wozdań nt. cudownej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej znajduje się powiadomie- nie, że dzięki malarzom ze szkoły ikonopisców w Krasnymstoku ... byl raspisan Belostockij sobor i napisany ikony dlja Grodnenskoj Krestovoj cerkvi ... , i że ... v 1914 g. po pros’be vystupavśej na peredovye pozicii artilerijskoj ćasti unesena byla krestnym chodom, v soprovażdenii saldat i oficerov na mesto stojanki artilerii ću- dotvornaja ikona Bożej Materi ... W kolejnym sprawozdaniu czytamy: ... 27 ćisla [1915 r.] otpravleno bylo 11 vagonov (300 ćelovek) s det’mi i sestrami i bolee cennym imuśćestvom obiteli v Moskvu ... Prybyvśie v Moskvu nasel’nicy monastyrja ne bez zatrudnenij razmestilis’ v 8 podmoskovnych monastyrjach. Dervnjaja Krasno- stockaja ćudotvornaja ikona Bożej Materi i ćtimaja Vladimirskaja otpravleny byli s sestrami v Moskvu a drugaja ćudotvornaja ikona ostalas’ v obiteli do 24 avgusta,

268 sestry uvezli s soboj i dve proslavlennye kak ćudotvornye ikony Krasno- stockie. Odna nebol’śaja – izobrażenie Ćenstochovskoj ikony a vtoraja – uvelićennoe povtorenie pervoj malaja, drevnjaja XVI veka, byla po- żertvovana velikim knjazem Urusovym vo vremja ego pochoda na Śve- dov. Włodzimierska Ikona Matki Bożej została wywieziona do Moskwy. Oryginał Krasnostockiej Ikony Matki Bożej ( drevnjaja ) z Moskwy wraz z mniszkami trafił do Petersburga, do cerkwi Krasnostockogo podvor’ja. Po zamknięciu tej cerkwi jedna z mniszek wraz z cudowną ikoną znala- zła się w Nowogrodzie, potem w Pskowie. Po śmierci siostry ikonę prze- chowywała matuszka duchownego do 1954 r. Później przekazano ją jako najcenniejszy skarb do żeńskiego monasteru w Grodnie, ihumenii Ga- brieli (Rysickoj). W 1960 r. władze sowieckie wydały decyzję o zamknię- ciu Grodnenskogo żenskogo monastyrja i perevode monaśek v Żyrovicy Slonimskogo rajona ... Taki sam los spotkał cudowne ikony. ... A naśe

kogda byla iznesena v Grodnu. Tuda że ćerez neskol’ko dnej byli otpravleny na podvor’e monachini i posluśnicy ... W 1915 r. do Grodna przybyły siostry z ... Teo- linskogo monastyrja Suvalskoj guberni ... i zamieszkały razem ze siostrami z Kra- snegostoku. Dzięki wstawiennictwu velkoj kniagini Elisavety Fiodorovnoj v avgu- ste [siostry] Krasnostockogo Bogorodickogo vtoroklassnogo żenskogo monastyrja v pomeśćenii Moskovskogo Aleksandrovskogo dvorca v „Neskućnom”, ćast’ sester evakuirovana byla na podvor’e monastyrja v Petrograde v Poljustrove, ćast’ pri vyvezennom plemennom skote – v Mariino-Gorskoe sel’skochosjajstvennoe ućiliśće v Minskoj guberni, ćast’ byla razmeśćena v evakuirovannom iz Grodno lazarete. Z innego sprawozdania wynika , że ... ćudotvornye ikony Krasnostokskaja i Vladi- mirskaja i ćtimaja kopija ćudotvornoj Krasnostokskoj ikony byli otpravleny v Mo- skvu i pomeśćeny v domovoj cerkvi dvorca v Neskućnom, krome togo ukazyvaetsja, ćto najbolee cennaja cerkovnaja utvar’, riznica, nekotorye ikony także dostavleny v Moskvu v raznoe vremja i pomeśćeny ćast’ju v dvorcovoj cerkvi, ćast’ju v klado- vych dvorca. W 1917 zanotowano, że decyzją Św. Synodu monaster krasnostocki ... razmeśćajuśćegosja v Neskućnom dvorce predstavit’ pomeśćenija Moskovskogo Znamenskogo mużskogo monastyrja ... a w roku 1918 ... o predstavlenii Evkateri- ninskoj pustyni Moskovskoj eparchii po osvobożdenii eio v pol’zovanie Krasno- stokskogo żenskogo monastyrja Grodnenskoj eparchii so vsem imuśćestvom pustyni dviżimimym i nedviżimym, zakljućajuśćemsja v zemljach, kapitalach, domach i proćie, a także so vsem zivym i mertvym inventarem. Vjartanne – 2, dz. cyt., s. 143- 149; Por. Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine ( s drevnejśich vremen do naśich dnej ), ć. I, Grodno 2000, s. 236-237.

269 dve ćudotvornye ikony Bożej Materi matuśka ihumenja Gavrila eśće za dve nedeli uvezla v Żyrovickij monastyr’ 354 ... W monasterze w Grodnie zamieszkiwało 56 mniszek, z nich 44 wy- jechały do Żyrowic, a 12 sióstr znalazło schronienie u krewnych w Grod- nie i okolicy. Cudowne ikony zostały (oryginał Krasnostockiej Ikony Matki Bożej i Włodzimierska Ikona Matki Bożej) umieszczone v Boho- javlenskom chrame w Żyrowicach. W 1990 r. pozostało przy życiu tylko 10 sióstr, które wraz z cudowną Krasnostocką Ikoną Matki Bożej wyjechały v polockij monastyr’ Spasa. Oryginał Krasnostockiej Ikony przebywa tam do dziś. Odrodzenie monasteru nastąpiło w Grodnie ... v kanun prestol’nogo prazdnika Rożdestva Presvjatoj Bogorodicy ... vernulas’ v svoj monastyr’ Mirotoćivaja ćudotvornaja Vladimirovskaja Bożaja Mater’. 14 stycznia 1993 r. poświęcono w Grodnie cerkiew monasterską św. Ser- giusza z Radoneża. Po latach tułaczki życie monastyczne powróciło do Grodna. O kopii cudownej Krasnostockiej Ikony Matki Bożej zapisano: ... vtoraja Krasnostockaja ikona s 1931 goda i do sich por nachoditsja v podmoskovnom chrame sv. Nikolaja v sele Ermolino, Evkaterinovskoj pustyni 355 . W Państwowym Historycznym Muzeum w Moskwie wisi portret Eufrozyny Tyszkiewiczowej, malowany farbami olejnymi na płótnie, o wymiarach 88 x 67 cm. Na nim z prawej strony widać Różanostocką Ikonę Matki Bożej 356 . Ikona na portrecie Eufrozyny przypomina ... obraz Panny Przenajświętszej malowany w Grodnie od malarza w luterskiey wprzód sekcie zostaiącego – nim go jednak począł malować z natchnie- nia boskiego został katolikiem 357 ... W przytoczonym źródle wzmianka o portrecie opatrzona została znakiem zapytania – zarówno jeśli chodzi o autora, jak i datę powstania. Można jednak wysnuć wniosek, że autorem malowanego na płótnie obrazu Najświętszej Marii Panny jest ten

354 Grodnenskij svjato-Rożdestvo-Bogorodickij żenskij monastyr’, Moskva 1999, s. 47. 355 Grodnenskij sv.Rożdestvo-Bogorodićnyj żenskij monastyr, Moskva 1999, s. 22. 356 Żyvapis Belarusi XII-XVII stahoddzjaú, Minsk 1980, s. 142. 357 G. Jurkowski, Księga cudów ... porównaj: przypis 37.

270 sam malarz, portret Eufrozyny Tyszkiewiczowej i ikona na portrecie jest odbiciem różanostockiego wizerunku Matki Bożej, który Jan Szretter namalował w 1652 r. Według znawców sztuki portret powstał w 1660 r. Działalność monasteru krasnostockiego kontynuują ośrodki monastyczne w Grodnie, Połocku i w Białymstoku – Dojlidach. Ten ostatni monaster rozpoczął swoje życie religijne z planem stałej lokalizacji w Zwierkach około Zabłudowa, pod duchową opieką męczennika Ziemi Białostockiej św. dzieciątka Gabriela. Na pierwszej stronie współczesnej Kroniki czytamy: Żeński monaster pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Białymstoku jest kon- tynuacją Krasnostockiego Monasteru, który znajdował się w byłej gro- dzieńskiej guberni sokol’skogo okruga w Krasnystoku (dziś Różanystok, miejscowość położona w pobliżu Dąbrowy Białostockiej). Nową kartę w historii monasteru otwierają dwie posłusznice, które okres nowicjatu odbywały w Pokrowskim monasterze we Francji w miejscowości Bus- sy-en Othe, położonej 150 km na południe od Paryża, w Burgundii. Klasz- tor ten powstał w 1946 r. z błogosławieństwa metropolity Eulogiusza. Obecna ihumenia Teodozja jest jedną z czterech założycielek tego monasteru. Dwie zupełnie młode nowicjuszki z Polski uczyły się tu ży- cia monastycznego. Przygotowały się do tego, aby w ojczystm kraju od- rodzić współnotę zakonną, która będzie kontynuacją krasnostockiego monasteru. 7 października 1992 r. w monasterze Opieki Matki Bożej w Bussy-en Othe w Francji hieromnich Grzegorz (obecny biskup bielski) dokonał postrzyżyn w małą schimę dwóch nowicjuszek Anny Char- kiewicz z imieniem Anastazji i Anny Dziemiach – Atanazji. Po powrocie do Białegostoku zamieszkały one przy Centrum Diece- zjalnym w Białymstoku. Dekretem z 25 stycznia 1993 r. został otwarty Dom Zakonny Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Białymstoku- Dojlidach. Zakon obowiązuje reguła Św. Bazylego Wielkiego, której założeniami ma się kierować w życiu wewnętrznym i zewnętrznym. Prze- łożoną została mianowana siostra Anastazja 358 . 7 maja 1993 r. dokonano uroczystego poświęcenia Domu Zakonnego

358 Anastazja (Charkiewicz), ihum., Z przełożoną monasteru Narodzenia NMP w Białymstoku-Dojlidach , rozm. Krzysztof Aleksiuk, „Arche Wiadomości Brac- twa” 1996, nr 5, s. 18-19.

271 przy parafii św. Eliasza w Białymstoku Dojlidach. Do obowiązków siostr należy sprawowanie opieki na relikwiami św. męcz. dzieciątka Gabriela w soborze św. Mikołaja w Białymstoku, utrzymanie porządku w cerkwi św. Eliasza w Dojlidach, nauczanie religii w szkole i prowadzenie chó- ru w czasie nabożeństw. Siostry zajmują się też szyciem szat liturgicznych. Decyzją Soboru Biskupów Dom Zakonny został podniesiony do rangi klasztoru, a 13 kwietnia 1995 r. przełożona klasztoru w Dojlidach, siostra Anastazja, podniesiona do godności ihumenii. Podczas obcho- dów święta ku czci męcz. Gabriela w dniach 2–3 maja tegoż roku arcybiskup Sawa poświęcił krzyż i plac pod budowę cerkwi we wsi Zwierki, gdzie urodził się św. Gabriel. W następnym roku poświęcił kamień wę- gielny pod budowę cerkwi 359 . Obok świątyni, projektu Ireny Małofie- jew, o powierzchni użytkowej 238 m kw., którą mają otaczać podcienia, dające pielgrzymom schronienie przed niepogodą, stanie klasztor. Św. Gabriel przyszedł na świat w 1684 r. Żył zaledwie 6 lat, poniósł śmierć męczeńską z rąk złych ludzi 360 . Ciało zostało pochowane w po- bliżu cerkwi w Zwierkach 361 . Natrafiono na nie w 1720 r. i zauważono- no, że nie ulega rozkładowi. Dzięki modlitwom do św. Gabriela i jego wstawiennictwu miały miejsca liczne uzdrowienia podczas epidemii, która szalała w tym czasie na Podlasiu. W 1746 r. cerkiew w Zwierkach spłonęła, jednak Jego relikwie ocalały, gdyż znajdowały się w zabłu- dowskim monasterze. Później zostały przekazane do Słucka, znalazły się w muzeum w Mińsku, a potem w soborze w Grodnie. W dniach 21–22 września 1992 r., dzięki wieloletnim zabiegom ze strony duchowieństwa prawosławnego w Polsce, szczęśliwie powróciły do ojczystego kraju, do soboru św. Mikołaja w Białymstoku. Święty Gabriel został obrany patronem dzieci i młodzieży prawosławnej w Pol- sce. Nad św. relikwiami opiekę roztaczają mniszki, prowadząc stałe dy- żury. Wspólnota zakonna liczy dzisiaj 20 sióstr.

359 M. Tomaszewski, Rośnie cerkiew – pomnik, „Przegląd Prawosławny”, 1996, nr 12, s. 10, il. 360 Zob.: A. Kuryłowicz, Kult Świętego męczennika młodzieńca Gabriela, praca magisterska, Chrześcijańska Akademia Teologiczna, Warszawa 1998, ss. 30, mnps. 361 M. Tomaszewski, Tam, gdzie urodził się męczennik Gabriel, „Przegląd Pra- wosławny”, 1997, nr 9, s. 7, il.

272 Przypominając dzieje Krasnostockiej Ikony Matki Bożej zwracam uwagę na Jej prawosławne początki. Przypominam również o szczegól- nej roli, jaką odgrywał w historii Kościoła prawosławnego Krasnystok (Różanystok). Czynimy to, aby pamięć o naszych świętych miejscach nie zaginęła wśród wiernych, a masowe publikacje nie zaciemniły prawdy o tym świętym prawosławnym ośrodku.

Ikona Matki Bożej znajdująca się w Różanymstoku

273 RYBO˛Y – Ikona Matki Bożej

Cerkiew rybołowska funduszem króla Zygmunta de data roku 1556 dnia 12 junia według starego stylu jest nadana. Znajduje się w niej szcze- gólnie czczona ikona Matki Bożej z pierwszej połowy XVII w. Kiedy została ofiarowana i przez kogo, trudno dzisiaj stwierdzić. Zachowane dokumenty pozwolą wyjaśnić pochodzenie ikony, ponieważ niektórzy przypuszczają, że obecna ikona pochodzi z cerkwi kożańskiej. Więcej wiadomości o ikonie można uzyskać z wizyt dekanalnych cerkwi rybołowskiej. W zachowanej wizycie z 1751 r. czytamy: ... Ołtarz Wielki Naysw. Panny, piastuiącej P. Jezusa, przy wielkim ołtarzu w zamiast skrzydeł dawne drzwi carskie snicerskiey roboty pod złotą przy- prawiono, dalej są wymienione wota jak ... Kwiat robiony na obrazie Naysw. Panny Koron srebrnych trzy, wotów srebrnych osm; sześć po- miejszych a dwa większe relikwiarzyków trzy, agnuszków dwa, obraz- ków na różney blasze pietnaście bisiorków sznurow trzy z krzyżykiem stalowym, szkaplerków para. Paciorków pozostałych białych szklanych sznurków siedem 362 ... Z tego opisu wynika, że przy cudownej ikonie umieszczono wota ofiarowywane za uzdrowienia przez okazanie Łaski Bożej. Następna wizyta z 1773 r. ... Cerkiew pod tytułem św. Koźmy i Damiana i Naj- świętszej Panny Położenia Czestney Ryzy ... Ołtarz wielki, zamiast skrzy- deł drzwiami carskimi akomodowany, z obrazem Najświętszej Panny. Koron srebrnych 2, tabliczek srebrnych 7, item tabliczka ćwiartkowa,

362 M. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751 po 1951 g., kn. 1, k. 205, rkps .

274 serduszko srebrne 1, bisiorków sznurów 5. ... Ołtarz poboczny z obrazem Spasytela, na którym korona 1 srebrna. ... Ołtarz poboczny, z skrzy- dłami od carskich drzwi, rzniętemi, z obrazem Najświętszej Panny. Koron srebrnych, obrazków na blasie malowanych 2, paciorek sznurków 7 363 ... Inwentarz cerkwi z 15 lutego1784 r. wymienia tylko ... Ołtarz Wielki zamiast skrzydeł drzwiami carskiemi po bokach akkomodowany z Obra- zem Najświętszej Panny. Koron srebrnych dwie 364 ... Z tego opisu można wnioskować, że były to wota ofiarowane Matce Bożej przez fundato- rów, względnie przez osoby otrzymujące łaski płynące od wstawiennictwa Matki Bożej. Z następnej wizyty z 1804 r. częściowo dowiadujemy się jak wyglądała ikona: ... Wielki Ołtarz w części roboty stolarskiej a dalej na forszbelowaniu tarcicznym w optykę malowany z męsą, potrójnym gradusem i Cymborium zamczystym. W tym ołtarzu obraz Matki Naj- świetszej Pana Jezusa Piastującej na drewnianej tablicy malowany, na którym sukienka materi białej, dwie koron srebrnych pozłacanych, jedno wotum srebrne i firanek dwie białych gazowych i karmazynowa lilej- czana jedna. Obraz ten zasowa się innym obrazem z wyrażeniem na nim Koźmy i Damiana 365 . Na kondygnacji drugiej tegoż ołtarza Obraz Matki Najświętszej Bolesnej na płótnie malowany. Po stronach tegoż ołtarza na płótnie, którym forcztelowanie tarciczne jest powleczone, odmalowa- ni są święci apostołowie Piotr i Paweł. Na prawą rękę od wielkiego Ołtarza, Ołtarz roboty stolarskiej nowo pomalowany z męsą i gradusem pojedynczym. W tymże ołtarzu na kondygnacji pierwszej obraz Matki Najświętszej na tablicy drewnianej malowany, na kondygnacji drugiej obraz świętego Józefa także na drewnie. Na lewej stronie Ołtarza roboty stolarskiej w rozmaite kolory malowany z męsą i gradusem, w którym 363 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996, s. 104-105. 364 We wszystkich tych wizytach wymienia się ikonę Matki Bożej, która znajduje się w cerkwi w Rybołach. Kiedy i przez kogo ofiarowana, brak danych. M. Kru- kovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751 po 1951 g., kn. 1 k. 209, rkps. 365 Święto Kosmy i Damiana jako parafialne uroczyście obchodzone jest w Ry- bołach dnia 1/14 listopada, a sama cerkiew nosi wezwanie świętych lekarzy i cudo- twórców. Obecnie obraz, o którym najprawdopodobniej mowa w wizycie z 1804 r., znajduje się w cerkwi w Wojszkach. W 1999 r. został odrestaurowany kosztem Wojewódzkiego Podlaskiego Konserwatora w Białymstoku, a wykonawcą był Krzysztof Stawecki. Por. Ryboły – ikona św. św. Kosmy i Damiana.

275 obrazy na kondygnacji pierwszej Salwatora Mundi, na drugiej świętego Michała, na drzewie malowane 366 ... W wizycie wspomniano o bractwie cerkiewnym: ... Cerkiew Rybo- łowska ma zgromadzenie Bractwa od dawnych już czasów zaprowadzo- ne, obowiązkiem jest jego w czasie procesji i nabożeństwa solennie od- prawiającego ze świecami assystować. Składkę na utrzymanie świec brackich czynią niejednostajną i sami oną zarządzają ... Kolejna wizyta z roku 1822 r. również dość obszernie informuje o ikonie Matki Bożej ... Ołtarz Wielki roboty stolarskiej w optykę malowany z Mensą potrójnym gradusem i Cymborium zamczystym, w którym to Ołtarzu obraz Matki Boskiej P. Jezusa Piastującego na drewnianej Tablicy malowany, su- kienką materialną, białą, dwoma koronami srebrnemi i iednym votum przyozdobiony, przy tym Firanek gazowych białych dwie i kolorowa ki- tayczana iedna. Obraz ten zasuwa się innym Obrazem śś. Męczenników Koźmy i Damiana, na płótnie malowany. Na drugiej kondegnacyi tego Ołtarza obraz Matki Boskiey Bolesney na płótnie malowany 367 ... W 1835 r. parafia Kożany utraciła samodzielność i została podzielona pomiędzy parafie w Surażu i Rybołach. W 1873 r. przystąpiono do rozbiórki kożańskiej cerkwi. Z materiału z niej, a także ze starej cerkwi parafialnej w Rybołach, pobudowano nową cmentarną cerkiew św. Je- rzego w Rybołach. Do cerkwi rybołowskiej z Kożan trafiły między innymi dwie ikony: Matki Bożej i św. Jerzego 368 oraz dzwony. Po odbudowie cerkwi w Kożanach w 1883 r. parafianie prosili proboszcza rybołowskiego o zwrot ikon i dzwonów. Przez 10 lat trwała na ten temat korospondencja z władzami diecezjalnymi, które ostatecznie nakazały zwrot ikony Matki Bożej i dzwonów. Konsystorz Duchowny w Wilnie 13 czerwca 1896 r. zadecydował: ... ikonu Bożej Materi imenu- jemuju „Kożanskoj” [typu tzw. Włodzimierskiej ] vozvratit’ v Kożansku-

366 Extrakt wizyty generalnej Cerkwi Rybołowskiej na dniu 4-tym listopada 1804 roku odbytej, [w:] G. Sosna, D. Fionik, Parafia Ryboły, Ryboły 1999, s. 178, aneks 2. 367 N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751-1951 god, kn. 1 k. 212, rkps. 368 Ikona św. Jerzego malowana na desce znajdowała się w cerkwi cmentarnej w Rybołach do 1965 r., została wtedy skradziona przez nieznanych złoczyńców.

276 ju cerkov. Ikonu że mućennika Georgija i kolokala ostavit’ v Rybolo- vskoj cerkvi. Dalej kronika odnotawała ... 15 ijulja 1896 g. prićt Suraż- skoj cerkvi daet rospisku v polućenii vyśeupamjatoj ikony Bożej Materi dlja Kożanskoj cerkvi 369 . Diecezjalny organ prasowy z 1897 r. zamieścił wzmiankę, że w 1896 roku mieszkaniec wsi Pawły, Teodor Opaliński, ofiarował 35 rubli na odnowienie ryzy i ramy do ikony Matki Bożej 370 . Na odwrocie ikony zachował się napis: Eta riza k Ikonie Kożanskoj B(ożej) M(ateri) poćita- emoj ćudotvornoju pożertvovano Prichożanami Rybolovskoj Kosmo-De- mianskoj Cerkvi, pri staranii nastojatelja toj-że Cerkvi Grigorija Ku- drickogo i vozlożena na obraz 1864 god 12 marta k Verbnomu Voskrese- niju. Etu rizu vyrezal Rogovskij, zolotil Vojcickij za vyrezku zaplaćeno15 rub. serebrom za zaloćenie 24 rub. serebrom. Vsego 39 rublej serebrom. Sija riza obnovlena 20 janvarja 1897 god sredstvami Pavlovskogo star- śiny Feodora Opalinskogo na 35 rub 371 . Proboszczem parafii w Rybołach w latach 1859–1869 był ks. Grze- gorz Kudrycki 372 i za jego czasów, zgodnie z opisem, została wyrzeźbio- na ryza dla ikony Matki Bożej. Zagadkowa jednak pozostaje nazwa iko-

369 Z tego opisu wynika, że ikona została zwrócona prawowitym właścicielom, tj. cerkwi w Kożanach. N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751– 1951 god, kn. 1 k. 292, rkps. 370 LEV 1897, s. 136. 371 Zgodnie z kartą ze zbiorów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Bia- łymstoku Nr 4140. Sukienka ikony Hodigitria, 2 poł. XIX w, drewno złocone, wymiary 94 x 60 cm. Na obraz nałożona sukienka, odkrywająca jedynie partię twarzy, dłoni, stóp dziecka, zatracająca charakter pierwotnego typu ikonograficznego. Madonna ukazana jako Regina Coelis – w koronie na głowie, podobnie Dzieciątko i z berłem, zakończonym formą stylizowanej lilii w prawej dłoni. Koszulka Dzie- ciątka wyobraża wyciągniętą prawą rękę w kierunku Matki. Pozostałe części sukni powtarzają rysunek ikony, tworząc gęsto reliefowane, o chaotycznym układzie małe fałdy na płaszczach i pionowo, rytmicznie układające się na sukni. Z lewej strony przy berle tabliczka z napisem cyrylicą: MR OY, z prawej na nimbie Dziecka: IS CHS. Tło gładkie zdobione w górnych narożach ornamentem stylizowanego akantu. 372 W Kronice cerkiewnej czytamy: Po materi on rodnoj plemjannik mitropolita Iosifa Semaśki. N. Krukovskij, Opisanie Rybolovskogo prichoda s 1751–1951 god, kn. 1 k. 95, rkps .

277 ny – Kożanskaja 373 . By wyja- snić kwestię należy sięgnąć do okresu sprzed I wojny świato- wej i postawić pytanie, gdzie ikona znajdowała się w latach 1914–1918, tj. w czasie bie- żeństwa. Według dostępnych doku- mentów z archiwum cerkiewnego, ówczesny proboszcz, ks. Andrzej Szpakowski, ewaku- ował się do Rosji. Po powrocie z bieżeństwa parafię objął administrator ks. Cyryl Zając. Jego korespodencja z ks. An- drzejem Szpakowskim pozwala wyjaśnić historię ikony: ... vsja lućśaja cerkovnaja utvar Rybolovskoj cerkvi – evange- lija, serebrjanoj naprestol’noj Rybołowska Ikona Matki Bożej krest, ćaśi s priborom, novyja mestnyja ikony Spasitelja i Bożej Materi v zoloćennych rizach byli sdany po naznaćeniju komandira iz armejskogo korpusa Alieva podpolko- vniku 6 sibirskogo pechotnogo polka Sergievu s adresom dlja peredaći vremenno v cerkov mestećka Narevki (gde byl svjaśćennikom moj tova- riść o. Ioann Rybcević) otkuda ja chotel pri proiezde zabrat’ i vezti dal’śe ... Dalej pisze tak, że podpułkownik Siergiejew zmienił trasę, a utensylia cerkiewne wysłał do Wołkowyska, skąd skierowano je na adres biskupa w Mińsku. Niestety, wymienione utensylia nie trafiły do Mińska, po drodze zostały zagubione. Dalej czytamy: ... oćen’ mnogo cerkovnych ve- śćej rizy, ikony, chorugvi, oklady s ikon i voobśće vse metalićeskoe, soł- daty pod rukovodstvom oficera slożyli v dva śkafa i zakopali na kladbi- śće po levuju storonu ... 373 W źródle drukowanym znajdujemy zapis: Kożanskaja. Sija ikona slavitsja v Grodnenskoj guberni. – Zemnaja żizn’ Ppresvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 424.

278 W Klirovych Vedomostjach za lata 1921–1924 zostało odnotowane, że utvari pri cerkvi ne imejetsja, tzn. że nie została odnaleziona. Nato- miast to samo źródło za 1925 rok podaje, że cerkiew utvariju dostatoć- na. Dzięki korespodencji między duchownymi sprzed i po powrocie z bie- żeństwa utensylia cerkiewne zostały odnalezione 374 . Przeprowadzona w 1928 r. inwenteryzacja informuje, że odkopane przedmioty zostały ujęte w spisie. W nim znalazła się i cudowna ikona Matki Bożej ... obraz Bożej Materi s mladencom Iisusom – bol’soj starinnyj v vytoćennoj iz dereva pozoloćennoj rize – mestoćtimoj – v bol’śom kiote. Bogosluże- nie v den’ Polożenija rizy Bogomateri 2 ijulja zakonćivaetsja akafistom pred sim obrazom. W spisie dodana wzmianka: Obraz Bożej Materi Vla- dimirovskoj na dereve v metalićeskoj rize na analoe pered mestoćtimym obrazom Bożej Materi. Wymieniona mestoćtima ikona Matki Bożej przez cały opisany okres znajdowała się w cerkwi i była otoczoną szczególną czcią i opieką. W in- wetarzu cerkwi parafialnej z 1939 r. czytamy: Obraz Matki Bożej (mie- stoćtimoj) w drewnianej pozłoconej rizie w dużym kiocie ... Wymienio- na ikona zaliczona do wizerunków typu Hodegetria – „Ta która prowadzi” 375 , na zlecenie wojewódzkiego konserwatora zabytków w Białym- stoku była restaurowana w roku 1979 przez Pracownię Konserwację Za- bytków w Warszawie. Opis tej ikony przedstawia się następująco: Ikona – Hodigitria, 2 poł. XVII w., deska, tempera, 94 x 60 cm, szer. ramy 12 cm. ... Matka Boska trzymająca na lewej ręce siedzące Dzieciątko. Przed- stawiona półpostaciowo na złoconym tle z wyciskanym w zaprawie ma- mierystycznym ornamentem roślinnym i nimbami wokół głów MB i Dzie- ciątka. Matka Boża przedstawiona frontalnie z nieznacznie pochylona w lewo głową, prawą dłonią wskazuje na podtrzymawane na lewej ręce Dzieciątko. Ubrane w czerwony płaszcz (ornat typu wschodniego) okry-

374 Ks. Cyryl Zając 11 maja 1921 r. pisał do Ministerstwa Wyznań w Warszawie o podjęcie interwencji ... o vozvraśćenij iz Rossii vsech prinadleżaśćich nam pred- metov cerkovnogo upotreblenija soglasno prilożennomu spisku ... W archiwum taki spis nie zachował się, jak również nie wiadomo, czy Ministerstwo poczyniło starania o odzyskanie mienia cerkiewnego. Z tego można wnioskować, że cudowna ikona Matki Bożej była ukryta na terenie parafii i dzięki temu dotrwała do naszych czasów. 375 Zob. „Słowo Powszechne” 4.07.1980 r. nr 148/10350) s. 5, wyd. B.

279 wający głowę, ramiono i piersi podszyty białą podszewką, wykończony przy brzegach pasem delikatnej lamówki ze złotych krzyżujących się linii oraz delikatnych frędzli. Dzieciątko siedzące sztywno zwrócone 3/4 w prawo, prawą ręką błogosławi a pod lewą trzyma księgę. Ubrane w bia- łą suknię, spod której widoczne bose stopy, wykończoną pod szyją szero- ką złoconą lamówką. Rozbielone chłodne karnacje twarzy, ożywiają duże „migdałowe oczy” 376 . Autor dokumentacji określa styl malarski nastę- pująco: ... Kompozycja w ogólnym układzie nawiązuje do znanych sche- matów wschodnich 377 ... Trzeba tu zwrócić uwagę na opis Pana Jezusa z 1804 r. ... sukienka materii białej ... a także opis z 1979 r. ... Dzieciątko ubrane w białą suk- nię ... To jest ta sama ikona, która nieprzerwanie od wieków znajduje się w cerkwi w Rybołach. Ikona malowana na desce z drewna liściastego na zaprawie kredowo-olejowej, składa się z trzech desek z dwoma poprzeczkami wpuszczonymi w drewno. Wymiary Rybołowskiej Ikony Mat- ki Bożej – wysokość 94 cm, szerokość 60 cm, natomiast wymiary Ko- żańskiej Ikony Matki Bożej – 114 cm i 72 cm. Powyższe wymiary po- twierdzają, że są to dwie różne ikony 378 . Smoleńskiej Ikonie Matki Bożej przypisywano takie same znaczenie historyczne jak bizantyńskiej Blacherneńskiej Ikonie Matki Bożej ( Bla- chernissa) 379 . I nieprzypadkowo ikona ta znalazła się w Rybołach, gdyż zgodnie z 4 wizytami od najdawniejszych czasów parafialne święto Naj-

376 K. Iwanicka, Dokumentacja konserwatorska Ryboły – ikona – Hodigitri, PP PKZ Warszawa 1989 r., mnps . 377 Według karty 4127 ze zbiorów Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białymstoku odnotowano: . .. Schemat kompozycji wschodni w swej proweniencji, ale sposób opracowania ujawnia wpływy malarstwa zachodniego. Przedstawienie twarzy Marii nawiązuje do kanonu, charakterystycznego dla okresu po 1631 r. Sama ikona nawiązuje do Matki Bożej Vladimirsko-Volynskaja Mstislavskaja, jak rów- nież Matki Bożej Smoleńskiej. Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Sneesoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 244-245, 426. 378 Być może ikona otrzymała nazwę Kożańskiej od sąsiedniej parafii Kożany, gdzie znajduje się cudowna ikona Włodzimierska zwana Kożańską. Najwięcej jednak danych wskazuje, że to Smoleńska Ikona Matki Bożej . 379 „Bogomater”. Polnoe opisanie Eja zemnoj żizni, Varśava 1930, s. 69-76.

280 świętszej Panny Położenie Ćestnoj Ryzy w Blachernie 380 jest uroczyście obchodzone jako parafialne święto dnia 2/15 lipca. Kult ikony trwa nie- przerwalnie setki lat. Należy wierzyć, że opieka i wstawiennictwo Mat- ki Bożej będą nadal obecne nad cerkwią i parafią w Rybołach.

Rybołowska Ikona Matki Bożej w ryzie

380 Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współczesne, tł. T. Łozińska, „Arkady”, Warszawa 1998, s. 119.

281 RYBO˛Y – Ikona św.św. Kosmy i Damiana

Cerkiew prawosławna czci pamięć trzech par bezinteresownych lekarzy ( biezsrebrnikow) o jednakowych imionach – święci Kosma i Da- mian. Dwie pary świętych to męczennicy z Rzymu (+284 r.; pamięć 14 lipca), oraz Cylicji (III/IV w.; pamięć 30 października), natomiast cerkiew w Rybołach poświęcona parze świętych pochodzących z Azji Mniej- szej. Pamięć ich czczona jest 14 listopada. Bracia ci, Kosma i Damian, bezinteresownie leczyli modlitwą i zio- łami. Ojciec ich był poganinem, natomiast matka, Teodozja, chrześci- janką. Po śmierci ojca matka, żyjąc pobożnie, wychowywała swe dzieci w duchu chrześcijańskim. Zdołała zaszczepić im umiłowanie Pisma Świętego i ukierunkować ich ku cnotliwemu życiu. Otrzymali od Boga dar uzdrowiania duszy i ciała. Leczyli ze wszelkich chorób i wypędzali złe duchy, nie biorąc żadnej zapłaty. Wszystko czynili nie z chęci wzbo- gacenia się w złoto i srebro, a w imię Boże, pragnąc wyrazić swą miłość do Boga i bliźnich, zgodnie z Pismem Świętym: darmoście wzięli darmo dawajcie [Mt 10,8]. Dlatego ludzie nazwali Ich biezsrebrnikami (bez- płatnymi lekarzami), nie chciwymi na srebro (ówczesny środek płatni- czy). Po śmierci przed ich doczesnymi szczątkami miały miejsce liczne cuda. Na Podlasiu kult świętych lekarzy rozpowszechnił się głównie w parafiach, gdzie istnieją świątynie dedykowane świętym Kosmie i Damia- nowi – w Telatyczach, Narojkach, Czeremsze, Czyżach (14 lipca). Kult tych świętych rozwinął się również na Chełmszczyźnie, a wielowieko- wą tradycję posiada szczególnie na Podkarpaciu. Ze źródeł zachowanych w archiwum cerkwi rybołowskiej wiadomo,

282 że miejscowa świątynia od najdawniejszych czasów nosi- ła wezwanie Matki Bożej i świętych Kosmy i Damiana. Najwcześniejsza zachowana wizyta cerkwi z 1757 r. tak opisuje: ... Obraz Najświętszej Pannie na Drzewie malowany ... przesłaniała ikona świętych Kosmy i Damiana. Dalej czytamy: ... Obraz na płótnie malowany SS Koźmy i Damiana na których koronek srebrnych małych dwie. Zastanawia fakt, że autorzy wszystkich wizytacji wymie- niają świętych lekarzy jako męczenników. Święto upa- miętniające jedną z wymienionych par męczenników jest obchodzone 14 lipca, w przed- Ikona św. św. Kosmy i Damiana dzień święta Położenija Czest- nyja Ryzy Preswjatoj Bogorodicy. Niewykluczone więc, że pierwotnie patronami rybołowskiej cerkwi mogli być właśnie lipcowi święci. Przy- puszczeniu temu przeczy najstarsza ikona wyobrażająca świętych. Wid- nieją bowiem na niej święci w starszym wieku, z brodami, podczas gdy lipcowych męczenników przedstawia się jako młodzieńców. Ta najstarsza ikona świętych Kosmy i Damiana obecnie znajduje się w Wojszkach. Historia jej przedstawia się najprawdopodobniej tak. Cer- kiew w Rybołach po pomiarze włócznej została przeniesona na obecne miejsce. Pierwotnie zlokalizowana była nad rzeką Narew. Cerkiew ta również poświęcona była świętym Kosmie i Damianowi, o czym świad- czy służebnik z wyobrażeniem świętych 381 .

381 Dobran’skij F., Opisanie rukopisej Vilenskoj Publićnoj Biblioteki, Vil’na 1882, s. 260-261.

283 Pierwsze znane opisy cerkwi rybołowskiej pochodzą z II połowy XVIII w. Pewne szczegóły w nich zawarte wskazują na to, że świątynia ta została zbudowana jeszcze w czasach przedunijnych. W końcu XVIII wieku stan starodawnej cerkwi przedstawiał się bardzo niekorzystnie ... cerkiew reperacyi mocno potrzebuiąca ... W 1792 r. została wybudowana świątynia drewniana i zaznaczono, że cudowną ikonę Bogarodzicy zasuwa się innym obrazem z wyrażeniem na nim Kosmy i Damiana. W 1836 r. urządzono nowy ikonostas i być może w nim znalazła się ikona św. św. Kosmy i Damiana malowana na drewnie, prawdopodobnie pochodząca z ikonostasu z XVII w. 382 Obecna murowana cerkiew w Rybołach, wzniesiona w latach 1875-1879, wzbogaciła się o nowy ikonostas oraz dodatkowy kiot, w którym znajduje się dużych rozmiarów ikona św. św. Kosmy i Damiana w pozłacanej ryzie, datowana na koniec XVIII w., a wizerunek świętych zbliżony do opisywanej ikony znajdują- cej się w kaplicy w Wojszkach. Kaplica murowana w Wojszkach została zbudowana w 1865 r. Jak głosi tradycja, stanęła ona na posesji między dawnymi zabudowaniami poczty a karczmą. Po II wojnie światowej rozbudowano kaplicę i należy przypuszczać, że wyposażono w starożytne ikony św. św. Kosmy i Da- miana oraz Zbawiciela z rybołowskiej cerkwi. W 1999 r. ikonę świętych Kosmy i Damiana na zlecenie podlaskiego konserwatora zabytków w Białymstoku poddano konserwacji. Wymia- ry ikony wynoszą 87 x 121 cm, czas powstania obrazu określono na XVIII wiek, technika wykonania – tempera na desce. Tło złocone, ornament kwiatowo-roślinny, w górnej części ikony detale wskazują na XVII wiek jako czas powstania obrazu. To może potwierdzać, że ikona pochodzi z ikonostasu ... nierówne wymiary obiektu oraz ślady po drewnianych kółkach i zgrubienia warstwy gruntu na obrazach „pole” (odsło- nięte po zdjęciu wtórnej ramy) sugerowałoby, iż pierwotnie ikona mogła znajdować się w ikonostasie. Nie wiadomo w jakim okresie zamontowa- no istniejącą obecnie ramę 383 ...

382 Zapiski Iosifa, t. 3 s. 273. 383 Stawecki K., Dokumentacja konserwatorska ikony śś. Kosmy i Damiana z cerkwi filialnej pw. św. Michała Archanioła w Wojszkach, Białystok 1999, s. 15, fot. 12.

284 Według opisu ikonograficznego i kolorystycznego ... obraz przedstawia śś. Kosmę i Damiana stojących przodem do widza. Św. Kosma ubrany jest w niebieską tunikę, spod której widoczna jest ugrowa szata zakrywająca nogi. Spod niej wystają odziane w czerwone buty stopy. Na ramionach świętego czerwony płaszcz, spięty na piersiach ozdobnym guzikiem. Prawą ręką trzyma krzyż, w lewej otwartą skrzynkę z ampuł- kami. Stojący po prawej stronie święty Damian (patrząc po stronie widza) ubrany jest w zielonougrowy płaszcz narzucony na ramiona, spięty na piersiach ozdobnym guzikiem. Spod płaszcza widoczne jest okrycie koloru białego z czerwoną końcówką, a pod nim niebieska szata przy- krywająca nogi. Spod nóg wystają ubrane w czerwone buty stopy. Świę- ty trzyma w prawej ręce krzyż, w lewej skrzynkę koloru czerwonego z otwartym wiekiem. W skrzynce znajdują się przegrody, a w nich am- pułki. Obydwaj święci mają podobne twarze (wąsy, brody). Wokół głów złocone aureole. Po środku obrazu w górnej partii przedstawiono Świę- tą Trójcę na tle błękitnym obłoków i złotego tła. Na ikonie napis w języ- ku słowiańskim. W 1999 r. cerkiew w Wojszkach została odremontowana. Odnowio- na ikona znalazła odpowiednie miejsce w świątyni. Tak jak i dawniej, i dziś święci Kosma i Damian są patronami parafii rybołowskiej. Można żywić nadzieję, że nadal będą ją otaczać opieką. Święci Kosma i Da- mian są patronami lekarzy: ... Svjatiji bezsrebrenicy i ćudotvorcy, pose- tite nemośći naśja: tune prijaste, tune dadite nam.

285 SAKI – Ikona św. Dymitra Sołuńskiego

Miejsce, w któym stoi cerkiew w Sakach – wzniesienie pokryte lasem sosnowym – przypomina św. Górę Grabarkę. U podnoża znajduje się źródło – studnia, około stu metrów z prawej strony płynie strumyk, którego brzegi porosły olszyną. Cmentarz wokół świątyni pełen jest starych krzyży i nowoczesnych pomników z lastryko. Położenie cerkwi oraz panująca tu cisza skłaniają do zadumy nad przemijającym życiem. Mieszkańcy wsi od pokoleń przekazywali sobie legendę dotyczącą ikony św. Dymitra Sołuńskiego. Otóż w czasie najazdu tatarskiego jeden z mieszkańców został wzięty w jasyr. Pracował w piekarni i wielokrotnie posługiwał się drewnianą deską, którą osłaniał otwór pieca. Oka- zało się, że deską była ikona św. Dymitra. Ta profanacja była powszech- nym zjawiskiem wśród wyznawców islamu – nieprzejednanych wro- gów ikon. Jednakże pewnej nocy jeńcowi ukazał się młodzieniec, pro- sząc, aby zabrał ze sobą ikonę. Gdy sen powtórzył się jeszcze dwukrotnie, przestraszony i cierpiący pod jarzmem tatarskim mieszkaniec Sak położył ją pod poduszkę, z sercem przepełnionym tęsknotą za rodzinny- mi stronami. Z takimi myślami zapadł w sen, a kiedy otworzył oczy, ze zdziwieniem zobaczył, że znajduje się nieopodal Sak. O wszystkim opo- wiedział miejscowemu właścicielowi, który na miejscu zdarzenia zbu- dował drewnianą cerkiewkę, zaś sama ikona św. Dymitra stała się przy- czyną uzdrowień wielu osób i zyskała miano cudotwórczej. Kiedy do- szło do nieszczęśliwego wypadku i cerkiew spłonęła – ikona św. Dymi- tra w cudowny sposób ocalała, a po pewnym czasie, w tym samym miejscu, wzniesiono świątynię. Tak mówi legenda. Św. Dymitr żył na przełomie III i IV wieku. Wy-

286 wodził się z rodziny senatorskiej, doszedł do wysokiej rangi w armii cesarskiej. Pełnił funkcję naczelnika miasta Saloniki, w Grecji. Był chrze- ścijaninem i gorliwym głosicielem wiary Chrystusowej, za co zginął w wielkich mękach, uwięziony przez pogan w 306 roku. Ciało Dymitra pozostawało długo w miejscu, gdzie je złożono zawinięte w całun. Le- ontius, prefekt Ilirii, dotknięty nieuleczalną chorobą, kazał się tam za- wieźć i odzyskał zdrowie. W dowód wdzięczności zbudował na tym miejscu bazylikę ku czci męczennika. Kult św. Dymitra zaczął się rozwijać od V wieku. Stał się on patronem wojowników i żołnierzy 384 . Kult św. Dymitra rozwinął się w Bizancjum oraz wśród Słowian 385 . Według tradycji w miejscu męczeńskiej śmierci wzniesiono świątynię, w której znajdowało się cudownie zachowane ciało świętego męczen- nika 386 . Do rozwoju kultu św. Dymitra wśród Słowian przyczynili się święci Cyryl i Metody, którzy przenieśli na grunt słowiański chrześcijaństwo greckie. Równi apostołom święci pochodzili z Salonik, miasta św. Dy- mitra. Misja braci była prowadzona pod jego patronatem. Świętemu Me- todemu przypisuje się kanon ku czci św. Dymitra ... Usłysz, o sławny, ubogi sługi swoje i ulituj się nad nimi 387 ... W X wieku uformowały się dwa aspekty kultu św. Dymitra. Pierwszy z nich odnosi się do cudownych właściwości ciała świętego, wydziela- jącego bezustannie słodko pachnący olejek, tzw. myron, o właściwo- ściach leczniczych i apotropaicznych. Dzięki temu Dymitr uzyskał miano Myroblytos (Mirotoćivyj), a salonicka bazylika, gdzie znajdowało się cudowne źródło emanacji olejku, pozostawała przez całe średnio- wiecze celem pielgrzymek wiernych z kręgów chrześcijaństwa wschod-

384 Podczas wieczerni czytane są stichariony wysławiające męczennika Chry- stusowego ... Ty święty Dymitrze, męczenniku i cierpiętniku (strastolubcze) Chry- stusowy, jak słońce opromieniasz świat cudami. Dlatego w dzień Twojej pamięci wszyscy cieszmy się z nich i z wiarą czcimy ich wielkość. Mając więc śmiałość do Pana, módl się, by zbawić od nieszczęścia i zguby dusze nasze. 385 Żywot i akatyst Świętego Dymitra z Tesalonik, Wydawnictwo „Bratczyk”, Hajnówka 1999. 386 H. Duć-Fajfer, Kult i ikonografia świętego Dymitra z Salonik na Łemkowsz- czyźnie , [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, cz. II, Sanok 1994, s. 291. 387 A. Naumow, Pasterze wiernych Słowian, Kraków 1985, s. 80.

287 niego. Drugi aspekt kultu św. Dymitra wiążę się z faktem zaliczenia tego męczennika w X wieku do grona świętych wojowni- ków. Przynależność do tej kategorii świętych czyni- ła Dymitra patronem żoł- nierzy, ich orędownikiem w czasie walki. W związ- ku z tymi militarnymi ko- notacjami męczennik z Sa- lonik cieszył się szczegól- nym kultem wśród rodów panujących, cesarskich i książęcych w Grecji, Bułgarii oraz książąt wło- dzimiersko-suzdalskich i moskiewskich na Rusi 388 . Ikona św. Dymitra Sołuńskiego Wraz z chrystianizacją wschodnich terenów dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego wznoszono cerkwie pod wezwaniem św. Dymitra Sołuńskiego. Wezwanie to nosiło wiele świątyń na Podkarpaciu, w Ziemi Przemyskiej, na Chełmszczyźnie, Podlasiu 389 . Na Białostocczyźnie przetrwały cerkwie św. Dymitra w Żerczycach, Parce- wie, a ostatnio buduje się w Hajnówce 390 . Historyk prof. J. Wiśniewski podaje, że na terenach nad Bugiem i Na- 388 H. Duć-Fajfer, Kult i ikonografia świętego Dymitra z Salonik na Łemkowsz- czyźnie , [w:] Łemkowie w historii i kulturze Karpat, pod red. J. Czajkowskiego, cz. II, Sanok 1994, s. 295. 389 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998, s. 364. 390 H. Maroz, Sliozy radasci, „Przegląd Prawosławny” 1998, nr 2, s. 21-22; (am), Przystań wśród burzy „Przegląd Prawosławny” 1996, nr 12, s. 7, il.; Krzyż na hajnowskiej cerkwi, „Przegląd Prawosławny” 1998, nr 12, s. 15; A. Maroz, Achvjar- nasc’ prychadżan, „Niva” 1998, nr 13, s. 9; Svjatkavanni na Judzjancy, „Niva” 1998, nr 49, s. 9.

288 rwią rządy wielkich książąt litewskich ... pociągnęły za sobą dalsze wzmocnienie i rozwój osadnictwa ruskiego, a także pojawienie się osad- ników litewskich, a zapewne też i białoruskich. ... Władcy litewscy, aby umocnić swe panowanie na tych ziemiach, ciążących do Mazowsza, osadzali pod grodami i na szlakach głównych dróg pewną ilość wsi bojarów pochodzenia litewskiego i ruskiego, zobowiązanych do służby wojennej i zamkowej. Powstały osobne wysepki bojarskie litewsko-ruskie. ... Na drodze z Brześcia do Brańska Saki 391 . Najwcześniejsza dochowana wzmianka pisana o cerkwi w Sakach pochodzi z wizyty generalnej cerkwi dubickiej 1727 r., gdzie czytamy: Kaplica w Sakach fundacyi PPSakowskich, w którey zaś w Rok odpra- wuie się Nabożeństwo Na Święty Demetryusz za Indulam ... Metropoli- tani. W ney apparencya ołtarz ieden z obrazem w Dachu w podłogach oknach y Drzwiach dobrze opatrzona. Wypadł Na nią Interydkt oby w ney Nieodprawowano w zaś ociec Dubicki fortur że ultro do niey udaje się z nabożeństwem przypadkowo z własnej woli. Nie wiadomo z jakich przyczyn metropolita zabronił odprawiać nabożeństwa w cerkwi św. Dymi- tra. Był to okres unii, w narodzie żywa była jeszcze tradycja prawosław- na oraz sam kult św. Dymitra. W źródle drukowanym z końca XIX w. czytamy: Chramovaja seja svjataja ikona Dmitrija Mirotoćivogo sostoit v osobom poćitanii u okruż- nogo naselenija. Podczas bieżaństwa w 1915 r. ikona św. Dymitra razem z mieszkańcami znalazła się na obczyźnie. Byli tak mocno z nią związa- ni, że po przyjeździe nie oddali jej do cerkwi w Jewkatirinosławie, gdzie się zatrzymali. Obawiali się, że później będzie im trudno odebrać swoją świętość. Zbierali się na modlitwę przed św. Ikoną, by za Jej wstawiennictwem łatwiej znościć wszystkie swoje utrapienia. Z bieżeństwa mieszkańcy Sak wracali pociągiem. Zgromadzili się w jednym wagonie ze św. ikoną. Doszło do katostrofy. Wszystkie wago- ny uległy zniszczeniu, ocalał tylko ich wagon. Wszyscy szczęśliwie wró- cili do rodzinnej miejscowości. Uczestniczka tych wydarzeń, śp. Kata- rzyna Wróblewska z Sak, wypowiedziała te słowa: Spasaja ikonu, spa- slisia my sami.

391 J. Wiśniewski, Osadnictwo Wschodniej Białostocczyzny , „Acta Baltico-Sla- vica”, t. 11 (1977), s. 17.

289 Do powtórnego odrodzenia kultu św. Dymitra w dużej mierze przy- czyniła się śp. matuszka Maria Kudriawcewa. Sama doznała łaski od św. Dymitra. Groziła jej operacja kolana. Zwróciła się do św. Dymitra So- łuńskiego z gorącą modlitwą, ... nagle poczułam ulgę, mogłam klęczęć na obu kolanach. Kiedy poszłam do lekarza, usłyszałam, że nie ma żad- nej wody. Z jej incjatywy została powiększona drewniana cerkiewka. Matuszka wraz z mieszkanką sąsiedniej wsi Suchowolce, nazywaną Na- stieńką, chodziły z domu do domu, zbierając ofiary na remont cerkwi. W czasie tych „wędrówek” Maria Kudriawcewa spisywała do zeszytu uzdrowienia otrzymane od św. Dymitra 392 . Po śmierci matuszki jej córka Ludmiła pisała do jednego z duchownych ... mnogo ćudes ot Dimitrija Solun’skogo u mamy spisany v tetrad- ke, ... s pros’boj napećatat’ ćudesa scelenij ot ćudotvornoj ikony napisany i svideteli, napisany i familii i vsio podrobno ... Niektóre z nich warto przytoczyć. Proboszcz cerkwi w Jałówce, Eugeniusz Konachowicz, jako cztero- letnie dziecko uległ wypadkowi, koń uderzył go w czoło i chłopiec stra- cił wzrok w jednym oku. Ojciec z synem udali się do Sak z gorącą mo- dlitwą. Kiedy ucałowali ikonę, syn zawołał: Tato, ja widzę. Mieszkaniec sąsiedniego Grabowca, Herasim Bagrowski, opowiada o swoim synu Mikołaju: Miał cztery lata, matka widzi, że dziecko coraz gorzej się czuje. W pośpiechu wyjeżdżając na świętą górę do Sak prosi nas, byśmy, gdy dziecko umrze, podwiązali dolną szczękę, by usta się nie otwierały. Nie ma słów, by wyrazić to, jak matka umierającego dziecka błagała świętego o jego ocalenie dziecka. Z trwogą wracała do domu. Otworzyła ze strachem drzwi i cóż zobaczyła – syn siedzi w łóżeczku i woła: Mamo daj jeść. Anna z Grabowca, lat 17, pracowała na kolei. Idąc po kolejowych torach z koleżankami rozmawiały o zbliżającym się święcie św. Dymi- tra. Anna powiedziała: jakież to święto. Usłyszawszy odgłos nadjeżdża- jącego pociągu, koleżanki zeszły z toru, jednakże Anna pozostała. Szła jak zahipnotyzowana, nie słysząc wołania koleżanek, ani gwizdu pocią- gu. Ocknęła się, kiedy tuż przed sobą zobaczyła lokomotywę. Maszyni- 392 A. Radziukiewicz, Zeszyt cudów, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 5, s. 25– 26; Por A. Radziukiewicz, Kleszczelowski batiuszka i żyrowicki starzec, tamże 2001, nr 10, s. 14; Warsonofiusz ihumen, Nowy monaster [w Sakach], tamże, s. 14–15.

290 sta z trudem zdążył zahamować rozpędzony pociąg. Anna wróciła do domu i z wielką skruchą opowiedziała zdarzenie swojej matce. Matusz- ka dodaje w swoim zapiskach: Dałam Annie ikonkę św. Dymitra, przyci- snęła ją do piersi. Teraz Anna zawsze chodzi do cerkwi, gorąco się modli. Zanotowane w 1960 r. Maria Kudriawcewa ofiarowała płaszczenicę do cerkwi w Sakach. A oto słowa jej córki Ludmiły: Igor Szklaruk po rysunku mamy sdełał płaszczenicu – grob, a mama vsio narysovała i płaszczenicu i ikonu sver- chu Materi Bożoj ukrasiła vsio svoimi rukami. Matuszka Maria, umiera- jąc, prosiła tylko o modlitwę w czasie nabożeństw w Sakach, a także żeby do trumny położono wióry z grobu płaszczenicy. Wierni do cerkwi w Sakach przynosili wota zrobione z wosku: w kształcie głów, nóg, dło- ni, serca. Bardzo dużo było tych figurek, każda oznaczała ludzkie cierpienie, a także radość z uzdrowienia za wstawiennictwem św. Dymitra. Potem z woskowych figurek robiono świece, które ponownie były sta- wiane przed ikoną. Można żywić nadzieję, że ikona św. Dymitra będzie w dalszym ciągu orędowniczką i opiekunką wiernych, otaczając miejsce wybrane łaską i wstawiennictwem świętych Pańskich. 16 lipca 2001 r. nr 309/2001 prawosławny metropolita warszawski i całej Polski Sawa wydał dekret: ... Niniejszym eryguję Prawosławny Męski Dom Zakonny pw. św. Dymitra w miejscowości Saki, gmina Klesz- czele, woj. podlaskie. Dom Zakonny św. Dymitra podlega bezpośrednio Prawosławnemu Metropolicie Warszawskiemu i całej Polski. Regułę Domu Określa oddzielny dokument. Świętem Domu Zakonnego ustana- wiam dzień pamięci ku czci św. Wielkomęczennika Dymitra z Tessalonik – 26 października / 8 listopada. Podstawa prawna: Dz. U. Nr 66, p. 287, art. 10, ust. 1–4; Statut Wewnętrzny Polskiego Autokefalicznego Ko- ścioła Prawosławnego art. 42.

291 SIEMIATYCZE – Ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy

Najstarsze ikony znajdujące się w cerkwi w Siemiatyczach to ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy. Pisane są one na deskach na złoconym tle z rytym w gruncie ornamentem. Fundatorem cerkwi w Siemiatyczach, jak również i w pobliskim Miel- niku, był Olechno Kmita Sudymentowicz. Zapis funduszowy z 1431 roku na siemiatycką cerkiew św. Trójcy z kaplicami św. św. apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy brzmi: ... na gore nad rekoju Muchawcom mieżdu dorogami Ćatygovskoju [Czar- tajewskoju] i Cechanoveckoju chrama svjatoj Żyvonaćalnoj Troicy s pre- dielami svjatych apostolow Petra i Pawla i prepodobnoj Paraskevy na- zyvajemoj Pjatok 393 ... W cerkwi główny ołtarz był poświęcony Świętej Trójcy, jak również i w kościele ołtarz miał to samo wezwanie. Duchowny z cerkwi był zapraszany na nabożeństwo do kościoła w dniu święta Trójcy.

393 Akty Vilenskie, t. 2 (1867), s. 1-2; F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istoriće- skij oćerk m. Semjatići i Semjatićeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 44; Ostatnio historycy J. Wiśniewski i J. Maroszek dokument ten uważają za falsyfikat i nic w tym dziwnego, gdyż trudno jest pogodzić się, że chrześcijaństwo obrządku wschodniego za sprawą książąt litewsko-ruskich zagościło na dobre na tych terenach o wiele wcześniej od „łacińskiej religii”. Ostatnia ortodoksyjna kollatorka, Aleksandra Tęczyńska, w 1513 r. potwierdziła prawa siemiatyckiej cerkwi dane przez jej dziadka. Zarządziła dodatkowo płacić duchowieństwu 4 marki złotem, zobowiązując duchownych, aby na każdej liturgii wznosili modły o spokój wieczny Aleksego, Michała i Mikołaja (dziadka, ojca i męża). Zob. G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii miasta, „Wiadomości PAKP” 1983, nr 3, s. 53–57.

292 Z biegiem lat święto to wypadło jako odpust z cerkwi, a pozostało w ko- ściele 394 . Lokalizacja cerkwi na tym samym miejscu przetrwała do naszych czasów. Grodenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar... autorstwa biskupa Iosifa Sokołowa z 1899 r. zamieścił historyczną wiadomość; ... w cerkvi imejutsja starynnyja sv. ikony sv. ap. Petra i Pawla i sv. Paraskevy pisa- nyja na derevjannych doskach w polovinnu na zołotom fone s uzorom vypisannyja pri osnovanii pervoj cerkvi v 1430 g. iz Kieva 395 . Kult św. Paraskiewy Tyrnowskiej, zwanej Petką, 14/27 październi- ka, ogromną popularnością cieszył się w dawnej metropolii kijowskiej oraz halickiej i litewskiej 396 . Metropolita Grzegorz Cambłak ogłosił ją na początku XV w. patron- ką prawosławia w państwie polsko-litewskim 397 . Rozpowszechniony na Rusi Kijowskiej kult promieniował na Podkarpacie, Chełmszczyznę i do- tarł na Podlasie. Św. Paraskiewa patronowała cerkwiom w Klejnikach,

394 F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjati- ćeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 8, s. 47. 395 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899. 396 „Zainteresowanie kultem św. Paraskiewy u prawosławnych Słowian znacznie się ożywiło głównie za sprawą stosunkowo częstych przenosin jej relikwii. W sytuacji szczególnego zagrożenia chrześcijaństwa islamskim naporem, święta pustel- nica z Epiwatu staje się jakby symbolem utraconej wolności i państwowości naro- dów słowiańskich oraz symbolem ich religijnej, narodowej i etnicznej łączności. Droga,jaką przebywają szczątki świętej Petki, jest niemalże identyczna ze szlakiem ucieczki wielu Słowian, w tym też ucznia Eutymiusza Tyrnowskiego i późniejszego metropolity Grzegorza Cambłaka. To on zapewne przeniósł i zaszczepił na terenie swej metropoli pamięć o epiwatskiej pustelnicy, ustanawiając ją około 1415 roku patronką prawosławia na ziemiach polsko-ruskich. Bezpośrednie świadectwo temu daje Dymitr Rostowski, który w swoim Katalogu metropolitów kijowskich pisze o Cambłakowym autorstwie Żywota św. Paraskiewy, twierdząc że to on nakazał świętować jej pamięć w całej metropoli dnia 14 października”. J. Stradomski, Świę- ta Paraskiewa (Petka) w literaturze, kulturze i duchowości Słowian południowych i wschodnich, [w:] Święci w kulturze i duchowości dawnej i współczesnej Europy, Kraków 1999, s. 89. 397 Grigorij Camblak, Żivot i tvorćestvo. Treti meżdunaroden simpoziium Veliko T’rnovo, 12-15 noemvri 1980, Velikot’rnovski Universitet „Kiril i Mefodij”, Insti- tut za Balkanistika „Ljudmila Żikvkova” pri BAN. Sofija 1984, ss. 413.

293 Rajsku, Dobrowodzie, a także w poprzedniej cerkwi (boczny ołtarz) w Kleszczelach i dawniej w Wasilkowie. Cerkiew w Siemiatyczach przyjęła obrządek greckokatolicki w 1614 roku. W I połowie XVII wieku właścicielem Sie- miatycz był Lew Sapieha i to on był fundatorem kolejnej drewnianej cerkwi. W swoim testamencie zostawił zapis: ... wszystkie fundacje wydane ruskim cerkwiom przy życiu testa- tora powinne nienaruszone po- zostawać za nimi pod nadzorem biskupów greckich – metropolity kijowskiego, arcybiskupa Ikona świętych apostołów Piotra i Pawła połockiego i biskupa łucko-piń- skiego i ich następców, a kto odważy się łamać moją tą wolę, niech będzie przeklęty 398 ... Lew Sapieha i syn Kazimierz w latach 1626–27 byli fundatorami obecnego murowanego kościoła św. Trójcy. Następna wzmianka o ikonach pochodzi z 1726 r., z Wizyty generalnej Cerkwi Siemiatyckiey pod tytułem Święty Tróycy. Czytamy: ... boko- wych ołtarzów dwa przed kryłosy na gradusach z skrzydłami u wierzchu snicersko robiono. Na gradusach sobie podobne ieden z nich Stych apłow Piotra y Pawła a drugi S. Praxedy. Wymienione są wota: ... Tabliczek Niby równych z sobą siedem a ósme mniejsze. Serce iedne spore promy- czek z literami, łancuszkow dwa (poły srebrne) 399 ... W XVII w. cerkiew w Siemiatyczach coraz bardziej zaczęła się upo- 398 Odpis Lwa Sapiehy, kanclerza Litewskiego na list arcybiskupa połockiego Józefa Kuncewicza, „Wiadomości PAKP” 1973 nr 2, s. 54-64; G. Sosna, Rys historyczny parafii prawosławnej Siemiatycze na tle historii miasta, „Wiadomości PAKP” 1983, nr 3, s. 59. 399 Wizyty dekanatu drohiczyńskiego 1726 r., ChKG-K APwL sygn. 78, k. 347–349.

294 dabniać do kościoła. Do nabożeństw zaczęto wprowadzać język łaciń- ski, a wyposażenie cerkwi upodobniało do kościoła 400 . Jednak parafianie zdołali utrzymać ikonostas z rajskimi wrotami, co pozwoliło świąty- ni zachować pierwotny wygląd. Wizyta z 1774 r., podaje taki opis: ... wewnątrz – główny ołtarz za ikonostasem przy ścianie pod obrazem św. Troycy ... Przy obrazach Zba- wiciela, Matki Bożej, apostołów Piotra i Pawła, św. Paraskiewy urzą- dzono małe ołtarzyki, gdzie odprawiano ciche msze. Główny ołtarz w cerkwi poświęcony św. Trójcy i w ten dzień zbierały się liczne rzesze piel- grzymów. W kościele rzymskokatolickim tegoż dnia odbywały się główne uroczystości odpustowe św. Trójcy. Paroch cerkwi siemiatyckiej odpra- wiał ranne nabożeństwo, a później zobowiązany był do udziału w uro- czystościach kościelnych. W cerkwi obchodzono święta parafialne świętych apostołów Piotra i Pawła oraz św. Paraskiewy, o czym świadczy wizyta dekanatu drohi- czyńskiego z 1789 r. – cerkiew pod tytułem S. Apostołow Piotra i Pawła i ś. Praxedy. Wspomniana wizyta wymienia ikony w ołtarzykach ... w cerkwi na 3cim S. apostołow Piotra i Pawła na czwartym S. Praxedy 401 . Po 1839 roku ikony siemiatyckie znajdowały się nadal w ubogiej cerkiewce. Zachodziła pilna konieczność budowy świątyni godnej spo- łeczności miejskiej. Poświęcenie nastąpiło 6 listopada 1866 r. Wspo- mniane obraza iz staroj cerkvi drevnej żivopisi znalazły tu swoje miejsce 402 . Członkowie 12. Aleksandrovskogo Obśćestva ofiarowali ikonę św. Aleksandra Newskiego, która była umieszczona w kaplicy na rynku, a po jej zburzeniu w okresie międzywojennym znalazła się w parafialnej cerkwi. Wymienione ikony świętych apostołów Piotra i Pawła oraz św. Para- skiewy przetrwały wszystkie burzliwe okresy w dziejach Cerkwi. Były

400 O parafianach siemiatyckiej cerkwi zanotowano: ... stoikost’ v vere naśich predkov, ich terpenie i trudy dlja svoej pravoslavnoj Cerkvi pozvolili i nam nyne lovit’ Većnuju Pravdu na rodnom cerkovno-slavjanskom jazyke ... E. Pan’ko, Istori- ja Pravoslavnoj cerkvi v Semjatićach, „Cerkovnyj Vestnik” 1962, nr 3, s. 18. 401 Wizyty dekanatu drohiczyńskiego 1789 r., ChKG-K APwL sygn. 797, k. 652-655. 402 F. Grebenśćikov, Etnografićeskij i istorićeskij oćerk m. Semjatići i Semjati- ćeskoj pravoslavnoj cerkvi, LEV 1877, nr 11, s. 87-88.

295 opoką i nadzieją podczas epidemii cholery w 1893 r., która grasowała na tych terenach. Autor monografii parafii siemiatyckiej odnotował: naselenie v raione semjatićeskogo prichoda obratiloś’ s molitvoju k Bogu: każdaja derevnja sćitala svoim dolgom otslużit’ obśćestvennuju obednju, ustroit’ u sebja v derevne krestnyj chod so slużeniem molebnov po domam 403 ... Były ostoją podczas I i II wojen światowych. Według historyków sztuki to dzieła malarskie kultury rusko-bizantyńskiej. Omawiane Ikona św. Paraskiewy ikony były konserwowane w 1973 roku przez Marię Orthwein z Warszawy i według jej oceny po- chodzą z późniejszego okresu 404 . Według opisu Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Białymsto- ku ikona św. Paraskiewy o wymiarach 107 x 77 cm, kompozycja za- mknięta w prostokącie stojącym. Pole obrazowe wypełnia stojąco po- stać św. Paraskiewy, której tors lekko zwrócony 3/4 w prawą stronę, prawa ręka na piersi, w lewej duży brązowy krzyż. Odziana w długą niebieską suknię, płaszcz o ugrowym spodzie, na głowie oliwkowa chusta, nimb pełny, złoty.Tło do połowy wys. potraktowane realistycznie. Po prawej stronie zabudowania prawosławnego soboru, w bramie wjazdo-

403 Kronika parafii siemiatyckiej, k. 118, rkps . 404 W Katalogu Zabytków Sztuki zostały odnotowane: z dawnego wyposażenia cerkwi ikony barokowe I poł XVII w. na desce, na złoconym tle z rytym w gruncie ornamentem, konserwowany w 1973 r. przez Marię Orthwein, 1) śś. Piotr i Paweł i 2) św. Prakseda. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996, s. 70, il

296 wej – odwrócona tyłem postać kobieca. Po lewej – wysokie drzewo i po- stać kobieca w cynobrowym płaszczu, niebieskiej sukni i zielonej chu- ście. Kolorystyka tła: dołem w tonacji brunatnozielonej z dodatkiem ciemnego ugru, powyżej tło w jednolitym kolorze złotym, z wytłaczanym ornamentem stylizowanych liści akantu. W górnych narożach kompozycji unoszące się ponad ramionami świętej dwa aniołki obleczone w powiew- ne, niebieskie szarfy, o szarooliwkowych skrzydłach, z domieszką barwy białej. Aniołki trzymają zielone palmy i wieniec laurowy ponad głową świętej. Karnacje ugrowe, z dodatkiem barwy czerwonej i brązo- wej.Obraz w drewnianych ramach dekorowany czterema snycerskimi kaboszami. W zachowanych hymnach na cześć św. Paraskiewy, wierni po dzień obecny w Siemiatyczach ją wysławiają:

Paraskevo rajski cvete Tvoe imja po vsem svete Refren: Jak cvet rajski prosveśćaeś Naśu veru ukraśaeś Mati prepodobnaja ...... V svjatoj vere tverdo stala Eretikov ukarala ...... Junny devy prinimala Svjatoj vere naućala ...... Cerkov Tebja proslavljae Imja Tvoe velićae

Ikona świętych apostołów Piotra i Pawła o wymiarach 107 x 77 cm Państwowa Służba Ochrony Zabytków w Białymstoku opisała następu- jąco: Kompozycja zamknięta w prostokącie stojącym. Pole obrazowe wy- pełniają dwie stojące postacie śś. Apostołów Piotra i Pawła, lekko zwróconych ku osi symetrii,w kontrapoście. Św. Piotr – po lewej stronie – przytrzymuje w prawej, opuszczonej ręce brązową księgę i w lewej, uniesionej dłoni – dwa duże, ugrowe klucze. Odziany w długą szafirową suknię i ugrowy płaszcz, przerzucony przez ramiona. Krótka broda i włosy

297 w kolorze bieli z domieszką szarości. Po prawej – św. Paweł, o brunat- nych włosach i zaroście, w prawej ręce trzyma miecz, wsparty o ziemię, w lewej opuszczonej – zieloną księgę. Odziany w jasnoczerwoną suknię i niebieski płaszcz o oliwkowym spodzie, spięty na lewym ramieniu. Fał- dy szat układające się półłukami, szerokie, dekoracyjnie opadające z ra- mion i u stóp. Stopy bose. Nimby pełne, złote. Karnacje ugrowe, z dodatkiem barwy czerwonej i brązowej. Tło do połowy wys. potraktowane realistycznie – pomiędzy postaciami widoczny fragment zabudowań cerkwi z niebieskimi kopułami, mury w odcieniach szarości, dołem ciemno- zielone trawy i brunatna ziemia. Górna partia tła w jednolitym kolorze złotym, z wytłaczanym ornamentem stylizowanych liści. Widoczny na ikonie fragment cerkwi. Obraz w drewnianych ramach, profilowanych i dekorowanych czterema snycerskimi kaboszami. Zachowane ikony na przeciągu dziejów były i pozostają świętością. W ostatnich latach w cerkwi został przeprowadzony kapitalny remont, wewnątrz świątynia wzbogaciła się o nowy wystrój, ściany i sufit zosta- łe pokryte nowymi ikonami i malowidłami. Wykonawcami byli malarze ze „wschodu”. Zadbano o nowe ikony, zaś dotychczasowe zostały odno- wione. Wymienione świętości, ikony świętych apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy, które znajdowały się w pritworze (kruchcie), obecnie umieszczone w środkowej części świątyni Można żywić nadzieję, że i nadal pozostaną w wielkiej czci.

298 STARY KORNIN – Ikona Matki Bożej

Założycielem Starego Kornina około 1570 r. był dworzanin królew- ski Ostafi Chalecki. Miejscowość ta w owym czasie należała do parafii Stare Berezowo. W 1631 r. została wybudowana tam cerkiew św. Anny i to dało początek parafii 405 . Na istniejącym do dziś owalnym kamieniu zachował się napis w ję- zyku cerkiewnosłowiańskim: sozdan sei chram Roku 1631 .. . dalej incja- ły ... MF . Fundatorem placu pod budowę cerkwi był proboszcz Szymon Simonowicz, który przekazał część własnego ogrodu i odkupił sąsiadu- jące place. Duchownym nowo zbudowanej cerkwi został syn proboszcza Jan, który w 1632 r. od wojewody nowogródzkiego Mikołaja Sapie- hy otrzymał dwie włóki ziemi, a w 1639 r. dodatkowo wydzielił mu on w leśnictwie bielskim dwie włóki ziemi, z klauzulą, że ... duchowny obrządku wschodniego przyjmię unię. Król Władysław IV potwierdził nadanie z tym ... aby właściciele dóbr pozostali w unii z Kościołem rzymskim i do cerkwi niedopuszczono ludzi przeciwnych jedności. Pierwsza cerkiew została wybudowana jako prawosławna, a później benificja ziemskie sprawiły, że doszło do przyjęcia jedności kościelnej. Ikona objawiła się w miejscu, gdzie rosła topola 406 i znajdowało się

405 G. Sosna, Księga cudów w Starym Korninie, „Przegląd Prawosławny” 1998, nr 4, s. 41; J. Korch, Parafia prawosławna w Starym Korninie do końca XVIII wieku, „Cerkovnyj Vestnik” 2000, nr 3, s. 59. 406 Jak głosi przekaz, pod koniec XIX w. ... ścięto starą topolę rosnącą w miejscu obecnej. W jej rozszczepiony, wiekowy pień wetknięto młody pęd, gałązkę z niej samej, łącząc w ten sposób na zawsze przeszłóść z teraźniejszością, tworząc cią- głość historii. W stare, sterane latami ciało tchnięto nowe życie, nową, nieśmiertel-

299 niewielkie źródełko. Na tym drzewie pasterze znaleźli, jaśniejący nie- zwykłym blaskiem, wizerunek. Sanktuarium, również za sprawą uzdra- wiającej wody, szybko przyciągnęło rzesze wiernych. Źródełko obudowano kamieniami i jeszcze do niedawna służyło okolicznym mieszkań- com. W latach 60., po zmeliorowaniu gruntów, źródełko wyschło, a na jego miejscu pozostał jedynie kamień. Na podstawie Księgi cudów..., opracowanej i wydanej przez prof. Antoniego Mironowicza według relacji ówczesnego duchownego Jana Simonowicza, można wnioskować, że ikona Matki Bożej znajdowała się na głównym kamiennym prestole (ołtarzu) cerkwi. Za życia jego ojca Szymona Simonowicza przed ikoną została nie ugaszona świeca, która spowodowała pożar. Zniszczeniu uległ częściowo ołtarz, a ikona została tylko zakopcona. W roku 1704, po pożarze cerkwi dubickiej, proboszcz korniński prze- kazał duchownemu Ignacemu Michniakiewiczowi z Dubicz ubogiego (dieda) , który z ikoną miał za zadanie zbierać datki na odbudowę spalonej świątyni 407 . Nieznany z imienia ubogi często był spotykany z ikoną w stanie nietrzeźwym. Około 1706 r. wójt korniański Stefan Roman, jadąc z Bielska przez Orlę, zauważył jasność promieniującą od ikony i śpiącego obok niej człowieka 408 . Ikonę tę wójt zabrał do cerkwi kor- nińskiej św. Anny. Ustawiono ją na głównym ołtarzu świątyni, przy któ- rej znajdowano ponownie palące się świece. Około 1709 r. żona wójta ufundowała do ikony ramki. W okresie morowego powietrza ikona promieniowała niezwykłą świa- tłością i łaskami, uzdrowiając chorych i cierpiących. W 1709 r. służący ną duszę. Ta gałązka, z której wyrosła piękna topola, znajdująca się do dziś na świętym miejscu, parę kroków od cerkwi św. Michała Archanioła – stała się symbolem niezachwianej wiary parafian, która przetrwała mimo wszystko. W. Borowik- Cicha, Miejsce cudownych uzdrowień, „Wiadomości PAKP” 2000, nr 9, s. 8. 407 Wśród mieszkańców Dubicz Cerkiewnych przetrwało opowiadanie związa- ne z pożarem cerkwi. Rozszalały wiatr w czasie żywiołu ikonę Matki Bożej Pokro- wy „przeniósł” na drugi koniec wsi, w miejsce gdzie dzisiaj jest zlokalizowana cerkiew. G. Sosna, Dubicze Cerkiewne , „Wiadomości PAKP” 1989, nr 1, s. 63. 408 Zgodnie z inną tradycją, ikona pochodziła ze spalonej w 1704 r. cerkwi dubickiej. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A.Jackowskiego, Kra- ków 1998, s. 289 .

300 Omelian Kotikow, idąc w nocy z plebani do dworu .... dnia niedzielnego widział światłość w cerkwi, drugi raz we wtorek w nocy światłość, po trzecie w czwartek tym większą świa- tłość obaczywszy Wielebny Oiciec, który do cerkwi przy- szedłszy widział jasność pro- mienistą od ziemi aż do skle- pienia cerkiewnego i postać Pani jakiejś, która niedługo trwającą zniknęła, o której ludzie zapowietrzeni dowie- dziawszy się hurem do tego miejsca przybiegli i od powietrza zarazy obywatele wszyscy miejsca tego ochronieni zosta- Leśniańska Ikona Matki Bożej li 409 . Wydarzenie to zadecydowało, że cerkiew w Korninie stała się obiektem licznych pielgrzymek z Grodzieńszczyzny, Wołynia, Mazowsza, nie mówiąc już o Podlasiu. Pielgrzymowano do Matki Bożej Kornińskiej podczas świąt parafialnych św. Anny i św. Archanioła Michała, a także w prazdniki Presvjatoj Bogorodicy. Według rejestru cudów pątnicy przybywali do cudownej ikony przez cały rok. Wśród nich byli pielgrzymi różnych wyznań, niejednolitej struktury społecznej, odmiennej płci i róż- nego wieku. Dostępowali oni łaski Matczynej podczas nabożeństwa, w czasie modlitwy lub leżenia krzyżem, a także po złożeniu obietnicy pielgrzymowania do cudownej ikony. Pątnicy otrzymywali uzdrowienia w pierwszym dniu lub po kilkakrotnym nawiedzeniu Starego Kornina, a także po spędzeniu tu na modlitwie kilku dni. 26 maja 1724 r. rozpoczęto budowę nowej cerkwi św. Archanioła Michała. Fundatorem był Jan Klemens Branicki, a konsekracji dokona-

409 Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, oprac. A. Mironowicz, Białystok 1997, s. 3.

301 no 2 lipca 1733 r. Dochowana wizyta generalna z 1727 r. 410 podaje opis ołtarza z cudowną ikoną ... Namiesny ołtarz po lewym boku Snicersko rznięty w gure wywiedziony z skrzydłami kolumnami z Aniołem Na wierzchu Figura Swiętego Ducha y Imie Jezusa w promieniu wszystko to w po- złocie w tym Ołtarzu obraz Nayświętszey Panny cudami ustawiecznemi słynący Obraz ten Na Drzewie wzdłuż piędzi dwie a wszerz Niby pułtory piędzi ... Malowania Białowego y ubogiego z ruską Na lewy Ręce Panu Iezus ramy sniecerskiemi sztukateryami accomomodowane pozłocisto, Niżey pod cudownym obrazem Namiesnego Obraz Wielki Nayśw. Matki Bożey. Obraz Cudowny zasłania się tablicą wielko Na którey obraz Nayśw. Panny Poczęcie... Odnotowano wiele wot ofiarnych, a oto niektóre z nich ... Tac, Tacek, Nog, Nozek, Rąk, Rączek, Serc, Serduszek y róznego srebra białego ... Według Inwentarza ... ktorego iest in numero sztuk sto- pięcdziesiąt y sześc Na Obrazie Cudownym Nayswiętszey Panny wota srebrne cały obraz do puł złocona ... Wizytator cerkwi kornińskiej 5 lutego 1727 r. odnotował: Obfite łaski Najświętszej Niepokalanej Matki Bożej w kornickiej cerkwi chrześcijańskiemu płyną światu 411 . Wspomniana wizyta donosi, że został sporządzony rejestr osób, które doznały cudownych uzdrowień i innych łask Matki Bożej. Została opra- cowana Księga przesławnych cudów Nayświętszey Matki Bożey do Su- praśla do Druku podana inne zaś recentow Notowane w Cerkwie. Na 119 kartkach wpisano zeznania osób, które wcześniej odbyły spowiedź i przyjęły św. pryczastie. Księga stanowiła swoistą dokumentację uwia- rygadniającą prawdziwość zeznań o objawieniu i łaskach Matki Bożej, danych ludowi Bożemu. W drukowanym źródle zostało zatytułowane i opisane następująco: 11.02.1716 g. Delo o novojavlennoj ćudotvornoj ikone v korninskoj cerkvi, brestskoj episkopii, bel’skago dekanata. – Jazyk pol’skij, 119 listov. – Delo naćinaetsja gramotoju mitropolita L’va Kiśki o naznaćenii ko- missii dlja proizvodstva izsledovanija o novojavlennoj ćudotvornoj ikone v korninskoj cerkvi, bel’skago dekanata, brestskoj episkopii. Komis- sija naznaćena iz sledujuśćich lic: propovednika suprasl’skago mona-

410 Wizyty dekanatu bielskiego 1727 r. , Cerkiew Kornińska, ChKG-K APwL sygn. 780, k. 409-411. 411 J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podla- sia, Białystok 1996, s. 23-24.

302 styrja Felicjana Rzoutkovskago i orlanskago presvitera Grigorija An- druśkevića. Komissary objazany byli snaćala proverit’ cerkovnye po- rjadki, zatem proizvesti razsledovanie o povedenii mestnago svjaśćen- nika i uże posle etogo prinjatsja za razprosy o novojavlennom ćudotvor- nom obraze. Gramota podpisana v Suprasle. Pri dele kniga v 94 lista so spiskom ćudes ot ikony za vremja s 1717 po 1724 g. Avtografy – podpisi mitropolita Leona Kiśki i auditora Maksimiana Verżinskago; metropo- lićaja pečat’ 412 . Odnotowane zdarzenia pochodziły z lat 1716-1724. Wymieniona Księga przesławnych cudów... przed rokiem 1724 została wysłana do monasteru w Supraślu, celem jej wydania drukiem, z nieznanych jednak przyczyn nie ujrzała światła dziennego. Dopiero w koń- cu XX w. odnaleziono ją w Petersburgu i staraniem prof. A. Mironowi- cza w roku 1997 wydano Księgę Cudów przed ikoną Matki Bożej w Sta- rym Korninie dokonanych. Książka przybliża czytelnikowi historię cerkwi i ikony, a szczególnie podaje rejestr dokonanych cudów. A oto niektóre cuda dokonane przed cudowną ikoną Matki Bożej, i ich przykłady. Najwięcej uzdrowień było z następujących chorób: reu- matyzm – z miasta Ciechanowca, na imię Febronia Maximowa choro- wała ciężko na krzyż czas niemały, chodzić nie mogła, a skoro ofiarowa- ła się dróżkę zasłużyć i te święte miejsce nawiedzić, Matce Najświętszej pokłon oddać, wraz zdrową została ; oczy – z miasta Narwi, na imię sła- wetny Hryhor Leszczyński zeznał, iż na oczy bardzo słaby był przez lat sześć, a gdy się ofiarował, do zdrowia przyszedł; ból głowy – z Boratyń- ca spod Siemiatycz niewiasta na imię Eudokija Andrzejowa zeznała, iż chorowała na głowę ciężko niedziel dwie obłożnie, a za ofiarowaniem się ozdrowiała, zaraz co zeznała; wrzody – z Redutów parafii orlańskiej Nastazja Kozikowa zeznała, iż na wrzody chorowała, które obie nogi były opanowały i łamało w kościach ustawicznie przez niedziel trzy, a gdy się ofiarowała, zdrową została; kołtun – Ze wsi Sasin od Milejczyc Ma- rianna Kowalowna ciężko chorowała na kołtun lat osiem i rękę zepso- wało, a gdy ofiarowała się do Kornina do obrazu Matki Najświętszej, do siebie przyszła i ozdrowiała, za co dziękując Matce Najświętszej bywszy w Korninie spowiadała się i to z płaczem zeznawało pod sumieniem że doznała łaski Matki Najświętszej. Chorzy na kołtun usuwali go przed 412 Opisanie archiva dokumentov zapadnorusskich uniatskich mitropolitov, t. II (1701-1839), S-Petersburg 1907, nr 1172, s. 38.

303 cudowną ikoną i pozostawiali w sanktuarium jako dowód cudownego uzdrowienia 413 . Natomiast w Supraœlu 13 czerwca 1801 r. wydano pracê O doniesie- niu o mieyscach y obrazach cudownych. W niej to wymieniona jest cudowna ikona kornińska 414 . W źródle drukowanym odnotowano: V mestnoj cerkvi nachodjatsja ćudotvornaja ikona Bożej Materi – V cerkvi do sich por chranjatsja kondaly, kotorye snjali s nog nevinnoosudżdennago posle molitvy pred ikonoju. Do vozsoedinenija uniatov, pri cerkvi (togda unjatskoj) chranilos’ także massa kostylej ostavljaemych bol’nymi posle polućenija pred ikonoju iscelenija 415 . Według historyków XIX w. ikona kornińska była kopią Leśniańskiej Ikony Matki Bożej, utrzymanej w rusko-bizantyńskiej tradycji 416 . Jak głosi tradycja, ikona ta objawiła się w 1683 r. w pobliżu wsi Leśna. Sama ikona ma formę płaskorzeźby – medalionu. Według Leksykonu zarówno płaszcz jak i korony na głowach Maryi i Jej Syna stawiają leśniański wizerunek Matki Bożej w kręgu ikon wschodnich. 417

413 Księga cudów przed ikoną Matki Bożej w Starym Korninie dokonanych, oprac. A. Mironowicz, Białystok 1997, s. 65, 123, 125, 129, 134. 414 ChVEV 1879, s. 80; J. Korch, W Starym Korninie, „Przegląd Prawosławny” 2001, nr 8, s. 26–27; „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2001, z. 15, s. 26–41. 415 F.V. Pokrovskij, Archeologićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1985, s. 65. 416 W Prawosławnym Kalendarzu ikonę opisano następująco: Izobrażenie Bo- żej Materi i Bożestvennogo Mladenca vyrezano rel’efom na temno-krasnom oval’nom kamene. Ikona ukraśena serbrjannoj, zoloćennoj rizoj, dragocennymi kamnjami, żemćugom i korallami, okrużena serebrjannoj ramkoj, vstavlennoj v bol’śuju zolo- ćennuju ramu, s vencom nad neju i lućami vokrug. 417 Leśniańska Ikona Matki Bożej (Lesninskaja ikona Boź’jej Matieri) swą hi- storią sięga końca XVII w. Objawiła się ona w cudowny sposób w niedzielę 14 września 1683 r. nieopodal wsi Leśna na południowym Podlasiu. W samo południe pasący krowy chłop Aleksander Stelmaszczuk wszedł do gęstego zagajnika. Nie- oczekiwanie, na starej gruszy, ujrzał blask pochodzący od ikony. Pobiegł po swego brata Mirona Makaruka i razem poinformowali o cudzie miejscowego prawosław- nego kapłana. Jak się okazało, ikona była swego rodzaju płaskorzeźbą. Wizerunek Matki Bożej z Chrystusem na lewej ręce był wyżłobiony w jasnym owalnym kamieniu. Ikonę umieszczono w domu Mirona Makaruka, któremu zabrał ją pewien polski szlachcic, pragnący mieć tę świętość. Po krótkim czasie, pod wpływem nie- szczęść, które spadły na niego za ów postępek, oddał ją do cerkwi prawosławnej we

304 Niezwykłość doznawanych dzięki wizerunkowi łask została oficjalnie uznana w 1684 r. i potwierdzona w 1700 r. 418 W Starym Korninie w środkowej części cerkwi, po lewej stronie, nieopodal ikony św. Anny, znajduje się ikona Matki Bożej, która Swoim wyglądem przypomina opisaną wyżej Ikonę Leśniańską, tylko że ma większe rozmiary. Być może jest to kopia Kornińskiej Ikony Matki Bożej. Grodnenskij Kalendar z roku 1899 odnotował w cerkwi kornińskiej istnienie cudownego obrazu ... w nej imejetsja mestno osobenno ćtimoj obraz Presvjatyja Bogorodicy poćitajemyj, kak ćudotvornyj – znakom jego imejutsja v cerkvi kandaly, spavśyje tut s nog nevinnosużdennogo i krepko molivśegosja pred sieju svjatoju ikonoju, pri molitve pred neju – v preżneje vremja było tut mnożestvo kostylej, ostavljajuśćich jeja raznymi bol’nymi, sjuda pritikavśymi s mol’boju ob iscelenii udostoivśy- sja iscelenij było mnożestvo i koltunov – vołos bol’nych koltunow – ostavljaemych bol’nymi, prytekavszymi sjuda za blagodatnoju pomośćju w etoj bolezi i zdies’ oblegczajemych w niej, kakovyje koltuny i po na- stojaszczieje vremja raznymi bol’nymi ostavljajutsja tut u cerkvi. Svja- taja ikona Dewy Bogorodicy izobrażen Spasitiel’ – pisana na derewe – stylja vizantijskogo – w serebreno ćastju wyzoloczennoj rize, s dwumja vyzoloećennymi koronami ukrśaennymi brilljantowymi i drugimi dra- wsi Bukowicze. Przed ikoną zaczęły mnożyć się cudowne uzdrowienia, których do 1713 roku zanotowano ponad 500. Nieprzerwanie zmierzali do niej pielgrzymi. W 1752 roku rzymscy katolicy siłą odebrali cudowną ikonę prawosławnym i umie- ścili ją w kościele w Leśnej. Do 1812 r. ikona była ozdobiona wieloma kosztowno- ściami, których została pozbawiona podczas odwrotu Francuzów spod Moskwy. Po upadku powstania 1863 r. władze carskie zamieniły kościół na cerkiew, która w 1885 r. została główną świątynią prawosławnego Monasteru Leśniańskiego. Ikonę pozo- stawiono, jak przedtem, w ołtarzu, wzniesiono tylko niewysoki ikonostas, który nie zasłaniał jej, co pozwalało ujrzeć świętość każdemu przybywającemu pielgrzymo- wi. W 1915 r., w wyniku działań wojennych, monaster ewakuował się w głąb Rosji. Wraz z mniszkami wywieziono ikonę. Poprzez Petersburg, diecezję kiszyniowską, Serbię i Triest w 1950 r. mniszki przybyły do Francji. Tam, w monasterze Prove- mont, do dziś znajduje się cudowna Leśniańska Ikona. Święto Leśniańskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 8, 21 września oraz 14/27 września. Ikony Matki Bożej. Wrzesień, oprac. J. Charkiewicz, Białystok 1999, s. 191. 418 Miejsca święta Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskiego, Kra- ków 1998, s. 159.

305 gocennymi kamienjami – śiri- na jeja 9 vierśkow, vyśina 11 vierśkow [40 x 48 cm] ona w gromadnom kiote 419 s ukra- śenjami – pri nej neskol’ko desjatkov priviesok raznogo vida kondalov spadśich zdes’ s ruk i nog nevinnosudżenno- go sochranilos’ piesn’ kotoruju pojut dosele w Starokornin- skoj mestnosti 420 ... Zachowana pieśń z okazji pozbycia się za wstawiennictwem Matki Bożej kajdanów brzmi:

Kandały s ruk i nog spadajut Predstojaszczych ustrszajut O czudo – czudies Prybywszije s niebies Ikona św. Joachima, Anny i Bogarodzicy Izbawlennyj sławit Wsie- wysznju niebies

On swoi okowy w dar Jej prinosiet Kandały tie po nynie Ostajutsja w toj swjatynie W pamjat’ dlja rodow Wo wieki wiekow

Jak głosi tradycja, jeszcze w okresie międzywojennym znajdowało się cerkwi mnóstwo lasek i kijków. Po każdym remoncie świątyni ich

419 Ten barokowy kiot zachował się do dzisiaj, jedynie w miejscu cudownego obrazu znajduje się zaprestolnaja ikona Matki Bożej. Co się tyczy wywiezionego w 1915 r. obrazu, należy żywić nadzieję, że jak cudowne Krasnostockie Ikony Mat- ki Bożej, tak i Kornińska Ikona być może pozostaje jeszcze w bieżeństwie. 420 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 343.

306 ubywało, zaś jedna para kajdanów – jako symbol wyzwolenia się i uzdrowienia – została zawieszona na belce pod chórem i zwisa po dzień obecny. Do 1860 r. w cerkwi znajdował się rękopis z pieśniami – hymnami na cześć Kornińskiej Ikony Matki Bożej. Treść tych pieśni była związana z łaskami Matki Bożej – kalecy zostają uzdrowieni, z niewinnie osądzo- nych spadają okowy, ślepcy odzyskują wzrok itp. Pieśni były spisane i śpiewane w języku, którym posługiwali się okoliczni mieszkańcy na co dzień. Oto jedna z pieśni dochowanych do naszych czasów:

Na wies’ mir czudo jawlenno nam dnies’ Diewa Preczysta soszła k nam s niebies

Bożyj chram Swoj posietiła I Swoj obraz tam jawiła W gorniej wysotie Wo vsiej krasotie

Angiełow liki w niebiesach pojut Obraz Caricy na rukach niesut

Staro – Kornin posieszczajut W chramie Bożim postawjaljut Diewy czystoj lik Pred ałtar wielik

Iz stran daliokich,w chram Moj idut Zieło boljaszczich kak mogut wiezut

W Staro – Kornin pospeszajut Pred Lik Diewy upadajut Gorki sliozy l’jut Iscelenija żdut 421 . 421 „Bratczyk” 2000, nr 221, s. 4; Archiwum własne, teczka Stary Kornin , k. nlb.; zob. „Bohohłasnik” pisany przez Tymoteusza Sadowskiego z Tyniewicz Du- żych. Udostępnił o. Bazyli Roszczenko z Narwi.

307 Ikona Matki Bożej podczas I wojny światowej, w czasie bieżeństwa, podzieliła los wyznawców prawosławia i już z Rosji nie powróciła 422 . W pobożności ludowej wielkie znaczenie mają miejsca święte. Naj- większa czcią otaczają mieszkańcy wsi postać Matki Bożej w miejscach uznanych szczególnie za święte. Właśnie takim przykładem jest Stary Kornin. Chociaż po I wojnie światowej zabrakło cudownej ikony, to ludowe wyobrażenie głosi, że Matka Boża wróciła do Kornina 423 . W cerkwi w Starym Korninie znajduje się od niepamiętnych czasów ikona św. Anny, która wśród mieszkańców zyskała miano kontynuatorki Kornińskiej Ikony Matki Bożej. We wspomnianym Grodnenskom Kalendare z końca XIX wieku znajdujemy Jej opis: ... imetsja zdies’ i drugaja mestno osobenno ćtimaja svjataja ikona pravednoj Anny – żywopisi i italjanskogo stilja – Lik ot vremeni kak i liki u svjatoj ikony Bogorodćinoj soverśenno potemnielyj – pisana na choloste w derevjannoj ozoloćennoj rize – vysota eja 1 arśin 8 vierśkow, śirina 1 arśin 1/2 vierśka. Meżdu pravednymi Ioakimom i Annoj – kolennopreklonnaja otrokovica ćitajuśćaja razvernutuju knigu, na kotoroj słowa: „Se Deva vo ćreve primet i rodit Syna i narekut Jemu imja Emanuil!” V verchu Svjatyj Duch i Angel a meżdu izobraże- nem Ducha Svjatogo i kolennopreklonnoj otrokowicej – Mladenec. V

422 W archiwum cerkwi w Starym Korninie zachowało się pokwitowanie na wysłanie dzwonów do Moskwy. A oto jego treść: Rospiska. 2-m’ Pontonnym Bata- lionom prinjato ot protoiereja Starokorninkskoj cerkvi Ipollita Kadlubovskogo na- kladnaja za Nr 162579 i udostoverenie za Nr 149 na otpravlennyja v Moskovskij Artillerijskij Sklad 10 kolokolov, ćto podpis’ju s prilożeniem kazennoj paćati udo- stoveraetsja. Za kamandira 2 Pontonnago bataliona, Śtabs-Kapitan [podpis nieczytelny] Batalionnyj Ad’jutant Podporućnik [podpis nieczytelny]. 7 avgusta 1915 g. Dejstvujuśćaja Armija. Wiadomym jest, że mienie cerkiewne z dicezji grodzień- skiej było ewakuowane do Moskwy, w tym także ze Starego Kornina ... utvar cerkovnaja ... była wysłana do Moskwy. 423 Jedna ze starszych mieszkanek Starego Kornina, Maria Bobik, powiedziała: ... Adnojćy nejkaja kabeta na poli, za vioskaj Mora, pa imeni Karalina, rvala lioni úbaćyla jak Bożaja Maci ceraz pali iśla ú napramku carkvy ú Starym Kornine. Nekatoryja ljudzi i cjaper havorac’, śto hetaja Bożaja Maci z ikony vjarnulasja z Rasii ú Stary Kornin – tam dze jana z’javilasja. Moża heta jae mesca ? Hetaha nichto úżo ne vedae ... Ćudotvornyja mescy ú Starym Kornine, „Niva” 6.08.2000 r. nr 32 s. 7.

308 dien’ 2 julja i osobenno 24–25 julja zdes’ byvajet takoje gro- madnoje stećenije bogomolcev, kakogo vo vsej Grodnen- skoj guberni ne bywajet. Otku- da i kogda Jeja svjatyni zdies’ – vo davnosti nachożdenija ich tut ne znajut424 . Cudowne uzdrowienia zda- rzały się i w naszym wieku. Maria Bobik opowiada o jednym z wydarzeń: ... Moj bac’ka meú chvoraju śćaku. Prajśoú try aperacyi, jakija jamu ne pamahli. Lekary sami úżo ne vedali, śto rabic’ i jak heta ljaćyc’. Adnojćy chtos’ci padkazaú bac’ku, kab paechaú u carkvu ú Stary Kornin i aby- śoú jae kruhom na kalenjach. Ne pamjataju úżo ci raz, ci try Kiot zaprestolny, gdzie do 1915 roku znajdowała się Ikona Matki Bożej razy, adnak vedaju, śto śćaka bac’ki vyhailasja. Heta adzin z cudaú, jakija dakzayvajuc’ moc carkvy sv. Anny ú Starym Kornine425 . W obecnym czasie w przeddzień święta Zaśnięcia św. Anny 26 lipca (wg starego kalendarza) lub 7 sierpnia (wg nowego stylu) wielu piel- grzymów podąża do sanktuarium w Starym Korninie. Od kilku lat tradycyjnie wyrusza pielgrzymka z Hajnówki. Nabożeństwa są odprawiane przez całą noc. Podczas wsienoszcznogo bdienija na środek cerkwi wynoszona jest płaszczinica , która pod koniec nabożeństwa z krestnym chodom obnoszona jest dookoła świątyni. Odprawiane są molebny i akatysty przed ikoną św. Anny. Nad ranem odprawiana jest św. liturgia dla pielgrzymów, a w sam dzień święta przy dużej liczbie duchowieństwa i wiernych, uroczyście celebrowana sobornaja liturgia. 424 Iosif ep., Grodnenskoj Kalendar, Voroneż 1899, s. 344. 425 Ćudatvornyja mescy ú Starym Kornine, „Niva” 6.08.2000 r., nr 32, s. 7.

309 SUPRAŚL – Ikona Matki Bożej

W 1498 r. Aleksander Chodkiewicz wraz z arcybiskupem smoleń- skim Józefem Sołtanem sprowadzają do Gródka mnichów z Ławry Pie- czerskiej w Kijowie. Pierwotne usytuowanie monasteru blisko gwarnej rezydencji magnackiej w Gródku kolidowało z pustelniczą regułą zakonu 426 . W 1500 r. mnisi ... zrobili drewniany krzyż i puścili z Gródka rze- ką Supraślą z tą intencją, gdzie na którym miejscu stanie tym się mieli kontentować 427 ... Zgodnie z wolą Bożą krzyż zatrzymał się na uroczysku Sucha Hruda między rzekami Grabówką i Brzozówką, dopływami Supraśli. W 1501 r. wybudowano tam drewnianą cerkiew św. Jana Teo- loga, patrona ojca Aleksandra Chodkiewicza, Iwana, który zginął w niewoli tureckiej. W 1503 r. rozpoczęto budowę cerkwi murowanej Zwia- stowania Najświętszej Marii Panny. Od początku istnienia monasteru w cerkwi Zwiastowania Najświęt- szej Marii Panny znajdowała się ikona Matki Bożej, będąca kopią Smo- leńskiej Ikony Matki Bożej 428 i ikona Jezusa Chrystusa.

426 Paćatak (Lehenda). Pravaslaúe 1999, nr 8, s. 108-111. 427 N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 7; A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII w., Białystok 1991, s. 90, przyp. 93. 428 Niektórzy sądzą, że Smoleńska Ikona jest kopią Blacherneńskiej Ikony Mat- ki Bożej. Syn księcia Wsiewołoda Włodzimierz Monomach przeniósł ikonę do Smoleńska i umieścił w cerkwi Zaśnięcia Matki Bożej. Od tej pory ikonę zaczęto nazywać Smoleńską. W 1238 r. podczas najazdu Tatarów na Ruś jeden z oddziałów wroga wdarł się na Ziemię Smoleńską. Miastu groziła zagłada, jednak dzięki modlitwom przed Smoleńską Ikoną Matka Boża zbawiła je poprzez bogobojnego rycerza Merkurego. Dwukrotnie, w 1398 i 1812, w obawie przed obcymi wojskami, ikonę

310 Kopia Smoleńskiej Ikony Matki Bożej 429 przedstawia typ Hodege- trii, tzn. Przewodniczki. Matka Boża, ukazana w całej postaci, trzyma- wywożono ze Smoleńska do stolicy Rosji, za pierwszym razem do moskiewskiego soboru Zwiastowania Matki Bożej, a za drugim do soboru Zaśnięcia Matki Bożej. Za każdym razem jednak powracała, by chronić lud smoleński przed najeźdźcami. W 1812 r., w przededniu bitwy pod Borodino, Smoleńska Ikona wraz z Włodzi- mierską i Iwerską przebywały w obozie wojsk rosyjskich, podtrzymując żołnierzy na duchu. Cudotwórcza Smoleńska Ikona Matki Bożej jest jedną z powszechnie czczonych, posiada wiele kopii, z których najbardziej znane znajdują się w Mo- skwie, Ławrze Troice-Siergijewej, Kostromie, Jarosławiu, Supraślu.Święto Smo- leńskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 28 lipca/10 sierpnia. Ikony Matki Bo- żej, oprac. J. Charkiewicz, „Bratczyk” nr 197, Hajnówka 1999, s. 131. 429 Zdaniem Barbary Dąb – Kalinowskiej inna kopia Smoleńskiej Ikony Matki Boskiej jest przechowywana obecnie w Gdańsku w kościele dominikanów, gdzie została w 1945 r. przewieziona ze Lwowa. Ikona zawiera malowany na złotym wizerunek Marii ujętej w półpostaci i przedstawionej frontalnie, tylko głowa jej zwró- cona jest nieco w prawo. Prawa ręka Marii, o nadmiernie wydłużonych palcach, ułożona jest skośnie na wysokości piersi, lewą podtrzymuje ujętego w trzech czwar- tych Chrystusa-Emanuela, którego głowa ukazana jest prawie frontalnie. Kolana ma Chrystus ugięte, lewa stopa ukazana jest w ujęciu poziomym bocznym, prawa bardziej ugięta – we frontalnym, skierowana w prawo. Chrystus prawą ręką błogo- sławi, w lewej trzyma rotulus. Historycy datują ją na XIV wiek. Ma to szczególne znaczenie, ponieważ istnieje przypuszczenie, że należała do księcia Daniela Roma- nowicza. Na początku XVII w. mnich z Gdańska w konwencie dominikanów lwow- skich tak pisał: Ołtarz i kaplica św. Marii / Na tym ołtarzu stał wówczas malowany / wizerunek św. Marii z chustą na głowie / i z Dzieciątkiem Jezus na ręku. Obraz ten / jakkolwiek wciąż jeszcze piękny, jednakże uważam; / że pamięta początek kościoła bez wątpienia / wpierw był wielbiony przez Greków / i Rusinów. Posiada on bowiem wygląd zgodny / ze zwyczajem Rusinów i ich litery. / Posiada on dużą srebrną po- złacaną koronę / pełną kamieni, również płaszcz / jest zupełnie pokryty srebrnymi pozłacanymi gwiazdami / tak samo sukienka Dziecka; główka zaś jest w pełni słoń- ca. / I to wszystko od czasów najdawniejszych / co dowodzi, że zawsze wielką czcią był otaczany. / Obecnie posiada on dosyć cennych klejnotów / ze złota i szlachet- nych kamieni, ofiarowanych / nie tylko przez katolików, lecz / również przez naszych innowierców Rusinów / i Ormian, ponieważ Bóg czyni bez przerwy / wielkie cuda przy tym wizerunku. Rzadko kiedy / odchodzi bez pomocy i pociechy / ten który z nabożeństwem modli się przed tym wizerunkiem. Opis z 1646 r. dokonany przez Szymona Okolskiego ... obraz fundowany ma swój początek od wschodnich cesarzy, którzy w Carogrodzie swoją stolicę mieli. Z Jerozolimy do Konstantynopola dostał się ten obraz do skarbca cesarzy greckich. Dalej autor pisze, że ikona dostała

311 jąc Dzieciątko na lewym ramieniu, wskazuje je prawą ręką. Dzieciątko trzyma zwój, prawa dłoń Chrystusa ułożona jest w gest błogosławień- stwa, bowiem przyszedł on na świat nie po to, aby potępiać, ale by zba- wić. Jego palce tworzą litery będące skrótem imienia IS HS . W lewej dłoni trzyma Ewangelię, co przypomina o tym, że możemy Go odnaleźć w Jego słowach spisanych przez świadków i strzeżonych przez Cerkiew. Księga ukazuje wybrane zdanie Jam jest drogą, prawdą i życiem oraz Jam jest światłością Świata. Według tradycji ikona została ofiarowana przez współfundatora cerkwi biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana 430 w 1504 r. i jak wynika z opi- się na Ruś w posagu Anny Cesarzówny. Natomiast co do dziejów ikony na terenie Rusi są dwie wersje: jedna to przechowywanie ikony w Smoleńsku, druga w Kijo- wie. Okolski dał początek legendzie, że ikona ze Smoleńska bądź z Kijowa została przeniesiona do Halicza. Następnie została przez księcia Lwa Halickiego przeniesiona do Lwowa i umieszczona w kaplicy zamkowej Lwa Halickiego (założyciela Lwowa około 1250 r.). ... X iążęta Ruscy ten obraz z sobą wozili na różne wojny przeciwko nieprzyjaciołom wiary chrześcijańskiej y doznawali Maryi opieki kiedy znaczne odbierali zwycięstwa. Ikonę Hodegetrię obnoszono często nad murem stolicy w czasie oblężenia, umieszczano na masztach wojennych a nawet w więzie- niach. To jej dziękowano za cudowne uzdrowienia. Jeśli ikona znajdowała się rze- czywiście w Haliczu, to zlokalizowanie miejsca jej przechowywania jest niemożli- we. W XII i XIII w. na Ziemi Halickiej stało trzydzieści kamiennych cerkwi . Jedyną zachowaną jest cerkiew św. Pantelejmona, zbudowana za czasów księcia Daniela Romanowicza a przebudowana w XVI w. Według N. P. Kondakowa, kult Smoleń- skiej Ikony Matki Boskiej rozpowszechniony był także na terenie Halicza. Być może legenda, że ikona przybyła z Halicza do Lwowa, wynika z dążenia do jej „postarze- nia”. Kościół dominikanów we Lwowie został ukończony w 1400 r., wybudowany w miejscu monasteru, gdzie prawdopodobnie znajdowała się Smoleńska Ikona Matki Bożej. Jeżeli według tej relacji wspomniana ikona znajdowała się w Haliczu, to być może książę Daniel Romanowicz „odbywał podróż” z ikoną do Drohiczyna i Miel- nika. Por. B. Dąb-Kalinowska, Ikona Matki Boskiej Smoleńskiej w kościele Domi- nikanów w Gdańsku. Problem kultu i funkcji, [w:] Ikony i obrazy, Warszawa 2000, s. 139-154, foto. 430 Wojciech Załęski uważa, że ikonę podarował Józef Bułharynowicz, umiesz- czając ją w cerkwi św. Jana Teologa, która w 1545 r. spłonęła od pioruna ... Naza- jutrz, w popiołach świątyni, zakonnicy znaleźli opalone szczątki ikony Madonny z Dzieciątkiem. Na których, ku ich zdziwieniu, ocalały nietknięte ogniem twarze Maryi i Chrystusa . W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999 s. 22. Ten cytat mija się z prawdą historyczną, bo ta ikona została przekazana do rezydencji war-

312 su inwentarza, przeprowadzonego w 1557 r. przez archimandry- tę Sergiusza Kimbara, pierwotnie umieszczona w ikonostasie 431 . Księżna Helena, żona króla Aleksandra Jagiellończyka, przekazała do Supraśla Włodzi- mierską Ikonę Matki Bożej o wymiarach 8 1/2 verśkov wy- sokości i 6 1/2 verśkov szeroko- ści, malowaną na płótnie i nakle- joną na deskę, w srebrno-pozła- canej ryzie, upiększoną 46 szla- chetnymi kamieniami, oprawio- ną w metalową ramę, na której nadpis brzmiał: Velikoju Knjahi- neju Litovskoju i Korolevoju Pol’skoju Elenoju Ivannovnoju, doćer’ju Moskovskago carja Io- anna III, v dar etoj obiteli, v na- ćale XVI stoletija. Supraska Ikona na drzeworycie W cerkwi znajdował się też krzyż z cząstką drzewa z Życiodajnego Krzyża Pańskiego, dostarczony przez arcybiskupa Jonasza w latach 1503-1507 oraz relikwie świę- tych 432 . Z 1557 r. pochodzi dokument sporządzony przez archimandrytę Ser- giusza Kimbara, mówiący między innymi o utensyliach cerkiew- szawskiej. Jeżeli to była cudowna ikona, to wątpliwym jest, by mnisi suprascy zre- zygnowali z owej skarbnicy duchowej. A. Troc, O cudownej Supraskiej Ikonie Matki Bożej. Na marginesie książki Józefa Maroszka, „Przegląd Prawosławny” 2000, nr 4, s. 30. 431 N. Dalmatov, Supraskij monastyr, S-Peterburg 1892, s. 464-465. 432 F. Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg 1895, s. 73; Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899 s. 9.

313 nych 433 . Z tego dokumentu wynika, że za jego rządów do ikony Matki Bożej i Jezusa Chrystusa zrobiono srebrne korony ... 22 gryven i 24 złot- niki, a pozłocenie 45 złotych. Na wszystkie korony srebrne wraz z pozłoceniem wynosiło 102 kop i za pracę oraz kamienie i perły wynosiło 165 kop i 5 groszy 434 ... W tym samym roku Wasilisa Fieodo- rowna, żona Aleksandra Chodkiewicza, ofiarowała ryzę na ikonę Matki Bożej Su- praskiej ... na okucie wielkiego obrazu Bogurodzicy Hode- getrii ofiarowała srebrne 36 grzywien i 2 złotniki a płacić za tą pracę 127 kopy i 20 groszy, cerkiewnego do tego do- Supraska Ikona Matki Bożej (oryginał) dano 19 grzywien i 13 złotni- wywieziona w 1915 r. do Rosji ków srebra a na pozłacenie 25 złotych dano. A srebro z pozłaceniem i pracą cerkiewną wynosiło 51 kop i 43 groszy. A razem z Jej Mość Panią i cerkiewnego wynosiło 55 grzywien i 13 złotników a pieniądzami za srebro, pozłacanie i pracę Jej Mość wynosiła 190 kop i 40 groszy 435 ... Metropolita Józef Sołtan ofiarował ... svjatosti sijanija obrazov Bogorodicy tri serebrom opravleny, pozo-

433 Za czasów archim. Sergiusza w 1557 wnętrze świątyni zostało ozdobione freskami o charakterze bizantyńskim ze scenami życia Chrystusa i Marii Panny oraz aniołami świętymi. Kronika Ławry Supraskiej podaje, że malowidła wykonał Ser- bin Nektarij Malar . L. Lebidzińska, Freski Supraśla, „Kontrasty” 1968, nr 2, s. 6-9; Freski Supraśla. Katalog wystawy. Białystok-Ratusz 1968. Wydawnictwo Arty- styczno-Graficzne, Kraków 1968. 434 N.Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 53. 435 N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 54.

314 lotiti s kamenem dobrym i pospolitym i s perly 436 . Hieronim Chodkie- wicz ofiarował ... Bogorodicy ćasu ne stol’ po carskim prazdnikam de- jut ... Monaster supraski był ulubionym sanktuarium wielu prawosławnych możnowładców i szlachty. Tak np. Bazyli Tyszkiewicz, wojewoda smo- leński, starosta miński i piński, ofiarował 200 kop groszy, prosząc aby po śmierci mógł być pochowany w monasterze. Zmarł w 1571 r. i pochowany został w podziemiach cerkwi Zwiastowania Najświętszej Ma- rii Panny. Wasyl Tyszkiewicz ... obraz we srebrze złocisto oprawiony z napisem swoim przy obrazie Najświętszej Panny na widok wszystkim a na swoją wieczną pamiątkę zawiesił. A ten obraz jest Zjawienia Pań- skiego na Jordanie Świętym chrzest biorącego od Jana Świętego. Jan Chodkiewicz przekazał złoty pierścień, koronę na obraz Bogurodzicy i trzy lampady oliwne . W supraskim Pomjanniku znalazły się rody Ostrog- skich, Sanguszków, Siegieniów, Sołtanów, Wołłowiczów, Wiśniowiec- kich, Kmitów i innych. Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej był znany daleko poza granicami diecezji. Z chwilą przystąpienia monasteru do unii (dokładna data nie jest jednoznaczna, podaje się rok 1614), cerkiew i zwyczaje cerkiewne stopniowo upodobniają się do obrządku zachodniego 437 . Wielkie zasługi, według kronikarza, położył archimandryta Nikodem Szybiński. W owym czasie monaster otrzymał cerkiew w Tykocinie, gdzie powstał dom zakonny z dwoma zakonnikami. W Tykocinie zbudowano port rzeczny do przeładunku zboża do Gdańska. Drogą wodną przypły- nął z Gdańska nowy ikonostas roboty Andrzeja Modzelewskiego. Z Ty- kocina podwodami dostarczono go do Supraśla i 6 czerwca 1664 r. zain- stalowano 438 . Według opisu Bobrowskiego ... ikonostas drewniany rzeź- 436 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 57. 437 Według prof. Aleksandra Grygorowicza między Supraślem a patriarchatem Konstantynopola istniały powiązania, a ikonografia z roku 1644, zachowana na ikonie św. Jana Teologa, przedstawia pierwotny kszałt kopuł wieńczących cerkiew Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu. (mib), Świętość, Świetność, Współczesność, ”Przegląd Prawosławny” 1993, nr 6, s. 5. 438 Słownik Geograficzny Królewstwa Polskiego , Warszawa 1890 s. 591; N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, s. 141; M. Romanowska-Zadrożna, Ikonostas z cerkwi pw. Zwiastowania NMP , „Cenne, bezcenne, utracone” Warszawa 1998, nr 4(10), s. 6-8, il.

315 biony bardzo piękny o trzech kondygnacjach z 25 ikonami w rzeźbiono poz³oconych ramach 439 ... Do ikonostasu napisano nowe ikony: Matki Bożej i Jezusa Chrystu- sa, które były kopiami ze starego ikonostasu. Dla cudownej Supraskiej Ikony Matki Bożej i Jezusa Chrystusa przygotowano dwa kioty z gru- szowego drzewa i umieszczono przy filarach podtrzymujących kopułę cerkwi. Dotychczasowe kaplice św. św. Antoniego i Teodozego oraz św. św. Borysa i Gleba zamieniono na ołtarze Matki Bożej i Jezusa Chrystu- sa 440 . Zgodnie z opisem Bobrowskiego ... w cerkwi przy południowym filarze znajduje się ikona Chrystusa wysokość 3 arszyny i 6 wierszkow a szerokość 1 arszyn i 13 wierszkow 441 . Namalowana na desce, ryza srebrna częściowo pozłocona ozdobiona kamieniami niedużych rozmiarów, zakrywana ikoną Ukrzyżowania Zbawiciela malowaną na płótnie. Na- przeciwko tej ikony na przeciwległym północnym filarze znajduje się tych samych rozmiarów ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem, w srebrnej ryzie z drogocennymi kamieniami. Srebro na tej ikonie waży 20 funtów. Ikonę tę przykrywa druga ikona Zaśnięcie Bogorodzicy 442 ... Ołtarze- kioty dotrwały do 1839 r. Według fotografii z początku XX w. tak wy- glądały: Kiot był piękny barokowej roboty w górze umieszczony był owalny kartusz podzielony na trzy pola z trzema herbami. Zawieszone także były trzy oliwne lampki a w dole ikona Matki Bożej Włodzimierskiej

439 P. O. Bobrowski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, sobrannye oficerami general’nago śtaba. Grodnenskaja gubernja, Sankt Petersburg 1863, cz. 2, s. 1022-1039. 440 Jak podaje archim. Mikołaj, ... s ustrojstvom etich altarej unićtożeny byli dwa pridela v ćest’ svjatych prepodobnych Antonija i Feodosija Pećerskich i mućenni- kov Borisa i Gleba, pervonaćal’no ustroennye, tak kak s ustrojstvom altarej po obrazcu rimskoj cerkvi, dlja pridelov, po razmeru cerkvi , mesta ne ostavalos’. N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 160. 441 W przeliczeniu na centymetry orginał ikony mierzył: wysokość 2 m 38 cm 4 mm, szerokość 1 m 28 cm i 2 mm. P. Chomik, Kult Supraskiej ikony Matki Bożej, „Elpis” 1999, z. 1, s. 200. 442 Obszerny opis monasteru, cudownego obrazu Bogarodzicy oraz fresków znajduje się: P. O. Bobrowski, Materialy dlja geografii i statistiki Rossii, sobrannye oficerami general’nago śtaba. Grodnenskaja gubernja, Sankt Petersburg 1863 cz. 2 s. 1022-1039; P. N. Batjuśkov, Belorussija i Litva. Istorićeskija sud’by Severo- Zapadnago Kraja, S-Petersburg 1890, s. 165 i nast.

316 Umilenije. Z jednej i drugiej strony zawieszone były chorągwie z ikonami Matki Bożej Su- praskiej oraz ikona Œwiêtej Rodziny 443 . Wspomniana kopia Supraskiej Ikony Mat- ki Bożej, malowana na blasze, znajdowała się w ikonostasie wykonanym przez gdańskiego malarza. Kronikarz, opisując ten ikonostas, odnotował: ... Obraz Spasitelja prevoschod- noj żivopisi na medi, ikona na medi Bożej Materi s Predvecnym Mladencem na rukach togo że zivopisca ćudesnoj krasoty 444 ... Iko- na w czasie bieżeństwa nie została wywieziona do Rosji, wraz z ikonostasem uległa za- gładzie w czasie II wojny światowej. Z opisu inwentarza, przeprowadzonego w 1645 roku, wynika, że Katarzyna Wiśnio- wiecka, wdowa po Grzegorzu Chodkiewiczu .. . swoje noszenie (drogocenny naszyjnik) bę- dąc we wdowstwie na obraz Matki Bożej za- wiesiła, które i teraz jest każdemu wiado- Supraska Ikona me 445 ... Matki Bożej Odnośnie „okladov na ikonach” w inwen- (kopia w ikonostasie) tarzu z 1645 r. zapisano: dvadcat’ pjat’ ikon pokazany, oblożennych srebropozlaśćennymi rizami, s kamenjami, bol- śeju ćastiju s pojasniem „pomoskovski obdelannyj”, iz koich sachrani- los’ tol’ko dve. [To dotyczy ikon Matki Bożej i Zbawiciela] Ikony s rizami na nich: Spasitelja i Bożej Materi Suprasl’skoj stojaśćich pri stolbach. Pri ikone Bożej Materi pokazano mnożestvo raznago roda serbr- janych priveskov, krestikov, perstnej, cepoćek, ożerel’ev żemćużnych, koralovych i drugich, vsego etogo teper net 446 . Dokładniej uposażenie ikony Matki Bożej wymienia się pod tym ro-

443 Jedyne zdjęcie naszej Supraskiej Madonny, „Nazukos. Wiadomości Supra- skie” 1997 nr 6/146) s. 1. 444 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 141. 445 A. Mironowicz, Podlaskie ośrodki..., dz. cyt., s. 256, przyp. 14. 446 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 153.

317 kiem 1645 r. ... Obraz Najświętszej Panny wszystek srebrem oprawny, miejscami złocisty z kamieniami i z perłami na głowie wieniec złocisty na nim róży z kamieńmi białemi i inszemi różnej farby i pereł 5, u Dzie- ciątka w wieńcu róże z kamieńmi małemi, różnej farby 4. Tamże u szyje kamieni czerwonych 3, na tymże obrazie pierścieni złotych 4, łańcuszek złoty płaskiej roboty, na nim pierścieni złotych 11, róż srebrnych wokoło tego obrazu 30 447 ... W inwentarzu przeprowdzonym 6 sierpnia 1645 r. przez hieromni- chów Siłuana Kuncewicza i Stefana Kochaniewicza wśród wielu darów złożonych Supraskiej Ikonie Matki Bożej między innymi znajdujemy tacę srebrną pozłacaną grawerowaną z napisem: Glagolet Hospod’ Isa- ieju Prorokom, izmytes’ i ćisti budete i ot’mite lukavstvie ot duś vaśich i naucytes’ dobro tvoriti i posluśaite li tech, dobraja ot zemli sneste,

447 J. Maroszek, Supraska Madonna , „Nazukos” 1991, nr 34, s. 2. W innym miejscu autor ten pisze: Przyjmując pod swój zarząd monaster supraski archimandryta Aleksy Dubowicz korzystał z opisu sporządzonego 6 sierpnia 1645 r. Z niego dowiadujemy się, że oprócz rzeczy spisanych, które znajdują się w monasterze, zostały wypożyczone utensylia do cerkwi Brzostowickiej, Chworostowskiej (Cho- roskiej ?), Topileckiej oraz ... v Rudavu odolżen obraz Bożiej Materi ... Umieszczo- na została w rudawskiej kaplicy. W 1506 r. Aleksander Jagiellończyk darował Ru- dawę swemu nadwornemu marszałkowi Aleksandrowi Chodkiewiczowi. Zapocząt- kowało to powstanie dóbr ziemskich brzostowickich należących do Chodkiewi- czów. Rudawa była w centrum dóbr. Tu została zbudowana cerkiew. Po unii brzeskiej Rudawa była własnością Jerzego Mniszcha. Ikona Matki Bożej, wypożyczona z supraskiego monasteru, stała się przedmiotem szczególnego kultu wśród okolicznych Rusinów i Polaków. Jerzy Mniszech, wojewoda wołyński, osadził przy kaplicy 2 franciszkanów, by Rusinów nawracać na prawdziwą wiarę. Biskup Pac w 1679 r. w oparciu o Księgę cudów Matki Bożej Rudawskiej orzekł, że wizerunek słynie łaskami, a zdarzenia opisane w protokołach to potwierdzają. W II poł. XVIII wieku został wziesiony kościół w Brzostowicy i wtedy z Rudawy została przeniesiona ikona Matki Bożej, przy której pielgrzymi w podzięce za doznane łaski zawiesili 250 wot. Po przyłączeniu unitów, Rudawska Ikona Matki Bożej powróciła do prawosławia. Po I wojnie światowej sanktuaria w Rudawie i Brzostowicy zostały przyłączone do kościoła katolickiego. Ostatecznie w czasie II wojny światowej kaplica w Rudawie uległa zniszczeniu, a w Brzostowicy pożar strawił wyposażenie. Los Rudawskiej Ikony nie jest znany. J. Maroszek, Pątniczym szlakiem. Rudawa nad Świsłoczą,. „Kurier Poranny” 19–21.04.1991 r., nr 76 (321), s. 12. Należy sądzić, że ikona ta była kolejną szczególnie czczoną kopią Supraskiej Ikony Matki Bożej.

318 a presluśate orudie pojast vy. Pośrodku tacy następny napis: Bogorodicy Prećistyja monastyrja Suprasl’skago. Do tacy tej dołączony jest dzban grawerowany srebrny pozłacany z wygrawerowanym wyobrażeniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny z napisem: Radujsja obrado- vannaja Hospod’ s Toboju i Tebe radi. Na boku wyryta data 1541. Zda- niem archimandryty Mikołaja Dalmatowa był to dar fundatora monasteru, Aleksandra Iwanowicza Chodkiewicza, jeszcze w XIX w. rejestro- wany w inwentarzu wyposażenia klasztornego 448 . W roku 1649 Reina Łopuczowna-Zolotnikowa z Mścibowa ofiaro- wała srebrny złocony pierścień z imieniem Jezus, bez kamienia. W tym samym roku Jego miłość książę Piotr, podstarości wołpiański, ofiarował ikonie płytkę srebrną, grawerowaną, bez podpisu. Również w 1649 roku, 8 września, Bazyli Chiniewicz ofiarował tabliczkę z własnoręcznym podpisem. Do opisu inwentarza dołączony jest osobny rejestr tabliczek i innych drogocennych rzeczy znajdujących się na ikonie. Było to 35 tabliczek srebrnych, 2 broszki ze złoconymi łańcuszkami i drogocennymi kamieniami, 1 brosza złota emaliowana i 1 medalion okrągły, złoco- ny z wizerunkiem baranka 449 . Inwentarz sporządzony w 1668 r., za rządów metropolity Gabriela Kolendy, podaje że upiększenie ikon Chrystusa i Matki Bożej Supra- skiej drogocennymi ryzami uznano za osobisty wkład metropolity, jednak srebro pochodziło z przeróbki starych ryz z dodatkiem materiałów z drogocennych cerkiewnych rzeczy 450 . Wygłaszając mowę pogrzebo- wą nad ciałem zmarłego metropolity Gabriela Kolendy, ks. Kazimierz Kojałowicz powiedział: ... świadczą o Nim dobre uczynki dla supraskiego monasteru, że ikony Jezusa Chrystusa i Jego Najświętszej Matki w Su- praślu przystrojone drogocennymi i bogatymi w złoto ryzami, ich war- tość dochodzi do 24 tysięcy złotych 451 . W inwentarzu zostało odnotowane, że ranne św. liturgie są odprawia-

448 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 153. 449 P. Chomik, Kult supraskiej ikony Matki Bożej, „Elpis” R. 1(12) 1999, z. 1(14), s. 202. 450 W inwentarzu cerkwi supraskiego monasteru z 1668 r. odnotowano: Ikony Spasitelja i Bogomateri s serebrjanymi i zolotymi ukraśenijami, ves’ kotorych 225 griven i 42 ćervonnych zolotych. N. Dalmatov, dz. cyt., s. 171, 173. 451 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 173, prił. nr 33, s. 526-527.

319 ne przed obrazem Matki Bożej. Ołtarz przy Supraskiej Ikonie Matki Bożej, we wszystkich opisach pochodzących z wieków XVII, XVIII i XIX, jest nazywany ołtarzem na cześć cudownego obrazu. Aż do koń- ca I poł. XIX w. Supraska Ikona Matki Bożej na czas poza nabożeństwa- mi była zakrywana ikoną Zaśnięcia Matki Bożej, napisaną na płótnie. Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej był propagowany i w innych miej- scowościach. Filia Supraskiej Ławry w Kuźnicy Białostockiej (Wojnow- ce) 452 mogła również się poszczycić cudowną ikoną Matki Bożej, także pochodzącą z Supraśla 453 . Na początku XVIII wieku prawem wieczy- stym przekazane zostały supraskiemu monasterowi dobra strabelskie 454 . W Strabli zamieszkali dwaj zakonnicy, którzy kontynuowali kult Supra- skiej Ikony Matki Bożej. W pobliskim Zabłudowie 28 lutego 1762 r. Michał Radziwiłł ufundował misję bazyliańską, sprowadzając z Supra- śla zakonników, zaznaczając w fundacji: ... a mając w mieście moim dzie- dzicznym Zabłudowie i całym hrabstwie błędami herezji osobliwie sekty syzmatycznej po większej części zarażone poddaństwo ... Należy zazna- czyć, że w Zabłudowie istniał monaster blagoczestia, otaczający opieką wyznawców prawosławia w okolicznych miejscowościach, dlatego misja miała na celu nawracanie na prawdziwą wiarę 455 . W kościele zabłu- dowskim 456 zachowała się ikona Matki Bożej z Dzieciątkiem w srebre- nej ryzie, bez wątpienia pozostałość supraskiej misji 457 .

452 Piszący kronikę supraską zaznaczył, że w 1676 r. monaster otrzymał zapis – darowiznę na sianożęcie w uroczysku Kupina, daną przez miecznika Krzysztofa Micutę, który posiadał dobra kuźnickie. W 1704 r. zapisał on Wojnowce-Kuźnicę Monasterowi Supraskiemu na założenie filii monasteru. W zamian mnisi mieli w każ- dy piątek i sobotę wspominać go w modlitwie przed cudowną ikoną Matki Bożej Supraskiej. Akty Vilenskie, t. 7, (1874), nr 20, s. 38-42; N. Dalmatov, Suprasl’skij monastyr, S-Petersburg 1892, s. 175, 540. 453 Funduśovaja zapis’ ćasnika sanockago Mincuty na Kuznickij monastyr, Akty Vilenskije, t. 7, s. 31; J. Scepurżinskij, Iz m. Kuznicy, LEV 1883, nr 45, s. 399. 454 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 224 i nast. 455 A. Szot, Dzieje parafii Zabłudów , Białystok 1992, s. 51; 456 J. Maroszek, Dziedzictwo unii kościelnej w krajobrazie kulturowym Podla- sia 1596-1996, Białystok 1996, s. 18. 457 Według karty Biura Dokumentacji Zabytków nr 3325, ikona w stylu tradycji malarstwa bizantyjskiego o wymiarach 80 x 60 cm, malowana na desce w srebrnej ryzie, określana na koniec XVIII wieku. W opisie czytamy: ... Na obraz nałożona

320 Sporządzony w 1764 r. inwentarz opisuje ... altar v ćest’ cudotvornoj ikony Bożej Materi ... , a wyliczone wota zapisane są na całej stronie, wymienia się między innymi na koronie Jezusa Chrystusa 19 drogocennych kamieni, a na ryzie Matki Bożej 99 drogocennych kamieni, róż- nych 19, na palcu Matki Bożej pierścień z 5 brylantami, pierścieni 11, a na palcu Jezusa Chrystusa pierścień z 4 brylantami. Cała ryza z koronami, aniołami, aureolami, galonami, składa się z 28 części oprócz pa- nagii na szyi Świętej Dziewicy i z 225 kamieni. Kronikarz zaznaczył, porównując inwentarze z roku 1645 i 1764 roku, że brakuje dużo ofiarnych wotów. Jednocześnie odnotował, że kollatorowie rządzili mająt- kiem monasterskim jak własnym i ... obratili etu Obitel’ ne bojas’ Boga 458 Monaster supraski stracił drogocenne utensylia cerkiewne w czasie powstania kościuszkowskiego 459 . Nakazem rządu Rzeczypospolitej monaster był zobowiązany oddać srebro, złoto i inne klejnoty. Z Supraskiej Ikony Matki Bożej wzięto tylko wota ... ćetyre śtuki angelov, śest’ cve- tov, slitok serebra iz raznych veśćej ... . Monaster supraski łącznie prze- kazał na „narodową sprawę” dwa tysiące złotych gotówką i 82 funty (około 33 kg) srebra oraz trzynaście tysięcy złotych znajdujących się w magistracie warszawskim jako pożyczka z 5% odsetkami w stosunku rocznym 460 . Składanie datków i ofiar na Insurekcję Kościuszkowską sukienka z blachy mosiężnej posrebrzanej, obramiona wybijaną, palmetową taśmą przechodzącą u dołu obrazu w motywy rocaille’u ze stylizowanymi kwiatami i uko- śną kratką. Wizerunek postaci obwiedzony perełkowaniem, wokół liczne pęknięcia blachy, przedziurawienie, zatarcia blachy, brak kamieni w nimbach, starte napisy na plakietkach. ... Obraz całkowicie przemalowany, prawdopodobnie w 1973 roku. 458 Archimandryta supraski Aleksy Dubowicz zmarł 20 września 1652 r. w Wil- nie i tam został pochowany, a autor kroniki zanotował: ... A. Dubović umer, pozvav na straśnyj sud Bożij Christofora Chodkevića, ktitora Suprasl’skago, za nasilija i naezdy Suprasl’skomu monastyrju, także za grabeżi i obdiratel’stva bezbożnyja. Za etim pozvom umer i voevoda Chodkević v tom że godu, togo-że mesjaca i ćisla. N. Dalmatov, dz. cyt., s. 164. 459 W monasterze supraskim znajdował się uniwersał cara Piotra I, aby wojska rosyjskie nie czyniły zniszczenia ... predpisyvavśij vsem vojskam ne ćinit’ Suprasl’skomu i Kolożskomu monastyrjam nikakich nasilij. Dzięki temu wstawiennictwu monaster w czasie działań wojennych nie został zniszczony. N. Dalmatov, dz. cyt., s. 215, 539-540. 460 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 313-314.

321 dotyczyły także rezydencji warszawskiej. Prowincjał o. Jerzy Mako- wiecki, superior warszawskiej rezydencji – filii Monasteru Supraskie- go, był zapewne w lepszej sytuacji niż archimandryta Teodozy Wisłocki w Supraślu i nie oddał cerkiewnego srebra. Zwrócił się superior Mako- wiecki 16 lipca 1794 r. do Rady Najwyższej, za aprobatą ks. Hugona Kołłątaja, z prośbą o wyłączenie z przejęcia na skarb „narodowej sprawy” następujących rzeczy: 1) aby to co nieuchronnie do odbywania obrzędów w kościele grec- kim zwyczajnych, zostawione było podług regestru składającego się, 2) aby sukienka z srebra próby ósmej blaszkową robotą, niewiele importo- wać mogącą, mogła na obrazie Matki Boskiej pozostać jej bowiem zdję- cie precz [... ] że i obraz wyjąć by potrzeba, bo tylko twarze i ręce są całe, figura zaś korpusa, jak mówią opalona. Powyższy opis dotyczy opalo- nej ikony, która znajdowała się w cerkwi warszawskiej461 . Kronikarz Monasteru Supraskiego tak o tym wydarzeniu odnotował: ... i tak blago- darja nastojćivosti odnogo blagorozumnogo ćeloveka, cerkov’ Varśa- vskoj rezydencji ne byla obobrana 462 . W monasterze działała w latach 1695-1803 oficyna drukarska. W 1798 roku został wydany zbiór osobliwego nabożeństwa Officium codzienne z różnymi nabożeństwami przydanemi na chwałę Boga i Matki Jego Nie- pokalanie Poczętej Maryi Panny . Maria Cubrzyńska-Leonarczyk pisze, iż... zbiorek ten, jako jedyny z obecnie znanych dokumentów drukowanych do końca XVIII w. zawiera ślad kultu Matki Boskiej Supraskiej . W skład jego wchodzi Modlitwa do NMP Supraskiej wielkiemi cudami słynącej oraz Pieśń do Najświętszej Maryi Panny Supraślskiej 463 . Utwór ten nawiązuje do realiów supraskich. Znajduje w nim np. odbicie znana 461 J. Maroszek, Straty dziedzictwa kulturowego klasztoru OO. Bazylianów w Su- praślu w latach 1794-1915, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 35. 462 N. Dalmatov, dz. cyt., s. 314. 463 Wielką stratą jest zagubiony rękopis o cudownych łaskach i uzdrowieniach, zapoczątkowany w XVII w., autorstwa archimandryty Herasima Wielkontego. Znaj- dował się on do 1863 r. w Supraślu. 23 sierpnia inspektor Seminarium Duchownego w Wilnie, archimadryta Modest, wypożyczył ... v ćisle drugich dokumentov dlja sostavlenija opisanija Suprasl’skogo monastyrja ... kakovyja ne vozvraśćeno no pamjat’ ob nich chranitsja v serdcach verujuśćich i v narodnom predanii vsech christianskich ispovedanij naśej mestnosti do nastojaśćego vremeni. N. Dalmatov, dz. cyt., s. 463.

322 legenda o powstaniu monasteru w miejscu, gdzie zatrzymał się puszczo- ny przez mnichów na wodę Krzyż Święty 464 . Na karcie tytułowej verso Zbioru osobliwego nabożeństwa [Supraśl 1798] jest drzeworyt Matki Boskiej Supraskiej wraz z modlitwą tłumaczoną na język polski: Miło- sierdzia Drzwi otworz nam Błogosławiona Boga-Rodzico Dziewico w tobie nadzieię pokładaiąc niech nie giniem ale wybawieni zostaniem od bied, Ty bo iesteś zbawczynią Narodu Chrześciańskiego 465 . Opis inwentarza z 1829 roku, sporządzony za biskupa Leona Jawor- skiego, wymienia ołtarz z Supraską Ikoną Matki Bożej ... ołtarz 4-ty Nayświętszey Panny przy drugim filarze, co do architektury zupełnie podobny ołtarzom Pana Jezusa i cała różnica w tem tylko zachodzi, że w wierzchu ołtarza nad gzemsami, tam było w snicerstwie (wyrzeźbio- ne) imię Jezus, to tu imię Maryi 466 . W tym opisie wspomniany jest ... obraz Matki Boskiej na blasze miedzianej malowany w ramach drewnianych, posrebrzanych z szatą srebrną. Na tej podstawie wysuwano wniosek, że Supraska Ikona malowana była na blasze. Otóż ikona była malowana na płótnie naklejonym na desce drewnianej, jak podają opisy

464 M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polsko-łacińskie piśmiennictwo religijne w ofi- cynie supraskiej, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 21; Por. A. Jaskević, Abranne većnasci. Universalizm tradycyi i histaryzm sućasnasci, Minsk 1999, s. 48. 465 Sama modlitwa Do Nayświętszey Maryi Panny Supraslskiey Wielkiemi Cu- dami Słynącey brzmi: O! Naczynie wybrane Nabożeństwa Nayświętsza Naybłogo- słowieńsza i Cudotworna Panno Matko Boża Marya Supraślska, która żadnym nie- brakniesz człowiekiem i nigdy do Ciebie uciekaiących się nie opuszczaszają nay- niegodnieyszy grzesznik idę do Ciebie, i z miłości ku Bogu moiemu całego siebie co do ciałą i duszy teraz i na zawsze odaię Tobie za niewolnika; ażebyś mnie dzielno- ścią, którą Ci nadała Przynayświętsza Tróyca i Twoią nayskutecznieyszą przyczy- ną, którą wszystkim do Ciebie się uciekaiącym gotowaś świadczyć, w życiu i przy śmierci, rządzić, prostować, strzedź, i bronić raczyła: abym mógł nie tylko wszel- kiey doczesney hańby, potwarzy, osławienia uniknąć, ale nad to, abym kiedykolwiek ze wszystkiemi Świętemi wybranemi uciechy zażywał w Niebie. Osobliwie mnie nie opuszczy w tey potrzebie moiey (Tu wyrazić prośbę swoią) Którą Tobie bardziey sercem, niżeli usty wyrażam. Mam nadzieię, że wysłuchanym zostanę od Syna Twe- go Jednorodzonego Pana naszego Jezusa Chrystusa. Który w obecności Twoiey sromotną śmierć Krzyżowa, kiedy duszę twoię miecz boleści przeniknął, poniosł, a teraz z Bogiem Oycem w jedności Ducha Swiętego żyie i Króluie Bóg Błogosło- wiony na wieki wieków, Amen. „Nazukos” 1993, nr 9. 466 W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 44.

323 inwentarza z 1557, 1645 i 1764 r., a także inwentarz sporządzony w 1882 roku... Po drugiej, lewej stronie cerkwi takie same kioty jak opisane.W nich ikony: Matki Bożej z Dzieciątkiem na lewej ręce, malowana na desce. Ryza na ikonie srebrna 8 próby, wagi 20 funtów. Na tej ryzie osiem- naście sztuk kwiatków srebrnych 3-ej próby. Nad głową Matki Bożej srebrny, wyzłocony wieniec w kształcie korony z krzyżykiem na wierzchu. W koronie kamieni ametystów 2, pereł wielkości grochu 2, różnoko- lorowych szkiełek 51. Na piersi Matki Bożej szafir jeden na palcu prawej ręki ... Tu wymieniane są zawieszane na obrazie wota. W dalszej części inwentarza czytamy: wymiary tej ikony: wysokość 3 arszyny 6 wierszkow, a szerokość 1 arszyn i 13 wierszkow 467 . W 1881 r. namiestnikiem Ławry Supraskiej mianowano archimadrytę Mikołaja Dałmatowa, historyka, człowieka głębokiej wiary. Z Supraśla uczynił on centrum prawosławnej misji. W tym okresie do monasteru pielgrzymowali ludzie różnych stanów i pochodzenia, by oddać część Matce Bożej w jej cudownej ikonie 468 . Przeprowadzono też remont cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. 8 maja 1889 r. poświęcono kamień węgielny pod cerkiew św. Jana Teologa, a w następnym roku, 26 września, uroczyście konsekrowano. W 1893 r. założono Suprasl’skoe Blagoveśćenskoe Bratstvo, które w 1899 r. liczyło 450 osób. W klasztorze odtworzono cenną bibliotekę (dawna została w 1876 r. zabrana do Vilenskoj Publićnoj Biblioteki) . 467 W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 46; Według źródła drukowanego Suprasl’skaja ikona Odigitrii pisana v vizantijskom stile, na doske vysotoju 3 arśina 6 verśkov i śirinoju 1 arśin 13 verśkov. Ona predstavljaet soboju kopiju s ćudotvornoj ikony Bożiej Materi Odigitrii-Smolenskoj. Vverchu, nad glavoju Bogo- materi, izobrażen Bog-Otec v oblakach, okrużennyj likami angelov. V drennich za- pisjach net izvestuj ob osobom dne prazdnovanija v ćest’ Suprasl’skoj ikony; no s davnich vremen voślo v obyćaj soverśat’ prazdnestvo v ćest’ eja 25 marta, a v po- slednee vremja prazdnuetsja eśće i 28 ijulja, kak den’, ustanovlennyj dlja prazdnovanija po vsej Rusi Smolenskoj ikone Bożiej Materi Odigitrii. – Skazanie o ćudo- tvornych ikonach Bogomateri i o Eja milostjach rodu ćelovećeskomu. Carica Nebe- snaja spasi zemlju Russkuju, Svjato-Troickij Novo-Golutvin żenskij monastyr’, Kolomna 1993, t. 2, s. 489-490. 468 Jeszcze w XIX wieku na polu należącym dziś do Państwowego Domu Dziec- ka w Supraślu wybudowano ogromne wiaty, pod którymi mogli znależć schronienie przybywający pielgrzymi. P. Chomik, Kult Supraskiej Ikony Matki Bożej, „Elpis” 1999, z. 1, s. 204.

324 W 1908 r. utworzono tu szkołę psalmistów. Cenne freski w 1887 r. poddano restauracji: ... oćiśćeny suchim sposobom, prićem obnarużilsja sle- dujuśćij cykl stenopisi ... V śestom rjadu otkryto tri kartiny iz żizni Spa- sitelja, a v sed’mom – iz żizni Bogomateri i ćudotvornyja ikony (okolo chorov i pod nimi) 469 . Kolejny wizerunek Matki Bożej został wykonany w Moskwie i za- mieszczony w 1886 r. w Vilenskom Kalendare. Na podstawie tego rysunku Skrobeckiego, Maszystow wykonał litografię. Na litografii zosta- ły umieszczone wszystkie detale oraz wota zamieszczone na ikonie. Na 400-lecie (1500–1900) 470 monasteru została wykonana kopia Supraskiej Ikony Matki Bożej na desce o wymiarach: szerokość 3 arśiny a wyso- kość 1 arśin i 12 verśkov471 . Ofiarowana przez bractwo, umieszczona została w cerkwi św. Jana Teologa, w drewnianym pozłoconym kiocie o wartości 182 rubli i 25 kopiejek. W dole kiotu umocowano tabliczkę z napisem 400-lecie Supraskiego monasteru 1500–1900 472 . Warto nadmienić, że z okazji przeniesienia w 1901 r. monasteru żeńskiego z Grodna do Krasnegostoku, archimadryta MikołajDałamatow przekazał mniszkom kopię Supraskiej Ikony Matki Bożej 473 . W cerkwi

469 F. Pokrovski, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, S-Petersburg 1895, s. 73 470 Z okazji 400-lecia została wydana broszura 400-letnij jubilej Suprasl’skago Blagoveśćenskago monastyrja (1500–1900 gg.). Izdanie Vilenskago Pravoslavna- go Svjato-Duchovskago Bratstva, Vil’na 1900, ss. 20. 471 Obecna kopia ikony Matki Bożej w cerkwi św. Jana Teologa przedstawia ryzę namalowaną w błękitnym kolorze a wota w żółtym, natomiast orginalną ikonę pokrywała ryza srebrna. Oblicza Matki Bożej i Dzieciątka są wykonane w wyrazistych naturalnych barwach. Malarz zaznaczył żółtym kolorem (różne wota) znajdu- jące się na orginale krzyżyki, łańcuszki, pierścienie, korony, ordery, różnego rodzaju broszki oraz białe perły i różowe korale. Obecnie również są zawieszane wota, w większości to krzyże kapłańskie, krzyżki, łańcuszki oraz inne. W 1998 r. przez majstra z Poczajowa, Igora Neczaja, został wykonany piękny pozłocony kiot . 472 W cerkwi św. Jana Teologa po dzień obecny znajduje się kopia cudownej Supraskiej Ikony Matki Bożej, napisana w 1896 r. dla cerkwi Narodzenia Marii Panny w Dońsku. Widnieje na niej napis: Kopija ikony Bożej Materi Suprasl’skoj. Suprasl’skoe Blagoveśćenskoe Bratstvo. V Donskuju Rożestvo-Bogorodićnuju Cer- kov 1896 god. Obraz Bożej Materi Odigitrii Smolenskoj. LEV 1900, s. 94. 473 Grodnenskij Svjato-Rożdestvo-Bogorodickij żenskij monastyr, Moskva 1999, s. 17.

325 białostockiej również znajdowała się kopia cudownej Supraskiej Ikony Matki Bożej 474 . W wydaniu książkowym Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon zamieszczono wizerunek Supra- skiej Ikony Matki Bożej, na którym twarz Marii Panny zwrócona jest 3/ 4 ku Chrystusowi 475 , co znaczy, że rysunek był zrobiony z oryginału i z całą pewnością odtwarza wizerunek Smoleńskiej Ikony Matki Bożej 476 . Ikona Smoleńska posłużył za wzór szeregowi kopii (znanych jest 31). Podobnie i obraz częstochowski jest typem Hodegetrii i ma liczne kopie. Spekulacje na temat pochodzenia ikony oraz techniki malowania a także wywody, że pierwowzorem Ikony Supraskiej była Częstochow- ska Ikona Matki Bożej są historycznie niepotwierdzone 477 . Według Woj- ciecha Załęskiego również Hodyszewska Ikona Matki Bożej jest kopią Supraskiej Ikony Matki Bożej. Autor monografii Supraska Madonna powiada, że za pierwowzór posłużył wizerunek Matki Bożej Częstochowskiej, co jest zgodne z sze- rzonym w tym czasie kultem tego obrazu na Wschodzie Rzeczypospoli- tej 478 . Innego zdania jest ks. W. Jemielity: Na początku XVII stulecia

474 Białostocka Ikona Matki Bożej jest kopią cudownej Supraskiej Ikony Matki Bożej. Charakterystyczne na tej ikonie jest ułożenie ręki Dzieciątka, tak jak na pierwowzorze Smoleńskiej Ikony Matki Bożej. Kopia została wykonana w końcu XVII wieku dla cerkwi w Tykocinie lub na początku XVIII wieku dla cerkwi św. Mikołaja w Białymstoku. Prawdopodobnie malowano ikonę przed zmianą starych ryz na nowe za rządów metropolity Gabriela Kolendy, gdyż kompozycja Białostoc- kiej Ikony Matki Bożej przypomina pierwozór Ikony Supraskiej. 475 Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ee ikon, Jaroslav 1999, s. 249. 476 L. I. Denisov, Pravoslavnye monastyri Rossijskoj Imperii. Polnoj spisok mużskich i żenskich monastyrej, archirejskich domov i żenskich obśćin. Grodnen- skaja gubernia, Moskva 1908, s. 210. 477 W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 55-56. 478 W. Załęski, Supraska Madonna, Supraśl 1999, s. 55; Na Supraskiej ikonie ułożenie prawej dłoni Jezusa Błogosłowiącego jest inne niż na Ikonie Częstochow- skiej. W Kościele prawosławnym nie ma zwyczaju koronowania świętych obrazów. Natomiast w Kościele katolickim pierwszy raz koronowano w 1717 r. Częstochow- ską Ikonę Matki Bożej, co mogło dać i początek koronie na Supraskiej Ikonie Matki Bożej, która zauważalnie zmieniła wygląd obrazu; Por. Bogomater’ Čenstocho- vskaja Umjagčenie Zlych Serdec [w:] Liki Russkoj Ikony, dz. cyt., s. 115.

326 synody polskie zajęły się sprawą ustalenia typu Madonny w Polsce i za rządów biskupa krakowskiego Marcina Szyszkowskiego w 1621 r. zapa- dło postanowienie. Wskazywało ono malarzom jako wzór obowiązujący obraz z Jasnej Góry. Wpływy bizantyńskie wschodnie, tak powszechne w epoce pierwszych Jagiellonów w zakresie przedstawień Maryi, były żywe jeszcze w XVI i XVII wieku; nawet wówczas, gdy malarze nie starali się naśla- dować typu jasnogórskiego. Przykładem tych nurtów jest właśnie Obraz Matki Boskiej Hodyszewskiej z XVII wieku. Kto go namalował, jak i kiedy znalazł się w Hodyszewie, nie wiadomo 479 . Informacji o losie Supraskiej Ikony Matki Bożej na początku XX wieku dostarczają sprawozdania arcybiskupa grodzieńskiego i brzeskiego Michała z okresu I wojny światowej, które były adresowane do św. Synodu ... o evakuacyi chramovych kaśtounascej Grodzenskaj guberni 480 . Otóż w sprawozdaniu za 1914 r. czytamy: ... ćto ieromonach Su- prasl’skago monastyrja Antonij i drugoj ieromonach snabżeny ot obiteli naborami cerkovnoj utvari, oblaćenij i bogoslużebnych knig. Z tego sprawozdania wynika, że w klasztorze pozostało tylko dwóch hieromnichów, aby sprawować pieczę nad majątkiem cerkiewnym. W sprawozdaniu za 1914 r. jest mowa o monasterze Borysa i Hleba w Grodnie i Supraskim Zwiastowania Najświętszej Marii Panny ... izvlećenie iz otćeta archiepiskopa Grodnenskogo i Brestskogo Michaila o sostojanii Grodnenskoj eparchii za 1914 g. so svedenijami o tom, ćto bratija Grodnenskogo Bo- riskoglebskogo vtoroklassnogo i Suprasl’skogo pervoklassnogo monastyrja evakuirovany byli v Nikolo-Ugreśskij monastyr Moskovskoj eparchii 481 . W 1915 roku, w końcu sierpnia, cała gubernia znalazła się pod okupacją niemiecką (a 10 sierpnia ewakuowano archiwum Konsystorza Grodzieńskiego, w którym znajdowało się 360 opisów majątku cerkiewnego oraz 352 plany gruntów cerkiewnych). W sprawozdaniu za 1915 r.

479 W. Jemielity, Hodyszewo. Sanktuarium Maryjne, Łomża 1973, s. 18. 480 I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk 1994, s. 124, 125, 136, 143. 481 Monaster położony na rzeką Moskwą w odległości 15 wiorst od Moskwy. Zob. Bulgakov S. V., Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużitelej, Izd. Moskovskogo Patriarchata, Moskva 1993, t. II, s. 1487.

327 odnotowano: svedenija o dostoprimićatel’nych svjatynjach Grodnen- skoj eparchii: drevnie ćudotvornye ikony Żiro- vickoj, Suprasl’skoj, Ko- lożanskoj Bożej Materi chranjatsja v eparchii. Miejsce wyżej wymienionych ikon nie jest wskazane 482 . Zaznaczo- no, że ... poćti vse rus- skoe naselenie guberni ostavilo svoi mesta i za- brało o vyvoze cerkovnych svjatyn’, utvari i drugogo imuśćestva, ili sokrytju poslednjago v slućae nevozmożnosti vyvoza itp. svedenija o tom, ćto etimi vopro- sami Konsistorija zani- malos’ i do priezda do Supraska Ikona Matki Bożej Moskvy. Dalej czytamy (obecnie znajduje się w monasterze) w sprawozdaniu, że z Grodna Konsystorz ewakuowany został do Słonima, a później w głąb Rosji. Arcybiskup Michał pozostawał w Grodnie do 18 sierpnia 1915 r. 483 Interesująca nas Supraska Ikona Matki Bożej jest wymieniona w sprawozdaniu za 1915 r. ... so svedenijami ob evakuacii ćasticy mośćej s grobikom sv. mladenca Gavriila Zabludovskogo i ćudotvornoj ikony obitelej Suprasl’skogo Blagoveśćenskogo monastyrja Belostokskogo

482 Należy zanaczyć, że tylko Żyrowicka Ikona Matki Bożej powróciła z bieżeń- stwa, natomiast Supraska i Kołożska nie wiadomo gdzie pozostają. 483 Po I wojnie światowej był egzarchą Ukrainy. Zob. Michail (Ermakov) mitrop. Kievskij, Ekzarch Ukrainy [v:] Manuil (Lemeśevskij) mitrop., Die Russischen Orthodoxen Bischöpe von 1893 bis 1965, t. 23, cz. 4, Erlangen 1986, s. 385-388.

328 uezda v Moskvu i pomeśćenii dlja vremennogo prebyvanija v Pokro- vskom sobore i chrame Neskućnogo dvorca 484 . Niewiadomym pozostaje, czy mnisi supraskiego monasteru na uchodźtwie, zamieszkując w monasterze odległym o 15 wiorst od Soboru Pokrowskiego w Moskwie, zdołali zabrać ikonę do Monasteru Nikolsko-Ugreszskiego. Monaster Nikolsko-Ugreszski w latach 20. XX wieku został zamknięty, cerkiew Nieskucznogo Dworca zburzona, a Sobór Pokrowski, zamknięty. W latach 90. Monaster Nikolsko-Ugreszski, a także Sobór Pokrowski zwróco- ne zostały Cerkwi i obecnie są odrestaurowywane. W wydawnictwie źródłowym Białoruskiego Fondu Kultury „Vjar- tanne” znajdujemy wzmianki o eksponatach znajdujących się w muzeum Rumiancewa w Moskwie. Po jego likwidacji w 1923 r. część ekspona- tów została przekazana do Państwowego Muzeum Historycznego, a reszta w TARGSIN, gdzie zostały rozsprzedane i ostatecznie stracone. Nato- miast w Państwowym Muzeum Historycznym zachowały się ...fota pa Suprasl’skamu manastyru nr nr 204–214 ... oraz ... abrazy 485 . Po 1918 r. władze polskie przejęły klasztor jako mienie pozaborcze. Kościół prawosławny wystąpił do sądu o uznanie jego praw do zabudo- wań, lecz sąd wniosek oddalił 486 .

484 I. Paltaúskaja, Vyvezena ú perśaju susvetnaju vajnu, [v:] Vjartanne – 2, Minsk 1994, s. 136 – 137; Por. Belaruskija carkoúnyja kaśtoúnasci evakuiravanyja ú ma- skoúskija manastyry ú ćas Perśaj susvetnaj vajny, [w:] Vjartanne – 3, Minsk 1996, s. 62. 485 Ju. Piskun, M. Janickaja, Liosy belaruskich kaśtoúnascej u Maskve, [w:] Vjartanne – 3. Zbornik artykulaú i dakumentaú. Minsk 1996, s. 48-50. 486 W 1919 r. do Supraśla przyjechał inspektor Zbigniew Łaszczyński w towa- rzystwie burmistrza miasta Władysława Kozłowskiego i pani sekretarz Marii Ro- thert. Udają się do cerkwi Zwiastowania NMP. Wydają polecenie dla mnicha Sawy i starosty cerkiewnego wyniesienia utensylii cerkiewnych do cerkwi św. Jana Teolo- ga, a cerkiew Zwiastowania NMP zostaje zamknięta i opieczętowana. Nadzór nad cerkwią sprawuje burmistrz Supraśla. Wierni zrzeszeni w Bractwie Prawosławnym piszą petycję do Ministerstwa Wyznań Religijnych I Oświecenia Publicznego o przy- wrócenie nam naszych świątyń. W 1919 r. w tymże ministerstwie leży „memoriał” dziekana białostockiego ks. Lucjana Chaleckiego ... upraszam o zwrot Kościołowi katolickiemu cerkwi i klasztoru w Supraślu. Było to własność oo. Bazylianów – unitów odebrana na rzecz prawosławia za czasów cara Mikołaja I ... Prawosławni wierni składają kolejne prośby, jednakże żadnych skutków nie odnoszą. Burmistrz natomiast pisze do starostwa białostockiego ... opieka nad zabudowaniami właści-

329 20 lipca 1944 r. cerkiew Zwiastowania została zburzona przez wojska hitlerowskie. Życie religijne skupiło się przy cerkwi św. Jana Teolo- wego klasztoru, archimandryty stajniami i oborami klasztornymi została powierzo- na kierownikowi szkoły powszechnej, panu Henrykowi Dzikowskiemu. Dom wy- dzierżawiony do użytku poczty, oddany jest do rozporządzenia miasta. Wojewoda także pisze, że stan budynków klasztornych jest fatalny. Ministerstwo Robót Pu- blicznych wyasygnowało w 1919 r. 40 tys. marek a w następnym roku 50 tys. marek. W 1922 r. przyjeżdża do Supraśla komisja, która sporządza raport dotyczący remontu cerkwi. Bractwo Prawosławne zwraca się do Naczelnika Państwa o ... odkrycie nam świątyni. Co się tyczy klasztornych gruntów i ziemi, my z tego tylko prosim, aby nam było dane zabudowanie od dzwonnicy i Jana Bogosłowa cerkiew. Oczywiście odpowiedzi prawosławni nie otrzymali. 26 sierpnia 1922 r. Komitet Wojewódzki przekazuje gmach byłego klasztoru Szkole Rolniczej. Część pomieszczenia zamuje o. Sawa Gawryluk i stróż Antoni Kranczuk. Obaj zostają wezwani do opuszczenia klasztoru i mimo sprzeciwu dnia 27 maja 1924 r. powstaje „Komitet Restauracyjny Kościoła w Supraślu”, domagający się zwrotu kościoła (cerkwi), klasztoru i całego majątku niegdyś należącego do klasztoru. W połowie roku 1926 trwa wymiana pism między Okręgową Dyrekcją Robót Publicznych w Białymstoku i Wo- jewódzkim Konserwatorem Zabytków w sprawie remontu. Cerkiew św. Jana Teo- loga według starosty „zamknąć tymczasowo przez zabicie drzwi”. W 1927 roku arcybiskup Kościoła rzymskokatolickiego ks. Jałbrzykowski przyjeżdża do Supra- śla i odprawia uroczystą mszę w cerkwi Zwiastowania klasztoru supraskiego. Me- tropolita prawosławny Dionizy pisze do Ministerstwa ... czy władze Państwowe upoważniły duchowieństwo rzymskokatolickie do objęcia klasztoru supraskiego ... Klucze od cerkwi miały być pod opieką burmistrza, jednakże w piśmie z 13 lutego 1928 r. miejscowy ks. rzymskokatolicki Sidorowicz odpowiada: ... Jeżeli Magistrat ma na myśli od kościoła pounickiego to powiadam, zarząd i użytkowanie takowego razem z kluczami JE ks. arcybiskup Metropolita Wileński po dokonaniu poświęce- nia w dniu 4 października 1927 r. w obecności przedstawiciela Rady Miejskiej prze- kazał mnie ... Były plany utworzenia parafii unickiej, ale się nie powiodły. Mimo to duchowieństwu prawosławnemu zabroniono osiedlenia się w Supraślu. Opiekę dusz- pasterską nad wiernymi zlecono duchownemu z Wasilkowa, a nabożeństwa odprawiano w kaplicy na cmentarzu. Trwała korespodencja między Dyrekcją Robót Pu- blicznych w Białymstoku a Konserwatorem Zabytków, a także arcybiskupem Jał- brzykowskim, o pieniądze na remont cerkwi. Księża Salezjanie w latach 30. dzier- żawią dwa budynki klasztorne i 21,2 ha ziemi. Mają zawartą umowę na dzierżawę do 31 marca 1948 r. W marcu 1937 r. zdejmują z cerkwi św. Jana Teologa krzyże prawosławne i zamieniają ją w salę gimnastyczną. Konsystorz Prawosławny w Grod- nie oraz zarząd klasztoru męskiego z siedzibą w Grodnie wytoczyli powództwo przeciwko Skarbowi Państwa i Rzymskokatolickiej Kurii Metropolitalnej w Wil- nie. Wyrok nie był pomyślny dla prawosławnych w Supraślu. 1 września 1939 roku

330 ga. Polityka powojennych władz wobec wyznawów prawosławia w Su- praślu również nie była przychylna 487. Ocalałe budynki klasztorne zo- stały przejęte przez władze państwowe, które urządziły w nich szkołę mechanizacji rolnictwa. Cerkiew św. Jana Teologa miała być przerobio- na na stołówkę. W latach 50. podjęto decyzję o jej rozbiórce, lecz ostatecznie władze państwowe w 1957 r. zaprzestały wykonania swoich za- rządzeń 488 . wybucha wojna. Na teren Białostocczyzny wkraczają wojska radzieckie. W dużej cerkwi, całkowicie ją dewastując, instalują kuźnię, a w dawnej cerkwi św. Jana Teologa – kuchnię. W pomieszczeniach klasztornych kwateruje wojsko. W 1941 r. Supraśl zajmują Niemcy. Prawosławnym udaje się odzyskać cerkiew św. Jana Teo- loga. Do Supraśla wracają mnisi. Dnia 23 lipca 1944 r. okupant niemiecki burzy cerkiew Zwiastowania Najświętszej Marii Panny. Po wyzwoleniu zakonników wy- pędzono, pozostał archimandryta Izydor, który zamieszkał u proboszcza prawosław- nego o. Aleksego Mularczyka, później zaś we wsi Ogrodniczki. Zmarł w 1945 r. i pochowany został na parafialnym cmentarzu w Supraślu. M. Bołtryk, Pieczęć na cerkwi, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 8. 487 M. Bołtryk, Sądny dzień w Supraślu, „Przegląd Prawosławny” 1995, nr 2, 3, 4. 488 Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku Wydział do Spraw Wyznań w 1957 r. skierował pismo do Urzędu do Spraw Wyznań w Warszawie w sprawie rozbiórki cerkwi prawosławnej (św. Jana Teologa) w Supraślu. Do tego pisma została dołączona notatka następującej treści: W 1944 r. Niemcy wysadzili w powietrze główną cerkiew klasztorną. Po wyzwoleniu prawosławni odzyskali oca- lałą kaplicę na terenie klasztornym i urządzili w niej cerkiew. Próby odzyskania tej kaplicy przez salezjanów nie udały się. Ocalałe budynki klasztorne zostały przejęte przez władze państwowe, które urządziły w nich ośrodek szkoleniowy mechanizacji rolnictwa (szkołę). Kaplica pozostała w użytkowaniu parafii prawosławnej do roku 1954, kiedy na wniosek Ośrodka Szkoleniowego parafię prawosławną eksmitowa- no do kaplicy cmentarnej, znajdującej się pod miastem (około 2 km). Ludność pra- wosławna (ok. 1500 wyznawców). Na wiosnę 1957 r. Ośrodek Szkoleniowy zapro- jektował przebudowę kaplicy na stołówkę dla młodzieży szkolnej, uzyskał aprobatę u swoich władz i rozpoczął przebudowę obiektu, zrywając dach i obalając krzyże na kaplicy. Fakt ten oburzył miejscową ludność, która uprzednio zwracała się do Prezydium WRN w Białymstoku o zwrot kaplicy, proponując oddzielenie kaplicy od Ośrodka parkanem i urządzenie osobnego wejścia do niej (aby ominąć podwórko Ośrodka i nie wchodzić do kaplicy przez teren należący do Ośrodka). Na interwen- cję Prawosławnego Metropolity Makarego, Urząd do Spraw Wyznań w Warszawie wstrzymał rozbiórkę. Władza w Białymstoku rozpoczęły rozmowy z parafianami; delegacje dwukrotnie przyjezdżały do Urzędu prosząc o zwrot kaplicy, interwenio- wały również w Ministerstwie Rolnictwa. Zarząd Rolnictwa wysunął propozycję

331 3 czerwca 1984 r. został poświęcony i położony kamień węgielny pod rekonstrukcję cerkwi Zwiastowania Najświętszej Marii Panny 489 . Było to uwięńczenie wysiłków ordynariusza białostocko-gdańskiego arcybiskupa Sawy. W październiku tegoż roku utworzono Dom Zakon- ny w zaadaptowanym na ten cel budynku parafialnym. Było to począt- kiem odrodzenia życia zakonnego w Ławrze Supraskiej. W 1987 r. patriarcha Konstantynopola poświęcił kopie Smoleńskiej Ikony Matki Bo- żej dla Domu Zakonnego w Supraślu. Jedna pozostała w Domu Zakon- nym, natomiast druga przyciąga rzesze pielgrzymów w cerkwi św. Jana Teologa. Święto Supraskiej Ikony przypada na dzień 10 sierpnia, zaś w każdą środę o godz. 17 odprawiany jest akatyst przed cudowną ikoną przeniesienia kaplicy prawosławnej do nieczynnego kościoła ewangelicko-augs- burskiego. Parafianie oświadczyli, że nie chcą cudzej świątyni. Biorąc powyższe pod uwagę, a szczegółnie fakt, że ludność jest bardzo podrażniona, że przyjęcie kaplicy w 1954 r. było nieprzemyślane przez Wydział do Spraw Wyznań w Białym- stoku a sprawa nie była skontaktowana na miejscu przed powzięciem ostatecznej decyzji proponuję: a) zwrócić przedmiotowy obiekt parafii prawosławnej w stanie obecnym, b) nie udzielać parafii żadnych dotacji na remont obiektu pozostawiając jej doprowadzenie kaplicy do stanu używalności we własnym zakresie. Dnia 15 stycznia 1958 r. sporządzony Akt Zdawczo-Obiorczy obiektu byłej cerkwi prawo- sławnej, pozostającej w dotychczasowym użytkowaniu Państwowego Technikum Mechanizacji Rolnictwa w Supraślu, w którym czytamy: 1) Parafia prawosławna zaadaptuje obiekt na cele kultowe, wykonując osobne wejście do cerkwi od strony północnej. 2) Ogrodzi teren wydzielony do cerkwi parkanem, oddzielającym ją cał- kowicie od terenu szkolnego. 3) Dla zapewnienia należytego dostępu do obiektu wydzielić z przyległego terenu: od strony południowej i wschodniej 4 m szerokości od strony północnej wzdłuż budynku w linii prostej od szosy Supraśl-Krynki 7 m szerokości. Powierzchnia wydzielona od strony północnej z przeznaczeniem jako główne dojścia do obiektu poszerzona jest do 10 m szerokości na przestrzeni 20 m. długości od szosy. 4) Strona przyjmująca zobowiązana jest przejąć pod opiekę ma- teriał porozbiórkowy. 5) Przyjęty obiekt parafia zobowiązana jest ogrodzić zgodnie z zaleceniami Architekta Powiatowego Woj. Konserwatora Zabytków w terminie do dnia 1 maja 1958 r. Archiwum Akt Nowych MAP, t. 1049, nr 62, s. 20-22. Parafia te zobowiązania wykonała i ten stan trwał do lat 90., tj. do chwili przekazania przez władze państwowe kompleksu klasztornego Kościołowi prawosławnemu. 489 Odezwa Świętego Synodu Biskupów PAKP w sprawie odbudowy świątyni Zwiastowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu do Wielebnego duchowień- stwa i wiernych Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, „Cerkovnyj Vestnik” 1984 nr 4-6, s. 5.

332 Matki Bożej. Wraz z odrodzeniem życia monastycznego w Supraślu po- wrócono do tradycji pielgrzymowania. Od roku 1991 w przededniu święta organizowana jest tzw. Białostocka Pielgrzymka , skupiająca ostatnio kilka tysiący pielgrzymów. Poza tym uroczyście są obchodzone święta parafialne w dniach 21 maja i 9 października. W 1990 r. w odzyskanym budynku poklasztornym, przylegającym do cerkwi św. Jana Teologa, reaktywowano Męski Klasztor Prawosław- ny. Decyzją ówczesnego szefa Urzędu Rady Ministrów Jana Rokity z 28 września 1993 r. monaster został przekazany prawosławnym490 . Po sprze- ciwach strony katolickiej, Urząd Rady Ministrów 28 lutego 1996 r. ponownie zadecydował o przekazaniu nieodpłatnie całego zespołu klasztornego w Supraślu Kościołowi prawosławnemu. Nastąpił okres inten- sywnego zagospodarowywania obiektów klasztornych. Cudowna Supraska Ikona Matki Bożej wzbogaciła się o nowy pozło- cony kiot, którego wykonawcą był majster z Poczajowa Igor Nieczaj. On również wykonał nowy ikonostas. Sam klasztor wzbogacił się o dru- karnię, odnawiając piękne tradycje wydawnicze. W folderze wydanym z okazji zapoczątkowanego w 1998 r. jubile- uszu 500-lecia supraskiego klasztoru czytamy: Prawosławna cerkiew Zwiastowania znów góruje nad Supraślem. Wraz z otaczającym ją ze- społem monasterskich budynków jest najstarszym fragmentem tego prze- pięknie położonego miasteczka, pierwszym, jak spotrzega każdy je od- wiedzający. Wydaje się, że leży na uboczu, w rzeczywistości jest odwrot- nie – to miasto wyrosło obok monasteru, jemu zawdzięcza istnienie, roz- wój i sławę 491 .

490 E. Czykwin, Powrót, „Przegląd Prawosławny” 1993, nr 10, s. 2. 491 500 lat monasteru w Supraślu, pod red. D. Wysockiej, Klasztor Męski Zwia- stowania Najświętszej Marii Panny w Supraślu, Supraśl 1998, ss. 34, il.

333 WÓLKA WYGONOWSKA – Ikona Matki Bożej Znamienije

Nazwa Wólka Wygonowska pochodzi od nazwiska właściciela – Wahanowski. Ród Wahanowskich wywodził się z powiatu brzeskiego, z dóbr Wahanów, otrzymanych od Kazimierza Jagiellończyka około 1486 roku. W 1528 r. w popisie wojsk występuje syn Michajła, Teodor Waha- nowski (Wahanowicz), później jego synowie zajmują się spławem zbo- ża do Gdańska. W rejestrze komory celnej we Włocławku są notowani: w roku 1544 Fieodor Wahanowski 60 łasztów zboża, w 1557 r. Maryna Wahanowska żona Fieodora – 20 łasztów 492 . W 1567 r. Aleksander, Fieodor, Iwan i Jerzy Fiedorowicze Waha- nowscy stawiają po 5 koni każdy z Wahanowa i Podbielska (Podbiela) w powiecie bielskim. Pod rokiem 1594 spotykamy Hrehora i Fieodora, pierwszy z nich posiada Wahanowo, Podbielsk i Krasne Sieło, drugi Fio- dor również Wahanowo i Kruhłe. Tego roku folwark Kruhłe został podzielony pomiędzy Wahanowskich na cztery części. Na tak rozległych dobrach Wyganowscy wybudowali cerkwie w Wólce Wyganowskiej i Podbielu. W wizycie generalnej z 1727 r. cerkiew woleńską 493 , tak scharaktery- zowano ... cerkiew na gurce drewniana zbyt stara. Cmętarz z parkanu ruina iest ... Wymienione są carskie Drzwi staroswieckie ubogie ... obra- zów dwa wielkich Salwatora y ś. Antoniego a Moskiewskich sześć. Z tego tekstu wynika, że cerkiew istniała przed unią kościelną. Następny opis dotyczy ikony Matki Bożej ... Ołtarz wielki na zrębie, Na którym Obraz 492 J. Zieleniewski, Rejestr pomiary włócznej Kleszczel z roku 1560 , „Studia Podlaskie”, t. 3, Białystok 1991, s. 241, przyp. 4. 493 Wizyty dekanatu bielskiego , ChKG-K APwL sygn. 780, k. 383–384.

334 Niby w szufladzie z drzwiczkami dwoiestemi pod czarną farbą w którey szufladzie Obraz Nayświętszey Matki z Panem Jezusem, cudowny Fortur Miary Niby pułtorałokciowy w ramach czarnych snicerskich delikatnych. Na osobach całych wyrznetego Obrazu cudownego Szata srebrna y korona wielka Auszpurskie wybrana, druga korona daleko mnieysza. Lichta- rzykow srebrnych dwa z rękoięscią z łancuszkami z trzema puklami srebr. biała. Dzieciątko w powitku srebr. białe dęte. Nozek dwie sobie rownych. Tabliczek niby w szesnastkę lub więcey trzy a mnieyszych trzy także. Pe- rełek gołych prawdziwych sznurków trzy. Wiszczko z dwoma dyamencikami deskiemi w srebro oprawna. Łancuszków malutkich trzy przy jednym ząb kolatorski w sztuce srebrny 4 rozyczek pusty przy drugim aniołek srebrny przy trzecim kolców dwa obrączek iedynaście srebr. I teras ob- rączka nasiekana Koralikow samych drobnieyszych sznurek ieden. I tem Perełek drobnych z paciorkami szklanemi sznureczkow dwa. Paciorkow Misterne drobnych z rządka perełkami przeplatanych sowity Sznurek ieden. Granacikow krwawych sznurek ieden z paciorkami koscianemi korolikow kilkanascie prawdziwych .... Na podstawie tego opisu trudno ustalić, do jakiego typu należała ikona Matki Bożej. Według Katalogu Zabytków Sztuki do cenniejszych zabytków rucho- mych zaliczane są: feretrony – 1) z obrazem dwustronnym Matki Bożej Pośredniczki Łaski i św. Archanioła Michała, barokowy, XVIII w., 2) rokokowy z 2 poł. XVIII w. z obrazem Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Tekli i 3) ikona św. Michała z XVIII w. namalowana na desce 494 . Do cennych obrazów należy ikona Matki Bożej Znamienije w meta- lowej ryzie, potocznie zwana Pokrowa 495 , umieszczona po lewej stronie

494 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, woj. białostockie, pow. Bielsk Podlaski, oprac. R. Brykowski, I. Galicka, H. Sygietyńska, Warszawa 1964, nr inw. 247, mnps. 495 Znawca historii ikony i święta F. Spasskij powiada, że ... prazdnik etot poja- vljaetsja na Rusi javoćnym porjadkom v konce XII veka i v XIII veke vlastno vchodit v liturgićeskuju praktiku Russkoj Cerkvi ćerez ikonnye izobrażenija, chramozda- tel’stvo i slovesnye tvorenija ... Pervoe toćnoe naimenovanie chrama Pokrovskim nachoditsja v letopisi pod 1305 godom – v Novgorode. Eto byl pervyj chram, osvja- śćennyj v ćest’ ikony Bogomateri. Cerkov v ćest’ Znamenija Novgorodskogo postroena byla pozże. Eto bylo naćalo obyćaja osvjaśćenija chramov v ćest’ ikon Bogomateri – Kazanskoj, Znamenskoj, Skorbjaśćenskoj i t.d. F. Spasskij, K pro- ischożdeniju ikony i prazdnika Pokrova, „Żurnal Moskovskoj Patriarchii” 1996, nr 10, s. 53, 60.

335 Ikona Matki Bożej Znamienije klirosa. Jest ona szczególnie czczona przez miejscowych wyznawców. Ikony Matki Bożej tego typu, które wyobrażają półpostać Najświętszej Bogurodzicy ze wziesionymi w niebo rękoma w modlitewnnym geście z Przedwiecznym Dzieciątkiem na piersi, pojawiły się na Rusi bardzo wcześnie, a nazwę swą zawdzięczają ikonie nowogrodzkiej. Z tą ikoną związana historia pewnego cudownego znaku, danego przez Matkę Bożą. W czasie oblężenia Nowogrodu w 1170 r. mieszkańcy dniem i nocą wznosili modły, prosząc o ratunek dla miasta. Święty arcybiskup Jan, który modlił się przed obrazem Jezusa Chrystusa, usłyszał nagle głos: idź do cerkwi Świętego Zbawiciela i weź ikonę Świętej Bogarodzi- cy i postaw ją na murze obronnym miasta naprzeciw wojsk. Kiedy wojska oblegające Nowogród przystąpiły do szturmu, jedna ze strzał trafiła w święte Oblicze Matki Bożej. Ikona obróciła swe święte Oblicze ku miastu i z oczu Przeczystej Dziewicy polały się łzy. Nowogrodzianie w tym cudownym wydarzeniu zobaczyli znak ( znamienije ), że Królowa Niebios modli się, błagając Syna swego o ratunek dla miasta.Na pamiąt- kę cudownego ocalenia Nowogrodu zostało ustanowione 27 listopada święto Jej cudownej ikony, a w 1354 r. wzniesiono cerkiew Ikony Matki Bożej Znamienije . Od tej ikony pochodzą cudowne kopie, jak ikona Mirożska, Abałłacka, Carskosielska, Kurska i wiele innych. Pod koniec XVIII wieku Wólka Wygonowska należy już do Ignace- go Bobrowickiego, podstolego Ziemi Mielnickiej. W 1792 r. został prze-

336 prowadzony kapitalny remont cerkwi, pozostały tylko stare ściany, a dach, kopułę i dzwonicę wybudowano na nowo 496 . Wspomina się także ołtarz wielki snycerskiej roboty, pod kolor pozłocony, gdzie znajdowała się cudowna ikona Matki Bożej. W I połowie XIX wieku kościół greckokatolicki stopniowo chylił się ku upadkowi. Z chwilą przyłączenia unitów do prawosławia wierni przy- stąpili do remontu cerkwi. Uroczysta konsekracja świątyni nastąpiła 7 listopada 1876 r. Parafianie bogato wyposażyli cerkiew w utensylia cerkiewne. Wybuch I wojny światowej wprowadził wielkie zmiany w ży- ciu prawosławnych. Większość wyznawców była zmuszona do ewakuacji w głąb Rosji. Powrót z bieżeństwa nastąpił dopiero w latach 1919- 1921. Parafia w Wólce nie otrzymała statusu etatowej placówki i zosta- ła dołączona do Kleszczel. W 1928 r. władze państwowe zezwoliły na otwarcie etatowej filii parafii kleszczelowskiej. W okresie międzywojennym parafianie zadbali o ikonę, restaurując ją w Wilnie. Z Wilna ikona Matki Bożej powróciła pociągiem do stacji Gregorowce, gdzie czekały tłumy wiernych. Z krestnym chodem ikona uroczyście była niesiona do cerkwi w Wólce. Po drodze wierni wykła- dali dywany i rzucali kwiaty, prosząc o łaskę i błogosławieństwo. W roku 1937 podczas pożaru wsi cerkiew uległa spaleniu 497 . Dzięki ofiarno- ści parafian cudowna ikona Matki Bożej oraz niektóre utensylia zostały

496 W źródle drukowanym czytamy: ... na odnowienie tej cerkwi upadkiem gro- żącej, jako dobroczynny kolator wyłożył w gotowiźnie do 8000 zł pol. i drzewa z wła- snego lasu, ile było trzeba, wywieźć pozwolił: a tak ściany tylko dawniejszej budowy pozostały, a podwaliny, przedsionek, zakrystia po prawej stronie, podłoga i sufit, dach i kopuła blachą pobita, ołtarz wielki snycerskiej roboty pod kolor pozłoco- ny i dzwonnica na nowo stanęły ... Dzieje Dobroczynności, t. 6 ,Wilno 1824, s. 398. Miejscowy paroch ks. Cyryl Bobrowski umierając (+1824 r.) zapisał na cerkiew 200 rub. srebr. z wyraźnym zaznaczeniem, aby za nie kielich srebrny i ornaty były spo- rządzone. Tamże , s. 399. 497 ... Heta byú straśny dzen’. Polymja pażaru razśuhalasja nad usioj vioskaj ... ahon’ jak by neseny nejkaj sataninskaj silaj perakinuúsja na hontavy dach carkvy sv. Michala. Jana, zdaecca, byla bjaspećnaj, stojaćy na úzhorku, dalekavata ad chat. Ale stalasja ... Z ahnju byli úratavany tol’ki nekataryja elementy jae únutra- naha úbranstva. R. Sasna, M. Sacharević, Vol’ka Vyhanoúskaja (historyja carkvy i prychoda na fone minulaha vioski), Belaruski Kalendar na 1993 god, Belastok 1993, s. 67.

337 wyniesione. Sama ikona, o dużych rozmiarach, została wyrwana z ram i tym samym uratowana. W Wykazie mienia cerkiewnego Wolczanskiej, sporządzonym 8 maja 1939 roku, czytamy: Przedmioty objęte niniejszym wykazem wyratowa- ne ze spalonej w 1937 roku Cerkwi, zostały umieszczone w domie modlitwy w dwóch pokojach plebanii Proboszcza tut. parafii. Wśród owych „przedmiotów” odnotowano 2 obrazy Pokrow Preswjatoj Bogorodicy, z tym że 1 obraz duży i 1 wynośny mniejszy 498 . Ikona Matki Bożej Znamienjie wśród wyznawców przyjęła nazwę Pokrowy – dzień święta parafialnego. W 1938 roku 14 października – święto Pokrowy Matki Bożej – został poświęcony kamień węgielny pod nową murowaną cerkiew. Wybuch II wojny światowej przerwał roboty, a zgromadzony materiał został zdewastowany. Dopiero w 1946 roku przy- stąpiono ponownie do wznoszenia świątyni. Cerkiew konsekrowano w dzień święta parafialnego 1953 r. 499 Ikona Matki Bożej w srebrnej ryzie została umieszczona na eksponowanym miejscu – po lewej stronie klirosa. Ikona namalowana jest na płótnie i naklejona na deskę o sporych wymiarach: 150 cm szerokości i 180 cm wysokości. W latach 90. ryza ikony Matki Bożej została pozłocona. Ikona przetrwała burzliwe losy parafii i dziś jest natchnieniem Ludu Bożego w modlitwach do Matki Bożej, w ich radościach i smutkach życiowych.

498 Archiwum własne, teczka Wólka Wygonowska. 499 F. Tokarevskij, Pamjati poćivśego sobrata (prot. Aleksandra Samojlika), „Cerkovnyj Vestnik, 1964, nr 11, s. 20.

338 ZAWYKI – Boruńska Ikona Matki Bożej

Pierwotnie wieś należała do parafii prawosławnej w Surażu. Po jej zlikwidowaniu w Surażu należy obecnie do parafii w Kożanach. Poło- żona jest przy odnodze Narwi, być może od krętej ( zewoju ) rzeki pochodzi nazwa miejscowości. Według inwentarza pomiarowego z 1562 r. wieś posiadała 30 włók gruntu dobrego. Gospodarze posiadali od 1/4 do 1 włóki, we wsi miesz- kało 48 gospodarzy oraz dwóch duchownych, 1 włókę posiadał Wasil Siemionowicz z parafii suraskiej św. św. apostołów Piotra i Pawła i Chwiecz 1/2 włóki. We wsi zamieszkiwali także rybacy, piwowar oraz młynarze. Imiona mieszkańców są pochodzenia ruskiego: Hrin, Chwiedor, Wasko, Maxim, Wasil, Iwan, Kucz, Sacz, Makar, Tracz, Roman. Suraż nad Narwią jest zaliczany do gródów książąt ruskich. W XI w. niedaleko Kożan, w miejscowości Zajączki, wzniesiono przyboczną for- tyfikację grodu suraskiego, zabezpieczającą łączność Suraża z Bielskiem (Suraż podlegał Bielskowi). Osadnictwo ruskie rozciągało się wzdłuż Narwi, od środkowego bie- gu aż do Suraża budowano cerkwie. Brak potwierdzenia, kiedy zbudowano pierwszą świątynię w Zawykach.Nie ulega wątpliwości, że to była cerkiew prawosławna 500 .

500 W Klirovoj Vedomosti cerkwi w Surażu z 1904 r., czytamy: Cerkov eta [tj. w Zawykach św. Trójcy] neizvestno kem i kogda postroena, o nej liś upominaetsja v vizitach chranjaśćichsja v archive Surażskoj cerkvi, ćto ona v 1773 godu uvilićena zdaniem cerkvi, uprazdnennoj v sele Baciećkach, Fastovskago prichoda. Vedomost’ o pripisnoj k oznaćennoj cerkvi Svjato-Troickoj v sele Zavykach, rkps.

339 W cerkwi znajdowała się Boruńska Ikona Matki Bożej, pisana na płótnie. Według podania została przyniesiona z Bo- run (Litwa) przez Szwedów i po zdjęciu srebrnej ryzy porzucona na uroczysku „Kurhan”, znajdujący się w pobliżu świą- tyni 501 . Na miejscu znalezienia ikony stoi mała kapliczka 502 . Boruńska Ikona Matki Bożej, malarza nieznanego, pierwotnie była własnością zakonnika ba- zyliańskiego Józefata Brażyca. W 1683 r. przekazał on ikonę swemu krewnemu, Mikołajowi Peslakowi, który mieszkał niedaleko Borun. Życzeniem Mat- Zawykowska Ikona Matki Bożej ki Bożej było, by na wskazanym (obecnie w kościele) miejscu pobudowano świątynię. 1692 r. powstał monaster w Borunach w powiecie oszmiańskim. Nale- żał do monasteru Świętego Ducha w Wilnie, w którym znajdowała się lokalnie czczona ikona Matki Bożej. 501 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 375; Autor monografii o Surażu powtórzył ową wiadomość: cerkiew filialna w Zawykach pw. św. Trójcy, data fundacji nieznana, została powiększona w 1773 r. Znajdował się w niej obraz Matki Boskiej Boruńskiej namalowany na płótnie, według podania został przeniesiony z Borun Wileńskich przez Szwedów i po zdjęciu srebrnych szat porzucony w uroczysku „Kurhan”, znajdującym się w pobliżu świątyni. A. Stafiński, Z prze- szłości Suraża , Białystok 1937, s. 35. 502 Inną wersję legendy opowiada mieszkanka wsi Zawyki Anna Danilczuk ... kiedy rosyjscy żołnierze wieźli tędy obraz Matki Boskiej, wóz zapadł się w grzęzowi- sko, więc poszli dalej bez obrazu. Ludzie miejscowi wznieśli tu kapliczkę i wykopali studnię, z której woda czyniła cuda ... K. Konecka, Filomata z Zawyk, „Gazeta Współ- czesna” 1996, nr 249, s. 17. Ustny przekaz przez wieki został zniekształcony. We- dług historycznego przekazu koło Juchnowca znaleziona została Krasnostocka Iko- na Matki Bożej, porzucona przez Szwedów. Tyszkiewicz w 1660 r. odzyskał ikonę i umieścił w Różanymstoku. Zob. Różanystok.

340 W 1695 r. nastąpiło najwięcej uzdrowień 503 . Do Borun przybywali pielgrzymi różnych wyznań, którzy otrzymywali łaskę uzdrowień, nada- jąc temu miejscu szczególne znaczenie, jako miejscu cudownemu. W czasie najazdu szwedzkiego w 1702 r. zakonnicy przekazali ikonę hetmanowi Wielkiego Księstwa Litewskiego Michałowi Wiśniowiec- kiemu. Obraz wędrował więc z wojskiem ... slaviúsja cudami ú Bresce, Pinsku i pa úsej Litve. Usjudy, dze vojska prypynjalosja na pastoj ajcy bazyljane adpraúljali naboźenstva, a majscovy Ljud zbiraúsja kalja obraza 504 . W 1709 r. ikona powróciła do Borun i była umieszczona w odbudowanej po pożarze świątyni. Po przyłączeniu unitów do prawosławia w 1839 r. zakonnicy przekazali ikonę rodzinie Wyszyńskich do wsi Aljany, a w Borunach pozostała kopia ikony Matki Bożej 505 . Wyszyńscy, pozostawiając swój majątek, zabrali cudowną ikonę, która już nie wróciła do Borun. W kościele w Bo- runach znaduje się obraz malowany w latach 20. XX wieku przez Kry- stynę Sudziłowską spod Nowogródka (w stylu zachodnim – barok). W 1712 r. z drukarni supraskiej wyszedł wykaz cudów dokonanych przed obrazem w latach 1671–1712 506 . Obecnie w Borunach istnieje klasztor rzymskokatolicki. Boruńska Ikona Matki Bożej, która znadowała się w Zawykach, była

503 H. Kalević, Cudoúnaja Maci z Boru ... „Naśa Vera”, Minsk 1999, nr 1(7), s. 36. 504 Tamże , s. 36; A. Troc, Cudowna Boruńska Ikona Matki Bożej w Zawykach, „Przegląd Prawosławny” 1999, nr 11, s. 32. 505 W 1915 r. w maju cerkiew w Boruni z jej cudownym obrazem, wizytował arcybiskup litewski Tichon (Bielawin), późniejszy patriarcha Rusi. V. Ćerepica, Oćerki istorii pravoslavoj Cerkvi na Grodenśćinie, ć . I, Grodno 2000, s. 97. 506 Publikacja poświęcona jest dziejom miasteczka Boruny w powiecie oszmiań- skim oraz kultowi przechowywanej w tamtejszym monasterze Boruńskiej Ikony Najświętszej Marii Panny. Oprócz właściwej historii Borun i obrazu, zarejestrowa- no w niej wykaz cudów doznanych przy nim w latach 1671-1712. Edycja ta, sporzą- dzona przez ówczesnego biskupa włodzimierskiego i brzeskiego, opata supraskiego Leona Kiszkę, ozdobiona jest miedziorytowym wizerunkiem cudownego obrazu. M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polsko-łacińskie piśmiennictwo religijne w oficy- nie supraskiej, „Białostocczyzna” 1994, nr 2, s. 17; Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine ( s drevnejśich vremen do naśich dnej ), ć. I, Grodno 2000, s. 97.

341 namalowana na płótnie w stylu bizantyńskim. Nie wiadomo, kiedy do- kładnie obrządek greckokatolicki zagościł w cerkwi w Zawykach. Wizyta cerkwi suraskiej z 1773 r. odnotowała, że ... do tej cerkwi należy filia w Zawykach ... drewniana dranicami kryta z kopułą, krzy- żem drewnianym. W babińcu drzwi na zawiasach żelaznych z zaszczep- ką. Wchodząc do cerkwi drzwi na zawiasach żelaznych z zaszczepką i zamkiem wiszącym, pomost i stol z tarcic, okien 3, Chor deskami obity. Ławki jedna. Ołtarz prostej roboty z obrazem Nayświętszey Panny Bo- runskiey na płótnie malowany. Firanki płócienne Pińskiej roboty. Nóżek srebrnych 2, serduszek srebrnych 3, obrazków miedzianych pozłoconych Częstochowskich 3, z których 1 z obrączką i kolcem srebrnym, bisiur- ków 2 małych sznurków 6, zauszniczek 2, wstążek różnego koloru 14, zasłonka kitajki mienionej , obrazków miedzianych 5. Są to wota ofiarowane Matce Bożej przez przybywające rzesze pielgrzymów. Dalej w wizycie jest szczegółowy opis kaplicy, a także wpis: ... czasu wizyty znala- złem wielki nieporządek, posadzki w cerkwi nie masz ani stolowania, okna wybite, mszalik obdarty, drzwi bez preboja i zamka ... cmentarz nie ogrodzony. Przeto nakazuje się aby in spacią roku starał się o to wszystko. Cmentarz ogrodzić, stolowanie i pomost i pokrycie de nviter dać okno i zamek naprawić ... Co się mocno nakazuje się dzisiejszym dekretem reformacyjnym 507 . W Klirovych Vedomostjach parafii suraskiej z 1904 r. znalazła się notatka, że w tym samym 1773 r. cerkiew w Zawykach została rozbudowana z wykorzystaniem materiału z rozebranej cerkwi w Bacieczkach 508 (w roku 1954 wieś Bacieczki została przyłączona do Białegostoku) co pozwala wnioskować, że w chwili przeprowadzenia generalnej wizyty jeszcze nie była wykończona lub remont nawet się nie zaczął.

507 Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego w 1773 sporządzonej, Bia- łystok 1996, s. 113. 508 W dawnych aktach istnieją adnotacje z 1529 i 1553 roku, informujące że wieś Fasty z Folwarkiem Bacieczki należały do ojców bazylianów z Supraśla. Pierw- sze osadnictwo na tym terenie zaczęło się koncentrować wokół obecnej ulicy Ba- cieczki, trzy krzyże świadczą o minionej historii. Tam, gdzie stoi drugi krzyż, istnia- ła kiedyś stara cerkiew, którą przeniesiono do miejscowości Zawyki. Na miejscu dzisiejszej szkoły usytuowany był dwór szlachecki. 55 lat Szkoły Podstawowej nr 16 w Białymstoku, Białystok 1999 s. 3.

342 W 1882 r. cerkiew w Zawykach została oszalowana, ikonostas po- złocono. W 1889 r. został pobudowany dookoła cerkwi kamienny par- kan, a także murowana dzwonnica. W cerkwi znajdowała się Zawykowska Ikona Matki Bożej, podobna swoim stylem do Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Według Grod- nenskogo Kalendara , w cerkwi znajdowała się też szczególnie lokalnie czczona cudowna ikona Matki Bożej, nazywana Boruńską, malowana na płótnie, obwieszona wotami od przybywających pielgrzymów. Ikona umieszczona była w pozłacanej ramie, w górnej części w półkolu znaj- dował się napis w języku słowiańskim: Ćestniejśu cheruvim i slavnejśu- ju serafim 509 . Na płótnie ikony pozostały widoczne ślady od umocowa- nia po zrabowanej ryzie. Na podstawie przekazu ustnego i wyżej wymienionych źródeł historycznych można wnioskować, że mogła to być jedna z kopii cudownej Boruńskiej Ikony Matki Bożej. Podczas bieżeń- stwa 1915 r. ikona została wywieziona do Rosji i stamtąd już nie wróci- ła. Na fotografii z lipca 1962 r. widać, że ikona Matki Bożej w Zawy- kach jest odbiciem Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej typu Umilenija, z widocznymi poprawkami. Natomiast niedaleko cerkiewki znajduje się kapliczka ze źródełkiem wody, w której znajduje się półkolista niedo- skonała kopia Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej. Przy cerkwi znajdował się pomnik na mogile powieszonego proboszcza parafii prawosławnej w Surażu (1850–1863), o. Konstantego Pro- kopowicza, z napisem o następującej treści: Zdies’ pokoitsia prach svja- śćennika m. Suraża otca Konstantina Prokopovića, kotoryj varvarski byl zamućen pol’skimi miatieżnikami v 1863 goda 23 maja i v etu noć był poveśen protiv doma ne dereve topole. Sej pamiatnik soorużyl zjat’ neo- cenimogo stradalca v 1868 godu 25 maja, prystav z ućastka goroda Grod- no Ivan Fedorović Makoveevski. Po odzyskaniu niepodległości cerkiew w Zawykach przeszła we wła- danie rzymskokatolickiej parafii w Surażu. Grób o. Konstantego Proko- powicza, z mocno zdewastowanym pomnikiem, oraz grób jego żony i dziecka zostały ekshumowane w latach 80., ciała spoczęły na cmentarzu parafii Wszystkich Świętych w Białymstoku. Obok obecnego kościółka nie pozostał żaden ślad prawosławia. Sam obiekt przez Białostockie Pracownie Konserwatorskie Zabytków został 509 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 373.

343 gustownie odrestaurowany. A w wydanym przez Kurię Rzymskokato- licką Spisie kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej o by- łej cerkiewce czytamy: ... zbudowana 360 lat temu w stylu barokowym. Była katolicką, następnie posiadali ją unici, po likwidacji unitów od 1867 prawosławni do 1918 r. Od tego czasu z małym wyjątkiem w latach 1940–1941 była i jest katolicką, chociaż stanowiła własność gminy suraskiej, dopiero w 1990 r. wykupiono ją i jest własnością parafii. Nabo- żeństwa są odprawiane w każdą niedzielę i święta. Odpust, na którym przybywa z okolic nie mniej prawosławnych niż katolików, obchodzony jest w niedzielę po uroczystości Imienia Maryi 510 . Komentarz zbędny. Można wierzyć, że garstka prawosławnych w Zawykach nadal pozostaje pod opieką Boruńskiej – Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej.

Kościół (d. cerkiew) w Zawykach. W głębi po lewej stronie pomnik śp. o. Kontantego Prokopowicza (+1863 r.). Stan z 1973 r.

510 Spis kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej. Stan z dn. 31.08.1998 r. Wydział Duszpasterstwa Kurii Metropolitalnej Białostockiej, Biały- stok 1998, s. 164.

344 ŻERCZYCE – Tichwińska Ikona Matki Bożej

Cerkiew w Żerczycach niektórzy datują na 1001 r. Początki samej miejscowości sięgają zapewne czasów panowania wielkiego księcia ruskiego Włodzimierza 511 . Książę Włodzimierz założył sporo warownych miast, równocześnie zakładał i mniejsze punkty oporu i obrony szlaków komunikacyjnych przed niespodziewanymi napadami. Takim punktem obronnym, przednią strażą grodu Mielnik, mogły być Żerczyce, ochra- niające komunikację pomiędzy Bielskim a Mielnikiem. Drużyny książęce przyjmowały chrzest prawdopodobnie wcześniej niż ludność wiejska. W grodach obronych na Podlasiu mogły pojawić się pierwsze jak gdyby pre-parafie chrześcijańskie. Takimi grodami naj- bliżej leżącymi były Mielnik i Drohiczyn. Drużyna księcia mogła zbu- dować cerkiew i wybrać na patrona i opiekuna rycerza, św. wielkomę- czennika Dymitra, który po dzień obecny otacza opieką parafialną świą- tynię w Żerczycach.

511 Ten pogląd propagował długoletni (55 lat kapłaństwa) miejscowy proboszcz, śp. ks. Eugeniusz Pańko (+ 6.11.1989 r.). Pravoslavnyj Kalendar na 1951 g., War- szawa, s. 46; W wizytach z 1726 i 1789 r. również wspomina się o roku 1001. Wizi- ta generalna Cerkwie Żerczyckiey pod tytułem S. Demetryusza Męczenika Colotio- nis IK Msci przy ktorey zostaie od praesens W Oyciec Prokopi Szalicki Prezbiter Zyrczycki. Fundusz Heleny Moskiewki Sapieżyney Kniahini Połubinskiey pod dato 9 no Fbris A 1001 którym nadaje Gruntu włok Dwie we trzy pola ..., Wizyty dekanatu Drohickiego 1726 r ., ChKG-K APwL sygn. 780, k. 374-376. Wizyta z 1789 r. ... Dobra y Przychody cerkiewne w Roku 1001 Dnia 9 m-ca 7bra od JW Imci Pani Kniahini Heleny Moskiewki Połubinskiey nadany Fundusz w którym wydzielone są włoki dwie we trzy Poletki ... Wizyty dekanatu Drohickiego 1789 r ., ChKG-K APwL sygn. 787, k. 650-651.

345 W posiadaniu parafii Żer- czyce znajdowały się archiwalia, zniszczone już niestety w czasie II wojny światowej. Wertując je, ks. Pańko natrafił na dokumenty dotyczące pro- cesów sądowych o należące do parafii grunta i łąki. Spory miały miejsce w latach 1807 i 1835. W obu wypadkach proboszczowie powoływali się na tradycję erygowania parafii, sięgającą właśnie roku 1001 512 . Tichwińska Ikona Matki Bożej (podczas Lakoniczna wzmianka o II wojny światowej została spalona) tym ukazała się w jednym z ty- godników katolickich i zadziałała niczym kij włożony w mrowisko 513 . Niebawem ukazała się replika również w katolickim miesięczniku (o innym profilu) 514 . Autor polemizował z dowodami wysuniętymi przez śp. ks. Eugeniusza Pańko. Godził się jedynie, że są historyczne przesłan- ki istnienia w 1001 r. cerkwi w Żerczycach, podlegającej biskupstwu we Włodzimierzu Wołyńskim, lecz równocześnie stanowczo temu zaprze- czał, głosząc że chrześcijaństwo na te tereny przyszło z Zachodu. Misjo- narzem był św. Brunon z Kwerfurtu, który poniósł śmierć męczeńską w 1009 roku. Niestety, nowsze badania wskazują, że misja św. Brunona nie sięgała Drohiczyna, domniemanej „stolicy” Jaćwieży. Bardziej mia- rodajnym twierdzeniem jest opinia historyka ruskiej Cerkwi E. Gołu- bińskiego, że w Mielniku cerkiew murowana stała już w XI wieku. Przynależność państwowa Podlasia w X wieku i początkach XI w. nie została jednoznacznie ustalona. Wielu historyków, w tym Henryk Łowmiański, opowiada się za przynależnością tych obszarów do księstw

512 Z. Szpakowski, Czy ślad najstarszej organizacji parafialnej? , „Więź” 1966, nr 10 (102), s. 142–145. 513 R., Za czasów Bolesława Chrobrego , „Za i Przeciw” 1966 r., nr 20 (477), s. 6. 514 Z. Szpakowski, Czy ślad najstarszej organizacji parafialnej? , „Więź” 1966, nr 10 (102), s. 142–145.

346 ruskich. Drużyny rycerskie wielkiego księcia kijowskiego, organizujące wyprawy wojenne na Jaćwież, w roku 983 dotarły nad Bug. Wznosiły tam zamki warowne – Brześć, Mielnik, Drohiczyn, Kamieniec, Bielsk, Suraż. Księżęta kijowscy, aby umocnić swe panowanie na tych ziemiach, osadzali pod grodami i na głównych szlakach osady bojarskie jako punkty przedniej straży grodu. Taki punkt straży przedniej grodu Mielnika mógł znajdować się w Żerczycach 515 . Okolice Żerczyc pokrywała Puszcza Mielnicka, jeszcze w 1560 r. resztki tej puszczy przy wójtowstwie żer- czyckim liczyły 17 włók podłych 516 . W cerkwi żerczyckiej znajduje się tablica, na której wypisane są imiona i nazwiska duchownych, poczynając od 1493 roku 517 . W 1545 r. wieś Żerczyce na 69 włókach, licząca 183 dymy, należała do starostwa mielnickiego. Ze źródła drukowanego wiadomo, że parafia istniała już w 1551 roku i posiadał dwie włóki gruntu wolne od opłat. Po 1551 r., a przed rokiem 1616, powstał folwark Żerczyce alias Zabite Sieło. Ze źródeł drukowanych dowiadujemy się, że następną fundatorką cerkwi była kniahini Helena Połubińska 518 , która uposażyła ją 2 włókami

515 Nazwa Żerczyce być może pochodzi od słowa żrec – ten który składał ofiary bóstwom, a samo miejsce mogło być ośrodkiem kultu pogańskiego. Zob. V. Dal’, Tolkovoj Slovar żivogo Velikorusskogo jazyka, t. 1, Moskva 1978, s. 546; Nowa wiara sytuowała swoje świątynie w tych miejscach, gdzie znajdowały się pogańskie ołtarze. Przemawia za tym również wezwanie cerkwi, św.Dymitr – patron wojowni- ków i żołnierzy. W odległości 200 m od obecnej cerkwi, w stronę drogi w kierunku Zabłocia, jest pagórek, na którym stoi krzyż. Według przekazu tu miała znajdować się pierwsza cerkiew św. Dymitra. Miejscowość Żerczyce w wiekach średnich nosi- ła nazwę Zabite Sieło lub Żabie Sieło. Zob. M. Kondratiuk, Nazwy miejscowe połu- dniowo-wschodniej Białostocczyzny, Wrocław 1974, s. 232. 516 D. Michaluk, Mielnik. Stolica Ziemi mielnickiej na Podlasiu, Mielnik 1999, s. 57. 517 Już obecnie można ją uzupełnić nowymi imionami i nazwiskami duchownych żerczyckiej parafii. 518 Iwan Sapieha, osiadłszy w Boćkach i Kodniu, zapoczątkował podlaską linię rodu, zwaną kodeńską. Dziedzicami Iwana Sapiehy byli synowie Mikołaja Sapiehy, wojewody nowogródzkiego, Tomasz i Kazimierz. W 1638 r. podzielili pomiędzy siebie ojcowiznę i spadek po stryju Pawle Sapieże, podkanclerzym litewskim, ma- jętność nazwaną Dubno w Koronie w woj. podlaskim. Kościół katolicki na Podla- siu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych. Nr 2. Boćki, oprac. J. Maro- szek, Białystok 1999, s. 200. Jerzy Stanisław, syn Kazimierza Sapiehy, wojewody

347 gruntu. Według tego zapisu funduszowego z 1662 r. mieszkańcy Żer- czyc, Zalesia, Zabłocia i Pokaniewa zobowiązani byli z każdej włóki po 1 kopie ozimego i jarego zboża dawać na duchowieństwo 519 . Według lustracji starostwa mielnickiego, przeprowadzonej w 1662, a więc tuż po zakończeniu działań wojennych, notowano: wieś Żerczyce nad Nurcem przy granicy litewskiej fundowanej przez Moskwę in Anno 1660 ogniem zniszczona ... Cerkiew ruska była w tej wsi, którą nieprzy- jaciel spalił 520 . Wg relacji ustnej śp. ks. Eugeniusza Pańko historia Tichwińskiej Iko- ny Matki Bożej w Żerczycach przedstawia się następująco: Podczas wojny polsko-szwedzkiej w 1654 r. mnisi uchodząc z Wilna przynieśli ze sobą ikonę i umieścili w cerkiewce w Żerczycach. W okolicy Żerczyc sta- cjonował oddział szwedzki, a jeden z żołnierzy wycelował w obraz i stał się cud. Ikona nie została uszkodzona. Żołnierz od wybuchu został ślep- cem, zrozumiał swoją winę i przysięgał, że do śmierci będzie sługą cerkiewnym, odzyskując wzrok. W cerkwi żerczyckiej cudowna ikona nie zachowała się, o czym świad- czy wizyta z 1726 r. Cerkiew sama po spaleniu dobrey. Malutką szopkę postawiono y słomą pokryto, z wierzchu krzyżyk żelazny. Inne źródła historyczne potwierdzają, że cerkiew uległa spaleniu wraz z wyposaże- niem. W tej wizycie nie wspomina się o Tichwińskiej Ikonie Matki Bo- żej, ponieważ w czasie pożaru uległa zniszczeniu. A oto opis ołtarza ... kryłosik sprosta formowany z pulpitem do ksiąg przy kratkach obrazow z ołtarzykami dwa ubogiemi Zwiastowania y S. Demetryusza. Na miey- wileńskiego i Krystyny Hlebowiczówny, poślubił kniaziównę Izabelę Helenę Połu- bińską, córkę Aleksandra Hilarego, pisarza polnego, następnie marszałka WKL i Zofii Wołłodkowiczówny. Sapiehowie. Materiały historyczno-genealogiczne i majątko- we, t. 3, S-Petersburg 1894, s. 58. Sam zaś Aleksander Hilary Połubiński (?-1679), pisarz polny litewski od 1654 r., w 1656 dowodził słynną szarżą husarii w trzydnio- wej bitwie pod Warszawą, brał udział w bitwie pod Prostkami, w 1659 r. odebrał Szwedom Mitawę. W czasie rokoszu J. Lubomirskiego stanął po stronie króla; po- bity pod Częstochową (1665 r.). Od 1669 r. marszałek wielki litewski. Mała Ency- klopedia Wojskowa, t. II, Warszawa 1970, s. 747. 519 I. Maliśevski, Iz byta belogo uniatskogo duchovenstva , LEV 1873, nr 4, s. 54. 520 D. Michaluk, Mielnik ... , Mielnik 1999, s. 59.

348 scu Deisusowym obrazkow cztery Salwatora dwa S. Mikolaia y S. Ste- phana mnieyszy. Namiestnych obrazow dwa z ołtarzykami ubogiemi Carskie Drzwi stolarskiey z wierzchem w Listwach oprawne pomalowane. Ołtarzyk wielki Na słupach pod baldachimem sklepistym pomalo- wanym Na którym Cymborium ubogie y Obrazek Nayświętszey Panny. Ikona, o której będzie mowa, była dużych rozmiarów. Wojska moskiewskie spaliły także sąsiadującą z Żerczycami wieś Zalesie. Z wojen starostwo mielnickie wychodziło dotkliwie zniszczone. Kolejna wojna, północna 1700–1721, w której przeciwko Szwecji walczyły Rosja, Dania i Saksonia, przyniosła zniszczenia, głód i zarazy. W owych czasach ziemię mielnicką przemierzały wojska koronne i litewskie, czyniąc ogromne spustoszenia. Na zjeździe sejmikowym miel- nickim zapisano w 1710 ... nie ma gdzie głowy przytulić, wszystko wni- wecz sie obróciło, w całym starostwie kilku par nie masz wołów i nic nie trzyma oprócz jednej jurydyki 521 . Przemarsz wojsk, a także epidemia cholery, spowodowały ogromne wyludnienie. Z tych to powodów cerkiew w Żerczycach była bardzo uboga. Już w drugiej połowie XVIII w. wzrosła jednak liczba ludności i po tym okresie nastąpiła odbudowa cerkwi oraz zniszczonych wsi. Król Stanisław August wydał list napomi- nalny, skierowany do starostwa mielnickiego, że w latach 1762–1777 nie stosował się do obowiązków względem króla ... pozwalając na wy- rąb lasu obcym. W owym czasie stanęła nowa cerkiew. Wizyta z 1789 r. informuje o ikonie Matki Bożej i jej wotach. Nowa cerkiew została wybudowana pomiędzy rokiem 1726 a 1789 ... pod tytułem S-o Demetryusza męczen- nika w kollacyi JK Mci we wsi Żerczycach. Sytuowana z drzewa wybudowana w lisice wzięta y okozuchowana tarcicami zewnątrz na podło- dze z dylow rzniętych potrzebujących reperacyi i pułapie dobrym z Tar- cic, gontami pokryta z kopułą y krzyżem żelaznymi częścią blachą dobi- ta ... co jest zgodnie z zapisem w wizytach generalnych z XVIII w. Wspomniana wizyta z 1789 r. opisuje wyposażenie cerkwi, a w tym: ołtarz wielki stolarskiej roboty pod prespektywą robiony z kolumnami i innemi zacięciami snycerskiey roboty y stolarskiey roboty przyozdobiony ... malowany w tej Prespektywie obraz Nayss. Maryi Panny Iezusa

521 D. Michaluk, Mielnik... , Mielnik 1999, s. 38.

349 na Ręku piastuiący z koronkami Dwoma z Golonow złotych Rubinkami czterema, Dwoma białemi, a dwoma czerwonemi y Dwoma sznurkami pereł uryańskich przystoynie przyozdobiony Sukienką z przędzy żółtey blaszany y sznurek Bisiorek białych ... Z opisu niniejszego można wnio- skować, że ikonę Matki Bożej zdobiły wota ofiarne. Można również wnioskować, że ikona wraz z budową cerkwi została ofiarowana. W opisach Żytija Svjatych, znajdujemy historię objawienia Tichwiń- skiej Ikony Matki Bożej oraz dokonanych za Jej wstawiennictwem cudownych uzdrowień. Według legendy wywodzi się ona wprost od ikon napisanych przez apostoła Łukasza i pobłogosłowionych przez Matkę Bożą. W V wieku trafiła do Konstantynopola, a po czym go opuściła i 1383 r. objawiła się rybakom Ziemi Nowogrodzkiej. Ujrzeli oni, jak w niezwykłym blasku płynie po wodach jeziora. Ikona zatrzymała się w niedaleko miasta Tichwin. Unosząca się w powietrzu ikona opuściła się na ziemię. W tym miejscu zbudowano drewnianą cerkiew Zaśnięcia Matki Bożej. Świątynię często trawiły pożary, lecz zawsze ogień oszczę- dzał ikonę Bogarodzicy. Na początku XVI w. świątynię drewnianą za- stąpiono kamienną. Wokół niej powstał wkrótce męski monaster Tichwiń- skiej Ikony Matki Bożej . Licznie przybywający do wspólnoty pielgrzymi często byli świadkami uzdrowień, szczególnie ludzi niewidomych. W latach 1613-1614 monaster próbowały zająć wojska szwedzkie. W tym samym czasie pewnej pobożnej kobiecie o imieniu Marta, która wcze- śniej dzięki modlitwom przed świętą ikoną odzyskała wzrok, objawiła się Matka Boża i poleciła obnieść ikonę z procesją wokół murów monasteru. Gdy to uczyniono, wróg w panice odstąpił od oblężenia. Wkrótce też przed kopią tej ikony został podpisany pokój ze Szwedami. W okresie rewolucji 1917 r. Tichwińska Ikona została przeniesiona do Rygi, gdzie przebywała podczas okupacji niemieckiej, po czym została przewieziona do Chicago w USA. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej obchodzone jest 9 lipca 522 . Tichwiński wizerunek Matki Bożej przedstawia Bogarodzicę w półpo- staci z Jezusem na lewej ręce, prawa ręka wskazuje Zbawiciela, prezen- tując Go ludowi. Jezus prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa,

522 J. Charkiewicz, Ikony Matki Bożej, lipiec, „Bratczyk”, Hajnówka 1999, s. 99.

350 w lewej ręce trzyma zwój Ewangelii. Wierzchnia szata Matki Bożej ozdobiona trzema gwiazdkami to znak dziewiczości Bogarodzicy. Wizyta z 1789 r. informuje, że w Żerczycach została zbudowana nowa duża cerkiew. Należy przypuszczać, że Tichwińska Ikona Matki Bożej została sprowadzona z Wilna pomiędzy 1729 a 1789 rokiem. Z tego wynika, że wspomniane przez śp. ks. Pańko wydarzenie mogło mieć miejsce i sto lat później. Naoczni świadkowie twierdzą, że zniszczona w 1944 r. ikona swoim wyglądem przypominała Częstochowską Ikonę Matki Bożej. Podobnie jak na innych ikonach typu Hodegetria Jezus, umieszczony w pozycji siedzącej na lewej ręce Bogarodzicy, podnosi do niej głowę, trzymając w ręku księgę. Tichwińską Ikonę Matki Bożej nazywają Rzymską, ale są to dwie różne ikony. Typ ikonograficzny obrazu Matki Bożej Częstochowskiej jest najbardziej zbliżony do ikony bizantyjskiej z końca X i pocz. XI w., znajdującej się w rzymskim ko- ściele Marii Maggiore , a także do ikony mozaikowej XII w. w monasterze serbskim Chilandar na Athosie. Cudownych ikon tichwińskich jest kilka, jak podaje publikacja Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych ćudotvornych ikon – odnotowano 10 cudownych Tichwiń- skich Ikon Matki Bożej . Po wojnach szwedzkich Kościół unicki wraz z katolickim szerzył na terenach wschodnich kult Królowej Jasnogórskiej (Częstochowskiej) i zwyczaj koronowania świętych wizerunków. Pierwsza koronacja Iko- ny Częstochowskiej odbyła się w 1717 r. Trzeba pamiętać, że po soborze zamojskim (1720 r.) zaczęto do cerkwi wprowadzać elementy Kościoła zachodniego. Ikona w Żerczycach swoim wyglądem być może przypo- minała Ikonę Częstochowską. Z mało czytelnej fotografii z okresu mię- dzywojennego można odczytać tylko typ ikony, Hodegetria. Wizerunek Matki Bożej i Chrystusa koloru ciemnego. Ikona pokryta ryzą, tylko otwory na twarze i ręce, promieniste korony na głowie Matki Bożej i Chry- stusa. Reasumując, można wnioskować, że w cerkwi w Żerczycach znaj- dowały się dwie Tichwińskie Ikony Matki Bożej, pierwsza spłonęła w 1660 r., druga została zniszczona w 1944 r. podczas wojny. W Wykazie mienia cerkiewnego parafii prawosławnej w Żerczycach dekanatu Siemiatyckiego diecezji Warszawskiej pow. Bielsk Podlaski woj. Białostockiego gm. Milejczyce pocz. Nurzec, sporządzonym w maju

351 1939 r. 523 , na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny świa- towej, czytamy jednak: W drewnianym kiocie koloru różowego z kolumnami z rzeźbą i św. krzy- żem u góry pozłacanymi Obraz Matki Boskiej, nazwany „Ti- chwińskim”, w odpowiedniej szacie pozłacanej. Wizerunek bardzo wyraźny o wielkiej war- tości artystycznej. Malowany na drzewie w pozłacanej ramie, rozmiar 124 x 78 cm. Obraz istnieje z 1654 r. w parafii Żer- czyckiej. Znajduje się już na trzecim miejscu. Najpierw, jak niesie podanie, znajdował się w kapliczce, jaka stała na gór- Tichwińska Ikona Matki Bożej ce za rzeczką, przy gościńcu Za- (stan obecny) błockim na starym cmentarzysku, potem został przeniesiony do starej cerkwi i umieszczono za presto- łem (w głównym ołtarzu) odpowiednio upiększony i usypany perłami i drogocennymi kamieniami, potem umieszczony w ikonostasie z lewej strony Carskich Drzwi. W roku 1912 w teraźniejszym, tu opisywanym kiocie i odnowiono pozłacaną szatę. Drogocenności, ofiarowywane przez wdzięcznych wiernych za otrzymane łaski, zostały spieniężone w latach 1870-1872 i poszły na cele budowy teraźniejszej cerkwi. Obraz czczony przez miejscowy Lud z wielką przeszłością historyczną. Cześć należną oddaje mu się w dniu 9 lipca (nowy styl), kiedy to przypada pamięć Matki Boskiej Tichwińskiej. Ten dzień został wprowadzony jako święto w parafii przez ks. Kondrata Fietisowa.

523 Niniejszy wykaz został sporządzony zgodnie z uchwałą Synodu z dn. 07.11.1938 r. o dokonaniu zmian granic diecezji prawosławnych w drodze przyłą- czenia z dniem 1 stycznia 1939 r. do diec. chełmsko-warszawskiej powiatu Bielsk Podlaski w woj. białostockim, pow. Brześć n/Bugiem w woj. poleskim oraz pow. Lubomil i Kowel w woj. wołyńskim, „Przegląd Prawosławny” 1939, nr 1, s. 30.

352 Nic nie potwierdza przekazu o istnieniu w Żerczycach cerkwi parafialnej i kaplicy, w której miałaby znajdować się cudowna ikona, która nie uległa zniszczeniu podczas najazdu szwedzkiego i przetrwała do 1944 r. Wcześniejsze rozważania prowadzą do już wypowiedzianego wniosku, że w Żerczycach znajdowały się dwie Tichwińskie Ikony Mat- ki Bożej. Święto Tichwińskiej Ikony Matki Bożej po dzień obecny obchodzone jest szczególnie uroczyście. Przeniesiono je na niedzielę przed dniem święta Apostołów Piotra i Pawła. Nowa Tichwińska Ikona Matki Bożej, ofiarowana w 1947 r., umieszczona została w przyozdobionym dużym kiocie i zajmuje miejsce po lewej stronie ołtarza, w środkowej części cerkwi. Matka Boża na ikonie w całej postaci, unosząc się na obłoku, trzyma na lewej ręce Pana Jezu- sa, spoglądając z macierzyńską miłością na swoich wiernych. Wizeru- nek jest kopią Tichwińskiej Ikony Matki Bożej . Według opisu Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Białym- stoku 524 ikona Matka Boska Kiechlińska [powinno być Tichwińska – GS] pocz. XX w., płótno, olej, o rozmiarach 85 x 130 cm. W kształcie prostokąta. Kompozycja osiowa, pełnopostaciowa na krajobrazowym tle, dwustrefowa. Matka Boska na środku obrazu, w całej postaci, zwró- cona do widza, z Jezusem na lewym przedramieniu. Pod stopami skłę- bione obłoki. U dołu trójka małych dzieci odwróconych tyłem, wpatrzo- nych w Marię. Wokół rozległy krajobraz, lekko pagórkowaty, zielony, z drzewem po prawej stronie. Wyżej błękitno-ugrowe niebo. Maria ubrana w niebieską suknię i czerwony obszerny płaszcz ze złocistym lamo- waniem, okrywający także głowę. Jezus prawą ręką błogosławi, w lewej rulon papieru. Ubrany w niebieską suknię i pomarańczowy płaszcz. Dziecko z lewej – prawą ręką przekazuje kwiat Marii, ubrane w krótką białą szatę. Dziecko w środku klęczy na obu kolanach, modli się, w ugro- wych szatach. Dziecko – dziewczynka z prawej klęczy z wyciągniętymi ku Marii rękami, w dłoniach misa. Ubrana w niebieską suknię i brązo- wy płaszcz. Konserwacji ikony dokonano w 1991 roku. Być może uda się odnaleźć źródła potwierdzające istnienie kaplicy w Żerczycach i rozwikłać dzieje tamtejszej Tichwińskiej Ikony Matki Bożej . 524 Państwowa Służba Ochrony Zabytków, Białystok, karta nr 5870.

353 ŻUROBICE – Rudniańska Ikona Matki Bożej

Cerkiew w Żurobicach, obecnie filia parafii w Żerczycach, istniała już w XVI w., o czym świadczy skarga duchownego z 1644 r.525 Ze źró- deł pisanych dowiadujemy się, że w 1662 r. fundatorką cerkwi była kniahini Helena Połubińska, która na jej uposażenie przekazała 2 włóki gruntu 526 . W cerkwi żurobickiej znajduje się od najdawniejszych czasów szcze- gólnie czczona kopia Rudniańskiej Ikony Matki Bożej 527 . Pisząc o cudownej ikonie należy sięgnąć do dziejów tego wyobrażenia 528 . Na Rudniańskiej Ikonie Matki Bożej Najświętsza Bogarodzica wy- obrażona jest w półpostaci, na lewej ręce trzyma Jezusa, a prawą ręką Go wskazuje. Pan Jezus prawą ręką wskazuje Matkę Bożą. Na głowach Ich są korony. Sama ikona nawiązuje do Smoleńskiej Ikony Matki Bożej typu Hodegetria, której kopie cieszą się wielką pobożnością i czcią. W tej ikonie niech spoczywa moja łaska i moc – słowa te, jak głosi tradycja, wypowiedziała Bogarodzica, kiedy ewangelista Łukasz ukończył malo- wanie Jej pierwszej ikony. Ikona objawiła się w 1687 r. w miasteczku Rudna, w mohylewskiej guberni i w 1689 r. przeniesiono ją do żeńskiego monasteru Kijowsko-

525 Akty Vilenskie, t. 33 (1908), s. 345. 526 LEV 1873, s. 54, 68. 527 F.V.Pokrovskij, Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895, s. 109; Letopis’ Milejćickoj cerkvi, k. 11, rkps. 528 Prostrannyj mesjaceslov Svjatych v Zemle Rossijskoj prosijavśich, sostavil N.D.Tal’berg, The Holy Trinity Monastery, Jordanville, 1951, s. 107; S.V.Bulgakov, Nastol’naja kniga, Moskva 1993, cz. II, s. 1468.

354 Peczerskiego. Stąd w 1712 r. zakonnice wraz z ikoną zostały przeniesione do kijowskiego monasteru św. Flora 529 . Kto był fundatorem kopi rudniańskiej ikony dla cerkwi w Żurobi- cach, trudno ustalić. Nieznana też pozostaje data przystąpienia tej parafii do Kościoła greckokatolickiego. Wizyta generalna cerkwi żurobickiej św. Michała z 1726 r. informuje: ... Deisusu carskich Drzwi Nie masz. Drzwi starey cerkwi Na Chór zawleczone. Ieszcze się znajduie obrazów wielkich sześć a moskiewskich cztery ... Nie wymieniono ikony Matki Bożej, tylko paciorków szklanych sznurków osiem. Być może są to ofiarne wota. Nie wykluczone, że wizytator celowo pominął ikonę Matki Bożej, gdyż była ona malowana w stylu bizantyjskim i powiększyłaby liczbę obrazów „moskiewskich”. Natomiast tenże wizytator zalecił: ... Mitrę u Świętego Mikołaia Rzym- ską skassować iako cudzą a swoią własną grecką uformować 530 ... Następna wizyta cerkwi z 1757 r. wymienia ... Jezus na wielkim ołta- rzu nad którym obraz Świętego Michała przystojnie akomodowany na tymże ołtarzu obraz Nayświętszey Panny Spornieyszy iak łokeć na płót- nie malowany na którym pianki morskiey paciorek sznurek ieden y firan- ka puł iedwabna różowa ... Wymieniony obraz, to zapewne nasza Rud- niańska Ikona Matki Bożej 531 . Kolejna wizyta z 1789 r. wymienia czczoną ikonę Matki Bożej słynącą łaskami. Wizytator ujął to jednym zdaniem ... Jeden matki Nayswiętszey ut Fertur łaskami słynący, ofiar wotywnych także nie wymienił 532 . Cerkiew w Żurobicach, jak podają źródła drukowane, była usytowa- na na południe od wsi. Zbudowana w 1809 r., została przeniesiona w 1845 roku na obecne miejsce, a w 1864 r. odremontowana. Z przekazu miesz- kańców Żurobic, odnotowanego w Grodnenskim Kalendaru z 1899 r., dowiadujemy się, że w czasie pożaru wsi spłonęła cerkiew. Wierni są- dzili, że pastwą pożaru padła i cudowna ikona. Jaka była radość, kiedy ikonę odnaleziono na kamieniu w innym miejscu. Wierni byli przekona-

529 S.V.Bulgakov, Nastol’naja kniga, Moskva 1993, cz. 2, s. 1468; Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisaniue svjatych ćudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999, s. 343, foto. 530 Wizyty dekanatu drohickiego 1726 , ChKG-K APwL sygn. 780, k. 374-376. 531 Wizyty dekanatu drohickiego 1757 , ChKG-K APwL sygn. 796, k. 835-837. 532 Wizyty dekanatu drohickiego 1789 , ChKG-K APwL sygn. 797, k. 648-649.

355 ni, że w cudowny sposób ikona została przeniesiona, wska- zując gdzie ma być zlokalizowana nowa cerkiew 533 . W wymienionym Kalenda- rzu odnotowano, że w cerkwi znajduje się ikona osobenno ćtimaja, poćitaemaja za ćudo- tvornuju, śv. ikona Bogorodi- cy – kopija Rudnenskoj cudotvornoj sv. ikony, pisannaja na polotne, koej naroćitoe prazdnestvo s bol’śim stećeniem bogomol’cev byvaet v 12 ćislo oktjabrja. Ikona malowana na płótnie, o rozmiarach 1 arszyn Malowana olejno na płótnie chorągiew wysokości i 3/4 arszyna szero- prawdopodobnie kopia Rudniańskiej kości. Matka Boża z Dzieciąt- Ikony Matki Bożej kiem trzymającym ewangelię; Maryja i Jezus mają głowy ukoronowane. Lik Prećystyja suchośćavyj, prodolgovatyj, smuglyj, vyrażenie Lica ser’oznoe i kak by strogoe, pre- obladejuśćaja kraska – temnaja. Na górze ikony cerkiewnosłowiański napis tłumaczony na język polski brzmi: Słowo stało się ciałem, a na dole gdy ludzie czynią niegodziwe postępki, tam wstawiennictwo Maryi droższe od złota, żelazne serca nawraca do Boga. Ikonie oddawano szcze- gólną cześć w dniu świąt Bogarodzicy, jednak w roku 1882 świętem Rud- niańskiej Ikony Matki Bożej ustanowiono 12 października534 . W źródle drukowanym znajdujemy taki zapis: żenśćiny sela Żurobic soorudili na svoi posilnyja sredstva rezanoj raboty z pozolotoj kiot k mestnoćtimoj ikone Rudnenskoj Bożej Materi cennoju 100 rublej i ob- novili ikonostas na summu 30 rublej. 10 grudnia 1914 r. władze dicezjal- ne przekazały Archipasterskoe blogoslovenie s vydaćeju gramoty 535 . Do cerkwi w przybywało dużo pielgrzymów, prosząc o wstawien- 533 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 332. 534 Iosif ep., Grodnenskij Kalendar, Voroneż 1899, s. 331-332. 535 GEV 1914, s. 456.

356 nictwo i opiekę, otrzymując pomoc duchową i cielesną. Żurobice w końcu XIX i na początku XX w. należały do parafii w Dziadkowicach. Po I wojnie światowej były obsługiwane przez sąsiednie parafie. Według Wyka- zu mienia cerkiewnego cerkwi w Żurobicach, sporządzonego w maju 1939 roku, pod pozycją 7 części I, czytamy: ... W kiocie dużego rozmiaru białą olejną farbą malowanym, rzeźbionym Obraz Matki Boskiej Rud- nianskiej złocistosrebrzystą szatą kryty, w pozłacanej ramie, rozmiar 92 x 68 cm. Święto w cześć tego obrazu odbywa się 25 października 536 . Po II wojnie światowej, w ramach „ewakuacji”, nękani przez „pod- ziemie” mieszkańcy Żurobic i okolicznych wsi zmuszeni byli wyjechać do BSRR. Ich domy i gospodarstwa zajmowali często repatrianci lub ulegały likwidacji. W owym czasie Żurobice należały do parafii Żerczyce. Według Kli- rovoj Vedomosti z 1946 r. z parafii żerczyckiej wyjechało ponad dzie- więćset osób. Pomimo zmniejszania się mieszkańców na wsiach, cerkiew filialna w Żurobicach jest dziś zadbana. Migracja ludności wiejskiej do aglomeracji miejskich nadal trwa, a w środowiskach wyznaniowo mieszanych szczególnie jest zauważalna. To mocno odbiło się na kulcie Rudniańskiej Ikony Matki Bożej. Samej ikony też nie ma już w Żurobicach. Kopia papierowa ikony Matki Bożej w kiocie pozostaje w tym samym miejscu, co jej poprzedniczka 537 . W cerkwi zachowała się też chorągiew z początku XIX wieku, malowana olejno na płótnie, z przedstawieniem Matki Bożej z Dzieciątkiem. Prawdopodobnie jest to kopia Rudniańskiej Ikony Matki Bożej. Szczególnie uroczyście obchodzone jest święto Archanioła Michała, patrona cerkwi. Można żywić nadzieję, że Matka Boża i w przyszłości będzie otaczać opieką ulubione swoje miejsca.

536 Archiwum własne, teczka Żurobice. 537 W cerkwi zachowało się sporo ikon z XVIII I XIX wieku. Zob. Katalog Za- bytków Sztuki w Polsce, woj. Białystok, pow. Siemiatycze. Oprac. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska Nr inw. 259. R. 1966-67; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M. Kałamajska-Saeed, Warszawa 1996, s. 79, il.

357 Zakończenie

Teren Białostocczyzny, a przede wszystkim obszary południowo- wschodnie, ściśle związane są z obrządkiem wschodnim, czyli z Ko- ściółem prawosławnym. Okres szczególnie energicznej akcji christiani- zacyjnej przypada tu na XI–XII w., to znaczy na czasy, gdy te tereny znajdowały się we władaniu książąt ruskich. Badania archeologiczne wykazały, że do XII w. osadnictwo na terenach między rzekami Bug i Narew było ruskie, a ośrodkami chrześci- jaństwa był Drohiczyn, Mielnik, Bielsk i Suraż. Obszar obecnego województwa podlaskiego, jako jednostka admini- stracyjna, jest historycznie rzecz biorąc, zlepkiem ziem o różnej prze- szłości, kulturze i tradycjach. Zachodnio-północna część dawniej wcho- dziła w skład Mazowsza, zaś ziemie nad rzeką Bug i wzdłuż Narwi i Nie- mna były domeną Wielkiego Księstwa Litewskiego; zamieszkiwała je przeważnie ludność prawosławna (ruska) i w zaraniu dziejów były wystawione na wpływy bizantyjsko-wschodnie. Wpływy kultury i sztuki z Rusi przemieszały się tu z wpływami zachodu. Silne powiązania dyna- styczne między domami Piastów i Rurykowiczów sprzyjały wzajemnej asymilacji i akceptacji swych odrębności. Do ożywienia kontaktów ze światem prawosławnym doszło w Pol- sce za Władysława Jagiełły. Malarstwo bizantyjskie pojawiło się wtedy we wnętrzach katolickich kościołów, w katedrze wawelskiej, w kaplicy Świętej Trójcy na zamku w Lublinie, katedrze gnieźnieńskiej oraz w ko- legiatach wiślickiej i sandomierskiej. Z okresu średniowiecza zachowa- ły się dwa wizerunki Matki Bożej pochodzenia wschodniego – ikona Matki Bożej z XII w. przechowywana w skarbach klasztoru klarysek

358 w Krakowie oraz ikona Hodegetrii ofiarowana do klasztoru paulinów na Jasnej Górze. Kult cudownych ikon Matki Bożej szerzył się w Polsce w nieznanej na zachodzie skali. Wśród dwunastu wielkich świąt Cerkwi cztery są poświęcone Bogurodzicy: Narodzenia Najświętszej Marii Panny ( Pre- czysta ), Wprowadzenia Najświętszej Marii Panny do świątyni ( Wiedie- nie), Zwiastowania Najświętszej Marii Panny ( Błahowieszczenie), Za- śnięcia Najświętszej Marii Panny ( Splenie). Świąta maryjne obchodzone są też przez cały rok: objawienie cudownych ikon, uzdrowienie za Jej wstawiennictwem przed szczególnie czczonymi ikonami. Kult Matki Bożej jest rozwijany przez Lud Boży. Młode pokolenie czerpie swoją wiedzę o kulcie miejsc świętych i cudownych ikon od swoich przodków. Kronikarze opisują obyczaje doty- czące kultu maryjnego lub czci świętych ikon w danej parafii. Przez wieki wierni układali pieśni i hymny ku czci świętych Pańskich, a szcze- gólnie Matki Bożej. W archiwach cerkiewnych w Starym Korninie, Puchłach, Jacznie i innych miejscowościach zachowały się w rękopisie pieśni o cudach uzdrowienia. Wstawiennictwo Matki Bożej za lud grzeszny odzwierciedla najskrytsze marzenie wiernych o uzdrowieniu ciała i zbawieniu duszy. To Matka Boża otacza opieką swych wiernych i nie opuszcza ich w potrzebie. Święte miejsca oraz Jej cudowne ikony są otaczane najświętszą czcią, wierni pielgrzymują do tych miejsc. Oprócz serdecznych i błagalnych modlitw ofiarowują świece, kwiaty, łańcuszki, krzyżyki itp., nie wymie- niając już datków pieniężnych. Najbardziej znanym i szczególnie czczonym sanktuarium, do którego pielgrzymują wierni, jest Święta Góra Grabarka. Po II wojnie światowej zorganizowane pielgrzymki były zakazane przez władze państwowe. Mimo to miejsca szczególnie czczone były odwiedzane przez wiernych. Przez wieki święte miejsca były nawiedzane przez wszystkie stany, a Matka Boża nie zostawiała Swego Ludu i w chwilach zagrożenia, jak wojny i epidemie, stawała się orędowniczką i opiekunką. Znamiennym przykładem była wojna północna, podczas której wybuchła zaraza. Rze- sze pielgrzymów udawały się do miejsc świętych (dla przykładu Piatien- ka k/Folwarków Tylwickich, Góra Grabarka), które stały się miejscami

359 zbawiennymi. Nasi przodkowie na Podlasiu byli świadkami wielu cu- dów, jakie dokonywały się pri czudotworych i błagodatnych ikonach i na miejscach uświęconych, zgodnie ze słowami Zbawiciela: po wiere waszej da budiet wam. Na terenie Białostocczyzny znajduje się wiele innych cudownych ikon – św. św. Mikołaja, Jerzego, Paraskiewy, Piotra i Pawła, Kosmy i Damiana. Najstarsze zachowały się do naszych czasów w cerkwiach w Bielsku, Brańsku, Drohiczynie, Kożanach i Rybołach. Średniowiecz- ne malarstwo ikonowe obecnie możemy oglądać prawie wyłącznie w muzeach, w miejscach dla ikon nienaturalnych. W muzeach Polski znajdu- ją się ikony pochodzące z przemytu z Rosji, Ukrainy i Białorusi oraz z warsztatów malarskich na wschodnich terenach. Najwięcej najstarszych ikon w zbiorach muzealnych znajduje się w Sanoku i Łańcucie. Akcja „Wisła” przyspieszyła likwidację cerkwi na południu Polski, a świątynie zostały ogołocone ze wszelkich cenności. Znikoma część wypo- sażenia znalazła się w muzeach, reszta bezpowrotnie została rozgrabiona. Sama Białostocczyzna straciła cerkiewne cenności podczas I wojny światowej, gdy ludność była ewakuowana w głąb Rosji. Pozostawione na pastwę losu świątynie mocno ucierpiały. W okresie międzywojen- nym represyjna (aby nie powiedzić odwetowa) polityka państwowa w stosunku do Kościoła prawosławnego ostatecznie wymazała z powierzchni ziemi 451 obiektów sakralnych wraz z ich wyposażeniem. Po II wojnie światowej cerkwie w Polsce w województwach połu- dniowych i wschodnich ostatecznie straciły swoje przebogate wyposa- żenie. Na terenie Białostocczyzny świątynie przetrwały, lecz zainteresowanie ikonami i cennościami cerkiewnymi spowodowało, że prawie każda z nich została okradziona, niektóre kilkakrotnie. Natomiast święte miejsce w Piatience (parafia Topolany) straciło ostatecznie objawioną ikonę. Bliższe informacje o kradzieżach znajdziemy w Bibliografii parafii prawosławnych na Białostocczyźnie, cz. alfabetyczna, opublikowanej w latach 1984-2000. Nieodżałowaną stratą były pożary kilku cerkwi na Białostocczyźnie. Mimo wymienionych tu nieszczęść, jakie dotknęły Kościół prawo- sławny i jego świętości, cerkwie, miejsca święte i cudowne ikony trwa- ją niezmiennie – jako widoczne znaki Opatrzności Bożej i wstawiennictwa za Lud Boży.

360 Ważniejsze skróty

Akty izdavaemyje – Akty izdavaemye Vilenskoju Archeografićeskoju Komissieju dlaj razbora drevnich aktov v Vil’ne , Vil’no 1865–1914, t. 1–38. APwL – Archiwum Państwowe w Lublinie Archeograf. sb. – Aecheografićeskij Sbornik Dokumentov otnosija- ścichsja k istorii severozapadnoj Rusi, Vil’no 1867–1904, t. 1–14. BBiDZ Białystok – Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków, Białystok CV – Cerkovnyj Vestnik , organ urzędowy Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, War- szawa 1954–(1999) – ChKG-K – Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki , AP w Lu- blinie Ch-VEV – Cholmsko-Varśavskye Eparchial’nyj Vestnik , Var- śava 1877–1905. GEV – Grodnenskye Eparchial’nye Vedomosti , Grodno 1901–1915. Iosif ep. – Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavnyj - cerkovnyj kalendar ili Pravoslavie - v Brestsko- Grodnenskoj zemle v konce XIX v. Izd. 2, Voroneż 1899. Klir. Ved. – Klirovye Vedomosti , Archiwa Cerkiewne przy parafiach. Księga wizyty – Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego przeze mnie księdza Bazylego Benedykta Guttor-

361 skiego dziekana podlaskiego, plebana goleniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus kalendarza sporządzona. Białystok 1996. KZSz w Polsce – Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Seria Nowa t. 12 z. 1. Województwo białostockie, pod red. M. Kałamajskiej-Saeed, Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, Warszawa 1996. LEV – Litovskye Eparchial’nye Vedomosti, Vil’no 1863– 1900. Prib. k CV – Pribavlenye k Cerkovnym Vedomostjam, S-Peter- burg 1888–1918. Przeg. Prawosł. – Przegląd Prawosławny, Białystok 1991–(1999) – Tyg. Podl. – Tygodnik Podlaski, Białystok 1984–1991 VEL – Varśavskij Eparchial’nyj Listok, Varśava-Moskva 1906-1917. Voskr. Ćt. – Voskresnoe Ćtenie, eżenedel’nyj cerkovno-obśće- stvennyj ilustrovanyj żurnal, Varśava 1923–1939. VZR – Vestnik Zapadnoj Rossii. Istoriko-literaturnyj żur- nal, Vil’no 1864–1871. Wiad. PAKP – Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościo- ła Prawosławnego, organ urzędowy Polskiego Au- tokefalicznego Kościoła Prawosławnego, Warsza- wa 1971–(1999) – WKZ Białystok – Wojewódzki Konserwator Zabytków, Białystok

Wykaz znaków dodatkowych

Ze względów technicznych w publikacji występują znaki odmienne od ogólnie przyjetych. Znak ´ nad literami c, s, u daje dźwięk odpowia- dający polskiemu cz, sz lub tzw. u krótkiemu. Na przykład: svjaśćenstvo albo carkva ú Pavlach.

362 B i b l i o g r a f i a

Źródła rękopiśmienne

Archiwa Parafialne ... Klrovyje Vedomosti z poszczególnych cerkwi ... Wykazy parafialne z poszczególnych cerkwi ... Sprawozdania roczne z poszczególnych cerkwi ... Archiwum własne [Teczki parafii ... ] Archiwum Państwowe w Lublinie Chełmski Konsystorz Grecko-Katolicki, Wizyty generalne Brzeskiej diecezji, dekanatu Bielskiego, Drohickiego, Kamienieckiego i Mielnc- kiego, sygn. 780 i nast. Biblioteka Instytutu Sztuki w Warszawie Katalog Zabytków Sztuki w Polsce. Woj. Białystok: pow. Białystok nr inw. 246, oprac. Alina Trojan i Elżbieta Żytko, rok 1962; pow. Bielsk Podlaski, oprac. Ryszard Brykowski, Izabella Galicka, Hanna Sygietyń- ska nr inw. 247, rok 1964; pow. Siemiatycze, oprac. Izabella Galicka, Hanna Sygietyńska, nr inw. 259, r. 1966-67; pow. Sokółka, oprac. Alicja Lutostańska, Hanna Sygietyńska , nr inw. 260, r.1962, mnps. Państwowa Służba Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Białymstoku [Karty poszczególnych zabytków ...]

363 Indeks osobowy

Abgar, król 239-240 Bielawin Tichon, patriarcha 341 Agapit Peczerski, św. 260 Bielawski Jakub, ks. 203 Aleksander Jagiellończyk, król 11, 53, Bielawski Paweł, ks. 92 59, 133 Bielecki /?/, administrator 93 Aleksandr III, imperator 144 Bielecki Ryszard 154 Aleksandrowicz P., marszałek 91 Biełomyza Zofia 180 Aleksiejuk Irena 131, 132 Biełłozor Jerzy, bp 250 Aleksiuk Krzysztof 271 Biskupski Ryszard 159 Aleksy Nikołajewicz, carewicz 261 Bobik Maria 308-309 Ananiasz, malarz 240 Bobiński Jan, cześnik 93 Anchimiuk Jeremiasz, bp 30, 72-73 Bobrovskij Pavel O. 99, 130-132, 200, Anchimiuk Konstanty 73, 75 202, 255-256, 315-316 Andrzej z Krety, św. 6 Bobrowicki Ignacy, podstoli 336 Andrzejewicz Hryhory, o. 92 Bobrowski Cyryl, ks. 337 Antoni Peczerski, św. 67, 208, 231 Bogolubski Andrzej, książę 187 Antoniewicz Jerzy 123 Bohowitynowicz Bohusz 212 Arseniuk Anna 235 Bohuffałowie, ród 196, 200 Artiszewicz Jakow 183 Bolesław Chrobry, król 346 Artyśuk Ivan 64, 65 Bołtryk Michał 315, 331 Bagrowski Herasim 290 Bona, królowa 177, 193 Bajko Piotr 22, 57 Borowik Sergiusz 193 Bańkowski Antoni, ks. 169-170 Borowik Teodozy ks. 227 Baranov Eduard komandir 126 Borowik-Cicha W. 300 Baranowski Tomasz, o. 92 Bójko Jan 20 Barbara, św. 161 Bójko Maciej 20 Bartolomeusz I patriarcha 48 Branicki Jan Klemens, hetman 123, Batjuśkov P. N. 316 124, 301 Bazylewski Parteniusz, o. 24 Brjancewa Anna P. 84

364 Brunon z Kwerfurtu, św. 346 Chodkiewicz Grzegorz 69, 89, 102, Brykowski Ryszard 54, 166, 176, 335 109, 124, 317 Brzezińscy Stanisław i Magdalena 170 Chodkiewicz Heronim 315 Brzozowski Mieczysław, artysta ma- Chodkiewicz Jerzy Karol 199-200 larz 180 Chomik Piotr 119, 120, 316, 319, 324 Budilović Aleksandr, o. 124 Chomćik Michail o. 58 Budziłowicz Szymon, o. 82-83 Chrapowicki Antoni, pisarz 73 Bujko /?/, nauczyciel 96 Chreptowicz Iwan 243 Bulhakov S. V. 35, 77, 117, 227, 327, Chreptowicz Litawor 31 354-355 Cubrzyńska-Leonarczyk Maria 322- Bułgakow Sergiusz, o. 8 323, 341 Bułhakowa Hilaria 47, 264 Ćulkov Vasilij o. 115 Bułharynowicz Józef, bp 312 Cyryl i Metody, św. św. 8 Cambłak Grzegorz, metropolita 293 Czajkowski Jerzy 218, 240, 287-288 Caplikowski, ks. 31 Czapska Anna 245 Car Anna 55 Czykwin Eugeniusz 47, 333 Car Paweł, fundator 54 Czyżewski Przemysław 123 Cecylia, królowa 124 Dal’ Vladimir 35, 347 Ćerepica Valery N. 117, 269, 341 Dalmatov Nikolaj, archimandryta 36, Cetra Elżbieta 119 102, 128, 197, 200, 224, 258, 310, Ciecierski, hrabia 39 313-324 Cieszkowski Florian 234 Daniel, książę 29, 99, 101, 147, 203, Citkovski I. 113 312 Ciwoniuk Nina 18, 19 Danilczuk Anna 340 Chalecki Lucjan, ks. 329 Dąb-Kalinowska Barbara 157, 202, Chalecki Ostafi, dworzanin 299 311-312 Charkiewicz Anastazja, ihumenia Dąbrowska Agripina 256 271 Denisov L. I. 326 Charkiewicz Grzegorz, bp 138, 271 Dionizy Areopagita, św. 6 Charkiewicz Jarosław 46, 60, 80, 87, Dobrjanskij F. 283 118, 141, 150, 161, 231, 240, 263, Dorośkević Vladimir, o. 96 305, 311, 350 Doroszkiewicz Bazyli, metropolita 43, Charłampowicz Bazyli, o. 234 45, 72 Charytoniuk Jerzy, o. 146 Drankowska Małgorzata 183 Chiniewicz Bazyli 319 Dubko Trofim 75 Chłopicki Edward, podróżnik 95 Dubowicz Aleksy, archimandryta 318, Chodakowski Miron, bp 72, 128 321 Chodkiewicz Aleksander 68, 196, 244, Duć-Fajfer H. 287-288 310 Dworakowski Sylweriusz 98 Chodkiewicz Anna 196 Dymitr Sołuński, św. 13, 286-291

365 Dziemiach Atanazja 271 Gromadzki Aleksy, bp 266 Dzikowski Henryk 330 Grosser Barbara, ihumenia 44 Elżbieta Fiodorowna, księżna, św. 269 Grygorowicz Aleksander, architekt Epifaniusz, historyk 6 315 Estreicher Karol 234 Gumilevskij Filaret, abp 113 Eudokia, cesarzowa 6 Guttorski Bazyli, ks. 94, 104, 125 Eutymia, siostra patriarchy Jochima Hajduk Mikołaj 50, 100, 128, 222 85-86 Hawryluk Jurij 25, 37, 55, 120 Euzebiusz, historyk 240 Helena, cesarzowa 35 Falkowski Stefan 96 Helena Iwanowna, księżna 11, 133, Fenszach, baron 39 138, 140-141, 313 Ferenc Jakub, diakon 265 Heliasz, pustelnik 68 Fietisow Kondrat, o. 352 Herminowicz Jan, ks. 92 Filipiuk Nina 39 Herminowicz Michał, ks. 94 Fionik Doroteusz 77, 136, 146, 212, Hertz Janina 133 276; zob. Sacharevič M. Hołubowski Jan, pisarz 93 Flaga J. 72 Horbaćevskij N. I. 232 Forest J. 52, 182, 185 Hrycuniak Sawa, metropolita 49, 88, Gabriel, św. męcz. 108-120, 128-129, 118, 268, 332 271-272 Hrymaniewski Stefan, ks. 92-93, 103, Galicka Izabella 54, 166, 176, 357 219 Gasztołd Albrecht 68 Hulewicz Sylwester, bp 127 Gawryluk Sawa, hieromnich 330 Jerzy Zwycięzca, św. 51-52, Giedź Maria 37 Ignacy Teofan, św. 6 Gierminowicz Józef, o. 39, 42 Ilkowicz Andrzej, mieszczanin 153 Gliński Michał, książę 53 Inozemcow Aleksander, abp 85 Gloger Zygmunt 232, 238 Iwanicka K. 280 Gogolewski Onufry, prot. 183 Iwankiewicz Stefan, o. 230 Gojska Anna, dziedziczka Poczajowa Iwaszczuk Eufrozyna 82, 84 59-60 Izvekov Nikolaj, o. 259 Golovkova Lidija A. 266-268 Jabłonowski Aleksander 69 , 149 Golubinskij Jevgenij historyk 29, 30, Jackowski Aleksander 46, 90, 94, 125, 202, 218, 346 176, 221, 227, 300, 305, 308 Gorodeckij M. I. 172 Jałbrzykowski Romuald, abp 330 Gowdel Piotr i Anastazja 108, 109 Jan Kazimierz, król 149 Górnicki Łukasz, starosta 102 Jan Kronsztadzki, św. 43, 258 Grebenśćikov F. A. 35, 149, 238, 292- Jan III Sobieski, król 199 295, 295 Jan Teolog, św. 6 Gresiuk W. 96 Janickaja M. 329 Grodecki Aleksander, architekt 201 Jaraśević K. 54

366 Jaroszewicz Józef 34, 130-131, 134, Kłoczkowski Konstanty, o. 67 138, 147-149, 152 Kochaniewicz Stefan, hieromnich 318 Jaroszuk Aleksy, bp 43 Kojałowicz Michał O., historyk 201, Jaskanis Danuta 64 226 Jaskević Alena 222, 244, 323 Kojałowicz Kazimierz, ks. 319 Jaszuński Salomon 100 Kolenda Gabriel, metropolita 111, Jaśkiewicz Aleksy 165 128, 319, 326 Jaworski Leon, bp 323 Kołbuk Witold, ks. 288 Jekiełek K., ks. 171, 176 Kołłątaj Hugon, ks. 322 Jemielaniuk Anna 79 Konachowicz Eugeniusz, o. 290 Jemielity Witold, ks. 168-169, 175, Kondakow N. P. 312 327 Kondratiuk Michał 34, 38, 51, 89, 217, Jermakow Michał, bp 84, 255, 260, 347 268, 327-328 Konecka Krystyna 340 Jermakowicz Ludmiła 137 Konowałowa Helena, ihumenia 262, Joka Jerzy 123 264-268 Jonasz, abp 313 Konstadius Maria, ihumenia 43 Jurkowski Gabriel, ks. 252, 270 Korch Joanna 223, 299, 304 Kadłubowski Hipolit, o. 308 Kosma i Damian, święci 282-285 Kaleczycki Wasil 232 Kossowski Aleksander 72 Kalević H. 341 Kostiuczuk Jakub, bp 63, 72 Kalicki Wiaczesław 145-146 Kotikow Omelian 301 Kałamajska-Saeed Maria 150, 160, Kotyńska J. 249-251 162, 166, 232, 237, 296, 357 Kowalewski Antoni, o. 93 Kamieński Nikanor, bp 264 Kowalewski Jakow, o. 93 Kaminskij Sergiej, o. 85 Kozlova V. 67, 208 Kamiński Aleksander 100, 186 Kozłowski Jerzy 166 Kandratjuk Hanna 87 Kozłowski Władysław, burmistrz 329 Kant Bronisław, ks. 249-251, 254 Krahel Tadeusz, ks. 125, 249 Karczyński, archimandryta 111 Kranczuk Antoni, stróż 330 Karpowie, właściciele puszczy 71 Krańczuk Gabriel, hieromnich 49 Kazimierz Wielki, król 30 Krasnodębski, ks. 37 Kedryn Jerzy, historyk 6 Krejdicz Mikołaj, o. 83 Kempfi Andrzej 117, 227 Krestovskij V. V. 23, 24, 133 Kimbar Sergiusz, archimandryta 313- Krukovskij Mikolaj, o. 77, 188, 274- 314 277 Kirsnowski Bazyli, ks. 182 Krzeczowski Samuel, rotmistrz 200 Kiszka Leon, metropolita 36, 302, 341 Kuczyński Stefan, ks. 152 Klauza K. 202 Kudasow Bazyli, o. 228 Klinger Jerzy, o. 44 Kudriawcowa Maria 290-291

367 Kudrycki Grzegorz, o. 277 Makoveevski Ivan F. 343 Kuncewicz Józefat, św. 242, 294 Maliśevski Ivan 348 Kuncewicz Siłuan, hieromnich 318 Małofiejew Irena 272 Kuryłowicz Aleksy, diakon 108, 113, Markević A. 182 118 Maroszek Józef 30, 32, 37, 68, 89,93, Kupryjaniuk Aleksy 62 94, 95, 102, 104, 109, 123, 135, Kwercetus, nauczyciel 33, 37-38, 232 136, 180, 223-224, 244-245, 251, Labaćeskaja V. A. 261 275, 292, 302, 313, 318,320, 322, Laucevicius E. 103 347 Lebiedzińska Ludmiła 314 Maroz Hryhoryj 63, 288 Leczycki Aleksy, o. 83 Masalski Feodor, kniaź 69-72 Lemeśevskij Manuil, metropolita 328 Matreńczyk Ałła 87, 288 Lencewicz Bazyli, papiernik 103; por. Matus Irena 63, 189-190, 221 Wasyl Matusewicz Anna, kasztelanowa 233 Leniewicz Anastazja, mieszczanka Michajłow Konstanty, o. 42 135 Michałowski Władysław, administra- Leon, cesarz 79-80 tor 92 Leończuk Jan, poeta 37, 38 Michaluk Dorota 31, 32, 36, 69, 74, Leśćynski Juryj 119 207-208, 210, 227, 347-349 Leszek Czarny, książę 99 Michniakiewicz Ignacy, o. 300 Lewiccy, właściciele Kożan 59, 186 Michniakiewicz Marcin, o. 50, 135 Lewicki Joakim, bp 257 Michniewicz Józefat, archimandryta Lewiński Stefan, archidiakon 32 199 Lenćevskij Nikolaj, o. 25 Michniewicz Wojciech, ks. 106 Litvinćuk Michail 138 Michnowicz Koricz 183 Lubecka Anna M. 237 Micuta Kazimierz 199 Lubomirski J. 348 Micuta Krzysztof, miecznik 197, 320 Lukjanjuk Mirosława 57, 90 Miedzwiedź Roman, o. 267 Łaszczyński Zbigniew, inspektor 329 Mikolaj I, imperator 126 Łopuczówna-Zołotnikowa Reina 319 Mikolaj II, imperator 127, 263-264 Łoś Aleksander, malarz 20 Mikołaj Cudotwórca, św. 182 Łowmiański Henryk 346 Minkiewicz Anna 229 Łozińska T. 281 Mironowicz Antoni 11, 30, 32, 68, 71 Łukasz, św. ewang. 6, 187 90, 91, 94, 97, 103, 104, 135, 152- Łukaszuk Daniel, mecenas 137 153, 181, 243-244, 300-301, 304, Machabeusze Bracia, św. 65 310, 317 Mackewicz Symeon, o. 223 Mironowicz Eugeniusz 90 Mackević V. K. 119 Misijuk Grzegorz, o. 118 Makaruk Miron 304 Młodowski Antonin, ks. oficjał 93, Maksimczuk Eufimiusz, o. 62 103, 219

368 Mniszech Jerzy, wojewoda 318 Paltaúskaja I. 264, 327, 329 Modzelewski Andrzej, rzeźbiarz 315 Panasiuk Matrona 27 Mogilny Izydor, archimandryta 331 Pańko Eugeniusz, ks. 33, 295, 345-348 Mohyła Piotr, św. metropolita 50 Paprocki Henryk, ks. 35, 52, 96 Moroz Ignatij, o. 144 Paprocki Wojciech 233 Mościcki Ignacy, prezydent 174 Paraskiewa, św. 292-298 Mularczyk Aleksy, o. 331 Pasko Sakson, wójt 165 Musianowicz Krystyna 64, 147 Paszkiewicz Piotr 43 Nachiło Jerzy 180 Pawluczuk Teodor 64 Natalia, siostra Piotra I cara 86 Peslak Mikołaj 340 Naumow Aleksander 287 Pieczonko Barbara, ikonopiska 48 Nazaruk Slavomir 119 Pieczonko Michał, ikonpisiec 48 Nesterowicz Samuel, mieszczanin 134 Pieretruchin Iosif, o. 97 Nieczaj Igor, złotnik 325, 333 Pieszko Józef, psal. 228 Niemira Stanisław 31 Pietkiewicz K. 227 Nieroszczuk Wiera 241 Piotr I car 321 Niesiecki K. 227, 246 Piotr VII, papież i patr. 48 Niesteruk Eugeniusz, o. 38, 203, 205 Piotr i Paweł, św. apostołowie 292-298 Nietupska M. M. 76 Pinda Tomasz F., mieszczanin 153 Nikitin W. 187 Piskun Ju. 329 Nikitiuk Ewgraf P. 225 Plutowicz Łukasz, o. 137 Nikołajczuk Stefan 61-62 Pociej Ipacij, władyka 50 Nos Leszek 17, 19 Podgajecki Eugeniusz ks. 22, 28 Nowicki Antoni, o. 210 Pokrovskij F.V. 34, 57, 64, 69, 150, Nowosielski Jerzy, artysta malarz 43 154, 159, 162, 177, 186, 195, 199- Odincov Nikolaj 142, 165, 169, 171- 200, 203, 225, 257, 304, 313, 325, 173 354 Oleksiuk Eliasz 189-190 Połubińska Helena, księżna 345, 347, Oleszko Bolesław, malarz 43 354 Olszewski Michał, ks. 32 Połubiński Aleksander, pisarz polny Onisko Antonij, psal. 136 348 Opaliński Teodor 277 Potorson Bazyli 229 Orlovskij Eustachij 246, 253, 255-258, Prawdzic-Gałęski J. J. 54 261 Prodiło Iwan, mieszczanin 152 Orłowicz Mieczysław 263 Prokopowicz Konstanty, o. 343 Orthwein Maria 131, 134, 137, 296 Pruszcz P. H. 223 Osorgin M., gubernator 258 Puchłowicz Tomasz 216 Owłoczyński Wawrzyniec, ks. 254 Puciata Maria 131, 134 , 137 Paevskij L. o. 226 Pulcheria, cesarzowa 6 Pak N. 153 Quenot M. 35, 96

369 Rabczyńska, malarka 106 Semenowicz Michał, książę 130, 132 Radej H. 47 Sergejuk A. 216-217 Radziukiewicz Anna 21, 47, 48, 64, Sergiusz z Radoneża, św. 258, 261 119, 120, 290 Serno-Solov’ević F.F 113 Radziwiłłowie 89, 109, 111 Siedlecki Jan 140 Ramm Eugeniusz, właściciel 74 Siemaszko Iosif, metropolita 72, 83, Roch, św. 238 277, 284 Rodziewicz Henryk, ks. 123 Siemientowski Jan 215 Roman Mścisławowicz, książę 99 Sieroszewski Wacław, pisarz 27 Roman Sładkopiewiec, diakon 217- Siestrzencewicz Stanisław, abp 254 218 Sieśkiewicz /?/ 96 Roman Stefan, wójt 300 Simonowicz Jan, o. 300 Romaniuk Zbigniew 72, 131, 144-145 Simonowicz Szymon, o. 299-300 Romanovskij Vladimir, o. 263 Skorotowicz Eleonora 198 Romanowska-Zadrożna M. 315 Skorupski Ludwik, ks. 111 Romańczuk Szymon, abp 72 Skirmont Antoni i Jan 177 Roszkowski Antoni, ks. 170, 175 Smoleński Paweł, o. 34 Rożko V. 47, 97, 127 Snarski I. 202 Ruban Filip K., protodiakon 117 Snessoreva S. 57, 60, 79, 278, 280, 355 Rudyk Stefan, metropolita 44 Sokolov Iosif ep. 25, 37, 60, 61, 95, Rutkowski Jan 166, 175 108, 113, 126, 128, 133, 150, 154, Rybcewicz Jan, o. 278 159, 162, 171, 178, 195, 199, 204, Rymaszewska Maria 205 209, 211, 216, 220, 226, 251-252, Rysicka Gabriela, ihumenia 269 293, 306, 309, 313, 340, 343, 355, Sabler Vladimir K., oberprokurator 357 201, 258 Sołowiej Mikołaj 19 Sacharević Mikola 51, 56, 337 Sołtan Aleksander 31, 226 Sadkowski Wiktor, władyka 32-33 Sołtan Józef, bp 128, 227, 310, 312 Saković J. 255 Sopoćkówna Anastasia A. 244 Sakowicz Eugeniusz 33 Sosna Grzegorz, o. 62, 77, 83, 85, 97, Samolik Aleksander, prot. 338 103, 136, 142, 158, 174, 205, 212, Sapieha Lew, fundator 294 219, 276, 292, 294, 299, 300, 337 Sapiehowie 53, 109, 196, 347 Sosnowski Andrzej, o. 225 Sawczuk Nadzieja 27 Sosnowski Grzegorz, o. 220 Sawicki Jarosław, o. 265 Sosnowski Józef, o. 39 Scepurżinskij Ioann, o. 197-199, 201, Spasskij Aleksandr, o. 136 320 Spasskij F. 204, 218, 335 Semenjako Nikolaj, o. 247, 250, 253, Stafiński Aleksander 340 255, 257, 265 Stalończyk Lucyna 143, 150, 159, 184, Semenćuk Henadzij 150, 154, 158, 161 206

370 Stalony-Dobrzański Adam, artysta Troja A. 190 malarz 43, 46 Turyn Teodor 173 Stanisław August, król 349 Tymiński Aleksander, psal. 229 Stankiewicz Dariusz 133, 137 Tymiński Herman, o. 259 Stawecki Krzysztof 275, 284 Tyszkiewiczowie, ród 242-254, 270, Stelmaszczuk Aleksander 304 315, 340 Strelbicki Modest, archimandryta 322 Urusowie, ród 247, 251 Strzelecki Stanisław ks. 247-249, 252 Viśenko Aleksandr o. 82, 84 Suchodolski Jan 199 Vjarbicki Aleksander 237 Sudziłowska Krystyna 341 Wahanowscy, ród 334 Sygietyńska Hanna 54, 166, 176, 335, Waledyński Dionizy, metropolita 44, 357 85 Surwiłło Aleksander, o. 44 Wasilewicz Fiodosij, archimandryta Symeon Metafrosta, św. 6 111 Szklaruk Igor 291 Wasilkowicz Wołodimir, książę 10, Szot Adam, ks. 320 130 Szpakowski Andrzej, o. 278 Wassa Michajlovna, księżna 130, 132 Szpakowski Zdzisław 346 Wasyl (Bazyli), papiernik 101-103 Szretter Jan, malarz 247, 252 Wasylko, książę 9-101, 202 Szum Wiaczesław, rzeźbiarz 48 Weronika, św. 240 Szumkowski Wiktor 200 Wielkonty Herasim, archimandryta Szumowicz Szymon 238 322 Szutko, dzierżawca 109 Wieniewski, pustelnik 103 Szybiński Nikodem, archimandryta Wierzbicki Lew 225 123, 315 Wiesiełowski Mikołaj, marszałek 123 Szymczak Grzegorz, ks. 251 Wiesiełowski Mikołaj, o. 188-189 Szyszkowski Marcin, bp 251, 327 Wilczewski, właściciel 39 Tal’berg N. 102, 127, 227, 354 Wilczewski Józef, pułkownik 219 Tazbir Janusz 123 Wilczewski Waldemar 93, 94, 104, 123 Teodor Anagrostes, historyk 6 Wisłocki Teodozy, archimandryta 322 Teodozjusz Młodszy, cesarz 6 Witold, książę 202 Tęczyńska Aleksandra, kollatorka 292 Wiszenko Jakub 235 Tokajuk W. 146 Wiszenko Jarosław, malarz 48 Tokarevskij Fiodor, o. 233, 338 Wiśniewski Jerzy 19, 100, 177, 192, Tomaszewski Mirosław, o. 119 196, 223, 289, 292 Topolski Jerzy 223 Wiśniowiecka Katarzyna 317 Torańska T. 109 Wiśniowiecki Iwan, kniaź 67, 207 Trajdos T. M. 199, 219 Wiśniowiecki Michał, hetman 341 Troc Antonina 313, 341 Władysław IV, król 123, 181, 192, 299 Trochimczuk Zofia 96 Włodzimierz, książę, św. 8, 345

371 Wojszwiłło A. 87 Zając Cyryl, o. 278-279 Wołkowski Aleksy, o. 46 Załęski Wojciech 175, 312, 324, 326 Wołłowicz Grzegorz 100 Zdanudczyk Teodozy, fundator 60-62 Wołodkowicz Felicjan, metropolita 37, Zieleniewski Jerzy 85, 181, 334 71 Zienkowicz Tomasz I, bp Worona Maria 19 Zleczik Timofej 150 Wójtowicz Andrzej 62 Znosko Aleksy, o. 117, 228 Wróblewska Katarzyna 289 Zofia Paleolog, cesarzowa 140 Wróblewski Cyryl 62 Zygmunt August, król 109, 148, 274 Wysłouch Seweryn 242, 244, 246 Zygmunt Stary, król 140, 192, 237 Wysocka Dorota 65, 187, 333 Żelazowski Ignacy, bp 255 Wyszyńscy, ród 341 Żerczyński Stefan, mieszczanin 153 Zahorowski Remigiusz, ks. 254 Żytko E. 190

372 Indeks geograficzny

- dekanat 93, 104, Abramiki 173 - woj. 159-160, 162, 166, 184, 330 A f r y k a 48 Białystok Wołyński 127 Aljany 341 Biebrza rzeka 100, 186 A n g l i a 74 Bielewicze 102 Antiochia 6, 65, 141 Bielsk Podlaski 7, 11, 17, 31, 46, 130- Ateny 6 138, 141, 173, 347, 358, 360 A t h o s 6, 49, 260, 351 - dekanat 50, 135, 168, 210, 212, 302, Augustowo 171, 173 334 Augustów - monaster 32, 72, 185, 207 - dekanat 169 - powiat 176, 335 Bachorowszczyzna zob. Bachury - starostwo 224, 227 Bachury 10, 17-21 Biełki 57, 90 Bacieczki 341-342 B i z a n c j u m 8, 52, 141, 217, 287 Baciuty 173 Boćki 53-54, 347 Bari 182 Boratyniec Ruski 303 Barszczyn (?) 90 Boruny 340-341 B i a ł o r u ś 32, 87-88, 118, 360 Brańsk 7, 12, 31, 140-146, 171, 173, B i a ł o s t o c c z y z n a 13, 19, 34, 65, 360 90, 100, 118, 174, 177, 192, 196, Bryki 53 358, 360 Brześć Litewski 17, 50, 109, 182, 192, Białowieża 192 262, 347 - puszcza 22, 57 - monaster 32 Białystok 7, 11-12, 50, 65, 108, 114- Brzeźnica 53 115, 118-120, 123-129, 145, 173, Brzostowica 318 258, 272 Brzozowa 259 - cmentarz 343 Brzozówka rzeka 310 Bug rzeka 31, 39, 358

373 Bujnowo 173 Drohiczyn 30-32, 46, 147-164, 205- Buksztel 104 206, 232, 237, 312, 345-347, 357- Butowo 266 358, 360 Cecele 34, 237, 241 - dekanat 35, 294-295, 345, 355 Ch e ł m s z c z y z n a 282, 288, 293 - monaster 32, 263-264 - diec. chełmsko-warszawska 42, 171, Druskienniki 113 352 Dubicze Cerkiewne 289, 300 Chicago 141, 350 Dubicze pow. Lida 31 Chodorówka 259 Dubiny - Krynoczka 10, 22-28 Chojewo 173 Dziadkowice 357 Choroszcz 69, 127, 318 E g i p t 52 Chraboły 173, 224, 230 Fasty 342 Chrabostówka 75 Folwarki Małe 89 Chrołowicze 149 Folwarki Wielkie 89, 92-96 Chutkowice 152 F r a n c j a 271, 305 Ciechanowiec 303 Gdańsk 157, 202, 311, 315, 334 Ciecierówka 245 Gierasimowicze 259 Ciełuszki 62, 186, 217 Gniezno 358 Cisy 72 Grabarka k/Milejczyc 37-38 C y p r 52 Grabarka (Suminszczyna) Św. Góra Czarna (Białostocka) 104 10, 13, 29-49, 145, 232, 286, 359 Czarna Cerkiewna 46 Grabowiec 290 Czarna Średnia 173 Grabowo 259 Czarna Wielka 173 Grabówka rzeka 310 Czeczewlany 256 G r e c j a 52, 79-80, 287 Czerewki 62, 171, 188 Gredele (Szpitale) 10, 50-52 Czeremcha 282 Gregorowce 337 Częstochowa 175, 247, 251, 326-327 Grodno 17, 111, 115, 118-119, 128- Czyże 282 129, 192, 195, 247, 249, 256, 263, D a n i a 349 266-267 Dąbrowa (Białostocka) 123, 259 - diecezja 42, 259, 328 Dąbrówki 100, 104 - gubernia 34, 69, 150, 159, 162, 169, Deniski 173 177, 186, 200, 216, 313 Diwowka 190 - Kołoża 177, 246, 321, 328 Dobrowoda 294 - konsystorz 330 Dojlidy 45, 124, 126 - monaster 256-257, 268-271, 325 - klasztor 119-120, 267-268, 271-272 - puszcza 192, 196 Dońsk 325 - starostwo 242 Doroszki 188 Grodzieszczany 259 Drochlin 173

374 Grodzisk 173 Kiewłaki 167 Gródek 45, 69, 102, 310 Kijów 52, 161, 186, 202, 231, 293, 310 Gruzka 233 - Księstwo 29, 208, 347 G r u z j a 52 - Ławra 13, 30, 231-232, 354 Grzebienie 177, 259 Klejniki 13, 294 Hajnówka 13, 26-27, 46, 288, 309 Kleszczele 13, 170, 181-185, 234, 241, Halicz 312 294, 334, 337 Hieronimowo 74 Klinki 104 Hodyszewo 7, 10-11, 165-176, 251, Knorydy 10, 53-58, 173 326-327 Kodeń 347 Hołynka 243 Kojły 27 Homoty 36 Kolno urocz. 259 Hoźna 93 Kołpaki 93 - rzeka 68-69 Kołodzieżno 17 Husaki 173 Kołomienskoje 8 Huszczewina 72 Komi 265 Jabłeczna monaster 27, 32, 45, 84 Konstantynopol 6, 8, 48, 79-80, 141, Jaczno 177-180, 246, 251, 257, 359 186, 204, 217-218, 240, 311, 315, Jakowięta 174 350 Jałowo 259 Kornica 46 Jałówka 17-20, 290 Korycin 173 - puszcza 18 Kosmaty Borek 104 - starostwo 18-19 Kostroma 311 Jam 265 Koterka urocz. 10, 82-88 Jarosław 7, 311 Kotły 173 Jekatierynowce 190 Kozłowo 173 Jermolinowo 265-266 Koźliki 173 Jerozolima 5, 65, 141, 214, 239, 311 Kożany 7, 12, 59-63, 186-191, 276- Jesionówka 259 278, 339, 360 Jośki 174 Kożyno 173 Juchnowiec 250, 340 Kraków 192, 253, 358 Kaczały 72 Krasna Wieś 334 Kamieniec 347 Krasnybór 243, 254 - dekanat 233-234 Krasnystok zob. Różanystok Kaniuki 62, 173, 186 K r e t a 6 Karakule 102, 124 Kropiwno 259 Karczmisko 104 Kruhłe 334 K a r p a t y (Podkarpacie) 218, 240, Krupice 237, 241 282, 287, 288 Krupniki 173 Kazań 84 Kruszyniany 200

375 Krynki 11, 19, 192-195 Małojarosławie 267 Krynoczka zob. Dubiny Małynka 93 Kudelicze 36 Małyszewka 259 Kulikowe Pole 187 M a z o w s z e 301 Kuraszanka rz. 64 Michałowo 45 Kuraszewo 64-66 Miedwieżyki 233 Kuścin 201, 254 Mieleszki 102 Kuźnica (Białostocka) 11, 196-201, Mielnik 8, 10, 12, 29-33, 38-39, 83, 263, 320 202-206, 312, 345, 347, 358 Lady 10, 64-66 - dekanat 206, 226 Leonowicze 19 - puszcza 13 Leśna Podlaska 11, 22, 257, 304-305 - Ziemia 31, 336, 347, 349 Lewki 173 Mierzynówka 173 Lewkowo Stare 71-72 Mikulicze 233 Lipiny 22, 26-27 Milejczyce 232 Lipsk 243 Miłkowice 161, 238 Lisowo 53 Mińsk 116, 272, 278 Litwa 29, 99, 202 Mochnate 173 - diecezja 259 Mohylów 32 - Wielkie Księstwo Litewskie 11, 29- Mokre 173 30, 67, 99, 133, 227, 232, 289, 358 Morze 308 Lublin 358 Moskwa 52, 85, 115, 128, 137, 140, Lwów 311-312 186, 228, 248, 264, 269, 311, 327, Łańcut 360 329 Łoknica rzeka 64 Moszczona Królewska 31 Łomża Moszczona rzeka 36 - diecezja 171 Mściboków 17 - woj. 166 Mścibów 319 Łosice 46 Narew 17, 67-74, 207-211, 303 Łosośna 196, 198, 242, 244 - monaster 67-76 - rzeka 196 - puszcza 13, 68-69, 71 Łubin 173 - rzeka 17, 67-68, 186, 283, 358 Łuplanka Nowa 17, 18 Narewka 27, 208, 278 Łuplanka Stara 18 Narojki 53, 282 - rzeka 17, 20 Nikołajewo (?) 173 Łyse 173 Niemirów (Niewice) 31 Makarki 173 Nieśwież 31 Malawica 196 Niwice zob. Niemirów Malenniki 120 Nosów 46 Malesze 57, 144-145, 173 Nowogródek 341

376 Nowogród Wielki 7, 52, 204, 269, 238, 253, 272, 282, 288, 293, 301, 335-336, 350 346, 360 Nowokamienna 259 - dekanat 94, 104, 123-124, 219, 245, Nowosady 27 275, 342 Nowy Dwór 177, 263 - woj. 169, 223, 244, 358 Odelsk 192 Podolsk 266 Odrynki 67, 71 Pokaniewo 348 Ogrodniczki 331 P o l e s i e 97 Ogrodniki 173 P o l s k a (Rzeczypospolita) 8, 32, 33, Oksiutycze 36 87, 94, 108, 125, 174, 187, 232, Olszanka 93 251, 321, 360 - rzeka 68-69 Połock 268, 271 Orla 135, 212-215, 300 Potoka 91-96, 263 Orzechowicze 173 Poturzyn 230 Ostrów 259 Proniewicze 229 Ostrówki 89 P r u s y 193, 254 Padwa 234 Przemyśl Pańki 59-61, 188 - Ziemia 288 Parcewo 13, 173, 288 Psków 269 Pasynki k/Zabłudowia 111 Puchły 10-12, 216-222, 359 Patara 182 Putkowice 161 Pawłowicze 36 Radocznica 236 Pawły 39, 62, 173, 277 Radziszewo Stare 173 Pełchy 173 Radziwiłłówka 87 Perejesław 32, 52 Rajsk 10-13, 173, 223-230 Petersburg 86, 136, 139, 262-263, 269, Rastorgujewo 267 303 Ratowiec 104 Piatienka (Kniaziowa Hora) urocz. 10, Reduty 303 13, 89-98, 359-360 Rogacze 13, 231-236 Pietraszki urocz. 10, 77-81 Rogawka 13, 42, 237-241 Piętkowo 174 R o s j a 12, 49, 79-80, 96, 99, 104, Pilipki 173 125, 130, 141, 187, 202, 221, 228, Ploski 230 235, 305, 316, 343, 349, 360 Plutycze 173, 229 Roś rzeka 17 Poczajów 56-57, 59, 113, 325, 333 Różanystok (Krasnystok) 7, 11, 178, Podbiele 334 242-273, 340 P o d k a r p a c i e (zob. Karpaty) Rudna 354 P o d l a s i e 19, 32, 33, 67-69, 95, 97, Rudawa 318 108, 152, 158, 161, 173, 196, 221, Rudnik 31,68

377 R u m u n i a 48 Spiczki 173 R u ś 8-9, 52, 187, 204, 218, 288, 312, Stadniki 152 358 Stara Wieś (Stare Sieło) 53 - Kijowska 29, 67, 231, 242, 293 Stare Berezowo 299 Ryboły 7, 12, 62, 77-81, 92, 103, 186, Starosielce 127 188, 274-285, 360 Stary Kornin 10-12, 135, 299-309, 359 Ryga 350 Stock 254, 259 R z e c z y p o s p o l i t a zob. Polska Stołowacz 223-224 Rzepniki 77 Strabla 50, 224, 320 Rzym 214 Stryki 173 Saki 13, 286-291 Studzianki 100, 104 S a k s o n i a 349 Suchowolce 27 Saloniki (Thesaloniki) 287 Suminszczyna urocz. zob. Grabarka Sandomierz 358 Supraśl 7, 11-12, 45, 125, 127, 175, Sanniki 124 197, 303 Sanok 360 - monaster 36, 102-103, 109, 114-115, Sasiny 303 123, 200, 211, 224, 244, 310-333 Sejny 11, 193 Suraż 30-31, 140, 186, 188, 250, 276- Siderka 254, 263 277, 339, 342-343, 347, 358 Sidra 245, 251, 257 Suwałki Siemiatycze 13, 33, 39, 42, 46, 120, - dekanat 171 149, 158, 173, 176, 205-206, 222, Sycze 36 232, 237-239, 292-298, 357 - st.kol. 44 - dekanat 42, 351 S y r i a 52 Siemianówka zalew 20 Szastały 173 Siemiony 173 Szczyty 173 Sieniewicze 149 Szpaki 173 Sieśki 171, 173-174 Szpitale zob. Gredele Skieblewo 254 Szumiłówka 36 Słuck 32, 108, 111-116, 272 Szuszalewo 259 Słonim 128, 328 S z w e c j a 349 Smoleńsk 7, 175, 190, 280, 310-312, Ściony 171, 174 326 Święta Woda urocz. zob. Wasilków Sobiatyn 173 Świrydy 145-146, 173 Sochonie 100 Świsłocz rzeka 17, 245 Sokołów Podlaski 158 Tanica Dolna 18 - dekanat 169 Tanica Górna 18 Sokółka 46, 255 Telatycze 282 - powiat 258 Tichwin 141, 350

378 Tokary 82-88 Wojszki 186, 275, 283-285 Topilec 318 Wołczyn 31 Topolany 89-98, 360 Wołkowysk 278 Trościeniec urocz.31, 36 Wołkusz 196 Tryczówka 62 Wołpa 17 Trześcianka 57, 216, 220, 263 W o ł y ń 127, 301 T u r c j a 49 Woroszyły 100 Twarogi 161 Wólka k/Wasilkowa 100, 104 Tykocin 123-124, 128, 315 Wólka Wyganowska 12, 334-338 Tylwica 93 Wysokie Mazowieckie Tyniewicze Duże 207 - powiat 172 U k r a i n a 32, 360 Wyszogród 187 Wahanowo 334 Zabłocie 347-348 Wakułowicze 36 Zabłoczanka rzeka 68-69 Waltanka rz. Zabłudów 68-69, 89, 91, 96, 109-112, Warszawa 26, 67, 111, 207 127, 196 - monaster 322 - monaster 32, 108-111, 320 - okręg dek. 171 Zacisówka rzeka 68 - sobór 174 Zajączki 186, 188, 339 - urząd d/s Wyznań 331, 333 Zajęczniki 150 Wasilków 11, 99-107, 127, 211, 294, Zalesie 348-349 330 Zanie 145-146, 173 Widowo 173 Zarzeczany 102 Wilno 11-12, 17, 67, 133, 141, 177, Zawyki 186, 250, 339-334 192, 207, 258, 283, 337, 351 Zbucz 173 - monaster św. Ducha 71, 340 Złota Wieś 104 - kuria rzymskokatolicka 330 Złotniki 188 Wielki Staw (?) 177 Zwierki 108-120, 271 Wigry 193 Zwierzyniec urocz. 32 Wirów 22 Żerczyce 7, 12-13, 39, 288, 345-354, Wiślica 358 357 W ł o c h y 182 Żukowszczyzna (?) 89 Włocławek 334 Żurobice 7, 12, 173, 238, 354-357 Włodzimierz 52, 187 Żyrowice 11, 31, 57, 226-227, 235, Woćki 171, 174 266, 268, 328 Wojnowce 196, 320

379 Posłowie

Książka ta oprowadza czytelnika po prawosławnych ośrodkach kultu religijnego na Białostocczyźnie, w regionie, gdzie prawosławie, jako wyznanie rodzime, obecne jest od ponad tysiąca lat, od początków chrze- ścijaństwa na tej ziemi, i gdzie, inaczej niż w pozostałych częściach Polski, wciąż stanowi znaczącą siłę. Nie jest to jednak przewodnik, a monografia naukowa, oparta na so- lidnych źródłach historycznych, w nich przede wszystkim szukająca wyjaśnienia zagadek przeszłości. Praca ta, podobnie jak inne tego autora, jest rodzajem encyklopedii. Każdy rozdział jest odrębnym hasłem, hasła zaś uporządkowane zostały według klucza geograficznego. Książka podzielona jest na dwie części. Pierwsza, krótsza, to omó- wienie trzynastu cudownych miejsc. Najczęściej biją przy nich źródeł- ka, których woda słynie z uzdrawiających mocy (Grabarka, Krynoczka k. Dubin, Koterka, Piatienka k. Topolan, Święta Woda k. Wasilkowa, Knorydy, Pietraszki k. Ryboł, Gredele, Kuraszewo). Są to też położone na uboczu kapliczki (Kożany), okolice przed stuleciami uświęcone mo- dlitwą (Odrynki, gdzie istniał niegdyś monaster), czy związane ze świę- tym Kościoła prawosławnego (Zwierki, gdzie narodził się św. Gabriel). Autor śledzi dzieje każdego miejsca od pierwszej wzmianki w źró- łach, cytuje dokumenty, ale przedstawia też lokalne legendy i opowieści najstarszych mieszkańców, konfrontując je z opracowaniami history- ków. Wskazuje na luki i niejasności w przekazach, wyjaśnia wątpliwo- ści, stawia pytania. W ten sam sposób zbudowana jest część druga, gdzie przedstawiono

380 ponad trzydzieści słynących cudami ikon (nieraz w jednej miejscowo- ści, w jednej nawet cerkwi, znajdowało się ich kilka; każdej ikonie po- święcone jest odrębne hasło). W zdecydowanej większości są to ikony Matki Bożej. Z pozostałych tylko ikony Spasa (Rogawka), św. Mikołaja (Drohiczyn, Kleszczele), św. Barbary, Zesłania Ducha Świętego (Drohiczyn), św. Antoniego Pe- czerskiego (Narew i Rogacze), św. Jana Teologa (Orla), św. św. Kosmy i Damiana (Ryboły), św.św. apostołów Piotra i Pawła (Siemiatycze) i św. Dymitra Sołuńskiego (Saki) doznały szczególnej czci. Autor we wstępie krótko wprowadza w specyfikę kultu ikon w Ko- ściele wschodnim, szczególny nacisk kładąc na typologię ikon maryjnych. Ponieważ jednak nie da się dziejów ikony i jej kultu wyodrębnić z losów świątyni, całej parafii, bądź monasteru, niektóre hasła (Grabarka, Supraśl, Różanystok, Hodyszewo) zostały na tyle rozbudowane, że stały się mikromonografiami tych najbardziej znanych ośrodków kultu, wno- szącymi nowe spojrzenie na niektóre sprawy. W dużej mierze jest to praca pionierska. Tylko nieliczne święte miejsca (np. Grabarka) i cudowne ikony (np. Supraska, Krasnostocka, Hody- szewska, Bielska, Starokornińska) doczekały się wcześniej odrębnych, im tylko poświęconych opracowań, o różnej wartości. I w tych jednak przypadkach publikacja ta wnosi, jak już powiedziano, nowe informacje lub porządkuje już znane. Częściej jednak autor przywraca pamięci miejsca zapomniane, opi- sując cudotwórcze ikony, które zaginęły w zawierusze dziejów, sięga do niewykorzystanych źródeł, nadaje właściwą hierarchię wydarzeniom z przeszłości. Dwojaki jest w związku z tym charakter tej pracy - jednocześnie ściśle naukowej i popularnej, skierowanej do szerokiego kręgu czytelni- ków. Uzupełnia ona wiedzę podręcznikową i zarazem obdarowuje miesz- kańców opisywanych miejscowości ich własną historią. Można żywić nadzieję, że książka zainteresuje nie tylko czytelnika prawosławnego, ale zostanie życzliwie przyjęta przez tych, którzy inte- resują się problematyką religijną. Jest też doskonałą „reklamą” Biało- stocczyzny.

381 Epilogue

This book shows the reader around Orthodox religious centres in the Bialystok Region, where the Orthodoxy, the native faith which has been present for more than one thousand years, since the beginning of Chri- stianity in this land, and where, in the unlike in other parts of Poland, is still a significant power. However it is not a tour guide, but an academic paper, based on strong historical sources, in which it is searching for the explanations of the riddles of the past. The present work, like the others of the same author, is a kind of encyclopaedia. Each chapter is a separate entry, there being put in order according to a geographical key. The book consists of two parts. The first, shorter, presents thirteen miraculous sites. Usually they are close to the springs, whose water is notable for its healing power (Grabarka, Krynoczka near Dubiny, Koter- ka, Piatienka near Topolany, Święta Woda near Wasilków, Knorydy, Pie- traszki near Ryboły, Gredele, Kuraszewo). There are also places located off the beaten track (Kożany), the areas sanctified by prayers hundred years ago (Odrynki, where once was a monastery) or connected with the Orthodox Church saint (Zwierki near Białystok, where St. Gabriel was born). The author follows the history of each place beginning from its first reference, gives quotes from documents, but also presents the local le- gends and stories of the oldest inhabitants, confronting them with books by professional historians. He also points out gaps and unclear elements in the accounts, explains doubts, poses questions.

382 The second part of the book is constructed in the same way, where more than 30 miraculous icons (there were often more than one in the same place) are presented. To each icon a separate entry is dedicated. The most of the icons are those of the Mother of God. Among the others only the icons of: the Saviour (Rogawka), Saint Nicholas (Drohi- czyn, Kleszczele), St Barbara, Pentacost (Drohiczyn), St Anthony of the Kiev Caves (Orla), St Cosmas and Damian (Ryboły), St Apostles Peter and Paul (Siemiatycze) and St Demetrius of Thessalonica (Saki) were especially worshiped. In the introduction the author presents the specificity of the venera- tion of icons in the Orthodox Church, emphasising the typology of the icons of the Mother of God. Since it is impossible to isolate the history of icons and their venera- tion from the history of their church, parish or monastery, some entries (Grabarka, Supraśl, Różanystok, Hodyszewo) were so extended that they became short monographs of these best known sites, casting new light on some problems. Largely, it is a pioneer work. Only some of the holy places (for instance Grabarka) and holy icons (for instance Supraśl, Krasnystok, Bielsk Podlaski and Stary Kornin icons) had their own analyse. In these cases however this work gives, as already said, new information and sorts out the information, which has already been known. Nevertheless, the author more often restores the memory of the for- gotten places, giving descriptions of icons which were lost in the turmoil of the history, reaches unused sources, gives a right order to the events of the past. Therefore, the work has a double character - both academic and po- pular, directed to the wide range of readers. It not only supplements course book knowledge but also provides the inhabitants of the descri- bed places with their own history. We can cherish a hope that this book will interest not only the Ortho- dox reader but will be also warmly received by those who are interested in religion. Simultaneously it is an excellent "advertisement" of the Bia- łystok Region.

383 Posleslowie

Nasto/qa/ kniga soprowaxdaet ~itatel/ w postore centrow prawoslawi/ na Belasto`ìne, to est', w regione, gde prawosla- wie suqestwuet uxe bolee tys/ì let, znaìt - ot samogo naàla suqestwowani/ hristianstwa na ]toj territorii i gde - inaè, èm na ostal'nyh zeml/h Pol'vi - i w dal'nejvem predstawl/ et soboj znaìtel'nu[ silu. Odnako kniga ]ta ne /wl/ets/ pu- tewoditelem, a nau`noj monografiej, osnowannoj na solidnyh istorièskih isto`nikah, iquqej, prexde wsego, wy/sneni/ zagado`nyh sobytij stariny. Kniga ]ta, kak i drugie trudy ]togo awtora, stanowit rod ]nciklopedii. Kaxda/ tema nosit w nej swo\ nazwanie, a nazwani/ ]ti upor/doèny w por/dke geo- grafièskih nazwanij. Kniga razdelena na dwe àsti. Perwa/ e\ àst', bolee krat- ka/, - ]to opisanie trinadcati mestnostej, gde imeli mesto ùde- snye /awleni/. ~aqe wsego, w mestnost/h ]tih suqestu[t isto`- niki, woda kotoryh slawits/ celitel'nymi swojstwami (Gra- barka, Kryno`ka okolo Dubin, Koterka, P/tenka okolo To- pol/n, Sw/ta/ Woda okolo Wasil'kowa, Knoridy, Petrvki okolo Rybol, Gredeli, Kuravewo). Suqestwu[t takxe àsowni (w Koxanah) i mesta, osw/qennye w teènie mnogih stoletij molitwami. Primerom togo mogut byt' Odrinki, gde kogda-to su- qestwowal prawoslawnyj monastyr=, a takxe derewn/ Zwerki, w kotoroj rodils/ sw/tyj Prawoslawnoj Cerkwi, Gawriil Za- bludowskij. Awtor analiziruet istori[ wseh mestnostej ot perwogo upominani/ ih w istorièskih dokumentah i raznyh

384 isto`nikah, citiruet wyderxki iz nih, a takxe znakomit ìta- telej s mestnymi starinnymi predani/mi i rasskazami storo- xilow, sopostawl// ih s rabotami istorikow, ukazywaet na pro- bely i ne/asnosti w predani/h, ob=/sn/et somneni, stawit wo- prosy. Takim xe obrazom postroena i wtora/ àst' knigi, w kotoroj opisano bolee tridcati ùdotwornyh ikon. Inogda w odnoj mestnosti, a daxe w toj xe samoj cerkwi bylo neskol'ko takih ikon; kaxdoj iz ]tih ikon posw/qeno opisanie. W re- va[qem bol'vinstwe - ]to ikony Bogomateri. Iz ostal'nyh ikon osobo poìtaemymi byli: ikona Spasitel/ w Rogawke, sw. Nikola/ ~udotworca w Drogiìne i w Kleqel/h, sw. Beliko- muènicy Warwary i Sovestwi/ sw. Duha na Apostolow w Dro- giìne, sw. Antoni/ Peèrskogo w Narwe i Rogaàh, sw. Ioanna Bogoslowa w Orli, sw/tyh Kosmy i Damiana w Rybolah, sw/tyh apostolow Petra i Pawla w Sem/tiàh i sw. Dimitri/ Solun- skogo w Sakah. W samom naàle powestwowani/ awtor wwodit ~itatel/ w spe- cifiku kul'ta ikon w Wosto`noj Cerkwi, podèrkiwa/ osobenno tipologi[ ikon Presw/toj Dewy Marii. Tak kak newozmo- xno istorii ikony i e\ kul'ta otdelit' ot sudeb hrama i wsego prihoda ili monastyr/, nekotorye stat'i (naprimer, o Gra- barke, Suprasle, Ruxanomstoke i Hodyvewe) tak rasvireny, `to stali oni mikromonografi/mi ]tih najbolee izwestnyh centrow kul'ta, wnos/qimi nowyj wzgl/d na nekotorye dela. W nekotoroj stepeni, ]ta rabota pionerska/. Tol'ko nemno- goìslennye sw/tye mesta, kak, naprimer, Grabarka, i ùdo- twornye ikony, kak, naprimer, ikony Bogomateri: Su- prasl'ska/, Krasnostokska/, Hodyvewska/, Bel'ska/ i Staro- Korninska/ ranee doxdalis' otdel'nyh rabot, raznnoj cen- nosti. No daxe w takih sluà/h publikaci/ wnosit, kak uxe bylo skazano, nowye swedeni/ i priwodit w por/dok swedeni/, uxe izwestnye. Odanko, awtor oèn' àsto wozwraqaet k pam/ti mesta zabytye, opisywa/ ùdotwornye ikony, kotorye zater/ lis' w wodoworotah istorièskih sobytij, i stawit ]ti soby- ti/ w istorièsku[ posledowatel'nost', kasa/s' eqe ne

385 ispol'zowannyh dosele isto`nikow. Po]tomu nasto/qa/ rabota imeet dwojstwennyj harakter: raboty nau`noj i raboty popul/rnoj, prednazna`ennoj dl/ viroko kruga ~itatelej. Po- poln/et ona ]lemintarnye znani/ i odnowremenno odar/et xi- telej opisywaemyh mestnostej ih sobstwennoj istoriej. Moxno imeet' nadexdu, `to kniga zainteresuet ne tol'ko Prawoslawnogo ~itatel/, no budet dobroxelatel'no prin/ta i temi, kotorye interesu[ts/ religioznoj problematikoj, / wl/ets/ ona takxe, swoego roda, otli`noj $reklamoj$ regiona Belosto``iny.

386 Пасляслоўе

Кніжка гэтая знаёміць чытача з праваслаўнымі цэнтрамі рэлігій- нага культу на Беласточчыне — рэгіёне, дзе праваслаўе, як роднае веравызнанне, прысутнічае больш за тысячу гадоў, ад пачатку хрыс- ціянства на гэтай зямлі, і дзе, у адрозненні ад астатніх частак Поль- шчы, далей з’яўляецца шматзначнай сілай. Аднак гэта не даведнік, а толькі навуковая манаграфія, аснаваная на моцных гістарычных крыніцах і ў іх перш за ўсё шукаючая высвятлення загадак мінулага. Гэтая праца, так як і іншыя кнігі гэтага аўтара, з’яўляецца свайго роду энцыклапедыяй. Кожны аб’ект культу – гэта асобны артыкул. Артыкулы ў сваю чаргу размешчаны паводле геаграфічнага пры- нцыпу. Кніга падзяляецца на дзве часткі. Першая, карацейшая, гэта аб- меркаванне трынаццаці цудадзейных месцаў, найчасцей з крыніцамі, вада якіх мае аздараўляльную моц (Грабарка, Крыначка каля Дубін, Катэрка, Пяценка каля Тапалянаў, Святая Вада каля Васількава, Кнарыды, Пятрашкі каля Рыбалаў, Градалі, Курашава). У ёй згадва- юцца таксама распаложаныя воддаль сяліб каплічкі (Кажаны), мясці- ны намоленыя доўгімі стагоддязмі (Адрынкі, дзе калісьці існаваў манастыр) або звязаныя з угоднікам Божым Праваслаўнай царквы (Зверкі, дзе нарадзіўся св. Гаўрыіл). Аўтар даследуе мінулае кожнага месца ад першай згадкі ў пісьмо- вых крыніцах, прыводзіць вытрымкі з дакументаў, прадстаўляе мяс- цовыя легенды і расказы старажылаў, параўноўваючы іх з распрацоў- камі гісторыкаў. Паказвае ён таксама на прабелы і няяснасці ў даўніх паведамленнях, высвятляе сумненні, ставіць пытанні.

387 У такі ж спосаб пабудавана другая частка кнігі, у якой апісваецца больш за трыццаць цудадзейных ікон (не раз у адной мясцовасці, у адной царкве было іх некалькі; кожнай іконе адведзены асобны артыкул). Пераважную большасць складаюць іконы Божай Маці. З астатніх толькі іконы Збавіцеля (Рогаўка), св. Мікалая (Драгічын, Кляшчэлі), св. Варвары, Сашэсця Святога Духа (Драгічын), св. Антонія Пячэр- скага (Нарва, Рагачы), св. Іаана Багаслова (Орля), св. Кузьмы і Дзям’яна (Рыбалы), св. св. Апосталаў Пятра і Паўла (Сямятычы) і св. Дзмітрыя Салунскага (Сакі) зазналі асаблівай пашаны. Ва ўступе аўтар коратка ўводзіць чытача ў спецыфіку культу ікон ва Усходняй царкве, звяртаючы асаблівую ўвагу на тыпалогію ікон Божай Маці. Паколькі мінулае іконы і яе культу нельга адасобіць ад гісторыі храма, прыхода ці манастыра, некаторыя артыкулы (Грабарка, Супрасль, Краснасток, Гадышэва) былі настолькі пашыраны, што сталіся мікраманаграфіямі найбольш вядомых цэнтраў культу, уносячы новы погляд на некаторыя справы. У значнай ступені гэта піянерская праца. Толькі некаторым святым месцам (напрыклад, Грабарцы) і цудадзейным іконам (напрыклад, Супрасльскай, Краснастоцкай, Гадышэўскай, Бельскай, Старакорнінскай) былі прысвечаны ранейшыя, рознай вартасці, распрацоўкі. І гэтая публікацыя папаўняе іх новымі інфармацыямі або парадкуе ўжо вядомыя. Часцей аднак аўтар вяртае памяці забытвя месцы, апісваючы цу- дадзейныя іконы, якія загінулі ў віры падзей, выкарыстоўвае малада- следаваныя крыніцы, прыдае адпаведны ранг здарэнням з мінулага. У сувязі з гэтым праца мае двайны характар — яна дакладна навуковая і заадно папулярная, накіраваная шырокаму колу чытачоў. Папаўняе яна падручнікавыя веды і адначасна адорвае жыхароў апісваемых мясцовасцей іх уласнай гісторыяй. Можна спадзявацца, што кніга зацікавіць не толькі праваслаўнага чытача, але таксама будзе прыхільна прынята тымі, хто цікавіцца рэлігійнымі пытаннямі. Выданне з’яўляецца таксама дасканалай “рэкламай” Беласточчыны.

388 Opracowania

Biskupski R., Ikony ze zbiorów Muzeum Historycznego w Sanoku, Warszawa 1991. Bobrovskij P. O., Materialy dlja geografii i statistiki Rossii. Grod- nenskaja gubernia, S-Petersburg 1863 cz. II s. 904. Bielsk Podlaski. Studia i materiały do dziejów miasta, pod red. Z. Romaniuka, Bielsk Podlaski 1999. Aleksiejuk I, Dzieje prawosławia w Bielsku na tle historii miasta (XI–XVIII w.), „Wiadomości PAKP” 1988 nr 1 s. 37. Bulgakov S. V., Nastol’naja kniga dla svjaśćenno-cerkovno-slużite- lej, reprintnoe vosproizvedenie izdanija 1913. Ć. 1–2, izd. Moskovsko- go Patriarchata, Moskva 1993. Ćerepica V.N., Oćerki istorii Pravoslavnoj Cerkvi na Grodnenśćine (s drevnejśich vremen do naśich dnej ), ć. I, Grodno 2000. Charkiewicz J., Ikona Pięćdziesiątnicy, „Wiadomości PDB-G” 2000 nr 3 s. 3-4, il. Cubrzyńska-Leonarczyk M., Katalog druków supraskich, Warszawa 1966. Dalmatov N., Suprasl’skij Blagoveśćanskij monastyr’, S-Petersburg 1892. Filadel’f jeromonach, Zastupnica Userdnaja, Moskva 1992. Florenski P., Ikonostas i inne szkice, przełożył i przypisami opatrzył Zbigniew Podgórzec, Białystok 1997. Forest J., Modlitwa z ikonami, przekład Ewa Elżbieta Nowakowska, Bydgoszcz 1999.

389 Ikony. Ikony różnych kręgów kulturowych od VI w. po czasy współ- czesne, tł. T. Łozińska, Warszawa 1998. Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. I–IV, wyd. II, Warszawa 1972. Hawryluk J., Podlasze. Śladami ruskiej przeszłości, Bielsk Podlaski 2000. Hościłowcz J., Z przeszłości kościoła parafialnego w Strabli, „Biu- letyn konserwatorski województwa podlaskiego” 2000 z. 6. Iosif (Sokolov) ep., Grodnenskij pravoslavno-cerkovnyj kalendar ili Pravoslavie Brestsko-Grodnenskoj zemle v konce XIX veka. Izd. 2-oe znaćitel’no dopolnennoe istorićeskimi stat’jami o mestnych svjatynjach, novymi statistićeskimi dannymi, bibliografićeskimi ukaznijami i lićnymi nabljudenijami, t. 2, Voroneż 1899. Jaskević A. A., Spradvećnaja achoúniica Belarusi. Duchoúnyja po- śuki starabelaruskaha etnasa ú histaryćnych daljahljadach, Minsk 2000. Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji białostoc- ko-gdańskiej, wyd. II, oprac. A. Mironowicz i P. Chomik, Białystok 1998. Katalog Tek Glinki, cz. 1-3, oprac. Teresa Zielińska, Ośrodek Doku- mentacji Zabytków, Warszawa 1969–1971. Katalog Zabytków Sztuki. Województwo białostockie.Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, pod red. M.Kałamajskiej-Saeed, Warszawa 1996. Kłosińska J., Icons from Poland, Warsaw 1989. Kondraciuk M., Nazwy miejscowe południowo-wschodniej Białostoc- czyzny, Wrocław 1974. Krasnybór. Kościół katolicki na Podlasiu. Zbiór dokumentów erekcyjnych i funduszowych, t. 4, oprac. G. Ryżewski, Białystok 2000. Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego przeze mnie księ- dza Bazylego Benedykta Guttorskiego dziekana podlaskiego, plebana goleniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus kalendarza sporządzona, oprac. J. Maroszek, W. Wilczewski, Białystok 1996. Kult Maryjny w Kościele rzymskokatolickim w Polsce i Rosyjskim Kościele prawosławnym. Poćitanie Bożej Materi v rimosko-katoliće- skoj Cerkvi v Pol’śe i Russkoj pravoslavnoj Cerkvi, Warszawa – Mo- skwa 1989. Liki russkoj ikony. Katalog. Izd. Avangard, Moskva 1995.

390 Lustracje województwa podlaskiego 1570 i 1576 roku, wydali Jerzy Topolski i Jerzy Wiśniewski, Wrocław 1959. Michaluk D., Z dziejów Narwi i okolic. W 480 rocznicę nadania prawa chełmińskiego 1514–1994, Białystok–Narew 1996. Michaluk D., Mielnik. Stolica Ziemi mielnickiej na Podlasiu, Miel- nik 1999. Miejsca święte Rzeczypospolitej. Leksykon, pod red. A. Jackowskie- go, Kraków 1998. Mironowicz A., Powstanie zabłudowskiej oficyny wydawniczej na tle sytuacji wyznaniowej w Wielkim Księstwie Litewskim , „Acta Baltica- Slavia” t. 19 (1990). Mironowicz A., Związki literackie Kijowa z monasterem supraskim w XVI w. , „Slavia Orientalis” t. 38 (1991) nr 3–4. Mironowicz A., Podlaskie ośrodki i organizacje prawosławne w XVI i XVII wieku, Białystok 1991. Mironowicz A., Wykaz proboszczów dekanatu podlaskiego z 1788 roku . „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1994 nr 2. Mironowicz A., Duchowieństwo podlaskie i jego uposażenie z XVI wieku. „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 1997 z. 7. Mironowicz A., Związki kulturowe monasteru supraskiego z kulturą serbską w XVI wieku, „Gryfita” 1997 nr 15/16. Mironowicz A., 500-lecie monasteru Zwiastowania NMP w Supra- ślu, cz. I, „Wiadomości PDB-G” 1998 nr 1 (14). Mironowicz A., Monaster Supraski w obronie Prawosławia. 500- lecie monasteru Zwiastowania NMP w Supraślu, „Wiadomości PDB-G” 1998 nr 4 (17). Mironowicz A., Z dziejów prawosławia na Białostocczyźnie , „Biało- ruskie Zeszyty Historyczne” 1998 nr 10. Mironowicz A., Życie monastyczne na Podlasiu, Białystok 1998. Opisanije dokumentov archiva zapadno-russkich uniatskich mitropolitov (1470–1700), t. 1, S-Petersburg 1897; t. 2 (1701–1839), S-Pe- tersburg 1907. Quenot M., Ikona. Okno ku wieczności, przeł. H. Paprocki, Białystok 1997. Pokrovskij F. V., Archeografićeskaja karta Grodnenskoj guberni, Vil’na 1895.

391 Polnyj pravoslavnyj bogoslovskij enciklopedićeskij slovar’, t. 1, Mo- skva 1992. Prostrannyj mesjaceslov Svjatych v Zemle Rossijskoj prosijavśich, sostavil N. D. Tal’berg, Jordanville, N.Y. 1951. Put’ mojej żizni. Vospominanija mitropolita Evlogija, izlożennyja po ego razskazam T. Manuchinoj, Ymca-Press Pariż 1947. Rożko V., Ćudotvorni ikony Volyni i Polissja, Luc’k 1998. Popov A., Gonenie na pravoslavie i russkich v Pol’śe v XX-m veke, Belgrad 1937. Poppe A., Państwo i Kościół na Rusi w XI wieku, Warszawa 1968. Rogow A., Suprasl’ kak odin iz centrov kul’turnych svjazej Belorus- sii s drugimi slavjanskimi stranami [v:] Slavjane v epochu fedalizma, Moskva 1978. Sakowicz E., Kościół prawosławny w Polsce w epoce Sejmu Wiel- kiego 1788–1792, Warszawa 1935. Sapiehowie . Materiały historyczno-genealogiczne i majątkowe, t. 1– 3, Petersburg 1890–1894. Śćavinskaja L. L., Literaturnaja kul’tura belorusov Podljaś’ja XV– XIX vv. Kniżnye sobranija Suprasl’skogo Blagoveśćenskogo monastyrja, Minsk 1998. Schematyzm jubileuszowy diecezji łomżyńskiej 1925–1975, Łomża 1975. Semjanćuk H., Historyja Pravaslaúnaj na Belastoććyne ú fondach Nacjanal’naha Histaryćnaha Archiva Belarusi ú Hrodne , „Białoruskie Zeszyty Historyczne” nr 8,1997 s. 66–80. Słownik geograficzny Królewstwa Polskiego i innych Krajów Sło- wiańskich, t. 1–14, Warszawa 1880-1895. Słownik Starożytności Słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów najdawniejszych do schyłku XII w., Wrocław 1970. Sosna G., Historyczny zarys Kościoła prawosławnego od zarania dziejów do chwili obecnej na terenie województwa białostockiego, „Wia- domości PAKP” 1976 nr 1–2. Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część alfabetyczna. Białystok 1984. Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część alfabetyczna. Suplement I, Ryboły 1991.

392 Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część alfabetyczna. Suplement II, Ryboły 1993. Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część alfabetyczna. Suplement III, Ryboły 1999. Sosna G., Bibliografia parafii prawosławnych na Białostocczyźnie. Część alfabetyczna. Suplement IV, Ryboły 2001. Sosna G., Katalog świątyń i duchowieństwa prawosławnej diecezji warszawsko-bielskiej, [w:] „Elpis” 2000 z. 3. Sosna G., Fionik D., Dzieje Cerkwi w Bielsku Podlaskim, Białystok 1995. Sosna G., Fionik D., Orla na Podlasiu. Dzieje Cerkwi, miasta i okolic, Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok 1997. Sosna G., Fionik D., Parafia Ryboły, Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok 1999. Spis kościołów i duchowieństwa Archidiecezji Białostockiej. Stan z dn. 31.08.1998 r., Białystok 1998. Spravoćnaja kniżka Grodnenskoj eparchii na 1905 god, Grodno 1905. Stalończyk L., Prace konserwatorskie w woj. białostockim w latach 1980–1990. Zabytki ruchome, „Ochrona Zabytków” R. 45 (1992) nr 3. Ścieżkami prawosławia – Białostocczyzna, [Przewodnik], pod red. A. Radziukiewicz, wyd. 2. Białystok 1998. Święci Cerkwi Prawosławnej, zebrał, przełożył i opracował Jarosław Charkiewicz, Białystok 1996. Święte Niewiasty. Mały leksykon hagiograficzny, zebrał i opracował Jarosław Charkiewicz, Hajnówka 2001. Tal’berg N., Prostrannyj mesjaceslov russkich svjatych i kratkija svedenija o ćudotvornych ikonach Bożej Materi, Jordanville N.Y. 1951. Tomalska J., Ikony w zbiorach prywatnych i muzealnych, Białystok 1991. Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie augustowskim od XV do końca XVIII wieku, [w:] Studia i materiały do dziejów Pojezierza Augustowskiego, Białystok 1967. Wiśniewski J., Osadnictwo wschodniej Białostocczyzny: geneza, roz- wój oraz zróżnicowanie i przemiany etniczne, „Acta Baltico-Slavica” 1977 t. 11. Wiśniewski J., Zarys dziejów osadnictwa na Białostocczyźnie [w:]

393 Atlas gwar wschodnio-słowiańskich Białostocczyzny, t. 1, Wrocław 1980 s. 14–27. Wolff J., Kniaziowie litewsko-ruscy od końca XIV wieku, Warszawa 1895. Zapiski Iosifa (Siemaśki), mitropolita Litovskogo, izdanye impera- torskoju Akademieju Nauk po zaveśćaniju avtora, t. 1–3, S-Petersburg 1883. Zemnaja żizn’ Presvjatoj Bogorodicy i opisanie svjatych cudotvornych ee ikon, sostavila S. Snessoreva, Jaroslavl’ 1999. Żywot Przenajświętszej Bogarodzicy w świetle Pism i Tradycji Świę- tej, przeł. z jęz. ros. Anna Jemeljaniuk, Hajnówka 2000.

394 Spis treści

Słowo wstępne ...... 5

Święte miejsca ...... 15 Bachury w parafii Jałówka ...... 17 Dubiny – Krynoczka ...... 22 Grabarka – Święta Góra ...... 29 Gredele – kapliczka św. Jerzego...... 50 Knorydy – źródełko...... 53 Kożany – Święte Miejsce ...... 59 Kuraszewo – źródełko i kaplica św. Braci Machabeuszów koło wsi Lady....64 Odrynki – Narewski Monaster Wniebowstąpienia Pańskiego ...... 67 Ryboły – źródełko w uroczysku Pietraszki ...... 77 Tokary – Koterka ...... 82 Topolany – Piatienka ...... 89 Wasilków – Święta Woda ...... 99 Zwierki miejsce urodzenia św. męcz. dzieciątka Gabriela ...... 108

Cudowne ikony ...... 121 Białystok – Ikona Matki Bożej ...... 123 Bielsk Podlaski – Ikona Bogarodzicy Hodegetria z cerkwi Narodzenia Najświętszej Marii Panny...... 130 Brańsk – Tichwińska Ikona Matki Bożej ...... 140 Drohiczyn – Ikona Zesłania Ducha Świętego na Apostołów...... 147 Drohiczyn – Ikona św. Mikołaja ...... 152 Drohiczyn – Ikona Matki Bożej Hodegetria ...... 157 Drohiczyn – Ikona św. Wielkomęczennicy Barbary ...... 161 Hodyszewo – Ikona Matki Bożej ...... 165

395 Jaczno – Ikona Matki Bożej...... 177 Kleszczele – Ikona św. Mikołaja Cudotwórcy ...... 181 Kożany – Włodzimierska Ikona Matki Bożej ...... 186 Krynki – Ikona Matki Bożej ...... 192 Kuźnica Białostocka – Ikona Matki Bożej...... 196 Mielnik – Ikona Matki Bożej Orantka ...... 202 Narew – Ikona św. Antoniego Peczerskiego ...... 207 Narew – Ikona Matki Bożej Strażdajuszczej ...... 210 Orla – Ikona św. Jana Teologa ...... 212 Puchły – Ikona Opieki Matki Bożej Pokrowa ...... 216 Rajsk – Ikona Matki Bożej ...... 223 Rogacze – Ikona św. Antoniego Peczerskiego ...... 231 Rogawka – Ikona Nierukotworennogo Spasa ...... 237 Różanystok – Ikona Matki Bożej (Krasnostocka) ...... 242 Ryboły – Ikona Matki Bożej ...... 274 Ryboły – Ikona św. św. Kosmy i Damiana ...... 282 Saki – Ikona św. Dymitra Sołuńskiego ...... 286 Siemiatycze – Ikony św. św. apostołów Piotra i Pawła i św. Paraskiewy ....292 Stary Kornin – Ikona Matki Bożej ...... 299 Supraśl – Ikona Matki Bożej...... 310 Wólka Wygonowska – Ikona Matki Bożej Znamienije ...... 334 Zawyki – Boruńska Ikona Matki Bożej ...... 339 Żerczyce – Tichwińska Ikona Matki Bożej ...... 345 Żurobice – Rudniańska Ikona Matki Bożej ...... 354 Zakończenie ...... 358 Ważniejsze skróty...... 361 Bibliografia ...... 363 Indeks osobowy...... 364 Indeks geograficzny...... 373 Posłowie ...... 380 Epilogue ...... 382 Пасляслоўе ...... 384 Posleslowie ...... 387

396 397 Ks. mitrat dr Grzegorz Sosna, proboszcz parafii prawosławnej św. św. Kosmy i Damiana w Rybołach. Ukończył Liceum Ogólnokształ- cące z białoruskim językiem nauczania w Biel- sku Podlaskim (1957), Prawosławne Semina- rium Duchowne w Warszawie (1960), Chrze- ścijańską Akademię Teologiczną w Warszawie (1964). Praca magisterska Podłoże, na którym kształtowała się idea unii kościelnej w Polsce pod koniec XVI wieku (1966). Praca doktorska Dzieje parafii prawosławnych na Białostoc- czyźnie w granicach obecnej diecezji warszawsko-bielskiej (2000). Opublikował ponad 20 pozycji książkowych oraz kilkaset artykułów i notatek dotyczących historii prawosławia na Białostocczyźnie oraz bibliografii parafii prawosławnych i chrześcijaństwa wschodniego.

Ks. Grzegorz Sosna, zasłużony badacz historii Białostocczyzny, kolejną swoją publikację poświęcił prawosławnym sanktuariom. Jest to pierwsze i pionierskie opracowanie, ukazujące całe bogactwo religijne Podlasia. Au- tor omawiając każde z sanktuariów podaje jego szczegółową historię, opartą

na materiale źródłowym, a także jego stan aktualny. Tym samym wszyscy Święte miejsca i cudowne ikony Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie zainteresowani tą problematyką otrzymują książkę, która umożliwi im po- znanie regionu Białostocczyzny ... Ks. metropolita prof. dr hab. Sawa (Hrycuniak)

... Dotychczas brakowało bowiem takiego opracowania, które ukazuje niezwykłe bogactwo rejonu Białostocczyzny jeśli chodzi o jego kulturę reli- gijną. Sanktuaria te, poza oczywiście Świętą Górą Grabarką, są mało znane poza granicami Prawosławia, a przecież zasługują na upowszechnienie. Praca ks. Sosny jest naukową rozprawą, wykorzystującą źródła i opracowania, ale napisaną w bardzo przystępny sposób, co podnosi jej walory. Książką bez wątpienia zainteresują się historycy, religioznawcy, filozofo- wie, etnografowie, a także wszyscy ci, którzy dążą do poznania własnego rejonu i kraju. ...

ks. dr Henryk Paprocki ks. Grzegorz Sosna ks. Grzegorz Sosna

Święte miejsca i cudowne ikony

Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie

Białystok 2001 400 Достойно eсть zкw воистиниу блажити

тя бцу, присноблженную и пренепорочную

и мтрь бга нашегw. Чтнэйшую херувiмъ

и славнэйшую безъ сравненiя серафiмъ, безъ

истлэнiя бга слова рождшую, сущую бцу, тя

величаемъ.

401