Het Duits Lijntje

OEFFELT ASPERDEN

GOCH ZEELAND WESEL LABBECK GENNEP HAPS MILL

UEDEM XANTEN UDEN SCHIJNDEL BÜDERICH

MENZELEN BOXTEL VEGHEL

LIEMPDE

Educatief materiaal Duits lijntje primair onderwijs groep 8 ism IVN, Steltenberg en heemkundekringen Uden/Zeeland en gemeente

Inhoud

1. Voorwoord 3 2. Doelstelling onderwijs 5 3. Aanvullende activiteiten bij de lessen 7 4. Lessen in de klas 11 Les 1 Reizen 13 Les 2/ 3 Rondom het spoor 15 Les 4/5 Natuur en landschap 19 Les 6/7 Cultuurhistorie 26 5. Extra informatie 29 6. Bijlage: verhaal uit Groene Stoom van Gerard Sonnemans 32 7. Colofon 41 2 Voorwoord

Het Duits Lijntje is een begrip voor Oost-Brabant en het Limburgse Gennep. Deze1 spoorwegverbinding tussen Boxtel en het Duitse Wesel ontsloot vanaf 1873 dit voorheen relatief geïsoleerde gebied. Er ging letterlijk een wereld open. Engelse koningen, Duitse keizers en Russische tsaren maakten gebruik van deze snelle verbinding tussen Londen en Berlijn en Vladivostok, en bedrijven konden zich ontplooien omdat hun afzetmarkt vergrootte.

Sindsdien is er veel veranderd. De beide wereldoorlogen waren funest voor de bedrijfsvoering en de spoorweg raakte in het slop. Stukje bij beetje werd het traject buiten gebruik gesteld, in 2005 als laatste het stuk tussen Boxtel en Veghel. Waar vroeger de spoorlijn mensen met elkaar in verbinding bracht, verschaft de reconstructie van het Brabantse buitengebied een nieuwe functie aan de voor grote delen nog aanwezige spoordijk. Het Het Duits Lijntje is nu een ecologische verbindingszone en verbindt als zodanig meerdere natuurgebieden in Brabant; het is een snelweg voor plant en dier geworden. Een interessante bijkomstigheid is de recreatieve en toeristische aantrekkingskracht. Zo ontstaan overal langs het Duits lijntje initiatieven om niet alleen de natuur, maar ook weer de mensen met elkaar te verbinden.

Plein23 wil in het schooljaar 2013-2014 het verhaal van het Duits Lijntje onder de aandacht brengen door allerlei actieviteiten en leermiddelen. Om deze lesmap tot stand te brengen werd er gezocht naar samenwerkingspartners zoals Natuurtuin ‘t Bundertje en het THUISpunt. Wij hopen dat het onderwijs vele jaren van dit educatief pakket gebruik zal gaan maken.

3 4 Doelstelling onderwijs

Belang doelstelling voor het onderwijs: De diverse onderwerpen worden op een his- 2 torisch én literair verantwoorde manier gefic- • Betrokkenheid bij de leefomgeving: tionaliseerd. binding met de plek waar je opgroeit, Het verhaal rondom Veghel is als uitgangs- natuur en cultuur. Dit is bevorderlijk voor punt voor deze lessen gebruikt. Dit verhaal is de identiteitsvorming. als bijlage toegevoegd. • Kinderen krijgen besef van de landschap- pelijke en cultuurhistorische waarden • Kinderen krijgen kennis van de natuur en het landschap • Bevordering van het lezen • Een goede manier om aandacht te geven aan de directe leefomgeving.

Een verhalenbundel voor de jeugd De Brabantse kinderboekenschrijver Gerard Sonnemans schreef een verhalenbundel voor de jeugd. Het boek combineert op een aan- trekkelijke wijze de lokale cultuurhistorie en de nieuwe natuurbeleving. De acht verhalen spelen zich af rond de be- langrijkste Nederlandse plaatsen langs het Het Duits Lijntje, en geven elk inzicht in een ander aspect van de historie en/of toekomst van de spoorlijn: de aanleg, het gebruik door onder andere de Duitse keizer, historische gebeurtenissen als de grote treinroof bij Schijndel en de aanval met een pantsertrein bij Mill op 10 mei 1940, maar ook de huidige functie als ecologische verbindingszone.

5 Steltenberg

6 Aanvullende activiteiten bij de lessen De 3gemeente Veghel heeft een aantal toeristische activiteiten rondom het Duits Lijntje ontwikkeld. Voor leerkrachten zijn deze interessant om als aanvul- ling op dit project te bekijken.

Fiets- en wandelroutes (zie hiervoor: www.duitslijntje.eu)

Station Veghel meerdere sporen. Dat was niet omdat er Tot na de 2e wereldoorlog had Veghel een meer treinen tegelijkertijd langskwamen, stationsgebouw. Het werd al snel daarna niet meer gebruikt, want personen- treinen reden niet meer over het Duits Lijntje na 1950. Het station is toen ook gesloten. Het stationsgebouw heeft er nog wel heel lang gestaan. In de jaren 60 moest een sloper de lage zijstukjes weghalen, maar die heeft toen per ongeluk het hele gebouw tegen de vlakte gelegd. Het stationsgebouw is verdwenen maar de grootte van het emplacement is nog goed zichtbaar. Het was vijf sporen breed en er was een verhoogde los- maar omdat hier treinen ook rangeerden. Er plaats. Als je goed lagen 5 stel rails waar ze wagons op konden kijkt kun je nog parkeren en ze daarna een voor een in de overblijfselen goede volgorde achter de locomotief konden terugvinden. koppelen, dat heet rangeren. Het was een In Veghel geduldig werkje voor de machinist en de lagen man die de wissels bediende. De locomotief moest namelijk steeds op een ander stukje rails heen en weer rijden!

7 Wachtpost 19 Als je van Veghel naar Vorstenbosch gaat Wachtposten waren belangrijk voor de veilig- steek je het Duitse Lijntje over. Net voor de heid op en rondom het spoor. In een wacht- overgang staat een wit huis, dat is Wacht- posthuisje woonde de baanwachter. Hij zorg- post 19. Over dit spoor reden ooit de treinen de voor de veiligheid aan het spoor. Als de van Boxtel naar Wesel. Wachtpost 19 heeft wachter te horen kreeg dat een baan bezet een bijzondere geschiedenis. In 1904 is in de was mocht hij geen trein toelaten. buurt van deze wachtpost de stationschef van Veghel vermoord door een beken- Veghel de. Deze man werd opgepakt en kreeg 14 jaar gevangenisstraf. Bij Wachtpost 19 zie je nog de handbediening bij de spoorovergang staan. De spoorwachter die in Wachtpost 19 woonde kon met deze handbediening de spoorbomen openen en sluiten. De handbediening bestaat uit ronde schij- ven met kettingen en kabels die over katrollen lopen. De kabels gaan onder de grond door naar de slagbomen.

8 Duifhuis Op deze plaats passeerde de spoorlijn de ge- meentegrens tussen Veghel en Uden. Vanaf 1873 stoomden hier met grote regelmaat de treinen voorbij. Rond 1900 was er zelfs be- hoefte om de lijn dubbelspoors uit te voeren. Een van de beroemdste locomotieven was de Noord-Brabantsch-Duitsche-Spoorweg- Maatschappij was de Blauwe Brabander. Op deze plaats, bij het gehucht Duifhuis, werd op het einde van de Tweede Wereldoorlog een aanslag gepleegd. In de nacht van 4 op 5 september liet het Udens verzet de trein ont- sporen, om op deze manier de transporten van onder andere gevangen van het kamp Vught naar Duitsland onmogelijk te maken.

Na de ontsporing werden door de Duitsers boeren van Duifhuis van hun bed getrom- meld om de inzittenden van de trein, een groot aantal Duitsers met paard en kar naar Uden te brengen. Op deze plek is als onderdeel van de Liberation route een luisterkei met informatie geplaatst.

9 Plein23 is the berijken via: [email protected] 10 of 06-45007952 Lessen in de klas

Deze lessenserie voor groep 8 omvat 7 lessen die door de klassenleerkracht uitgevoerd4 kunnen worden als voorbereiding op het bezoek aan de Steltenberg. Specifieke voorkennis van de leerkracht is niet noodzakelijk. Een les duurt ± 1 uur.

• Voor deze lessenserie is een thematische Kort, overzichtelijk en hanteerbaar indeling in onderwerpen, gemaakt. (meervoudige intelligenties) • Les 1 Reizen Elke les bestaat uit de verschillende hierbo- • Les 2/ 3 Rondom het spoor ven beschreven onderdelen. Niet alle lessen • Les 4/5 Natuur en landschap behoeven te worden behandeld. (bezoek Steltenberg, lessen IVN) Een les bevat, naast de kern-stof keuzemoge- • Les 6/7 Cultuurhistorie lijkheden voor de leerkracht. Afhankelijk van Opbouw de situatie kan een leerkracht op basis van De les is als volgt opgebouwd: meervoudige intelligenties keuzes maken in Entree de stof die hij de leerlingen aanbiedt. Startactiviteit waarmee leerlingen worden De lessenserie bevat lessen waarbij de mede- verrast, hun nieuwsgierigheid wordt geprik- werking van derden van belang kan zijn, (bv. keld en ze tot vragen komen. THUISpunt, Natuurtuin ‘t Bundertje of Bagage Steltenberg). Het is echter zo opgebouwd, De leerlingen krijgen de bagage, de kennis dat de leerkracht daar niet afhankelijk van mee om op onderzoek uit te gaan en een is. Deze lessen zijn telkens als afzonderlijke antwoord te vinden op de vragen. lessen opgenomen en kunnen naar keuze van Verwerking de leerkracht al dan niet uitgevoerd worden. De leerlingen werken op diverse manieren Deze lessen vormen een basispakket. In sa- aan de antwoorden tot een presentabel ge- menwerking met plaatselijke organisaties heel. voor kunst en cultuur, natuur en erfgoed kan Presentatie verrijking van het pakket bewerkstelligd wor- De verwerking wordt aan derden gepresen- den. Directe aansluiting bij en op de omge- teerd. Dit kan op diverse wijzen; schriftelijk, ving en belevingswereld van het kind. middels spel of toneel, in een visuele pre- Plein23 vervult in deze, indien gewenst, een sentatie en de website over het Duits Lijntje. makelaarsrol.

11 12 LES 1

Reizen

Thema Lezen van het Veghelse verhaal uit het boek Reizen! Hoe doe je dat? “Groene stoom” van Gerard Sonnemans (zie Leerdoelen hoofdstuk 6). Leerlingen werken rondom begrip reizen en kunnen inhoud geven aan het begrip. Ze De klas wordt verdeeld in 5 groepen. nemen kennis van het feit dat reizen van alle Elke groep krijgt een vervoersmiddel toege- tijden is. wezen : trein, vliegtuig, boot, auto, bus/tram • vaardigheden: leerlingen leren kijken, op- Gezamenlijk wordt afgesproken welke onder- sommen, in taal uitdrukken, associëren. delen er worden onderzocht: • kennis: leerlingen leren over reizen nu • de geschiedenis (verplicht onderdeel) en in het verleden; leerlingen leren dat • waar moet je rekening mee houden als je reizen op diverse manieren mogelijk is en met dit vervoersmiddel reist meer of minder comfortabel kan zijn. • voor en nadelen etc • attitude: Kinderen krijgen een indruk van Bagage: kern reizen in andere tijden. De leerlingen krijgen de bagage, de kennis Leergebied: Geschiedenis, wereldoriëntatie, mee om op onderzoek uit te gaan en een omgevingsonderwijs, Nederlands, drama en antwoord te vinden op de vragen. beweging Elke groep gaat voor het hun toegewezen Plaats van uitvoering: in de klas vervoersmiddel de onderzoeksvragen op- zoeken via internet, via vragen aan opa’s en Inhoud van de les: oma’s, heemkundekring etc. • verdieping van het begrip reizen Verwerking per groep • reizen vroeger, reizen nu De leerlingen werken op diverse manieren aan de antwoorden tot een presentabel ge- Entree: inleiding heel. Startactiviteit waarmee leerlingen worden verrast, hun nieuwsgierigheid wordt geprikkeld en ze tot vragen komen:

13 Verwerking net en maak er nieuwe woorden op. Individuele verwerkingsopdrachten • Lichamelijke/kinesthetische intelligentie gebaseerd op meervoudige intelligenties: (beweegslim): (kan ook in kleine groepjes) Maak een dans over een voertuig. • Verbaal/linguïstische intelligentie Zoek er zelf de juiste muziek bij. (woordslim): • Interpersoonlijke intelligentie Beschrijf je favoriete vervoersmiddel en (mensslim): leg uit waarom je hier graag mee reist. Kies 5 middelen van vervoer uit. Beschrijf • Logisch/mathematische intelligentie bij elk vervoersmiddel welk type mens er (rekenslim): gebruik van maakt. Zoek uit wat het kost om met de trein • Intrapersoonlijke intelligentie met je klas een dagje op reis te gaan naar (zelfslim): Amsterdam. Beschrijf hoe lang de trein- Beschrijf een gesprek in de trein. Twee reis duurt (heen en weer) en tel er ook mensen vertellen elkaar met welk ver- per leerling uit je klas een frietje van 2 voermiddel ze dit jaar op vakantie gaan. euro bij. • Natuurgerichte intelligentie • Visueel/ruimtelijke intelligentie (natuurslim): (beeldslim): Probeer te beschrijven / tekenen hoe de Teken of schilder zelf een niet bestaand, aanleg van een spoorlijn de bestaande door jou verzonnen nieuw voertuig. natuur verandert. • Muzikaal/ritmische intelligentie (muziekslim): Presentatie Ken je het lied ”kedeng kedeng” van Guus De groeps- en individuele verwerking wordt Meeuwis? Zoek de tekst op, op het inter- aan de klas gepresenteerd. Dit kan op diverse wijzen; schriftelijk, middels spel of toneel, in een visuele presentatie etc.

14 LES 2/3

Rondom het spoor

Thema Rondom het spoor Leerdoelen Leerlingen maken kennis met alle facetten rondom het spoor en treinen en kunnen deze benoemen. Ze leren inhoud te geven aan begrippen die behandeld worden. Ze maken kort kennis met het feit dat er in hun gemeente/woonplaats in het verleden een spoorverbinding is geweest: Het Duits Lijntje. Ze ma- Leergebied ken kennis met kaartlezen. Ze leren opdrach- Geschiedenis, wereldoriëntatie, omgevings- ten zelfstandig en in groepsverband uit te onderwijs, Nederlands, techniek, sociale voeren. De leerlingen leren samenwerken. vaardigheden/samenwerking. • Vaardigheden: leerlingen leren kijken, Plaats van uitvoering vergelijken, kaartlezen en leren over In de klas, op locatie begrippen die met treinreizen te maken hebben, ze krijgen inzicht in afstand en Inhoud van de les tijd. Entree: inleiding • Concreet maken aan de hand van lokaal Startactiviteit waarmee leerlingen worden erfgoed, leerlingen ontwikkelen histo- verrast, hun nieuwsgierigheid wordt geprik- risch besef. keld en ze tot vragen komen. Het verhaal uit • Attitude: leerlingen leren ‘anders’ kijken Groene Stoom wordt voorgelezen. De leerlin- naar hun omgeving en zien elementen gen maken dmv het verhaal van Gerard Son- uit verschillende tijdsperioden; leerlingen nemans kennis met het feit dat er in het ver- ontwikkelen een zekere waardering voor leden een spoorverbinding in hun gemeente het erfgoed. of dorp is geweest met misschien zelfs wel een station.

15 Plein23 is the berijken via: [email protected] of 06-45007952

16 Bagage: kern • Muzikaal/ritmische intelligentie De leerlingen krijgen de bagage, de kennis (muziekslim): mee om op onderzoek uit te gaan en een Zou je zelf met behulp van instrumenten antwoord te vinden op de vragen. het geluid van een trein kunnen nama- ken? Samen bekijken van de websites: • Lichamelijke/kinesthetische intelligentie • www.duitslijntje.eu (beweegslim): • http://nl.wikipedia.org/wiki/Spoorlijn_ In de vorige les heeft iemand de tekst van Boxtel_-_Wesel Kedeng Kedeng van Guus Meeuwis aan- • http://www.duitslijntje.nl/ gepast. Maak jij hier eens een dans op. (als er geen nieuwe tekst is doe je het op Verwerking de oorspronkelijke tekst van Guus Meeu- Individuele verwerkingsopdrachten wis) gebaseerd op meervoudige intelligenties: • Interpersoonlijke intelligentie (kan ook in kleine groepjes) (mensslim): • Verbaal/linguïstische intelligentie Schrijf een fantasieverhaal over een be- (woordslim): langrijk historisch figuur die met het Duits Zoek zoveel mogelijk woorden op die met Lijntje heeft gereisd. Beschrijf vooral het het spoor/reizen etc te maken hebben. karakter van de figuur. Probeer voor je zelf minstens 10 woorden • Intrapersoonlijke intelligentie te vinden die je nog niet kende en schrijf (zelfslim): ze op met hun betekenis. Stel je voor dat het Duits Lijntje was blij- • Logisch/mathematische intelligentie ven bestaan. Probeer te beschrijven hoe (rekenslim): dit dan op jouw leven van invloed had Reken uit hoeveel hoeveel jaar het ge- kunnen zijn. leden is dat het treintje voor het laatst • Natuurgerichte intelligentie reed. Stel je voor dat er sindsdien elk (natuurslim): jaar 2000 mee gereisd zouden hebben , Probeer uit te zoeken welke planten en hoeveel mensen zouden dat dan geweest dieren er rondom een spoorlijn kunnen zijn? leven. • Visueel/ruimtelijke intelligentie Plein23 is the (beeldslim): Presentatie berijken via: Maak een treinwagon van “verrassende” De individuele verwerking wordt aan de klas materialen. gepresenteerd. [email protected] of 06-45007952

17 18 LES 4/5

Natuur en landschap Bezoek het THUISpunt, Natuurtuin ’t Bundertje, de Steltenberg/lessen IVN

Thema Leerlingen leren dat vervoersmiddelen bij Ontwikkeling van de natuur. dieren hun poten, vleugels of zwemvliezen Leerdoelen etc. zijn, waarmee ze zich over de aarde, • kinderen doen ervaringen op met de le- door de lucht en het water bewegen. vende en niet levende natuur Bij planten speelt vervoer als het gaat om za- • kinderen leren in de eigen omgeving veel den. Dan hebben we het over de lucht/wind, voorkomende planten en dieren onder- een dier, of het water. scheiden en leren hoe ze functioneren in hun leefomgeving • Vaardigheden: leerlingen leren waarne- • kinderen beleven de natuur men en onderzoeken. Leerlin- • kinderen leren zich thuis gen leren ordenen en voelen in de natuur vergelijken m.b.t. waarnemen. Leer- Leerlingen leren over het lingen kunnen reizen van planten en die- een waardering ren. Leerlingen maken ken- uitspreken n.a.v. nis met de flora en fauna concrete situaties in hun woonomgeving, met verschillende mo- waarbij we als gebied kiezen gelijkheden. voor het voormalige traject van • Kennis: leerlingen het het Duits Lijntje dat door hun ge- leren planten in hun di- meente loopt. recte omgeving kennen Leerlingen ervaren dat ook dieren en en benoemen; leerlingen planten reizen. Om te kunnen reizen leren een aantal verschil- hebben ze een vervoersmiddel nodig lende onderdelen van dier en is er een weg nodig zonder onneem- en plant herkennen, leerlingen bare obstakels. leren wat een biotoop is voor dieren en Leerlingen leren dat dieren reizen om voed- planten. Leerlingen leren over de wijze sel te vinden, om veilig te kunnen wonen en waarop dieren en planten in een bepaald om zich voort te planten. gebied terechtkomen.

19 • Attitude: leerlingen worden zich bewust Leergebied van de vele verschillende planten en die- Nederlandse taal; oriëntatie op jezelf en de ren in hun leefomgeving en het belang wereld; kunstzinnige oriëntatie; bewegings- daarvan, en ontwikkelen een open en onderwijs. positieve houding jegens natuur en land- Plaats van uitvoering schap. Naar keuze en in overleg met Plein23: • Leerlingen doen ervaringen op met de 1. Op locatie bij het THUISpunt en aansluitend levende en niet levende natuur. Natuurtuin ’t Bundertje • Leerlingen leren in de eigen omgeving 2. Op locatie bij de Steltenberg in Volkel, waar- veel voorkomende planten en dieren on- bij gebruik wordt gemaakt van door IVN derscheiden en leren hoe ze functioneren Uden ontwikkelde opdrachtkaarten.(aan- in hun leefomgeving. wezig bij de Steltenberg, daar krijgen ze ook • Leerlingen beleven de natuur en het materiaal uitgereikt). landschap. • Leerlingen leren zich thuis voelen in de Theorielessen uit de kalender alvast in de klas natuur en het landschap. behandelen. • Leerlingen actief betrekken bij de natuur en het landschap waarin zij wonen. Entree: • Het fenomeen ecologische hoofdstruc- Voor de leerkracht. tuur met haar verbindingszones en step- pingstones krijgt een plaats in het lesmateriaal. Via Plein 23 is het bezoek aan het • Leerlingen maken kennis met de flora en THUISpunt en de natuurtuin ´t Bundertje fauna van het voormalige traject van het of het bezoek aan de Steltenberg te boe- Duits Lijntje dat door hun gemeente ken. E-mailadres: [email protected], tele- loopt. foonnummer: 06-45007952 • Leerlingen ervaren dat ook dieren en planten reizen. Om te kunnen reizen hebben ze een vervoersmiddel nodig en is er een weg nodig zonder onneembare obstakels. Leerlingen leren dat dieren reizen om voedsel te vinden, om veilig te kunnen wonen en om zich voort te planten.

20 Praktische informatie Locatie buitenles Natuurtuin ’t Bundertje Patrijsdonk 53a, 5467 AC Veghel De buitenlessen worden op locatie begeleid Tel. 0413-343982 door de leerkracht. email: [email protected]

Twee keuzemogelijkheden: De Steltenberg 1. Bezoek aan het THUISpunt van 9.00 uur Locatie buitenles tot uiterlijk 9.45 uur de presentatie over Bezoekerscentrum De Steltenberg de cultuurgeschiedenis van het Duits Carla en Pieter Jacobs, Houtvennen 1ª, Lijntje o.a. (het ontstaan van het Duits 5408 TZ Volkel Lijntje, de spoorwegverbinding en de in- Tel. 06-30410244 vloed van de spoorlijn op de ontwikkelin- e-mail: [email protected] gen van de streek) met aansluitend een De routebeschrijving: www.steltenberg. buitenles bij Natuurtuin ’t Bundertjevan com Ga naar route en vul uw vertrekadres in. 10.00 uur tot uiterlijk 11.30 uur.Pamela Parkeergelegenheid is aanwezig bij de Stel- kan het binnen deze tijd??? tenberg. 2. Bezoek aan de Steltenberg van 9.15 de Steltenberg staat de Leskist. uur tot uiterlijk 11.30 uur op locatie. Facultatief: van 11.00 tot uiterlijk 11.30 De lessen zijn op twee niveaus geschreven, uur [aansluitend aan de buitenles] een aangeduid met ‘Vlinders’ (moeilijk) en ‘Libel- presentatie over de cultuurgeschiedenis len’. Rechtsonder op elke theorieles staat Duits Lijntje op de Steltenberg (het ont- ‘Vlinders’ en/of ‘Libellen’ afgebeeld. staan van het Duits Lijntje, de spoorwegverbinding en de invloed van de spoorlijn Het lesmateriaal bestaat uit een theoretisch op de ontwikkelingen van de streek). en een praktisch deel. Het theoretisch deel wordt voorafgaand aan het praktisch deel, op THUISpunt en Natuurtuin ‘t Bundertje school behandeld. Locatie powerpoint presentatie Duits Lijntje De lessen zijn verdeeld in Lentelessen en/of THUISpunt, Markt 1 , 5461 JJ Veghel Herfstlessen. Tel. 0413-342705 Na de presentatie krijgen de leerlingen een rugzakje met onderzoeksmateriaal mee en gaan ze onder begeleiding van de leerkracht op de fiets naar de locatie voor de buitenles.

21 Werkwijze Bezoek THUISpunt en Natuurtuin Aanmelden ‘t Bundertje Voor deze buitenlessen dient men zich aan te melden en te reserveren bij Plein23 met, De klas wordt ontvangen bij het THUISpunt indien gewenst, vermelding van ‘deelname en daar krijgen ze informatie over de historie facultatief gedeelte Duits lijntje’ bij de Stel- van het Duits Lijntje. Na afloop van de pre- tenberg. sentatie die een half uur duurt, ontvangen de emailadres: [email protected], telefoonnum- groepjes een rugzak je met onderzoeksma- mer: 06-45007952 terialen voor de buitenles bij Natuurtuin ’t Bundertje. De leerlingen vertrekken om 9.45 Bij het THUISpunt en Natuurtuin uur op de fiets en onder begeleiding van de ’t Bundertje leerkracht naar Natuurtuin ’t Bundertje. De leerlingen worden daar ontvangen en gaan Op school zelfstandig met de daar verkregen opdracht- De leerlingen hebben zich op school voorbe- kaarten aan de slag. De leerkracht begeleidt reid op de opdrachten. zelf de leerlingen bij de buitenles. De op- Alle leerlingen kiezen in de klas per koppel drachten bij Natuurtuin ‘t Bundertje zijn ge- minstens twee verschillende onderwerpen richt op ‘ontdekken en doen’. uit de onderwerpenlijst van pagina 25. Dit theoretische deel bestuderen ze samen. Bij Natuurtuin ’t Bundertje Vervolgens maken ze samen, op locatie van het Duits Lijntje, de praktijkopdrachten die ttteeeksst daarbij horen. Het is wenselijk dat de kinderen kleding en schoeisel dragen die vies en nat mogen worden. Voor de kinderen die waterlessen hebben gekozen; liefst laarzen aan.

22 minstens twee verschillende onderwerpen uit de onderwerpenlijst van pagina25. Dit theoretische deel bestuderen ze samen. Vervolgens maken ze samen, op locatie van het Duits Lijn- tje, de praktijkopdrachten die Nadat de opdrachten zijn uitgevoerd, meldt daarbij horen. de klas zich weer bij de Natuurtuin ‘t Bun- Per onderwerp is een werkblad beschikbaar dertje en levert de rugzak met de schoonge- in de leskist. De kinderen krijgen bij De Stel- maakte materialen weer in bij de leerkracht. tenberg een tas uitgereikt om hun spullen De leerkracht controleert deze materialen uit de leskist in op te bergen. Het is wenselijk en geeft de rugzakken af bij de Natuurtuin ‘t dat de kinderen kleding en schoeisel dragen Bundertje. die vies en nat mogen worden. Voor de kinderen die waterlessen hebben gekozen; liefst Het spreekt voor zich dat er zorgvuldig met laarzen aan. de materialen moet worden omgegaan. Zoekgeraakte en/of beschadigde materialen Op De Steltenberg worden in rekening gebracht bij de desbe- De klas wordt ontvangen door Carla of Pieter treffende school. Jacobs. De leskist wordt beheerd door de familie Jacobs. In dit lessenpakket is ‘Zoek- Op De Steltenberg kaarten Overzicht’ opgenomen. In de leskist zijn het praktische lesdeel, geplastificeerde Op school kaarten aanwezig, evenals de daarbij beho- De leerlingen hebben zich op school voorbe- rende werkbladen. reid op de opdrachten. De leerkracht deelt op de Steltenberg per Alle leerlingen kiezen in de klas per koppel

23 leerlingenkoppel uit: del van een powerpoint presentatie. de opbergtas Steltenberg en de leerlingen bergen daarin zorgvuldig op: Afronding de geplastificeerde buitenleskaarten van hun Deze natuurlessen krijgen meerwaarde als de onderwerpen, leerlingen een vervolgopdracht krijgen; de daarbij behorende werkbladen, Als afronding van deze natuurlessen en na- de zoekkaarten die op de buitenles kaart tuurbeleving wordt op school een opdracht staan vermeld onder het kopje materiaal, uitgevoerd. Ook de cultuurhistorische onder- de overige materialen welke onder het kopje werpen worden daarin verwerkt. materiaal vermeld staan. De leerlingen die dezelfde onderwerpen had- De leerlingen gaan op locatie de opdrachten den gekozen maken samen een werkstuk. uitvoeren; op de spoordijk en bij de water- Ze gebruiken hierbij achtergrond informatie partij voorbij het witte huis. welke ze zelfstandig verzamelen.

Nadat de opdrachten zijn uitgevoerd, meldt De werkstukken worden door de leerkracht de klas zich weer bij De Steltenberg en levert beoordeeld. de opbergtas met de schoongemaakte mate- De leerkracht bezorgt de best beoordeelde rialen uit de leskist weer in bij de leerkracht. werkstukken bij Natuurtuin ’t Bundertje. De leerkracht controleert deze materialen en Deze worden gebruikt op het informatiecen- bergt ze op in de leskist. trum als voorbeeld voor de natuurlessen van het Duits Lijntje en liggen daar ter inzage. Het spreekt voor zich dat er zorgvuldig met de materialen moet worden omgegaan. Neem geen kostbare spullen mee maar Zoekgeraakte en/of beschadigde materialen alleen noodzakelijke spullen. worden in rekening gebracht bij de desbe- De school is aansprakelijk voor eventuele treffende school. door de leerlingen aangebrachte schade.

Facultatief: Na een korte pauze op De Stel- tenberg wordt van 11.00 – 11.30 uur informatie gegeven over de Cultuurhistorische onderwerpen van het Duits Lijntje door mid-

24 Herfstles Lenteles Libelle Vlinder

Onderwerpen buitenlessen

L = Libellen = gebruikelijk niveau Lente = voorjaar/begin zomer V = Vlinders = moeilijker opdrachten Herfst = najaar

Herfst L Bomen bij de spoordijk met theorie: Bomen en struiken; het bos in herfst en winter

Herfst V/L Grassen en kleine planten op de spoordijk met theorie: Het gras en kleine planten in het najaar en de winter

Lente V/ L Grassen en kleine planten op de spoordijk met theorie: Het gras en kleine planten in het voorjaar en de zomer

Herfst V/L Gallen met theorie: Insecten in het najaar gallen

Lente V/L Insecten in het voorjaar met theorie: De poel in het voorjaar Insecten in het voorjaar Metamorfose Spinnen Her/Len V/L Meten is weten met theorie: Hoogte-meter

Herfst V/L Mossen bij de spoordijk met theorie: Mossen

Her/Len V Reizen via ecologische verbindingen met theorie: Reizen via ecologische verbindingen

Her/Len V/L Schimmels en paddestoelen met theorie: Schimmels, paddestoelen en de voedselkringloop

Her/Len L Sporen van dieren in de spoordijk met theorie: Sporen van dieren, vogels

Lente L Struiken bij de spoordijk met theorie: Bomen en struiken, het bos in voorjaar en zomer

Her/Len V Zand op en bij de spoordijk met theorie: Zand en water

Her/Len V Zon en bladgroenkorrels met theorie: Zon en bladgroen - korrels

25 Cultuurhistorie

Thema Plaats van uitvoering Op zoek naar sporen... In de klas; omgeving van het Duits Lijntje of (ism THUISpunt Veghel) THUISpunt. Leerdoelen THUISpunt uitnodigen via stichting C. De leerlingen maken kennis van het feit dat de aanleg van een spoorlijn verbinding altijd Inhoud van de les sporen nalaat in een dorp/stad/gemeente. Entree: inleiding De kinderen maken kennis met archieven en Startactiviteit waarmee leerlingen worden documentatie. verrast, hun nieuwsgierigheid wordt geprik- • Vaardigheden: leerlingen maken kennis keld en ze tot vragen komen. met archieven en archiveren; leerlingen Een medewerker van het THUISpunt krijgen inzicht in het ontstaan van hun komt vertellen in de klas: stad of dorp en kunnen facetten daarvan 1. Over het Duits Lijntje benoemen die een relatie hebben met de 2. Over stamboomonderzoek. spoorlijn, ze leren analyseren en interpre- teren van informatie. Het feit dat er ergens een spoorlijnverbinding • Kennis: leerlingen leren over het belang is geweest laat altijd sporen na op het gebied van het bewaren van informatie en docu- van cultuur, samenleving en bevolking. De mentatie; leerlingen kunnen informatie leerlingen gaan op zoek naar deze sporen. ordenen en verwerken tot een werkstuk; Hoe stond het met bevolkingsaantal voor leerlingen kunnen antwoord geven op de de aanleg van de spoorlijn en daarna? Is er vraag van bepaalde facetten. meer welvaart gekomen dankzij de spoorlijn? • Attitude: leerlingen leren respectvol om Welke industrieën hebben zich er gevestigd te gaan met de tastbare herinneringen dankzij de spoorlijn. Waren er mensen in het aan de spoorlijn. dorp/stad die werk hadden dankzij de komst Leergebied van de spoorlijn? In archieven is soms heel Geschiedenis, wereldoriëntatie, omgevings- veel te vinden. Veel over wat de spoorlijn onderwijs, Nederlands, techniek, biologie, heeft veranderd is ook af te lezen uit kaarten. milieukunde. Zoek uit welk familielid van jou gebruik heeft kunnen maken van het Duits Lijntje (stamboomonderzoek).

26 LES 6/7

Bagage: kern Zoek op het inter- De leerlingen krijgen de bagage, de kennis net naar muziek uit de tijd van het Duits mee om op onderzoek uit te gaan en een Lijntje en probeer die in een tekening te antwoord te vinden op de vragen. “vangen”. Zoek samen met de medewerker van de • Lichamelijke/kinesthetische intelligentie THUISpunt uit welke sporen (straatnamen (beweegslim): etc) er nog te vinden zijn van het Duits Lijntje Maak van papier een rails op de vloer. in Veghel. Zoek een leuk muziekstuk uit en maak Verwerking een dans door van spoorbiels naar spoor- Individuele verwerkingsopdrachten geba- biels te springen, vooruit, teruguit etc. Je seerd op meervoudige intelligenties: hebt nu je eigen choreografie. (kan ook in kleine groepjes) • Interpersoonlijke intelligentie De leerlingen werken op diverse manieren (mensslim): aan de antwoorden tot een presentabel ge- Wat zijn de verschillen tussen de mensen heel. die in de tijd van het Duits Lijntje leefden • Verbaal/linguïstische intelligentie en de mensen van nu. Probeer minstens 5 (woordslim): verschillen te vinden en beschrijf die. Beschrijf de persoon uit je familie die in • Intrapersoonlijke intelligentie de tijd van het Duits Lijntje geleefd kan (zelfslim): hebben. Je mag zijn levensverhaal verzin- Probeer karaktereigenschappen uit jouw nen. familie( ouders, opa ,overgrootvader) te • Logisch/mathematische intelligentie ontdekken en beschrijf ze. (rekenslim): • Natuurgerichte intelligentie Uit hoeveel leden zou jouw familie kun- (natuurslim): nen bestaan in 2025. Laat dat zien door Probeer het landschap van je woonplaats een stamboom te tekenen, en te laten te tekenen in de tijd van het Duits Lijntje zien hoe je familie groeit. en doe dat zelfde van nu. Beschrijf de ver- • Visueel/ruimtelijke intelligentie schillen. (beeldslim): Teken een stamboom op een leuke nieu- Presentatie we manier en vul hem in voor je eigen De individuele verwerking wordt aan derden familie, voor zover je dat weet. gepresenteerd. Dit kan op diverse wijzen; • Muzikaal/ritmische intelligentie schriftelijk, middels spel of toneel, in een vi- (muziekslim): suele presentatie etc.

27 NBDS-aandeel

28 Extra informatie

De spoorlijn Boxtel - Wesel, ook wel het Duits lijntje genoemd (in Duitsland: Boxteler5 Bahn), is een voormalige spoorlijn van de Noord-Brabantsch-Duitsche Spoorweg-Maatschappij (NBDS). De lijn verbond het Duitse Wesel met het Ne- derlandse Boxtel via Goch, Gennep, Uden, Veghel en Schijndel. Na 1925 kwam het beheer van het Nederlandse gedeelte van de lijn in handen van de SS en het Duitse gedeelte van de lijn kwam (als DB 2515) onder beheer van de DRG.

Bloei Duits Lijntje Het traject werd geopend in 1878, opdat het Boxtel - Wesel onderdeel kon worden van de snelste ver-

binding Londen – Berlijn – Sint-Petersburg. Totale lengte: 93 km Vanaf 15 mei 1881 reden over deze lijn D- Aangelegd door: NBDS treinen (internationale sneltreinen) waarmee Geopend: men zonder overstappen van Londen via Boxtel - Goch: 15 juli 1878 Vlissingen naar Berlijn kon reizen. Vanwege Goch - Büderich: 1 juli 1878 dit comfort maakten veel vorsten, waaronder Büderich - Wesel: 31 december 1874 de Russische tsaren, en diplomaten voor hun Opheffing treindienst: Europese reizen gebruik van dit traject. Het Boxtel - Uden: 1 augustus 1950 Duitse grensstation was station Goch, het Uden - Hassum: 17 september 1944 Nederlandse was station Gennep. Hassum - Goch: 15 mei 1949 De NBDS was in 1908 de eerste spoorweg- Goch - Uedem: 26 mei 1963 maatschappij in Nederland die stoomloco- Uedem - Wesel: 10 maart 1945 motieven met asindeling 2’C gebruikte. Deze Gesloten: kregen vanwege hun blauwe kleur de bij- Boxtel - Veghel: 29 maart 2005 naam Blauwe Brabanders. Veghel - Uden: 1986 Uden - Beugen: 1978 Tussen Büderich en Wesel gebruikte de Beugen - Hassum: 24 mei 1971 NBDS een 1950 meter lange spoorbrug over Hassum - Goch: 1 maart 1967 Goch - Uedem: 1 november 1966 de Rijn. Deze werd gebouwd tussen 1872 en Uedem - Wesel: 10 maart 1945 1874, als onderdeel van de aanleg van de lijn Wesel – Straelen – Venlo door de

29 Köln-Mindener Eisenbahn. Een ander belangrijk kunstwerk op het 100 kilometer lange baanvak was de 310 meter lange spoorbrug over de Maas bij Gennep.

Reizigersaantallen op de spoorlijn: 1877: 189.560 passagiers 1887: 312.882 passagiers 1897: 486.524 passagiers 1907: 803.916 passagiers 1913: 876.213 passagiers

Zijlijn einde van de oorlog werd op 18 septem- De Eerste Wereldoorlog maakte in 1914 een ber 1944 de Gennepse spoorbrug door de einde aan dit prominente verkeer. In deze Duitsers opgeblazen om zo de oprukkende periode maakten vooral vluchtelingen uit geallieerden tegen te houden. De geallieer- Engeland en later uit de Verenigde Staten den waren genoodzaakt een baileybrug ter gebruik van de NBDS door het toenmalige vervanging aan te leggen. Treinverkeer werd neutrale Nederland. daarop omgeleid via Nijmegen – Mook, met In 1925 werd de NBDS aan beide zijden van een nieuwe halte station Milsbeek. Op de hei de grens genationaliseerd. nabij De Looi bij het zogenaamde Hommer- D-treinen keerden niet meer terug op dit sum-junction vervolgden treinen hun weg baanvak. Aan beide zijden was de lijn gede- richting Duitsland via de militaire spoorlijnen gradeerd tot zijlijn. Wijchen - Hommersum. Op 10 maart 1945 blies de terugtrekkende Tweede Wereldoorlog Duitse Wehrmacht de spoorbrug bij Wesel Op de eerste Nederlandse oorlogsdag viel de op. Daarmee kwam een eind aan het Duitse spoorbrug bij Gennep door verraad in gedeelte van het Duits lijntje. handen van de Duitsers. De Peel-Raamstel- ling werd vervolgens doorbroken. Aan het

30 Afbraak Maatschappij en een LINT van Syntus. In de jaren 1960 en 1970 werd in fasen het Begin mei in dat jaar werd het puntstuk van Duitse gedeelte gesloten en opgebroken. het aansluitwissel alsnog verwijderd. In een Daarvóór was het gedeelte tussen Xanten later stadium werden in Schijndel nog over- en Uedem in de Tweede Wereldoorlog al wegen afgebroken. Bij een aantal overwegen zo vaak door sabotage beschadigd dat dit is bij de aanleg van nieuw asfalt het wegdek niet meer werd hersteld. Op het tracé tus- rechtstreeks tegen de spoorstaven aange- sen Goch en Uedem werd een verkeersweg legd, waardoor geen ruimte meer is voor de aangelegd. wielflenzen van de treinwielen en het spoor In 1950 beëindigde de NS het laatste stukje dus onberijdbaar is. Bij één overweg is het personenverkeer op de lijn Boxtel – Uden. In asfalt zelfs bovenop het gehele spoor gelegd. 1972 werd het goederenvervoer op het stuk Mill – Gennep beëindigd. Intussen had men Toekomst bij Gennep naast de spoorbrug een ver- Op verzoek van vooral de gemeente Veg- keersbrug aangelegd. De laatste trein is de hel werd er vanaf 2000 onderzoek gedaan zogenaamde leutexpres tijdens het carnaval naar de mogelijkheden voor heropening van van 1971, waarna de spoorbrug ontmanteld het Duits Lijntje voor personenvervoer. Een werd. Op 1 mei 1982 werd nabij het voorma- eerste onderzoek van de toenmalige busver- lige station van Gennep een spoorwegmo- voerder BBA in 2003 was negatief over de nument onthuld, Loc 94, een gerestaureerde kansen voor spoorvervoer over het lijntje, Pruisische stoomlocomotief uit 1924. omdat reactivering 250 miljoen euro zou In 1978 verdween ook het goederenvervoer kosten zonder dat de verbinding tijdwinst tussen Uden en Mill en in 1983 tussen Veghel oplevert. De BBA concludeerde dat beter het en Uden, waarna de sporen werden opge- busvervoer uitge- broken. breid kon worden. Naar aanleiding Overgebleven gedeelte van dit onderzoek In 2004 beëindigde Railion het goederen- besloten diverse vervoer op het laatst overgebleven stuk van overheden niet Boxtel tot Veghel. Uit protest tegen de plan- langer mee te nen van ProRail om de aansluiting bij Boxtel werken aan de te verbreken werden er op Tweede Paasdag plannen. 2005 ritten georganiseerd met een stoomtrein van de Veluwsche Stoomtrein

31 Nijmegen

OeffeltGennep Den Bosch Mill Goch Schijndel Uden Lobbeck

Haps Veghel Wesel

Boxtel Xanten Liempde Birten Nederland Duitsland

Spoken op de spoordijk Veghel, oktober - november 2008

Uit: Groene Stoom van Gerard Sonnemans

‘Loop eens door, Skippy,’ moppert Joyce. die moeten niet zeuren. Zij hebben de hele De teckel snuffelt aan elke graspol en struik dag hun tv keihard aanstaan. Alsof je daar op het Spoorpad. Om de drie meter tilt hij géén last van hebt! zijn achterpoot op. Hij heeft geen haast. Bij de boomhut gaat Skippy’s staart verder Joyce en Marloes wel. Zij willen spelen, maar omhoog en duwt hij zijn neus dieper op de eerst moeten ze de hond uitlaten. Dat is de grond. afspraak. Na de scheiding van haar ouders Joyce moedigt hem aan: ‘Zoek de beestjes!’ mocht Joyce een hond, maar ze moest er wel Skippy begint wild te snuiven. Centimeter zelf voor zorgen. Mam heeft een hekel aan voor centimeter speurt hij langs de bramen- beesten. Zij laat Skippy alleen ’s avonds laat struiken. nog even uit. ‘Moet je zien,’ zegt Joyce, ‘Bijna alle planken Joyce is dol op haar Skippy, ook al laat hij zijn uit de boom gedonderd. Als Jeroen en zich geen kunstjes aanleren. Zelfs ‘zit’ of Ivo volgend jaar weer een boomhut bouwen, ‘lig’ begrijpt hij niet. Alleen ‘dood’. Als je dat mogen ze hem wel wat beter in vast roept, draait hij zich meteen op zijn rug, want timmeren.’ hij vindt het heerlijk om dan over zijn buik ‘Had Jeroen die vleermuis hier gezien?’ gekroeld te worden. Bovendien is hij een vraagt Marloes. geweldige waakhond. Wie er ook binnen- ‘Ja, dit is de oude spoorlijn. Hierlangs vliegen komt, altijd keft hij enthousiast een wel- ze naar hun jachtterrein.’ komstgroet. De buren klagen wel eens, maar ‘Zouden hier ook vleermuizen in de bomen

32 wonen?’ ‘Maar dat is toch hartstikke slecht voor de ‘Hoe moet ik dat nou weten? Ik moet er natuur,’ zegt Marloes. trouwens niet aan denken. Stel je voor dat Skippy begint te keffen. ze net uit hun holletje kruipen als ik hier met ‘Inderdaad,’ klinkt een stem. Skippy langs loop.’ Geschrokken draaien Joyce en Marloes zich ‘Ben je nu nóg bang voor vleermuizen?’ lacht om. Achter hen staat een man in een lange Marloes. regenjas, zijn handen diep in zijn zakken. Sinds vanochtend weten ze alles over die Zo’n vent waar moeder wel eens voor waar- beestjes, dankzij de speciale les op school schuwt. ‘Praat niet met vreemde mannen,’ van een vleermuizenkenner. Toen Jeroen ver- zegt ze dan. Maar wat moet je als zo’n kerel telde van de vleermuis die hem laatst op het opeens tegen jou begint te praten? Je kunt Spoorpad had aangevallen, gilde Ivo dat het toch niet zomaar wegrennen? Dracula was. ‘Er zitten vampiers op de ‘Mensen zijn grote sloddervossen,’ gaat hij spoordijk!’ Ivo doet altijd zijn best om de verder. ‘Maar wist je dat jullie de natuur ook meisjes met stoere praat bang te maken. een handje kunnen helpen? Bijvoorbeeld Maar zijn best is niet goed genoeg. D door de drollen van je hond op te ruimen. e meiden lachen hem vierkant uit. Vooral op het Spoorpad. Ze proberen de Dit keer kregen ze steun van de grond hier schraal te houden, zodat er allerlei vleermuizenman. Hij vertelde dat de zeldzame planten kunnen groeien. En die vleermuizen in Nederland geen bloedzuigers trekken dan weer meer vlinders en libellen zijn. Jeroen was niet aangevallen, maar de aan. Lees het bord vooraan bij het pad maar vleermuis had hem juist keurig ontweken. eens.’ Ondanks die geruststelling, lijkt het Marloes De meisjes kijken hem aan of hij gek is. geen pretje als er een fladderende vleermuis ‘Papa zegt dat hondenpoep goede mest is,’ vlak langs je heen vliegt. ‘Kom je hier ook wel zegt Joyce. eens ’s nachts?’ vraagt ze. ‘Dat klopt,’ zegt de man, ‘maar sommige ‘Nee gek, dan slaap ik!’ planten vinden dat juist niet fijn.’ ‘Ik bedoel ’s avonds, als het donker is. Is het ‘Kom,’ zegt Joyce, ‘Skippy moet nog een plas.’ hier dan niet eng?’ Ze trekt haar vriendin mee. De drol laten ze ‘Niet als ik Skippy bij me heb. Hij is voor liggen. Die kun je toch niet met je blote hand niemand bang. Als hij de kans krijgt, bijt hij oprapen! iedereen in de kuiten.’ Vlug lopen ze door, giechelend om de rare Skippy gaat er eens lekker voor zitten. Hij legt vent die opeens voor hun neus stond. zijn drol naast een stapel kranten. Joyce kijkt nog een keer om, maar hij is ‘Welke viespeuk gooit dat nu weer in de alweer verdwenen. Het lijkt wel een geest, struiken?’ zegt Marloes verontwaardigd. de engerd, denkt ze. Opeens moet ze aan ‘O, dat is onze buurjongen Yannick. Hij brengt andere griezels denken. ‘Heb jij je al voor de de kranten en reclameblaadjes rond in de spooktocht met Halloween ingeschreven?’ wijk. Als hij er zin in heeft. Mam geeft hem vraagt ze. altijd op zijn kop als ze niets gekregen heeft.’ ‘Spooktocht?’

33 ‘Ja joh, wist je dat nog niet? De halve klas ‘Gewoon… Alle kinderen komen ’s avonds doet mee. Kom mee, op internet staat hoe je verkleed naar de Hintel voor een spooktocht je kunt inschrijven.’ en een disco.’ Tegen de wind in rennen ze naar Joyce’ huis. ‘Zou je dat niet eerst met ons overleggen?’ Gele en rode blaadjes waaien om hun oren. moppert mama. ‘Je wilt toch niet zeggen dat ik niet mag, hè?’ Met tegenzin stopt Marloes een spruit in zegt Marloes met een beteuterd gezicht. ‘Er haar mond. Ze gruwelt van de vieze smaak. lopen allemaal spoken en zombies over de ‘Was het gezellig bij Joyce?’ vraagt mama. spoordijk. Dat wordt lachen!’ Marloes spoelt de spruit met een slok water ‘Natuurlijk mag je wel,’ zegt papa. ‘Je moet weg. ‘Ja leuk,’ zegt ze. ‘We hebben gewan- het alleen de volgende keer eerst vragen. Het deld met Skippy en daarna zijn we naar de kon trouwens wel eens de laatste keer zijn natuurtuin gegaan.’ dat ze een spooktocht over het Duitse lijntje ‘Hebben wij een natuurtuin in Veghel?’ zegt kunnen laten lopen.’ papa verbaasd. ‘Hoezo?’ ‘Ja, wist je dat niet? Bij het Spoorpad. Daar ‘Er zijn plannen om opnieuw treinen van Box- gaan we vaak naartoe. Je mag er de konijnen tel naar Uden te laten rijden, en van daaruit voeren en de cavia’s aaien. Er is elke woens- naar Oss of Helmond.’ dagmiddag wel wat te doen. Vandaag heb- Marloes valt fel uit. ‘Maar dat is toch ben we spinnen gezocht.’ hartstikke slecht voor het milieu!’ ‘Brrr,’ griezelt mama. ‘Heb je ze aangeraakt?’ ‘Hoe kom je daar nu bij?’ zegt papa. ‘Weet ‘Mam, je lijkt Joyce wel,’ lacht Marloes. ‘Die je wat slecht is voor het milieu? Al die auto’s is ook bang voor spinnen. Haar neefje heeft die nodig zijn om de mensen naar hun werk een echte vogelspin op zijn kamer. Zó’n te brengen. Ik zou maar wat blij zijn met een dikke, met lange, harige poten. Soms laat nieuwe trein naar Boxtel. Dat scheelt me tijd hij hem uit zijn terrarium en dan kruipt hij en geld!’ gewoon over zijn hand.’ Marloes neemt nog een hap aardappel. Daar ‘Is dat niet gevaarlijk?’ vraagt mama. moet ze even over nadenken. ‘Hij zegt van niet, maar Joyce rent hard zijn ‘Kunnen ze die spoorrails niet ergens anders kamer uit als hij dat doet. Ze durft niet eens neerleggen?’vraagt ze na een tijdje. een kruisspin beet te pakken.’ ‘Het is veel logischer om de oude spoorlijn te ‘Jij wel dan?’ vraagt papa. gebruiken,’ zegt papa. Aan de overkant van ‘Mmm,’ mompelt Marloes met haar mond het kanaal liggen zelfs nog rails. Als je een vol aardappel. ‘Ik hewwer wel drie oppepak!’ nieuwe route kiest, moeten de boeren hun ‘Hè bah,’ zegt mama, ‘hou er maar over op. weilanden verkopen en misschien moeten er Anders lust ik mijn eten niet meer.’ zelfs huizen plat. Dat gaat kapitalen kosten.’ ‘O ja,’ zegt Marloes als ze haar mond weer ‘Ja, maar de trein zou midden door onze wijk leeg heeft, ‘ik heb me ingeschreven voor de rijden. Dat is toch ook niet fijn?’ griezeltocht met Halloween.’ ‘Ze willen een zogenaamde lightrail ‘Wat is dat?’ vraagt mama. aanleggen. Van die heel stille treinen, zoiets

34 als een tram.’ kreunt Joyce. ‘Het lijkt wel of je bij ons komt ‘Moeten dan alle bomen en struiken langs wonen.’ het spoor weg?’ vraagt Marloes. De meisjes sjouwen om de beurt de tas van ‘Dat denk ik wel. De machinisten moeten Marloes. Daar lijkt wel lood in te zitten. Op natuurlijk goed zicht op het spoor hebben.’ elke straathoek zetten ze hem neer om even Marloes legt haar vork neer. Grote mensen! uit te puffen. De een zegt dat de spoordijk zo’n bijzonder Marloes blaast de haren voor haar ogen weg. stuk natuur is en de ander wil dat die natuur ‘Jij wou dat ik alle verkleedspullen mee nam. plaatsmaakt voor een trein, omdat dat beter Dus heb ik mijn hele verzameling bij me. Er voor het milieu zou zijn. Ze snapt er niks zit vast wel iets tussen wat je leuk vindt.’ meer van. ‘Ik geloof dat ik beter bij jou had kunnen ‘Het Spoorpad is een belangrijke logeren,’ zegt Joyce lachend. ‘Dat had een natuurverbinding,’ zegt ze. ‘Alle vleermuizen hoop gesleep gescheeld.’ raken de weg kwijt als je de bomen daar ‘Dan zouden we straks het hele eind naar de weghaalt.’ Hintel moeten lopen. In het donker!’ ‘Die griezels horen toch niet in een woon- ‘Ben jij bang in het donker? Dat wordt nog wijk!’ zegt mama. leuk straks.’ ‘Mam, doe eens niet zo dom. Wat weet jij nu Marloes tilt de tas weer over haar schouder. van vleermuizen?’ ‘Pfff! Je mag blij zijn dat ik met je mee ga. ‘Dat het enge beesten zijn die zomaar in je Dan kun je je achter mij verschuilen als het te haren kunnen vliegen. Je moet je haren af- eng wordt.’ knippen om ze eruit te krijgen.’ Joyce loopt vooruit het tuinpad op. Skippy Marloes kijkt haar moeder hoofdschuddend begint al enthousiast te blaffen. aan. ‘Wat een onzin,’ zegt ze. ‘Vleermuizen ‘Hoi, Skip,’ zegt Joyce als ze de voordeur zijn de beste piloten die er zijn. Ze vliegen openmaakt. ‘Heb je goed op het huis ge- nooit ergens tegenaan. En al helemaal niet past?’ tegen die stomme krullen van jou.’ De teckel springt tegen zijn baasje op. ‘Oma waarschuwde ook altijd voor Marloes ploft haar tas in de hal neer. vleermuizen,’ zegt papa. Skippy rent op en neer naar de deur. Hij wil ‘Ach oma… Die durft niet eens naar buiten meteen aan de wandel. in het donker. We hadden vanmorgen een ‘Ja, rustig maar,’ moppert Joyce. ‘We gaan meneer op school die alles over vleermuizen heus wel, maar eerst nemen we wat te weet. Het zijn ongevaarlijke dieren die alleen drinken. We lopen trouwens niet zo ver maar op insecten jagen. Al die verhalen over vandaag, want we hebben nog een hoop te vampiers en zo, daar klopt geen bal van. Wie doen.’ Skippy snapt er niks van. Terwijl Joyce zoiets verzint, is gewoon dom en bang voor twee glazen cola inschenkt, blijft hij haar nachtdieren.’ verwachtingsvol aanstaren. Die zit! Het wordt stil aan tafel. Na het eten begint de verkleedpartij. Alle ‘Wat heb je toch allemaal meegenomen?’ kleren van Marloes worden getest en uitein-

35 delijk toveren ze zich om in een zwarte heks dan kunnen we gaan.’ en een witte geest. Ze showen hun ‘Veel plezier,’ zegt mam. vermommingen aan Joyce’ moeder. Zij maakt zich ook niet druk om de kou ‘Ik hoop dat je straks geen vampier of zombie buiten, dus rennen de geest en de heks de mee naar huis neemt,’ zegt mama. ‘Twee straat op. Het wijkcentrum ligt maar twee griezels onder mijn dak vind ik meer dan straten verderop. genoeg. Ga maar gauw, anders komen jullie ‘Zou het wel doorgaan?’ vraagt Marloes. ‘Er nog te laat. Enne… doen jullie voorzichtig? Er loopt geen kip op straat.’ schijnt de laatste tijd een vreemde man door ‘Natuurlijk gaat het door! Ik wed dat de wijk te lopen.’ iedereen er al is. We moeten opschieten.’ Marloes trekt haar jas aan. Op een draf hollen ze naar de Hintel. ‘Gek!’ roept Joyce. ‘Wat doe je nou? Heb je Joyce had gelijk. De meeste deelnemers aan ooit een geest met een jas aan gezien?’ de griezeltocht zijn er al, bijna allemaal ‘Ja maar…’ verkleed. Feeën, Dracula’s, monsters, ‘Je bent toch geen watje? Kom, uit dat ding, zombies en andere griezels. Sommigen zijn onherkenbaar achter hun maskers of knal- groene schmink. Een meisje met bebloed gezicht en wild piekhaar heeft haar arm in een mitella. ‘Zou ze haar arm echt gebroken hebben?’ fluistert Marloes. ‘Ik wist niet dat geesten iets konden breken,’ giebelt Joyce. ‘Ik heb wel eens een geest met zijn hoofd onder zijn arm zien lopen,’ zegt Marloes. Ze melden zich bij de ingang. De man achter de tafel streept hun namen door en geeft ze een bonnetje. ‘Daar kun je straks iets te drinken voor halen,’ zegt hij. ‘Zoek een paar

36 vrienden met wie je op pad gaat. Als je een Ze zoeken Carla op: een bont gezelschap groepje van vijf tot zeven kinderen bij elkaar van drie gothics, een geest, een heks en het hebt, kun je naar Carla gaan. Die staat daar meisje dat niet verkleed is. en legt uit wat de bedoeling is.’ ‘Hebben jullie al een begeleider?’ vraagt Marloes en Joyce gaan eerst op onderzoek Carla. uit. Achter in de zaal draait de disco al warm. ‘Dat hoeft niet,’ zegt Teun. ‘Wij kunnen best Het is er donker en de muren zijn versierd alleen, want we zijn al elf.’ met spoken en spinnenwebben. Magere Hein ‘We willen toch graag dat er iemand met je staart hen vanaf grote posters op de pilaren meeloopt,’ zegt Carla. met holle ogen aan. ‘Ik ga wel met jullie mee,’ zegt een man. ‘Yes, ik maak je in!’ Joyce en Marloes schrikken zich wild. Dat is Marloes en Joyce herkennen de stem van de engerd die ze op het Spoorpad hebben Teun. Hij staat te trekken aan de handgrepen ontmoet. Moeten ze echt met hem op pad? van het voetbalspel. Samen met Jules speelt Ze hebben geen keus. Voordat ze het in de hij tegen Joessie en een onbekend meisje gaten hebben, lopen ze met hun groepje op met blonde haren en grote ogen. straat. ‘Zullen we met hun meelopen?’ stelt Joyce ‘Hé,’ zegt de engerd, ‘wij hebben elkaar al voor. ‘Ik wil wel eens zien of ze echt zo stoer eerder ontmoet. Hoe gaat het met Skippy?’ zijn.’ ‘G… goed,’ stamelt Joyce. ‘Kun je het winnen?’ vraagt Joyce. Marloes trekt haar vriendin weg. Ze blijven ‘’Tuurlijk,’ brult Teun, ‘het is al 6-4.’ een beetje achter het groepje hangen. Hij heeft het nog niet gezegd of Joessie De man maakt een geintje met de jongens. scoort het vijfde doelpunt. ‘Wat doet die vent nu hier?’ fluistert ‘Zitten jullie al in een groepje?’ vraagt Marloes. Marloes. ‘Misschien is het wel Dracula!’ zegt Joyce ‘We zijn met ons vieren,’ antwoordt Jules. Hij lacherig. knikt naar het meisje. ‘Zij hoort bij ons.’ Marloes grijpt haar vriendin beet. ‘Heb je ‘Mogen wij ook mee?,’ vraagt Joyce. niet gehoord wat je moeder zei? Er loopt een ‘Best,’ roept Teun, die zijn ogen op de bal kinderlokker door de wijk!’ gericht houdt. ‘Als je maar niet denkt dat ik je Joyce kijkt haar met verschrikte ogen aan. red als je door een monster wordt aangeval- Voordat ze kunnen overleggen wat te doen, len.’ komt het meisje naast hun lopen. ‘Hoi, ik Pats! Het meisje scoort 6-6. heet Kim,’ zegt ze. ‘Ik woon hier net en ken ‘Gelijkspel,’ zegt Marloes ongeduldig. ‘Dat is nog niemand.’ een mooie uitslag. We moeten gaan, want de ‘Je bent niet de enige,’ zegt Joyce. meeste kinderen zijn al weg.’ ‘Hoezo?’ ‘Ja hé,’ zegt Joessie verontwaardigd. ‘Net nu Joyce vertelt Kim over de kinderlokker. ‘Als we gaan winnen!’ we dicht bij elkaar blijven, durft hij vast niets ‘Dan speel je de tweede helft toch na de te doen.’ spooktocht,’ zegt Joyce. Voorbij de school staat een man met een

37 lange mantel en een masker bij een vuurkorf. hele tijd rook uitspuugt. In de verte horen ze ‘Voorbij het Moerven rechtsaf,’ zegt hij. af en toe iemand hard gillen. ‘Waar ligt het Moerven?’ vraagt de man aan ‘Daar bijt weer een vampier in de nek van Jules. een meisje,’ zegt Teun droog. De meisjes kijken elkaar veelbetekenend aan. ‘Geef mij maar een vampier,’ zegt Kim. ‘Dat Die vent weet echt van niets! Hij doet wel is lang niet zo smerig als een zombie. Wist je vriendelijk, maar dat doen kinderlokkers vast trouwens dat zombies dol op jongens zijn?’ altijd. Teun trekt een vies gezicht. De meisjes blijven met opzet langer bij de Joessie heeft inmiddels het rookkanon korf hangen. Als de jongens en de man ver ontdekt. Hij rent dwars door de rook heen. genoeg weg zijn, zegt Marloes: ‘Meneer, die ‘Als je geen ruzie met je moeder wilt, kun je man is een kinderlokker. U moet de politie dat beter niet doen,’ zegt de vrouw. ‘Er zit vet waarschuwen.’ in die rook die je er nooit meer uit krijgt.’ ‘Ik weet het,’ zegt een ijzige stem van achter ‘Zullen we die mevrouw vertellen van de het masker. ‘We hebben speciaal een paar kinderlokker?’ fluistert Marloes. kinderlokkers ingehuurd om het allemaal nóg Joyce knikt. ‘Mevrouw,’ zegt ze, ‘wij eh…’ enger te maken.’ ‘Ja hoor,’ valt de vrouw haar in de rede, ‘je De meiden kijken elkaar wanhopig aan. Wat mag doorlopen. Kijk even rustig rond op het moeten ze nu weer met zo’n opmerking? kerkhof. Daar word je zo meteen door een Plotseling staat hun begeleider weer achter paar nonnen opgehaald.’ hen. ‘Komen jullie nog, dames?’ vraagt hij. ‘Eindelijk!’ juicht Joessie. Hij geeft Joyce een Marloes krimpt ineen als hij zijn hand op zet. ‘Doorlopen!’ haar schouder legt en haar met zachte Vanmiddag was hier nog geen kerkhof, maar dwang meeneemt. nu liggen er een stuk of dertig graven. ‘Wie het eerst bij de jongens is,’ roept Joyce. Kaarsjes verlichten de grafzerken. Ze hollen vooruit, maar de man sluit met ‘Daar ligt mijn oom Karel,’ zegt Teun. zijn grote passen snel weer aan. ‘Voorzichtig ‘Dag oom Karel,’ zegt de kinderlokker, ‘rust oversteken,’ zegt hij. zacht.’ ‘We moeten die kant op,’ zegt Jules. Hij wijst Marloes en Joyce kijken elkaar hoofdschud- de zijstraat in. ‘Daar staat weer een vuurkorf.’ dend aan. Wat een flauwe vent! Als hij niet zo goed had opgelet, waren ze Opeens duiken van achter de graven Ma- de verkeerde kant opgelopen, de verlaten, gere Hein met zijn zeis en een man met een donkere straten in… bochel op zijn rug op. Ze zeggen niets en Achter de vuurkorf begint de spooktocht pas doen niets. Als ze niet met hun eigen griezel echt, maar een vrouw houdt de groepjes zaten opgescheept, hadden de meisjes het tegen. ‘Ze hebben jullie veel te snel achter misschien eng gevonden. Nu voelen ze zich elkaar aan gestuurd,’ moppert ze. ‘Je moet opgelucht dat er iemand is die ze te hulp op je beurt wachten.’ kunnen roepen als het nodig is. Het zicht op de spoordijk wordt belemmerd ‘Hallo meneer,’ zegt Joessie tegen de door de duisternis en een machine die de bochelaar. ‘Wat doe jij hier?’

38 Geen antwoord. het lachen te brengen, stormt er met veel ka- Joessie geeft hem een duw. Voordat hij het in baal een weerwolf uit de struiken achter hen. de gaten heeft, zit hij klem in de armen van Marloes gilt. ‘Je laat me schrikken, sukkel!’ de griezel. Ze pakt Joyce’ hand en holt verder, op de ‘Teun, Jules, help!’ voet gevolgd door Kim. Met zijn drieën vliegen ze de bochelaar aan. ‘Wat zou hier onder liggen?’ vraagt Jules zich De stoeipartij duurt maar even, want al snel hardop af. Zodra hij de punt van het zeil beet- komen er twee nonnen aan om de groep op pakt, wappert het met veel geritsel op. Van te halen. Even hoopt Marloes dat die twee schrik laat Jules weer los. ‘Rotzooi!’ hen verder zullen begeleiden en bescher- Teun en Joessie lachen hem uit. men, maar op het Spoorpad moet het groep- Wie is er nou bang voor zijn buurman die je weer alleen verder. als een geest in een boom hangt? Of voor Het pad is bevolkt door griezels: een bruide- een monster dat achter een struik vandaan gom valt zijn bruid aan met een mes, in een springt, ‘boe’ roept en zich weer verstopt? doodskist ligt een lijk, zombies staren in het Marloes en Joyce vinden hun vreemde bege- niets, het monster van Frankenstein gromt leider de enige echte griezel van de spook- als ze langslopen, Dracula kijkt de kinderen tocht. Het lijkt een aardige man, die zijn verlekkerd aan. Maar ze jagen de meisjes groep kinderen bij elkaar houdt en af en toe geen van allen angst aan. Zij blijven dicht bij een grapje maakt, maar de twee vriendinnen elkaar en kijken met een scheve blik naar de vertrouwen hem voor geen meter. Hij heeft veelzeggende glimlach van de kinderlokker. zich nog niet aan hen vergrepen, omdat er De jongens hebben geen idee van het gevaar telkens zoveel anderen in de buurt zijn. dat midden in hun groepje rondloopt. Zij Kim gelooft allang niet meer dat hij een hebben alleen maar oog voor de monsters kinderlokker is. Ze heeft zich bij de jongens en spoken. De een doet nog stoerder dan de aangesloten. Die maken er tenminste nog ander. een vrolijke boel van. Maar de pret is snel ‘Is dit alles?’ moppert Teun. ‘Hier schrikt zelfs voorbij. ‘Bij die lantaarnpaal is het einde al,’ mijn zusje van zeven niet van.’ bromt ze. ‘Is dat nou alles?’ ‘Pas maar op,’ zegt de kinderlokker. ‘Mis- ‘Nee, je bent mij nog niet voorbij,’ zegt een schien zit er wel een echte griezel tussen.’ man. Hij ziet er normaal uit in zijn spijker- Kim kruipt dichter tegen Joyce aan. ‘Hij be- broek en houthakkershirt. doelt zichzelf zeker,’ smiespelt ze. ‘Kom maar op dan,’ zegt Joessie. ‘Ja, in deze kist zeker,’ zegt Joessie. Hij schuift In één beweging haalt de man een ketting- het deksel een beetje verder open. ‘Hallo,’ zaag achter zijn rug tevoorschijn en trekt roept hij. ‘Wakker worden!’ hem aan. Rrrreeeeennnggg! Hij komt recht Het lijk verstrekt geen spier. Joessie durft niet op de meiden af. te voelen of het gezicht warm of koud is. Marloes grijpt Joyce’ hand en gilt keihard ‘Hier heb je weer zo’n slome,’ zegt Teun. ‘Wie ‘Nee!’ Ze duiken doodsbang weg achter de ben jij?’ kinderlokker, die ineens meer op een lief Terwijl de jongens proberen de engerd aan kindermeisje lijkt.

39 Kim blijft stokstijf staan. De zaag port in haar Jules kijkt haar met vragende ogen aan. buik. ‘Oooo man,’ lacht ze, ‘dat kriebelt. Je ‘Wie?’ hebt er gewoon de beschermkap op zitten.’ ‘De man die ons begeleidde.’ Nu ook de jongens in de gaten hebben dat ‘O die… Hij moest naar huis. Hoe kom je erbij de zaag ongevaarlijk is, dagen ze de man uit. dat hij een kinderlokker is?’ Zelfs Marloes en Joyce komen weer tevoor- ‘Omdat het zo’n rare vent is, die op de schijn om de kettingzaag te voelen. vreemdste momenten opduikt. Bovendien Even plotseling als hij aansloeg, gaat de zaag zei mijn moeder dat er een engerd door de weer uit. ‘Daar komt de volgende groep aan,’ wijk loopt.’ zegt de houthakker. Jullie moeten verder.’ Jules schiet in de lach. ‘Hij was hier omdat De kinderlokker heeft moeite de opgewon- hij een verhaal over de spooktocht wil gaan den kinderen mee te krijgen. Hij grijpt Teun schrijven. Hij is een kinderboekenschrijver!’ bij zijn middel en Joessie in zijn kraag om ze Marloes en Joyce kijken elkaar aan. mee te sleuren. ‘Komen wij dan in een kinderboek?’ vraagt ‘Zie je wel dat hij alleen maar mee is om kin- Marloes vol ongeloof. deren te pakken!’ sist Marloes. ‘Ja, zo word je nog beroemd!’ zegt Jules. ‘Zolang hij het met de jongens doet, vind ik het best,’ zegt Joyce. ‘Kom op, dit is onze kans.’ Ze zetten het op een lopen.

Als ze terugkomen in de Hintel is de disco al in volle gang. De dansvloer staat vol met monsters en feeën. ‘Was het leuk?’ vraagt Carla. ‘Het was doodeng,’ hijgt Joyce, ‘maar we konden net op tijd ontsnappen.’ Voordat ze de kans krijgt om Carla te waarschuwen dat de rest van hun groep in gevaar verkeert, is die alweer verdwenen in de drukte. ‘We moeten wat doen om de jongens te redden,’ zegt Marloes. ‘Laat maar,’ zegt Joyce. ‘Daar komen ze al aan.’ Alle vier stappen veilig en wel de deur door. ‘Waarom hadden jullie opeens zo’n haast?’ vraagt Jules. ‘We zijn gevlucht voor de kinderlokker,’ zegt Joyce.

40 Colofon

Initiatief onderwijsproject het Duits Lijntje: Stichting C Uden en Plein23 Veghel. 7Ontwikkeling lesmateriaal algemeen : Gertrude van den Elzen Ontwikkeling activiteiten Steltenberg : Carla Jacobs Ontwikkeling activiteiten: Natuurtuin ‘t Bundertje: Pamela kalis Ontwikkeling activiteiten IVN: Mieke van Gerwen en Annelies Vliexs Met dank aan: THUISpunt Veghel Coördinatie onderwijs: Plein23 Veghel

Interactieve vertelling in de klas over het Duits Lijntje zijn te boeken bij de schrijver van het boek; “Groene stoom “Gerard Sonnemans Via: [email protected]

Prijzen: 75,00 per groep Elke nieuwe groep 50,00

41 Het Duits Lijntje