Young Leaders School 2

Përmbledhje e punimeve seminarike

Maj 2011

NISMA E TË RINJVE PËR TË DREJTAT E NJERIUT KOSOVË

SHKOLLA PËR LIDER TË RINJ -2- Përmbledhje e punimeve seminarike

Prishtinë Maj 2011

Botues: Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut - Kosovë

Përgatitur nga: Valid Zhubi

Lektorimi dhe korrektimi: Valid Zhubi & Liridon Zeka

Shtypi: Printing Press

Përmbajtja

- Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut - Avni Bytyçi ...... 5

- Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës - Doruntinë Demiri ...... 15

- Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë - Edona Tolaj...... 29

- Sundimi i së Drejtës: Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë - Vjosa Rexhepi ...... 41

- Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë - Tribunali i Hagës dhe KOMRA - Ermir Ahmetaj ...... 49

- Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo - Donjetë Murati ...... 59

- Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë - Zana Ahmetgjekaj ...... 69

- Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë - Blinera Gashi ...... 77

- Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik - Anita Kosumi ...... 87

- Qytetaria aktive - koncepti dhe praktikat botërore: Modeli i Demokracisë së Drejtpërdrejtë- Fitim Vrenezi ...... 95

- Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës - Mimoza Gavrani ...... 105

- Romët në Evropë - Kristjan Hasanaj...... 111

- Përtej homofobisë - Vjosa Kika ...... 121

- Reduktimi i paragjykimeve - Albulena Shabani ...... 131

- Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it - Asad Gashi ...... 139

- Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? - Albert Berisha ...... 151

- Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? - Fitore Bajraktari ...... 161

- Macedonian identity: Developments and prospects of Macedonian national identity - Shengjyl Osmani ...... 169

- Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Historiku i themelimit të Bashkimit Europian dhe zgjerimi i bllokut me vende të reja anëtare. Procesi i përmbushjes së kritereve për anëtarësim të Ballkanit Perëndimor dhe sfidat - Krenar Shala ...... 179

- The European future of Kosovo - Kushtrim Gojani ...... 189

- Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje - Taulant Gutaj ...... 197 iii

Qëndrimet e shprehura në këtë publikim janë qëndrime të pjesëmarrësve të Shkollës për Lider të Rinj (autorëve) dhe si të tilla, nuk reflektojnë domosdoshmërish qëndrimet e Nismës së të Rinjve për të Drejtat e Njeriut dhe/apo përkrahësve të këtij projekti.

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut

Avni Bytyçi

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Hyrje

Kosova ka një histori ndryshe nga shtetet e tjera në Evropë, ku të drejtat e njeriut janë temë vetëm të një retorike që tingëllon e panjohur për shumë qytetarë të Kosovës. Nga një shoqëri që e ka konsideruar shtetin armik, sot pas tre vite pavarësi, shteti më i ri i Kosovës po mundohet të ndërtoj rrugë të bashkëpunimit dhe bashkëveprimit me qytetarë. Institucioni i Avokatit të Popullit (IAP) është njëra nga këto bashkëpunime, i thirrur për t’i mbrojtur qytetarët para çdo abuzimi me të drejtat e tyre. Mirëpo, a e bënë këtë në praktikë IAP, cilat janë kapacitet dhe mekanizmat që ky institucion posedon për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Kosovë, a është i pavarur nga politika, cilat janë format dhe mekanizmat për zgjedhjen e tij? Pyetjeve më lartë dhe të tjera, mundohet kjo strategji t’i përgjigjet. Përveç kësaj, kjo strategji mundohet të ofroj zgjidhje konkrete dhe alternative për mbrojtjen e të drejtave të njeriut në Kosovë. Të drejtat e njeriut, duhet të pushojnë së qenëri vetëm të shkruara dhe në retorikën politike të përfaqësuesve politikë, mirëpo duhet të shndërrohen në një realitet të prekshëm, në atë mënyrë që qytetarët janë të vetëdijshëm dhe ndjekin rrugët ligjore dhe institucionale për të siguruar respektim të tyre. Kjo strategji synon, para së gjithash, të hap diskutim publik për mënyrat më të mira të mbrojtjes së të drejtave të njeriut, sesa të ofrojë zgjidhje imponuese që vetëm duhet të zbatohen si të tilla.

Institucioni i Avokatit të Popullit dhe Ligjet ne Kosovë “Institucioni i Avokatit të Popullit në Kosovë është një organizatë e pavarur, e cila ka mandat të shqyrtojë çështjet që kanë të bëjnë me shkeljet e pohuara të të drejtave të njeriut apo keqpërdorim të autorizimeve nga autoritetet publike në Kosovë. Institucioni zhvillon hetime, publikon raporte dhe ofron shërbime juridike dhe avokim publik. Institucioni ka mandat për të monitoruar veprimet dhe ligjet e aprovuara nga ana e autoriteteve lokale për të siguruar që ato i respektojnë standardet e të drejtave të njeriut dhe kërkesat e qeverisjes së mirë. Në rastet kur institucioni konsideron që një praktikë ose situatë e përgjithshme ndikon jo vetëm në një individ ose një grup të tyre por në tërë qytetarët si tërësi, dhe në të njëjtën kohë nuk është në pajtim me standardet ndërkombëtare për të drejtat e njeriut, ai do të nxjerrë një Raport Special ku do të përfshihen rekomandimet për Republikën e Kosovës”1. Kushtetuta e Republikës së Kosovës në përmbajtjen e saj ka të cekura shumë konventa ndërkombëtare dhe të drejta të garantuara për qytetarët e saj. Në rast së bëjmë vetëm një vështrim të thjeshtë mbi aktin më të lartë juridik, shohim dy kapituj bazë, mbi të drejtat themelore dhe të drejtat e komuniteteve dhe pjesëtarëve të tyre. Këto dy kapituj rendisin saktësisht 422 nene duke siguruar kështu të drejtat e qytetarëve në aspektin kushtetues. Një kapitull i veçantë i referohet avokatit të popullit (Kapitulli mbi institucionet e pavarura). Saktësisht nga neni 132 – 134 Kushtetuta parasheh krijimin e Institucionit të Avokatit të Popullit, mënyrën e funksionimit dhe formën e zgjedhjes dhe shkarkimit të tij/saj.

1 Marrë nga web-faqja zyrare e IAP: http://www.ombudspersonkosovo.org 2 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, faqe -I- , -II-

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Për të siguruar mbarëvajtjen e këtij institucioni, Kuvendi i Kosovës ka hartuar dhe aprovuar Ligjin për Avokatin e Popullit - LIGJI Nr. 03/L-195, i cili është bazuar në nenin 65 (1) të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Ligji në përmbajtje është shumë i thjeshtë dhe përmban vetëm 393 nene, që rregullojnë funksionimin e avokatit të popullit. Në bazë të këtij ligji, Institucioni i Avokatit të Popullit ndërtohet në tri shtylla: 1. Avokati i popullit – Zgjidhet me një procedurë të kompletuar në bazë të rregullave që përcaktohen nga Ligji 03/L-195. Një komision i posaçëm nga Kuvendi e bën propozimin për zgjedhjen e Avokatit të Popullit 6 muaj para skadimit të mandatit të tij4. Pastaj Kuvendi i Kosovës merr vendim për shpalljen e konkursit. Të gjithë kandidatët e mundshëm intervistohen nga Komisioni5 dhe prej gjithë kandidatëve vetëm 3 hyjnë në listën e ngushtë. Njëri nga këta kandidatë që fiton shumicën e votave të deputetëve, fiton të drejtën për ta ushtruar detyrën e avokatit të popullit për një mandat që zgjatë 5 vite6. 2. Pesë (5) zëvendës të Avokatit të Popullit – Këta zyrtarë kanë vetëm një mandat prej 37 viteve dhe të drejtën për propozim dhe zgjedhjen e tyre e ka vetë Avokati i Popullit duke u bazuar në nenin 9 të Ligjit 03/L-195. 3. Personeli profesional dhe administrativ – Këta të fundit zgjidhen me konkurs në bazë të përgatitjes profesionale dhe janë të pavarur prej procedurave politike për emërim.

Sfidat dhe ndikimet politike Pas pavarësisë, Avokati i Popullit gjithmonë kishte hasur shumë vështirësi të zgjidhej. Edhe pse ky institucion duhej të ishte i pavarur, mënyra se si parashihet të zgjidhet Avokati i Popullit, nuk lejon që ky institucion të ndahet nga politika dhe ndikimi politik. Këto janë arsyet edhe argumentet kryesore që shoqëria civile kishte hasur gjatë periudhës kur është zgjedhur Avokati i Popullit. Në atë kohë, YIHR dhe anëtarë tjerë të shoqërisë civile kishin monitoruar këtë proces dhe pastaj kanë asistuar edhe me rekomandime. Zgjedhja e Avokatit të Popullit ka kaluar nëpër 4 raunde dhe asnjëherë Kuvendi i Kosovës nuk kas pasur mundësi që të zgjedhë atë pa ndërhyrje politike. Është dashur presioni i madh i shoqërisë civile që Kosova pas 4 tentimeve të ketë Avokatin e Popullit. Forma aktuale e përzgjedhjes së Avokatit të Popullit nuk garanton pavarësinë për arsye se kandidatët duhet të kalojnë përmes një komisioni parlamentar edhe të votohen nga Kuvendi i cili përbëhet nga partitë politike. Në këtë rast shoqëria civile kishte rekomanduar që Avokati i Popullit të zgjidhet me votë të drejtpërdrejtë.

3 LIGJI Nr. 03/L-195, faqe 16 4 LIGJI Nr. 03/L-195, Neni 8 Procedura e propozimit, pika 3 5 LIGJI Nr. 03/L-195, Neni 8 Procedura e propozimit, pika 7 6 LIGJI Nr. 03/L-195, Neni 9 Zgjedhja e Avokatit të Popullit dhe zëvendësve të tij, pika 1 7 LIGJI Nr. 03/L-195, Neni 13 Përfundimi i funksionit të Avokatit të Popullit dhe zëvendësve të tij, pika 1.3

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Një metodë e tillë do të garantonte paanshmëri dhe do të krijonte fuqinë e legjitimitetit tek ky institucion, një legjitimitet i cili i mungon aktualisht. Hulumtimet e fundit për Avokatin e Popullit tregojnë së ky institucion nuk gëzon të njëjtin respekt8 edhe po të krahashohet me Avokatin e Popullit para pavarësisë së Kosovës. Kjo gjë reflekton drejtpërdrejtë në punën e këtij institucioni. Në anën tjetër, janë evidentuar rastet kur edhe vetë gjykatat kanë injoruar kërkesat e Avokatit të Popullit, ku nuk kanë munguar edhe mos përgjigja fare kundrejt këtij institucioni kur kanë kërkuar sqarim nga Gjykata dhe institucionet tjera9. Po ashtu, Raporti i Progresit kishte dhënë vërejtje për mënyrën se si funksionon IAP në Kosovë, duke thënë: - “Dobësimi i vazhdueshëm i institucionit të Avokatit duhet të adresohet. Autoritetet duhet të sigurojnë përgjigje të shpejta për të gjitha kërkesat dhe rekomandimet e avokatit”10.

Kapacitet humane dhe institucionale Institucioni i Avokatit të Popullit ballafaqohet edhe me mungesë të lartë të kapaciteteve duke filluar prej atyre financiare e deri tek ato humane dhe teknike. Buxheti i IAP-së për vitin 2009 kapte shumën prej 509,788.68 Euro, përmes të cilit janë financuar tri kategori buxhetore: pagat dhe mëditjet, mallrat dhe shërbimet, si dhe shpenzimet për shërbimet komunale. IAP-së nuk i janë lejuar mjete për shpenzime kapitale11. Nëse analizojmë fondet që ka në dispozicion IAP, mund shumë letë të konsiderojmë së nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar një territor kaq të madh që përfshinë një popullsi afro 2 milion. Ndërsa sa i përket shtrirjes territoriale, stafi aktual që ka institucioni nuk mbulojnë as nevojat për kryeqytetin e Kosovës. IAP ka në tërë territorin e Kosovës vetëm 5 zyre (Pejë, Prizren, Graçanicë, Gjilan dhe Prishtinë). Përjashtim zyrës qendrore në Prishtinë që punon me orar të plotë 5 ditë në javë, zyret tjera janë funksionale vetëm në ditë të caktuara12. Qytetarët të cilët janë viktima të shkeljes së të drejtave të tyre, duhet të gjejnë mjete për të udhëtuar për t’i shprehur hallet e tyre. Edhe pse ndoshta Kosova është kampion në shkeljen e të drejtave të njeriut, vetëm një numër i vogël i denoncojnë rastet e tyre tek IAP. “Gjatë periudhës 01 korrik 2008 e deri me 30 qershor 2009, afërsisht 2260 persona kanë vizituar Institucionin e Avokatit të Popullit në zyrën kryesore në Prishtinë apo në zyrat rajonale për të bërë ankesa ose për të kërkuar këshilla dhe ndihmë. Prej këtij numri, afro 420 persona janë takuar personalisht me Ushtruesin e Detyrës të Avokatit të Popullit”13.

8Lëvizja FOL - Trekëndëshi jo-funksional (Marrëdhëniet ndërmjet Avokatit të Popullit, Kuvendit të Kosovës dhe Shoqërisë Civile). Faqe 7 9Lëvizja FOL - Trekëndëshi jo-funksional (Marrëdhëniet ndërmjet Avokatit të Popullit, Kuvendit të Kosovës dhe Shoqërisë Civile). Faqe 8 10Raporti i Progresit 2010, Faqe 8. Demokracia dhe Sundimi i Ligjit 11Republika e Kosovës - Instituioni i Avokatit të Popullit (Raporti i nëntë vjetor 2008–2009), faqe 78 12 http://www.ombudspersonkosovo.org 13 Republika e Kosovës - Instituioni i Avokatit të Popullit (Raporti i nëntë vjetor 2008–2009), faqe 80

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Shqetësues është fakti se prej 1031 rasteve, vetëm 226 prej tyre ishin denoncuar nga femrat14. Nëse analizojmë trendin e diskriminimit kundrejt femrave, mund të konstatojmë se shumë pak femra janë të njoftuar për mekanizmat e adresimit të shkeljeve të drejtave të tyre, apo nuk ju besojnë institucioneve si IAP. Nëse krahasojmë statistikat e vitin 2006/2007, shohim një rënie të rasteve që janë paraqitur tek IAP. “Gjatë periudhës 2006/2007, përafërsisht 4612 persona kanë kontaktuar Institucionin e Ombudspersonit në zyrën kryesore në Prishtinë apo në zyrat rajonale për të bërë ankesa ose për të kërkuar këshilla dhe ndihmë. Gjatë 109 Ditëve të Hapura që janë mbajtur gjatë periudhës për të cilën raportohet, rreth 1013 persona janë takuar personalisht me Ushtruesin e Detyrës së Ombudspersonit, zëvendësin e tij ose drejtorin e hetimeve”15. Krahasimi i dy raporteve dhe statistikave të saj për periudhën 2006-2009, tregon se vetëm 17016 raste janë të zgjidhura pozitivisht. Kjo shifër le të nënkuptohet se IAP si institucion nuk është efektiv, është i pastrukturuar mirë dhe nuk mbulon nevojat e qytetarëve të Republikës së Kosovës.

Mbrojtja e të drejtave të njeriut në 3 etapa 1) Ratifikimi i Konventave dhe Ligjeve Ndërkombëtare për mbrojtjen e të drejtave të njeriut Çdo iniciativë për të ndërtuar një strategji të suksesshme, duhet të filloj nga baza, që në këtë rast është ligji. Kushtetuta e Republikës së Kosovës në kreun II dhe III17 krijon një sqarim të mirë se Kosova si shtet është e prirur për t’i mbrojtur të drejtat e njeriut. Këtë prirje, Kushtetuta e Kosovës e forcon duke i listuar këto dokumente ndërkombëtare: - Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut; - Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj; - Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj; - Konventën Kornizë të Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare; - Konventën për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor; - Konventën për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas; - Konventën për të Drejtat e Fëmijës; - Konventën kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe Poshtëruese18.

14 Republika e Kosovës - Instituioni i Avokatit të Popullit (Raporti i nëntë vjetor 2008–2009), faqe 80 15 Republika e Kosovës - Instituioni i Avokatit të Popullit (Raporti i nëntë vjetor 2008–2009), faqe 103 16 Raportet e Punës së IAP për vitet 2006/2007 dhe 2008/2009, faqe 104 dhe faqe 81 17 KUSHTETUTA E REPUBLIKËS SË KOSOVËS (TË DREJTAT DHE LIRITË THEMELORE dhe TË DREJTAT E KOMUNITETEVE DHE PJESËTARËVE TË TYRE)– faqe -i- , -ii- 18 KUSHTETUTA E REPUBLIKËS SË KOSOVËS - Neni 22 [Zbatimi i drejtpërdrejtë i Marrëveshjeve dhe Instrumenteve Ndërkombëtare] faqe 6

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Edhe pse Kosova e ka të vështirë me gjendjen aktuale të njohjeve ku vetëm 22 shtete të Bashkimit Evropian (BE) e kanë njohur pavarësinë, ndërsa në aspektin ndërkombëtar vetëm 7419. Ky numër është jo i mjaftueshëm për të qenë pjesë e OKB-së dhe BE-së që do të mundësonin ratifikimin e këtyre konventave. Në këtë rast, Kosova duhet të zgjedhë një formë alternative. Siç ka vepruar me planin e partneritetit për veprim për integrim në BE, Kosova duhet t’i ratifikoj këto dokumente, e në mënyrë paralele të ndërtoj institucione që do të ishin garantues për respektimin e të drejtave që burojnë nga këto dokumente apo konventa ndërkombëtare. Po ashtu, duhet të krijohen ligje që kushtëzojnë bashkëveprimin e institucioneve me IAP-në. Në rast se IAP del me raporte dhe rekomandime konkrete, atëherë institucionet tjera duhet të jenë të obliguara në bazë të udhëzimeve ligjore që t’i respektojnë dhe implementojnë rekomandimet e tilla të IAP-së.

2) Krijimi i kapaciteteve humane dhe institucionale Të bëhesh Avokat i Popullit nuk ke nevojë që të kesh ndonjë edukim të specializuar për të drejtat e njeriut. Kriteret në bazë të Ligjit mbi Avokatin e Popullit më shumë janë të orientuar nga vlerat morale, kështu që ligji parasheh që Avokati i Popullit duhet t’i përmbush këto kritere: - të jetë shtetas i Republikës së Kosovës; - të ketë arsimim të lartë; - të ketë karakter, ndershmëri dhe moral të lartë; - të ketë eksperiencë dhe njohuri të dalluara në fushën e të drejtave të njeriut; - të mos jetë i dënuar me vendim të formës së prerë për vepër penale të dënueshme me legjislacionin e Republikës së Kosovës; - të mos ushtrojë funksion në parti politike, deputet në legjislaturën e Kuvendit të Republikës së Kosovës që e zgjedhë atë apo anëtar i kabinetit qeveritar20. Një gjë e tillë është shumë favorizuese, sepse krijon mundësi të shumta për kategori të ndryshme të njerëzve të garojnë për këtë pozitë të rëndësishme. Mjafton thjeshtë vullneti për t’i mbrojtur vlerat mbi të drejtat e njeriut. Megjithatë, stafi teknik apo administrues i IAP janë në të shumtën e rasteve juristë. E rëndësishme do të kishte qenë që ky personel të ketë trajnime të specializuara mbi të drejtat e njeriut, trajnime që tejkalojnë më shumë konceptin kosovar mbi të drejtat e njeriut. Numri i tyre duhet të shtohet dhe në çdo Komunë të Kosovës, duhet të hapen zyre që kryejnë funksione të plota të IAP. Këto zyre duhet së paku të kenë një Koordinator, tre zyrtarë ligjor (apo ekspertë në fushën e të drejtave të njeriut), një zyrtar që kryen punët administrative. Me buxhetin aktual që IAP ka, nuk është e mundur një gjë e tillë, mirëpo kjo gjë mund të ndryshohet dhe realizohet vetëm nëse IAP krijon një plan konkret me shpenzime të detajuara, shumë donatorë do të ishin të interesuar ta mbështesin atë.

19 http://www.kosovothanksyou.com/ 20 LIGJI Nr. 03/L-195 - Neni 6 Kushtet për zgjedhjen e Avokatit të Popullit dhe zëvendësve të tij

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Në këtë rast është e rekomandueshme që IAP të fokusohet në fonde të BE-së duke pasur parasysh se njëra nga objektivat kryesore të BE-së është edhe mbrojta e të drejtave të njeriut. Rruga alternative do të ishte edhe krijimi i institucioneve ndërmjetësuese ku një institucion ndërkombëtar apo organizatë, ndërmjetëson për rastet e rënda të shkeljes së të drejtave të njeriut, p.sh. në Gjykatën e Strasburgut për të Drejtat e Njeriut. Kosova ka nevojë që të krijojë drejtimin Master për fushën e të drejtave të njeriut, ku pas një dekade ishin krijuar “Avokatët” e parë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Në rast se arrihet kjo, së paku të krijohen qendra trajnuese që do të shërbenin për intelektualët e rinj që kanë dëshirë të fokusohen në këtë drejtim të rëndësishëm të kohës sonë. IAP në mungesë të kapaciteteve duhet t’i shfrytëzoj organizatat jo-qeveritare aktive në Kosovë për të mbuluar vakuumin e madh që Republika e Kosovës ka. Në këtë rast, IAP duhet ngushte të bashkëpunoj me organizata si YIHR (Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut)21 dhe Komitetin e Helsinkit për të drejtat e njeriut. Duke mos lënë anash po ashtu edhe organizatat tjera që punojnë në fushën për mbrojtjen e të drejtave të njeriut.

3) Edukimi qytetarë Edhe me gjithë ligjet në fuqi edhe ndërtimi i institucioneve nuk garantojnë të drejtat e njeriut nëse shoqëria nuk është e informuar mbi këto të drejta. Është shumë e rëndësishme për të gjithë qytetarët të kuptojnë se ata nuk duhet të tolerojnë shkeljen e të drejtave të tyre nga autoritetet shtetërore. Grupet e margjinalizuara në Kosovë nuk janë të njoftuara mbi të drejtat e tyre të garantuara. Ata mendojnë se autoritetet shtetërore e gëzojnë këtë privilegj dhe mund ta shfrytëzojnë atë. Ky nënshtrim i pavullnetshëm është trashëguar nga tranzicionet e më hershme të shoqërisë kosovare. Në kohën e komunizmit dhe konfliktit, qytetarët ishin mësuar se shteti është aparat i dhunës dhe më të drejtë privon individin nga të drejtat e tij nëse e sheh të arsyeshme. Edhe pas krijimit të shtetit të Kosovës e cila pretendon të jetë shtet demokratik dhe liberal, qytetarët hezitojnë si pasojë e mos dijes të kërkojnë mbrojtjen e të drejtave të tyre.

Kurikulumi mbi të Drejtat e Njeriut Është e vështirë që gjeneratave të vjetra t’iu mësohet se shteti është në shërbim të tyre dhe se ata kanë mundësinë ligjore dhe institucionale t’iu kundërvihen në rast të shkeljeve të të drejtave të tyre nga ana e shtetit. Edukimi duhet të fillojë nga niveli më i ulët i mundshëm. Në këtë rast janë shkollat. Ministria e Arsimit duhet të fus lëndë të posaçme ku edukimi mbi të drejtat e njeriut fillon nga niveli klasor fillor. Në Kosovë më shumë së 42.5% e popullatës janë deri në moshën 19 vjeçare22. Ky është një potencial i jashtëzakonshëm dhe në rast se ky potencial shfrytëzohet dhe edukohet për një periudhë 15 vjeçare, kultura jonë mbi të drejtat e njeriut do të ndryshoj rrënjësisht.

21 Për më shumë për YIRH shih http://ks.yihr.org 22 http://esk.rks-gov.net/mbikosoven/popullsia.html

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Edukimi jo-formal është po ashtu njëra ndër format më të mira të edukimit qytetar. IAP dhe institucionet tjera duhet të organizohen që t’i vizitojnë shkollat fillore në Kosovë për të ligjëruar. Pjesëmarrja e zyrtarëve politikë të shtetit nëpër këto takime do të kishte një efekt më të mirë duke pasur parasysh se nxënësit do të krijojnë ndjenjën dhe përshtypjen se zyrtarët e shtetit e kërkojnë një gjë të tillë. Pas edukimit fillor, këto lëndë duhet të inkorporohen në shkollat e mesme duke i lënë mundësinë nxënësve të zgjedhin mes disiplinave të ndryshme për të drejtat e njeriut, për tu siguruar që nxënësit janë të njoftuar me të drejtat e tyre. Pyetje të ndryshme nga fusha e të drejtave të njeriut të jenë pjesë e testit të maturës dhe të kenë vlerësim të veçantë që do t’i shtynte nxënësit t’i mësojnë ato.

Strategji për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut Avni Bytyçi

Bibliografia - Kushtetuta e Republikës së Kosovës - LIGJI Nr. 03/L-195 - Lëvizja FOL - Trekëndëshi jo-funksional (Marrëdhëniet ndërmjet Avokatit të Popullit, Kuvendit të Kosovës dhe Shoqërisë Civile). - REPUBLIKA E KOSOVËS - INSTITUCIONI I AVOKATIT TË POPULLIT (RAPORTI I NËNTË VJETOR 2006–2007). - REPUBLIKA E KOSOVËS - INSTITUCIONI I AVOKATIT TË POPULLIT (RAPORTI I NËNTË VJETOR 2008–2009).

Burimet nga interneti - http://www.ombudspersonkosovo.org - http://esk.rks-gov.net/mbikosoven/popullsia.html - http://ks.yihr.org - http://www.kosovothanksyou.com/

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës

Doruntinë Demiri

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri

Të drejtat e njeriut - nga utopia në realitet Dikur nënkuptuar shkarazi nga dijetar të epokës së revolucioneve borgjeze, sot të shndërruara në një kategori kushtetuese të demokracive në botë, të drejtat e njeriut kanë evoluar aq sa mund të konsiderohen si shtylla mbi të cilën mbështeten jetët njerëzore. Nga skllevërit që konsideroheshin si “sende të gjalla” në kohën e antikitetit grek (Aristoteli) tek “ligji hyjnor” apo “ligji i perëndisë”, të drejtat e njeriut shumë më shumë se realitet, konsideroheshin si ideale që nuk përkonin me kërkesat e kohës. Kuptimit të sotëm të të drejtave të njeriut i kanë paraprirë plejadë e tërë dijetarësh, juristësh, politikanësh e filozofësh të shekujve XVI-XVIII. Emra të tillë si Hugo Grocius, Spinoza, Volteri e Rousseau, të parët i dhanë hov rëndësisë së barazisë dhe lirisë së njeriut. Derisa Grocius proklamonte se “të drejtat që ka secili njeri janë të pacenueshme, të patjetërsueshme dhe të paparashkrueshme, sepse janë të dhëna nga Krijuesi ose janë ligj i vërtetë, ligj i arsyes që është në pajtim me natyrën, që është i përgjithshëm, i pandryshueshëm, i përjetshëm, urdhrat e të cilit ftojnë për detyra, ndalesat e të cilit largojnë nga e keqja...”, Spinoza argumentonte se liria e mendimit dhe e fjalës nuk ishin në kundërshtim me demokracinë, por përkundrazi, dilnin si tërësi vlerash të këtij sistemi. Edhe Volteri me kryneqësi ishte vendosur ashpër kundër rrymës së përcaktuar nga kisha katolike dhe shoqëria feudale. Po kaq kritik, por më efikas ishte Rousseau i cili ndikoi në idenë e “kontratës shoqërore” sipas së cilës individët i përkasin tërësisë dhe tërësia vepron në bazë të vullnetit të individëve1. Karta e Madhe e Lirive (Magna Carta Libertatum,1215), Ligji për të Drejtat (Bill of Rights,1689), Deklarata për Pavarësinë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës (1776) dhe Deklarata për të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit (1789) janë dokumentet e para në të cilat në fakt flitet për atë që mund të konsiderohet sot si e drejtë njeriu e futur në kategori juridike2. Në dokumentin më të hershëm të vitit 1215 parashihej se “askush nuk mund të burgoset ose të privohet nga pasuria, të vihet jashtë ligjit ose të dëbohet pos në bazë të vendimit të ligjshëm dhe në bazë të ligjit”. Ligji për të Drejtat kufizonte pushtetin absolut të mbretit. U njihte të drejtën qytetarëve që t’i paraqitnin peticione mbretit dhe ndalonte dënimet jonjerëzore dhe të pazakonshme. Ndërkaq, ndikuar nga idetë politike të Jefferson-it, Deklarata e Pavarësisë së SHBA-ve vë themelet e barazisë njerëzore ku të gjithë njerëzit konsiderohen si të barabartë dhe sipas së cilës deklaratë popullit i njihet e drejta e vendosjes për rendin politik të shtetit. Deklarata për të Drejtat e Njeriut dhe Qytetarit e vitit 1789 miratohet nga Kuvendi Kombëtar Francez dhe sipas saj të gjithë njerëzit janë të barabartë për nga e drejta. Katrahura globale që shkaktoi Lufta e Dytë Botërore ishte treguesi kryesor që të Drejtat e Njeriut duhej të kalonin një hap më tutje. Me krijimin e Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe me miratimin e Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut, çështja e lirive dhe të drejtave themelore të njeriut kaloi nga kompetenca që tradicionalisht i kishte takuar shteteve në nivel ndërkombëtar. Që nga ajo kohë, të drejtat dhe liritë themelore të njeriut janë lakuar në qindra diskutime e marrëveshje dhe si rezultat i kësaj ato sigurohen me një varg instrumentesh ndërkombëtare.

1 Zejnullah Gruda, Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut (Prishtinë; Universiteti Fama, 2007) fq. 4-7 2 Po aty, fq. 7-14

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri

Të Drejtat e Njeriut sot - parakushti i shteteve moderne Çështja e respektimit të të drejtave të njeriut, përtej kompetencave shtetërore, shtrihet në rrafshin ndërkombëtar dhe kjo arrihet përmes nënshkrimit të marrëveshjeve e konventave të ndryshme të cilat në një formë apo në një tjetër, tjetërsojnë epërsinë e sovranitetit shtetëror. Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut madje është shndërruar në një forcë sipërane mbi bazën e së cilës Bashkësia Ndërkombëtare thirret në intervenime brenda shtetesh të cilat nuk kanë ratifikuar ndonjë marrëveshje ndërkombëtare. Gjenocidi dhe skllavëria konsiderohen shkelje të të drejtave të njeriut edhe në ato shtete të cilat nuk kanë nënshkruar konventën kundër këtyre dy “dukurive”. Gjendur në një situatë të tillë, të drejtat e njeriut janë shndërruar në detyrim primar në të gjithë globin3. Rëndësisë së respektimit të të drejtave të njeriut deri sot i janë qasur shumë studiues e juristë eminent të kohës. Duke elaboruar aspektin politik të të drejtave të njeriut, në librin “The politics of Human Rights”, Obrad Saviq vë në spikamë çështjet e të drejtave të njeriut në rrafshin global dhe atë lokal, duke iu referuar rastit të ish Republikës Federative të Jugosllavisë, e cila në fakt kishte abstenuar në votimin për Deklaratën Universale për të Drejtave të Njeriut4. Sipas Saviq, përveç në komunitetin ndërkombëtar, edhe organizatat regjionale janë të obliguara që të zhvillojnë mekanizmat e tyre për të evoluar në mënyrë efektive implementimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut. “Procesi i ndërkombëtarizimit të të drejtave të njeriut është aq i fuqishëm sa Deklarata Universale sot nuk mund të kundërshtohet, edhe nga ato shtete qeveritë e të cilave refuzojnë që formalisht të ratifikojnë atë”, shkruan ai. Funksionimi i papenguar i të drejtave të njeriut dhe rregullimi në jetën politike dhe legale, sipas Saviq, sot janë shndërruar në kritere standarde për legjitimimin e shteteve moderne. “Vetëm me garantimin e respektimit të të drejtave të njeriut mund të vijnë në shprehje parlamentarizmi dhe pluralizmi politik i një vendi. Në të kundërtën, ajo që mbetet është një simulim formal që në mënyrë të papërgjegjshme qëndron mbi shtytjen permanente të demokracisë”. Sado që evoluimi në zbatimin e të drejtave dhe lirive bazë të njeriut është një proces i pashmangshëm nga i cili përfitojnë njerëzit e kulturave, religjioneve e etnive të ndryshme, përparimi nuk do mend se ka hasur edhe në kurthe që kanë shkaktuar ngecje. Ngecje të cilat janë evidente e që madje nuk zbuten edhe në fjalimet e zyrtarëve më të lartë të OKB-së. Në fjalimin e fundit mbajtur për hir të Ditës Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut në rolin e Sekretarit të Përgjithshëm të OKB-së, Kofi Annan, në dhjetor të vitit 2006, qartazi flet edhe për dështimet që ka pasur kjo organizatë nga e cila dalin detyrimet dhe përgjegjësitë për mbrojtjen e të drejtave të njeriut. “Nuk është e nevojshme që t’ju them se OKB-ja ka për detyrë dhe është përgjegjëse speciale për promovimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Po ashtu nuk është e nevojshme që t’ju them se OKB-ja ka dështuar shpesh në misionin e saj”5. Megjithatë, po sipas ish sekretarit Kofi Annan, shekulli XXI duhet të jetë shekulli gjatë të cilit OKB-ja do të arrijë të depërtoj më thellë në vetëdijesimin për shenjtërinë dhe dinjitetin e çdo jete njerëzore, pavarësisht racës apo fesë që i përket. Sipas tij, një gjë e tillë kërkon që të shkohet përtej kuadrit të

3 Grup autorësh, The Politics of Human Rights (Belgrade Circle Journal 1999) fq. 9 4 Po aty, fq. 11 5 Fjalimi i ish Sekretarit të Prgjithshëm të OKB-së , Kofi Annan, mbajtur më 10 dhjetor 2001 në Oslo, me rastin e laureimit me Cmimin Nobel për Paqe http://nobelprize.org/nobel_prizes/peace/laureates/2001/annan-lecture.html (12 maj 2011)

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri shteteve, kombeve apo komuniteteve. “Ne duhet të fokusohemi si kurrë më parë në përmirësimin e kushteve të çdo burri e gruaje që i japin kuptimin dhe karakterin kombit. Duhet të fokusohemi në sigurimin e jetës së secilit njeri sepse jeta e një njeriu është vetë njerëzimit6. Nga vizioni i OKB-së që proklamoi Kofi Annan në fjalimin e mbajtur më 10 dhjetor 2001, me rastin e laureimit me çmimin Nobel për Paqe, dalin tri prioritete për të ardhmen e kësaj organizate: zhdukja e varfërisë, parandalimi i konflikteve dhe promovimi i demokracisë. “Vetëm atëherë kur respektohen të drejtat e individëve, mund të sfidohen ndryshimet politike në mënyrë paqësore. Vetëm në një mjedis demokratik, të bazuar në respektimin e shumëllojshmërisë dhe dialogut, shprehja individuale dhe qeverisja e mirë mund të jenë të sigurta”. Në këtë kontekst, të Drejtat e Njeriut shihen si instrument esencial për ndërtimin e demokracisë dhe qeverisjes së mirë. Mbi të gjitha, respektimi i të drejtave të njeriut është garancia për sigurinë njerëzore dhe mbarëvajtjen e një shteti. Vetëm duke respektuar të drejtat e njeriut mund të sigurohet mirëqenia dhe ekzistenca e një vendi stabil. Me instinktin e mbijetesës të ngulitur thellë në qenien e vet, njeriu është i destinuar që të mos duroj shtypjet. E freskët nga ky instinkt është revolta që kohët e fundit ka shpërthyer në vendet e Afrikës Veriore dhe Lindjen e Mesme. Një numër i madh faktorësh ishin shkaktarët e fundosjes së një sistemi të tërë regjimesh dekadëshe ndër të cilat mbizotërojnë edhe abuzimet me të drejtat e njeriut. Duke ironizuar pushtetin 30 vjeçar të liderit egjiptas Hosni Mubarak në artikullin e tij “Making fun of Pharaoh”, Issandr el Amrani, nxjerr përmes shakave të egjiptasve gjithë mllefin që ky popull ushqente për udhëheqësit e tij (është karakteristike në Egjipt, gjë që nuk ndodhë me vendet tjera, që populli është i lirë që të bëjë shaka me liderin e vet dhe kjo është një traditë e cila daton që në kohët më të vjetra). Amrani nis artikullin e tij me disa pyetje që më mirë se çdo gjë tjetër nxjerrin spikamën që u bë mbizotëruese vetëm në muajt e parë të vitit 2011. “Çka do të ndodhte nëse kaloni 30 vjet duke bërë shaka me të njëjtin njeri? Çka nëse në dekadat e fundit, keni tallur vdekjen e tij të pashmangshme dhe ai akoma vazhdon të qëndroj gjallë, duke i bërë të gjitha shakatë për pavdekësinë e tij të duken shumë afër të vërtetës?”7. Për 30 vjet sundim, Mubarak-u dhe udhëheqësit e tij ushtarak janë munduar të mbajnë lartë moralin e popullit duke investuar fare pak në liritë dhe të drejtat e njeriut, gjendjen e të cilave në fakt e nxjerr në pah një tjetër shaka që zbulohet në shkrimin e analistit egjiptian. “Zoti thërret Azraelin dhe i thotë: Është koha që të marrim Hosni Mubarak-un. A jeni i sigurt: e pyet Azraeli. Por Zoti këmbëngul: Po. Koha e tij ka ardhur. Shko dhe më sill shpirtin e tij. Kështu Azrael zbret nga parajsa dhe shkon drejtë në pallatin presidencial. Sapo ofrohet, përpiqet të futet brenda, kapet nga Sigurimi Shtetëror. E hedhin në një qeli, e rrahin dhe e torturojnë. Vetëm pas disa muajsh ai arrin të dalë nga burgu. Kur kthehet në Parajsë, Zoti e sheh të thyer e të leckosur keq. E pyet: Çfarë ndodhi? Dhe Azraeli përgjigjet: Sigurimi Shtetëror më ka torturuar. Ata nuk më lejuan të merrja Mubarak-un. Pastaj Zoti me një fytyrë të zbehur dhe një zë të frikësuar ia kthen: A u tregove që të kam dërguar unë?”. Nga këto shaka që dalin nga populli egjiptas

6 Fjalimi i ish Sekretarit tw Pwrgjithshwm tw OKB-sw , Kofi Annan, mbajtur nw Paris me rastin e shwnimit tw Ditws Ndwrkombwtare tw tw Drejtave tw Njeriut http://www.youtube.com/watch?v=r0yPN95mNwQ (12 maj 2011) 7 Foreign Policy, Revolution in the Arab World (Foreign Policy, 2007) fq.

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri jetësohet në mënyrë shumë ironike “fakti” se jo vetëm njerëzit janë të frikësuar nga sundimi i këtij njeriu, por edhe Zoti - madje edhe vet engjëlli i vdekjes përjetoj tmerrin kur dëgjon emrin Mubarak. Në anën tjetër, Christopher Alexander, në shkrimin e tij “The rise and fall of Ben Ali” shpalos gjendjen e përgjithshme të të drejtave të njeriut që ishin një katalizator për shpërthimin e revoltës në Tunizi8. Ajo që sipas këtij analisti ndikoi thirrjen e tunizianëve për revolucion ishin pikërisht shkeljet e të drejtave fundamentale të njeriut. Sipas Alexander, lideri tunizian Ben Ali për shumë kohë kishte arritur që të maskonte gjendjen reale përmes korruptimit të medias dhe “shoqërisë civile”. Ai, si çdo diktator tjetër, kishte arritur që përmes shërbimit sekret, të shuante zërat që ishin kundër tij, por që në kohën e digjitalizimit dhe internetit duket se e kishte të pamundur. Duke zënë shkas nga shkeljet e zbuluara, por edhe nga parregullsi të tjera, aktivistë të të drejtave të njeriut, gazetar, disident dhe njerëz që besonin në lirinë dhe dinjitetin njerëzor, arritën që përmes revoltës të rrëzonin nga froni diktatorin që asgjësonte çdo kundërshtar politik. Trazirat që nisën në Tunizi, që vazhduan në Egjipt, Libi, Siri e në pjesë tjera të botës arabe, janë matësit më të mirë të efektit që ka respektimi i të drejtave të njeriut. Vetëm me garantimin e të drejtave të njeriut krijohet baza e trajtimit të problemeve shoqërore, dhe kjo nëpërmjet transparencës, pjesëmarrjes aktive dhe ngritjes së përgjegjësisë.

Promovimi - si detyrim që duhet përmbushur Mbrojtja e dinjitetit njerëzor paraqet thelbin e konceptit për të drejtat e njeriut. E drejta për jetë, liria nga tortura, liria nga skllavëria, e drejta për liri dhe siguri, e drejta e respektimit të jetës private familjare, liria e shprehjes, e tubimit paqësor, e drejta për martesë, e drejta për arsim, për zgjedhje të lira, paraburgim për borxhe, liria e lëvizjes dhe të tjera të drejta janë parakushti kryesor mbi të cilin ngrihen ato që quhen të drejta njeriu. Përmbajtja e këtyre lirive dhe të drejtave bazë në kushtetuta po ashtu përbënë njërën nga shtyllat kryesore mbi të cilat qëndrojnë shtetet demokratike, dhe jo vetëm. Po këto të drejta bëjnë pjesë edhe në kushtetutën e Republikës Popullorë të Kinës të vitit 1982 sipas së cilës proklamohet liria e fjalës, liria e shtypit dhe liria e protestës të cilat sigurohen nga “diktatura demokratike e popullit kinez”9. Po sipas kushtetutës kineze, me amandamentet e vitit 2004, sigurohet edhe e drejta e privatësisë - dhe kjo vije “si rezultat i zhvillimit social e ekonomik të popullit”. Mirëpo me një ndarje shoqërie në klasa, sipas së cilës shoqëria kineze diferencohet në “qytetarët urban” dhe në “qytetarët e dorës së dytë” (shumica e popullsisë kineze i përket kësaj klase), qasja e njerëzve në këto të drejta as që mund të imagjinohet. Promovimi i të drejtave të njeriut në Kinë është thjeshtë një “produkt kozmetik” të cilin ky shtet e përdor në rastet kur duhet të përballet me raportet ndërkombëtare për abuzim të drejtash. Për vite të tëra Kina është akuzuar nga shtete e organizata të ndryshme joqeveritare për mungesën e promovimit dhe mbrojtjes të së drejtave të njeriut. Populli kinez përveç që nuk e di se cilat janë të drejtat

8 Po aty, fq. 50 9 Constitution of the People’s Republic of China, Adopted on December 4, 1982 http://www.constitutionofchina.com / (12 maj 2011)

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri elementare që i takojnë për faktin e vetëm se janë njerëz, përballen edhe me censurim të qasjes në internet nga ku mund të ekspozoheshim përball informacioneve që për qeverinë kineze përbëjnë “kërcënim”10. “Kërcënimi” që sheh diktatura vjen pikërisht nga informimi i popullit mbi të drejtat dhe liritë themelore. Informimi i popullit kinez ngjallë “kërcënimin” tek burrështetasit për faktin se këta të fundit do të hasnin në vështirësi të mëdha në abuzimin me njerëz në rast se shumica do të ishte e informuar për atë që përbën “shkelje”. Promovimi i të drejtave dhe lirive themelore është një nga detyrat të cilat Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut (DUDNj) ka rezervuar për shtetet që e ratifikojnë atë. Në nenin 26 të kësaj deklarate thuhet qartë se “të gjithë njerëzit kanë të drejtën e shkollimit (...) Arsimi duhet të drejtohet nga zhvillimi i plotë i personalitetit të njeriut dhe nga forcimi i respektimit të të drejtave të njeriut dhe lirive themelore. Ai duhet të nxisë kuptimin, tolerancën dhe miqësinë midis të gjithë popujve, grupeve të racave dhe besimeve”. Duke ofruar mundësi shkollimi për të gjithë njësoj dhe duke detyruar edukimin mbi të drejtat e njeriut, DUDNj garanton promovimin e të drejtave të njeriut dhe lirive esenciale, dhe bashkë me këtë, edhe respektimin e tyre. Shulamith Koenig nga Lëvizja Popullore për Arsimim për të Drejtat e Njeriut pohon se arsimimi, mësimi dhe dialogu për të drejtat e njeriut duhet të nxisin brenda strukturës së të drejtave të njeriut mendim kritik dhe analizë sistematike me perspektivë në interesat politike e civile, ekonomike, sociale dhe kulturore. Ndërsa sipas Nancy Flowers nga Qendra për të Drejtat e Njeriut e Universitetit të Minesotës, arsimimi për të drejtat e njeriut nënkupton tërësinë e mësimit që zhvillon njohuri, aftësi dhe vlera për të drejtat e njeriut, i cili përkrah paanshmërinë, tolerancën, dinjitetin dhe respektimin për të drejtat dhe dinjitetin e të tjerëve11. Ngritja e vetëdijes njerëzore rreth të drejtave të njeriut është edhe thelbi i rezolutës 49/184 të Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së e 23 dhjetorit të vitit 1994 sipas së cilës “Shkollimi mbi të drejtat e njeriut duhet të përfshij më tepër se vetëm pjesën informative dhe duhet të jetë proces i përhershëm dhe gjithëpërfshirës në të cilin njerëzit e të gjitha niveleve të zhvillimit dhe shtresave të shoqërisë, mësojnë për respektimin ndaj dinjitetit të të tjerëve, si dhe për mjetet dhe metodat e sigurimit të atij respekti në të gjitha shoqëritë”12. Nisur nga këto të dhëna del se një nga mënyrat më të mira për të promovuar të drejtat e njeriut është vetëdijesimi i njerëzve për të drejtat që u takojnë. Vetëm duke qenë të informuar mbi të drejtat dhe liritë esenciale, njerëzit mund të kërkojnë atë që u takon ligjërisht. Në të kundërtën, abuzimi me të drejtat e njeriut nga shtetet mund të vije në shprehje shumë më lehtë kur vetë populli nuk është i vetëdijshëm për atë që i takon.

10 “The Hijacked Potential Of China’s Internet” CHINA RIGHTS FORUM NO. 2, 2006- SPECIAL BOOK PREVIEW http://hrichina.org/sites/default/files/oldsite/PDFs/CRF.2.2006/CRF-2006-2_MediaControlChina.pdf (12 maj 2011) 11 Kuptimi i tw Drejtave tw Njeriut (Doracak mbi arsimimin për të drejtat e njeriut, Human Security Network, 2003) fq. 19 12 49/184 United Nations Decade for Human Rights Education- Resolution adopted by the General Assembly http://www.un-documents.net/a49r184.htm (12 maj 2011)

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri

Të drejtat e njeriut dhe sundimi i së drejtës Tashmë është e qartë se qeverisja e mirë dhe të drejtat e njeriut i japin njëra-tjetrës. Parimet për të drejtat e njeriut sigurojnë grup vlerash që drejtojnë punën e qeverisë dhe aktorëve të tjerë politik e social. Njëherësh, sigurojnë edhe një grup standardesh ndaj të cilave aparati shtetëror mbahet përgjegjës13. Nga kjo del se parimet për të drejtat e njeriut si dhe respektimi e promovimi i këtyre të drejtave është një nga treguesit substancial të qeverisjes së mirë. Të drejtat e njeriut as që mund të paramendohen në një mjedis të papërshtatshëm ku zhvillimi ligjor e institucional është i mangët. Vetëm me një kuadër të avancuar ligjor, institucional, politik, administrativ e menaxhues, shteti mund të arrijë të mbroj e respektoj denjësisht të drejtat e njeriut. Në ndërkohë, qeverisja e mirë është e mishëruar me sundimin e së drejtës. Sundimi i së drejtës ngërthen në vete grup institucionesh, ligjesh dhe praktikash që janë krijuar për të parandaluar ushtrimin arbitrar të pushtetit shtetëror14. Kur flitet për të drejtat e njeriut zakonisht aludohet në sundimin e së drejtës dhe në këtë formë këto të drejta apostrofohen si baza dhe pjesa kritike e kësaj fushe. Ideja e një lidhjeje në mes të të drejtave të njeriut dhe sundimit të së drejtës është shprehur fuqishëm në teorinë që ka nxjerrë Jurgen Habermas sipas së cilit të drejtat e njeriut, sundimi i së drejtës dhe sovraniteti popullor janë burime natyrore të lidhura me njëra tjetrën e të cilat kanë ndikuar në krijimin historik të ligjit. Për më tepër, ai beson se të drejtat themelore janë kushti kryesor për krijimin e kodit ligjor që kërkon garantimin e autonomisë private dhe publike. Për Habermas nuk ka asnjë ligj që nuk përbën të drejtë. Ai nxjerr në pah se të drejtave individuale u duhet pushteti shtetëror për tu bërë efektive ndërsa në anën tjetër, pushteti shtetëror ka nevojë për ligje si për të kryer misionin e vet, ashtu edhe për të siguruar legjitimitetin15. Sipas dy autorëve kinez, Wang Zhenmin dhe Li Zhenghuli, ligjet dhe institucionet demokratike duhet të sigurojnë që agjencitë qeveritare ushtrojnë pushtetin e tyre me qëllimin e vetëm që të mbrojnë të drejtat dhe liritë e qytetarëve16. Me zbatimin e së drejtës, një vend dhe populli i tij mund të kryejnë aktivitetet e tyre në mënyrë të përcaktuar dhe standardizuar: njerëzit ushtrojnë të drejtat e tyre demokratike vetëm në bazë të ligjit dhe kështu shmangin anarkinë dhe nihilizmin. “Për më tepër, sundimi i së drejtës substancialisht dhe në mënyrë legale mbron këto të drejta, derisa autoritetet publike janë subjekte të kontrollit duke mos u lejuar që të cenojnë të drejtat e individëve të cilat garantohen me ligj”, shkruhet në studimin “Human Rights and the Rule of Law in Contemporary China” që kanë bërë këta dy autorë. Ndërkohë, Randall Peerenboom, profesor në Universitetin e Kalifornisë, në studimin e tij “Human Rights and Rule of Law: What’s the Relationship?”17 i qaset në një formë tjetër lidhjes ndërmjet të drejtave të

13 Good Governance Practices for the Protection of Human Rights, Office of the United Nations/High Commissioner for Human Rights, United Nations, Neë York and Geneva, 2007, fq. 54-56 14 Joris Voorhoeve, From War to the Rule of Law (Amsterdam University Press, 2004) fq. 45-46 15 Pietro Costa and Danilo Zolo, The Rule of Law/ History, Theory and Criticism,( Springer- Law and Philosophy Library, Volume 80) fq. 403-407 16 Po aty fq. 647-648 17 Human Rights and Rule of Law: What’s the Relationship?, Randall Peerenboom, http://law.bepress.com/cgi/vieëcontent.cgi?article=1867&context=expresso&sei-

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri njeriut dhe sundimit të së drejtës. Ai nënvizon faktin se në Deklaratën Universale për të Drejtat e Njeriut, fjala “sundim i së drejtës” haset vetëm në preambulën e kësaj deklarate sipas së cilës “të drejtat e njeriut duhet të mbrohen nga sundimi i së drejtës”18. Ai po ashtu nënvizon faktin se as në Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Politike dhe Civile dhe as në Konventën Ndërkombëtare për të Drejtat Sociale, Ekonomike e Kulturore nuk përmendet termi “sundim i së drejtës”. Megjithatë sipas Peerenboom, bashkësia ndërkombëtare me kalimin e kohës tërheq vëmendjen në këtë sferë. Ndryshe nga e kaluara, “sundimi i ligjit” tashmë është bërë pjesë pothuajse e pandashme e të gjitha konventave që nxjerr Asambleja e Përgjithshme, raportet e komiteteve të ndryshme të OKB-së, platformat regjionale dhe instrumentet tjera për të drejtat e njeriut. Sundimi i ligjit është baza e Konventës Evropiane dhe një nga kërkesat kryesore për anëtarësim në BE. Duke u marrë me aspekte të ndryshme të ndërlidhjes në mes të sundimit të së drejtës dhe të drejtave të njeriut, ai pohon se sundimi i së drejtës mund të shihet si një linjë direkte për implementimin e të drejtave. Pa sundimin e ligjit, të drejtat mbesin pa jetë. Më shumë si premtime të shkruara në letër sesa një realitet që mund të preket. Sipas këtij studiuesi, sundimi i ligjit mund të lidhet po ashtu në mënyrë indirekte me mbrojtjen e të drejtave të njeriut, duke u lidhur në këtë mënyrë edhe me zhvillimin ekonomik, demokracinë dhe stabilitetin politik, që janë edhe përcaktuesit kryesorë të efektshmerisë së të drejtave. Megjithatë, Peerenboom nuk lë anash skepticizmin. Ai në studimin e tij vjen në përfundime sipas së cilave, më shumë sesa sundimi i së drejtës, gjendja e mire ekonomike është ajo e cila bën përmirësimin e respektimit dhe të promovimit të të drejtave të njeriut.

Të drejtat e njeriut dhe Kosova Afër 10 mijë të vrarë dhe 3500 të zhdukur19. Ky është ajsbergu i epilogut të një periudhe me shkeljet më të dendura të të drejtave të njeriut që ka prekur Kosovën gjatë fundshekullit të kaluar. Vrasje, zhdukje, burgosje, tortura e depërtime shpërthyen në periudhën e fundit të viteve 90-ta, gjë që tërhoqi edhe vëmendjen e gjithë bashkësisë ndërkombëtare20. Pas dështimit të gjetjes së një rruge paqësore e cila do qonte në stopimin e shkeljeve të të drejtave të njeriut nga ana e qeverisë serbe në Kosovë, më 24 mars 1999, NATO ndërmerr aksionin për bombardimin e caqeve serbe. Në fjalimin e mbajtur me rastin e fillimit të këtij aksioni, sekretari i përgjithshëm i NATO-s në atë kohë, Javier Solana, arsyeton sulmet ajrore me faktin se NATO duhej të stoponte një regjim autoritar që bënte shtypje të njerëzve në Evropën e fundshekullit XX. “Kemi detyrë morale që të

redir=1#search="Human+Rights+and+Rule+of+Law:+what's+the+Relationship?+Randall+Peerenboom+pdf" (13 Maj 2011) 18 Universal Declaration of Human Rights, http://www.wunrn.com/reference/pdf/univ_dec_hum_right.pdf (13 Maj 2011). 19 Fondi për të Drejtën Humanitare, Dokumentimi dhe Kujtesa/ Humbjet në njerëz http://www.hlc-rdc.org/Dokumentovanje/LJUDSKI-GUBICI-1991-1995-1998-2000/Kosovska-knjiga- pamcenja/index.1.sq.html (13 maj 2011) 20 Kosovo War Crimes Chronology, Kosovo Focus on Human Rights, Human Rights Watch http://www.hrw.org/legacy/campaigns/kosovo98/timeline.shtml (13 maj 2011)

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri veprojmë kështu. Përgjegjësia është mbi supet tona dhe ne duhet ta përmbushim atë”21. Ndonëse bombardimet e NATO-s vazhduan, vetëm me 12 qershor arrihet të nënshkruhet marrëveshja sipas së cilës forcat serbe do të largoheshin nga Kosova, për t’iu lënë vend trupave të KFOR-it22. Me futjen e bashkësisë ndërkombëtare në territorin e Kosovës, fillon edhe një periudhë e re dhe shumë më ndryshe përkitazi me të drejtat e njeriut dhe liritë fundamentale. Megjithatë, vështirësitë e ndërtimit të një shteti nga e para nuk do mend se kanë sfiduar edhe të drejtat e njeriut. Vendosja e rendit dhe ligjit nuk ishin nga ato detyrat e lehta që i ishin rezervuar Kosovës së pasluftës.

Vendosja e paqes dhe rikthimi i rendit e ligjit Çdo gjë e nevojshme për jetën normale të njeriut nisë në një mjedis paqësor ku nuk ka dhunë dhe shkelje të drejtash. Për Kosovën, gjithçka ka nisur nga 12 qershori i 1999-ës. Përmirësimi i paqes, siguria publike dhe respektimi i lirive dhe të drejtave esenciale ishin bërthama nga ku duhej të nisej çdo gjë23. Krijimi i një ambienti të sigurt, formimi i institucioneve qeverisëse, vendosja e rendit dhe ligjit, zhvillimi i demokracisë dhe riparimi i zhvillimit social e ekonomik përbënin detyrat kryesore që do siguronin një jetë më stabile për qytetarët e Kosovës së pasluftës. Pastrimi i hapësirave të minuara, rindërtimi i infrastrukturës dhe rikthimi i refugjatëve ishin gjërat esenciale që duhej kryer. Pas vendosjes së paqes, në mënyrë graduale bëhet vendosja e sistemit demokratik dhe ndërpritet shkelja intensive dhe abuzimi me të drejtat e njeriut. Nëntë vjet pas vendosjes së paqes, në bazë të Raportit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës, përpiluar nga i dërguari i posaçëm i OKB-së, Martti Ahtisari, “Kosova duhet të jetë një shoqëri shumetnike, që do qeveriset në mënyrë demokratike dhe me respektim të plotë të sundimit të ligjit, përmes institucioneve të veta legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore”24. Në bazë të rekomandimeve që dalin nga ky plan, më 17 shkurt 2008 institucionet, gjegjësisht kuvendi i Kosovës “duke iu përgjigjur thirrjes së popullit për të ndërtuar një shoqëri që respekton dinjitetin njerëzor dhe afirmon krenarinë dhe synimet e qytetarëve të saj (...) të përkushtuar ndaj mbrojtjes, promovimit dhe respektimit të diversitetit të popullit (...)” shpall Kosovën shtet të pavarur dhe sovran25.

21 Press Statement by Dr. Javier Solana, Secretary General of NATO, 23 March 1999 http://www.nato.int/docu/pr/1999/p99-040e.htm (13 maj 2011) 22 Military Technical Agreement between the International Security Force ("KFOR") and the Governments of the Federal Republic of Yugoslavia and the Republic of Serbia, 9 Qershor 1999 http://www.nato.int/kosovo/docu/a990609a.htm (13 maj 2011) 23 Jaris Voorhoeve From war to the Rule of Law, , Amsterdam University, Press Amsterdam 2007, fq. 20-25 24 Propozimi gjithëpërfshirës për zgjidhjen e statusit të Kosovës ,Dispozita të përgjithëshme, 26 mars 2007, http://www.unosek.org/docref/Comprehensive_proposal_-_Propozimi_gjith%EBp%EBrfshir%EBs_- _albanian_final.pdf (14 maj 2011) 25 Deklarata e Pavarësisë së Kosovës, 17 shkurt 2008 http://www.assembly- kosova.org/common/docs/Dek_Pav_sh.pdf (14 maj 2011)

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri

Katër muaj pas shpalljes së pavarësisë, më 15 qershor 2008, hyn në fuqi Kushtetuta e Kosovës e cila është brumosur në frymën e detyrimeve që dalin nga pakoja e Ahtisaari-t. Premabula e kësaj kushtetute shpreh vullnetin e popullit për të “ndërtuar një ardhmëri të Kosovës si një vend i lirë, demokratik dhe paqedashës” si dhe përkushtimin për “krijimin e një shteti të qytetarëve të barabartë, i cili do të garantoj të drejtat e secilit qytetar dhe barazinë e të gjithë qytetarëve para ligjit”26. Kushtetuta e Kosovës është garanti më i madh për liritë dhe të drejtat e njeriut në vend. Në kapitullin e dytë të kësaj kushtetute, në pjesën e përgjithshme parashihet se “të drejtat dhe liritë themelore të njeriut janë të pandashme, të patjetërsueshme e të pacenueshme dhe janë bazë e rendit juridik të Republikës së Kosovës”27. Neni 22 i kësaj kushtetute parasheh se të drejtat dhe liritë e njeriut të garantuara me marrëveshjet dhe instrumentet ndërkombëtare garantohen me këtë Kushtetutë, zbatohen drejtpërdrejtë në Republikën e Kosovës dhe kanë prioritet, në rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve të tjera të institucioneve publike. Supremacinë në këtë mes gëzojnë Deklarata Universale për të Drejtat e Njeriut; Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të Njeriut dhe Protokollet e saj; Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Civile e Politike dhe Protokollet e saj; Konventa Kornizë e Këshillit të Evropës për Mbrojtjen e Pakicave Kombëtare; Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit Racor; Konventa për Eliminimin e të gjitha Formave të Diskriminimit ndaj Gruas; Konventa për të Drejtat e Fëmijës; Konventa kundër Torturës dhe Trajtimeve e Ndëshkimeve të tjera Mizore, Jonjerëzore dhe Poshtëruese.

Të Drejtat e Njeriut dhe Integrimet Rajonale Gjendur akoma nën monitorimin e bashkësisë ndërkombëtare, me vetëm 75 njohje, jashtë OKB-së dhe çdo institucioni evropian, Kosovës më shumë se kurrë i duhet të tregoj se mbetet e angazhuar në mbrojtjen, respektimin dhe promovimin e të drejtave të njeriut. Respektimi ndaj të drejtave të njeriut dhe sundimi i ligjit përbëjnë një nga parakushtet themelore për të vazhduar tutje me integrimet evropiane. Cilësuar si një rast sui generis, Kosova është dashur të përballet me një varg parakushtesh po aq sui generis që lidhen me të drejtat e njeriut, gjegjësisht me të drejtat e pakicave. Kushtetuta e Kosovës prekë një dimension të gjerë të të drejtave që i përkasin komuniteteve jo-shumicë, me theks të veçantë komunitetit serb. Nga detyrimet e dala nga Pakoja e Ahtisaari-t, pasqyruar edhe në Kushtetutën e Kosovës, parashihet që komuniteti serb të gëzoj disa privilegje nga të cilat: rezervimi i ulëseve në Kuvendin e Kosovës, pjesëmarrja në Qeveri si dhe vendet e rezervuara ne ulëset e komunave në të cilat ka së paku 10% të komunitetit serb28. Privilegje diç më të mëdha krijohen me Pakon e Ahtisaari-t në Aneksin III të Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës, në të cilin i delegohen

26 Kushtetuta e Republikës së Kosovës/ Preambula http://ëëë.assembly- kosova.org/common/docs/Kushtetuta_sh.pdf (14 maj 2011) 27 Po aty, Kapitulli II/ Të drejtat dhe Lirite Themelore, Neni 21/ Parimet e përgjithëshme 28 Propozimi gjithëpërfshirës për zgjidhjen e statusit të Kosovës, Aneksi II , Neni 4, Pika 4.1 dhe 4.2,

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri kompetenca shtesë komunave me shumicë serbe, kompetenca këto të cilat nuk mund të hasen në komunat tjera29. Një gjë e tillë është parë si diçka e domosdoshme për të siguruar pjesëmarrjen e komuniteteve jo-shumicë në procesin e vendimmarrjes. Duke siguruar pjesëmarrjen serbe dhe të komuniteteve tjera në institucionet e Kosovës, në një formë apo në një tjetër, tjetërsohet mundësia e marrjes së vendimeve të cilat shkojnë në dëm të tyre. Pamundësinë e shkeljeve e forcon edhe vota absolute e ndryshimeve kushtetuese, sipas së cilës ndryshimi i çdo neni të Kushtetutës së Kosovës, kërkon shumicën e 2/3 të numrit të përgjithshëm të deputetëve dhe njëherësh edhe shumicën prej 2/3 të deputetëve të komuniteteve jo-shumicë30. Me një pozitë të tillë kushtetuese, komuniteteve jo-shumicë në Kosovë u garantohet me ligj mbrojtja e të drejtave dhe lirive themelore të njeriut. Një gjë e tillë është esenciale për të mbajtur stabilitetin brenda vendit por edhe qetësinë rajonale. Vetëm duke respektuar të drejtat e njeriut, e veçmas të drejtat e komuniteteve, mund të flitet për marrëdhënie të mira me vendet e rajonit dhe hapje të rrugës në integrimet Evropiane. Procesi i Stabilizim Asociimit, që është edhe një nga parakushtet kryesore të anëtarësimit në BE, parasheh që shteti i cili mëton futjen në BE duhet që të ketë institucione stabile të cilat garantojnë demokracinë, sundimin e ligjit, të drejta e njeriut dhe respektimin e mbrojtjen e minoriteteve. Traktati i bashkimit Evropian, që njëherësh konsiderohet si Kushtetutë e BE-së, në nenin 49 parasheh që “secili shtet Evropian i cili respekton parimet e shkruara në artikullin 6(1) mund të aplikoj për anëtarësim në BE”. Ndërkohë neni 6, pika një, i këtij traktati thotë: Bashkimi është themeluar mbi parimet e lirisë, demokracisë, respektimit të të drejtave të njeriut, lirive themelore dhe sundimit të ligjit, parime të cilat janë të përbashkëta për shtetet anëtare”31. Kosova, ndonëse është një rast sui generis, nuk mund që si e tillë të pretendoj të futet në Bashkimin Evropian për sa i përket të drejtave të njeriut. Prandaj, respektimi i të drejtave dhe lirive themelore dhe promovimi i tyre është parakushti kryesor për integrimet rajonale dhe domosdoshmëri që plotëson një pjesë të konsiderueshme të “aplikacionit” të Kosovës për në Bashkimin Evropian.

29 Po aty, Aneksi III, Nenet 1-13 30 Kushtetuta e Kosovës, Neni 124, Pika 2 31 Consolidated Version of the Treaty on European Union (Official Journal of the European Communities, 24.12.2002) Neni 6 dhe 49

Rëndësia e respektimit dhe promovimit të të Drejtave të Njeriut dhe ndërlidhja e tyre me Sundimin e së Drejtës dhe integrimet rajonale - rasti i Republikës së Kosovës Doruntinë Demiri

Bibliografia - Zejnullah Gruda, Mbrojtja Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut (Universiteti Fama, Botimi i katërt, Prishtinë 2007) - Grup autorësh, The Politics of Human Rights (Belgrade Circle Journal 1999) - Revolution in the Arab World, Tunisia,Egypt, and the Unmaking of an Era (Special report from Foreign Policy, Published by the Slate Group, a division of The Ëashington Post Company, 2011) - Richard Falk, Achieving Human Rights (Routledge Taylor and Francis Group, New York 2009) - Kuptimi i të Drejtave të Njeriut (Doracak mbi arsimimin për të drejtat e njeriut, Human Security Netëork, 2003) - Joris Voorhoeve, From War to the Rule of Law (Amsterdam University Press, 2004)

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë

Edona Tolaj

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj

“Mënyra më e mirë për të kuptuar rëndësinë e sundimit të së drejtës në përditshmërinë tonë, është duke paramenduar se çfarë do të ndodhte po të mos ekzistonte ajo” - Dwight D. Eisenhower

Hyrje Që nga ndërprerja e konfliktit në qershor të vitit 1999, në Kosovë ka qenë e instaluar administrata civile ndërkombëtare dhe prania ushtarake në pajtim me autorizimet e dala nga Rezoluta 1244, e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara. E gjithë kjo në kuadër të përpjekjeve të Kombeve të Bashkuara për të rivendosur sundimin e së drejtës në Kosovë si bazë për konsolidimin e demokracisë. Ja ku jemi sot, më shumë se një dekadë pas luftës dhe ekzistenca e shtetit tonë rrallë herë diskutohet. Mirëpo çështja e cilat ende na preokupon dhe është e debatueshme, është vendosja e themeleve të mirëfillta të demokracisë. Raportet e ndryshme mjaft serioze të përpiluara si nga organizatat e ndryshme ndërkombëtare, si nga shoqëria civile vendore, paraqesin Kosovën si një vend ku të drejtat e njeriut vazhdojnë të shkelen në mënyre të përsëritur, ku dhuna politike, mos-ndëshkueshmëria për krime të përgjithshme dhe politike, kërcënimet dhe diskriminimi janë më se të zakonshme. Për një sundim të mirëfilltë të së drejtës madje as që mund të flitet në një mjedis të tillë. Krijimi i një ambienti me sundim të konsoliduar të së drejtës, përveç që është i rëndësishëm për prosperitetin e vendit, për marrëdhëniet e mira me Bashkimin Evropian dhe njohjet e mëtutjeshme të shtetit tonë, është edhe një ndër elementet kyçe dhe i domosdoshëm për mirëqenien ekonomike, politike dhe mbi të gjitha për sigurinë e qytetarëve të Kosovës. Në anën tjetër institucionet tona janë zotuar për respektim dhe instalim të sundimit të së drejtës qysh me pranimin e Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës në të cilin thuhet: “Kosova do të jetë një shoqëri multietnike me respektim të plotë të sundimit të ligjit përmes institucioneve të veta të pushtetit ligjvënës, ekzekutiv dhe gjyqësor”. Ata deklarohen se janë duke bërë çdo gjë që është e mundur në këtë drejtim. Qeveria ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm, duke bërë zëvendësimin e zyrtarëve të lartë dhe aplikimin e stërvonuar të reformave1, edhe pse ende vërehen dobësi kritike sidomos nëpër gjykata. Autoritetet vendore akuzojnë ndërkombëtarët, veçanërisht EULEX-in për përkushtimin e tyre të pamjaftueshëm në implementimin e detyrave që ju përkasin, sidomos për menaxhimin e situatës në veri. Edhe pse është bërë diçka në këtë drejtim, ende mbetet shumë për t’u dëshiruar. Vendi ynë ende ballafaqohet me sundim te dobët të së drejtës apo me deficit total të saj në disa pjesë të vendit. Në masë të madhe kjo ndodh për arsye kryesisht të natyrës politike, për të cilat nuk do të thellohesha shumë por janë të paevitueshme që të mos përmenden2. Njëra ndër to dhe më e rëndësishmja është konfuzioni rreth mandatit për qeverisjen dhe vendimmarrjen në Kosovë, e cila çon deri në mungesën e llogaridhënies si nga institucionet ndërkombëtare ashtu edhe ato të Kosovës, duke lënë hapësirë për “hedhje të fajit” nga njëra palë tek tjetra, si nga ndërkombëtarët tek vendorët dhe anasjelltas3.

1 Crisis Group Europe Report N°204, Sundimi i Ligjit në Kosovën e Pavarur, 19 Maj 2010. 2 Sipas Ambasadorit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Kosovë Christopher Dell, situata në veri pa nevojë është politizuar, sepse çështja e vërtetë fare s’është politike: është qasja e barabartë në drejtësi për të gjithë qytetarët e Kosovës. Mund ta gjeni në http://albanian.pristina.usembassy.gov/dell_fjalimet/fjala-e-ambasadorit- christopher-ë.-dell---sundimi-i-ligjit-dhe-kosova-15-janar-2010, (qasur më 22 prill 2011). 3 Forumi për siguri, Zbatimi “Politik i ligjit në Kosovë, Prill 2011

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj

Demokracinë e përbëjnë pesë elemente: sundimi i së drejtës, konsensusi popullor, konkurrenca dhe qeverisja e mirë4. Fatkeqësisht, vendi ynë ballafaqohet me probleme në të gjitha këto pika, mirëpo ne do të ndalemi t’i bëjmë një analizë sundimit të së drejtës si njëra ndër faktorët me më së shumti ndikim në demokratizimin dhe mirëqenien e një vendi. Kështu qëllimi i këtij punimi është adresimi i disa nga sfidave me të cilat ballafaqohet vendi ynë në fushën e sundimit të së drejtës duke analizuar infrastrukturën ligjore në fuqi, veprimtarinë e institucioneve të të tria pushteteve: ekzekutiv, legjislativ dhe gjyqësor, si dhe rolin e aktorëve tjerë ndërkombëtarë dhe nacional që kanë pasur dhe kanë në inkorporimin e sundimit të së drejtës në shoqërinë kosovare. Theks të veçantë do t’i kushtohet problemeve me të cilat ballafaqohet gjyqësori, i cilësuar si një nga performuesit më të dobët në sektorin e sundimit të së drejtës5, duke marrë parasysh kompetencat kushtetuese ka një rol kyç si gardian i drejtësisë dhe mbikëqyrës i të gjitha institucioneve tjera shtetërore.

Çfarë kuptojmë me sundim të së drejtës? Termi sundim i së drejtës, është term relativisht i ri. Është krijesë e këtyre 20 viteve të fundit dhe ende nuk ekziston një definicion i vetëm rreth asaj se çka kuptojmë me sundim të së drejtës. Zakonisht përdoret definicioni i Kombeve të Bashkuara ku thotë: “Sundimi i së drejtës është parim i qeverisjes që siguron që të gjithë personat, institucionet dhe organizatat, publike apo private, përfshirë edhe vet shtetin, japin përgjegjësi në bazë të ligjeve të miratuara në formë publike/transparente, të cilat zbatohen njëjtë ndaj të gjithëve dhe që janë në përputhje me standardet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut”. Nënkupton respektimin e masave që mundësojnë: - Parimin e suprimacisë së ligjeve, - Barazisë para ligjit, - Llogaridhënies para ligjit, - Drejtësisë në zbatimin e ligjeve, - Ndarjes së pushteteve, - Pjesëmarrjes në vendimmarrje, - Sigurisë juridike, - Evitimit të arbitraritetit, - Transparencës ligjore dhe procedurale Sundimi i së drejtës tashmë është një parim universal i pranishëm pothuajse në çdo shoqëri. Mirëpo inkorporohet në atë mënyrë që t’i përshtatet sistemit politik, social dhe ekonomik të vendit të caktuar, duke marrë kështu karakteristika të veçanta duke e bërë të dallojë nga sundimi i së drejtës në vendet tjera. Vendi ynë është vend në tranzicion me 12 vite histori paqeje të brishtë dhe 3 vite pavarësi. Duke e pasur parasysh këtë fakt as që mund të flitet për një sundim të së drejtës të atillë siç është në vendet me demokraci tashmë të konsoliduar. Në këtë rast duhet adoptuar definicioni i sundimit të së drejtës për vendet e dala nga konflikti dhe vendet në tranzicion. Pra kemi të bëjmë me një vend me një infrastrukturë ligjore dhe institucionale të shkatërruar, mungesë të profesionalizmit dhe burokracisë, me një kulturë

4 USAID, Guide to rule of law country analysis: The rule of law strategic framework, January 2010 5 Grupi i krizave, Raporti për Evropë Nr.204: Sundimi I ligjit në Kosovën e pavarur, 19 Maj 2010

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj politike të dhunshme dhe me një shoqëri të traumatizuar dhe të ndarë6. Në këtë rast qasja ndaj sundimit të së drejtës bëhet duke pasur në fokus këto elementë: Siguria e njerëzve dhe Ligj e Rend, një sistem i cili do të mund të zgjidhte konfliktet pronësore dhe komerciale dhe mbikëqyrjen e legjislacionit bazik ekonomik, Të Drejtat e Njeriut dhe Drejtësia Tranzicionale, një qeverisje të parashikueshme, efektive dhe e bazuar në ligj dhe qasje në drejtësi dhe barazi para ligjit7.

Korniza ligjore në Kosovë Në Kosovë ekziston një laramani e ligjeve të aplikueshme të cilat shpesh ndodh të jenë edhe në konflikt me njëra tjetrën. Pra janë në fuqi ligjet e Republikës së Kosovës, rregulloret e ndryshme të UNMIK-ut dhe ligjet të cilat datojnë qysh nga koha e ish-Jugosllavisë. Përpos që krijon konfuzion te qytetarët, ajo çfarë është skandaloze është edhe paqartësitë në të cilat shpesh ndodhen edhe gjyqtarët. Mirëpo duket se disa prej tyre kanë gjetur një zgjidhje duke injoruar fare ligjet e Kosovës, siç ka ndodhur me gjyqtarët Dhomës së Veçantë të Gjykatës Supreme, të cilët tashmë tre vite marrin vendime duke u bazuar në ligjet e ish-Jugosllavisë dhe rregulloret e UNMIK-ut8. Kjo Dhomë është krijuar dhe funksionon në bazë të një rregulloreje të UNMIK-ut, prandaj shfaqet nevoja e zëvendësimit me një ligj të Republikës së Kosovës. Në krye të hierarkisë së dokumenteve ligjore të një vendi normal zakonisht është kushtetuta e atij vendi. Ndërsa në Kosovë kupolë ligjore kemi Pakon e Ahtisaari-t i cili madje as nuk është një dokument ligjor por një dokument më shumë i imponuar politik. Me këtë shkelet një nga parimet e sundimit të së drejtës i inkorporuar në definicionin e Kombeve të Bashkuar për sundimin e së drejtës ku thotë se “termi sundim i së drejtës është një parim i qeverisjes në të cilin të gjithë personat, institucionet dhe organizatat e tjera private dhe publike, duke përfshirë këtu edhe vetë shtetin, duhet të japin përgjegjësi para ligjit dhe të jenë në pajtim të plotë me ligjet në fuqi, ligje këto që janë të përpiluara me konsensus popullor, barabartë të zbatueshme për të gjithë, të gjykuara në mënyrë të pavarur dhe të cilat janë në përputhje të plotë me standardet dhe parimet ndërkombëtare të të drejtave të njeriut”9. Me rastin e shpalljes së pavarësisë me 17 shkurt 2008, Kuvendi i Kosovës deklarohet për implementim të ligjeve të cilat dalin nga pakoja dhe miratimin e Kushtetutës e cila praktikisht buron nga pakoja si bazë ligjore për krijimin e institucioneve themelore shtetërore. Pra institucionet tona dhe shteti ynë mbështeten në pako, i cili dokument as nuk është ligj i mirëfilltë dhe aq më pak nuk paraqet konsensusin popullor, sepse nuk ka marrë miratimin e votës së lirë të qytetarëve të Kosovës. Kjo ndodhi për shkak të ndjeshmërisë së gjendjes dhe për të evituar incidentet e dhunshme me karakter etnik por edhe për të evituar mosmarrëveshjet e mundshme në mes të fraksioneve të ndryshme politike në vend, të cilat do të mund ta stërzgjatnin këtë proces. Fatkeqësisht, pasojat e këtij kompromisi po i vuajmë sot. Po ashtu ligjet në Kosovë nuk janë barabartë të zbatueshme për të gjithë, sepse përderisa ato janë të obligueshme për

6 Kristi Samuels, Rule of Law Reform in Post-Conflict Countries: Operational Initiatives and Lessons Learnt, October 2006. 7 Shënim I mësipërm në 6. 8 Konflikti ligjor lidhur me privatizimin e ndërmarrjeve shoqërore: Ndryshimi I Ligjit për Dhomën e Veçantë të Gjykatës Supreme, Ligjit për AKP dhe ligjet relevante, Haxhi Gashi (GAP), Prill 2011. 9 Nuk ekziston një definicion I saktë I sundimi të së drejtës, mirëpo ky është më I pranueshmi dhe ka karakter më universal, mund ta gjeni në United Nations Security Council, The Rule of Law and Transitional Justice in Conflict and Post Conflict Societies: Report of the Secretary General, August 23, 2004, pg. 4, para 6.

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj shumicën shqiptare në Kosovë, në anën tjetër shpërfillen nga serbët në veri. Edhe kjo për shkak të arsyeve të shumta të natyrës politike. Mirëpo një situatë e tillë, pa shtrirje të autoritetit vendor dhe pa sundim të së drejtës në atë pjesë të vendit, nuk mund të tolerohet edhe gjatë. Hartimi i kushtetutës në një vend i cili sapo ka dalë nga konflikti është një proces mjaft delikat, mirëpo ne ja dolëm të tejkalonim këtë sfidë. Edhe pse është cilësuar si njëra ndër kushtetutat më të mira në rajon, madje dhe më gjerë, është duke hasur vështirësi në zbatimin e saj në praktikë. Edhe kjo gjithashtu për shkak të ngutësisë dhe paqartësive të krijuara qysh me implementimin e saj. Kjo u pa sidomos me zhvillimet e fundit në vend. Edhe njëherë duke marrë parasysh situatën në vend, duket se kjo ishte gjëja ndoshta jo më e mirë por më e duhur për tu bërë, në mënyrë që të ruhej paqja dhe stabiliteti i krijuar me aq mund. Tashmë janë duke u ndërmarrë reforma në disa nga nenet e kushtetutës të cilat kanë të bëjnë me zgjedhjen e presidentit dhe ligjin për zgjedhje me ç’rast edhe priten rezultate. Për shkak të periudhës së shkurtë të aprovimit të disa ligjeve, brenda periudhës transitore prej 120 ditësh siç urdhëron pakoja e Ahtisaari-t, janë aprovuar një numër i madh i ligjeve me një proces mjaft të shpejtuar pa qasje të publikut të gjerë dhe shoqërisë civile, madje as deputetët nuk kishin mundësi amandamentimi. E gjithë kjo nguti ka rezultuar me paqartësi, gabime shpesh edhe gjuhësore dhe zbrazëtira të shumta juridike. Kështu shumica prej tyre është dashur të ndryshohen e amandamentohen mirëpo fatkeqësisht përsëri me procedurë te përshpejtuar, për shembull, Ligji për Ndryshimin dhe Plotësimin e Ligjit për Zgjedhjet e Përgjithshme. Ky trend ka vazhduar edhe për disa ligje tjera për të cilat nuk kishte bazë në pako për procedurë të përshpejtuar10. Ligjet e reja të Kosovës janë përkthime të ligjeve të aplikueshme në vendet e Bashkimit Evropian, prandaj jo rrallëherë ato nuk përkojnë me realitetin e shoqërisë sonë. Për shkak të larmisë së madhe pamundësohet harmonizimi i tyre me kushtetutën. Fundja, çfarë mund të pritet nga “hartuesit” e ligjeve tona ku duket se kualifikimi i vetëm i kërkuar për të qenë një i tillë janë njohuritë e “mira” në gjuhën angleze, sigurisht duke mos lënë anash edhe përkatësinë politike. Vjen një moment ku gjithçka e cekur më lartë të duket e tolerueshme. Është ky momenti kur mendojmë se këto ligje sado që janë larg përfektes, zbatohen në praktikë. Fundja çdo ligj sado i keq, mbetet ligj. Por në fakt, këtu qëndron edhe problemi më i madh, jo-efikasiteti në zbatimin e tyre në praktikë. Jo-efikasiteti i ligjeve është drejtpërsëdrejti i lidhur me sistemin e dobët gjyqësor, i cili ka qenë i tillë me vite, me ngurrimin e gjyqtarëve dhe prokurorëve publik t’i zbatojnë ligjet ekzistuese si dhe me korrupsionin e përhapur në nivele të ndryshme të qeverisjes në Kosovë11. Pra shumë lehtë dikush në veri mund të vendos të mos pranoj autoritetin e Republikës së Kosovës dhe automatikisht është imun ndaj ligjit, dikush ka një pozitë të favorshme në institucionet tona shtetërore dhe në mungesë të mbikëqyrjes institucionale shkel ligjin me të dyja këmbët, e dikush tjetër ka gjepin plot dhe korrupton gjyqtarë.

10 Gap-analizë politike, Rregulli 61* Ligjet e Ahtisarit - pasojat dhe mësimet e nxjerra nga miratimi i ligjeve në procedurë të përshpejtuar, Dhjetor 2010. 11 Edhe pse egziston infrastruktura ligjore në Kosovë për sekuestrimin e pasurisë së fituar në mynyrë të kundërligjshme, sfidë mbetet ofrimi I dëshmive nga ana e prokurorisë së Kosovës. Andaj shfaqet nevoja e ndryshimit të kodit penal ku kjo përgjegjësi të bie në personat qëhetohen, praktikë kjo e zbatuar nga vendet e rajonit ndër to edhe Shqipëria. Shih KIPRED, Fuqizimi I Sundimit të Ligjit në Kosovë II: Konfiskimi I pasurisë së fituar në mënyrë të Kundërligjshme, Prill 2011.

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj

Ekzekutivi përballë sundimit të së drejtës Një tregues kryesor i shtetit të së drejtës është nevoja që përveç qytetarëve që duhet të japin përgjegjësi para ligjit, edhe udhëheqësit dhe qeveria duhet të jenë të detyruar të veprojë në mënyrë efektive, të parashikueshme dhe në pajtim me ligjin12. Qeveria e Kosovës, posaçërisht administrata, karakterizohen me burokraci të tepruar, mungesë transparence, arbitraritet, me zyrtarë të paaftë dhe të korruptuar. Kjo e fundit tashmë është një “sekret publik”13. Kjo si rezultat i mungesës së mbikëqyrjes efektive nga organet kompetente siç janë parlamenti, gjykatat, avokati i popullit, OJQ-të dhe mediet. Kohëve të fundit, Agjencia Kosovare Kundër Korrupsionit (AKK) ka raportuar se vazhdojnë sjelljet e dyshimta korruptive të zyrtarëve të lartë në Kosovë. Janë 43 zyrtarë të lartë publikë në Kosovë tek të cilët është vërejtur një mospërputhje e qartë në deklarimin e të ardhurave dhe pasurisë që i kanë dhënë AKK-së dhe në Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, para zgjedhjeve parlamentare të mbajtura në dhjetor të vitit 201014. Mungesa e kontrollit nga parlamenti ekziston sepse deputetët tanë ende nuk janë familjarizuar me parimet e demokracisë dhe detyrat e tyre të përcaktuara me kushtetutë. Vlen të përmendet fakti që deri me konstituimin e parlamentit me mandat të ri nuk kishim as opozitë mirëfilli. Gjykatat tonë janë të paafta, shpesh të politizuara dhe të korruptuara. Prandaj kontrolli që ato i bëjnë qeverisë dhe administratës është minimal dhe joefektiv. Pritshmëri më e madhe ka qenë për EULEX-in, mirëpo përveç disa bastisjeve në disa ministri dhe në shtëpitë e disa zyrtarëve të lartë, urdhër-arresteve të lëshuara dhe paraburgimin e disa personave, ende nuk është arritur ndonjë rezultat dhe të gjitha këto verime të ndërmarra mbesin “shumë zhurmë për asgjë”. Gjithsejtë, vetëm 15 raste të korrupsionit dhe 6 raste të krimit të organizuar janë raportuar si të dënuara nga misioni i EULEX-it deri më tani15. Ombudspersoni i ri i zgjedhur, përpos që është kontestuese mënyra e zgjedhjes së tij, edhe performanca e tij lë shumë për t’u dëshiruar. Medieve dhe OJQ-vë u mohohet liria e shprehjes përmes kërcënimeve të njëpasnjëshme duke ua pamundësuar punën. Duhet vlerësuar në mënyrë pozitive vendimet e Gjykatës Kushtetuese, si vendime të paanshme, që njëkohësisht mbetet organi i vetëm mbikëqyrës i kushtetutshmërisë dhe ligjshmërisë së punës së institucioneve tona16. Ky veçim i ekzekutivit është bërë vetëm për arsye praktike, sepse në të vërtetë te ne nuk respektohet shumë parimi i ndarjes së pushteteve. Vërehet ndikimi që qeveria ka në sistemin gjyqësor dhe në veçanti atë legjislativ.

12 Kristi Samuels, Rule of Law Reform in post-Conflict Countries: Operational Initiatives and lessons Learnt, October 2006. 13 Nations in Transit ka vazhduar vlerësimin e Kosovës për nivelin e korrupsionit me 6.00 ose 5.75, që është vlerësimi më i ulët krahasuar me vendet fqinje. Shih Nations in Transit, Raporti për Kosovën, 2010. 14 KIPRED, Fuqizimi I Sundimit të Ligjit në Kosovë II: Konfiskimi I pasurisë së fituar në mënyrë të Kundërligjshme, Prill 2011. 15 Shënim I mësipërm në 10. 16 Shih rastin Nr. KO 29/11 mund ta gjeni në http://www.gjk-ks.org/repository/docs/ko_29_11_agj_om_shq.pdf (e qasur më 28 prill 2011).

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj

Sektorët e sundimit të së drejtës në Kosovë Sundimi i së drejtës mbështetet në tri institucione kryesore. Institucione këto të cilat përpos që puna e tyre duhet të jetë efikase dhe në pajtim të plotë me ligjin, ato duhet edhe të sigurojnë që të gjithë njerëzit, institucionet tjera shtetërore dhe organizatat, të japin përgjegjësi para ligjit. Këto institucione janë: gjykatat (rreth 300 gjyqtarë), prokuroritë publike (100 prokurorë) dhe policia (7000 pjesëtarë). Menjëherë pas luftës këto institucione pothuajse nuk ekzistonin. Gjendja ekzistuese sot është e gjitha rezultat i punës së UNMIK-ut, që filloi themelimin e këtyre institucioneve nga zeroja. Edhe pse me një jetëgjatësi të shkurtë, performanca e gjithsecilës ndryshon. Përderisa policia cilësohet si një nga më të suksesshmet në rajon, gjyqësori dhe prokuroria janë cilësuar me performancë shumë më të dobët. Arsyet e kësaj situate shpjegohen më atë se menjëherë pas luftës ndërkombëtarët kishin në të vërtetë më shumë prioritet krijim e një sigurie të qëndrueshme edhe stabilitet, sesa sundimin e së drejtës, pra kishte prioritet qasja stabilitet ndaj qases drejtësi17. Kështu, përderisa shkalla e papunësisë vazhdon të jetë rreth 45% dhe varfëria e skajshme mbi 15%, krimi i organizuar dhe korrupsioni i përhapur mbesin sfida më e madhe për shërbimet e dobëta prokuroriale dhe për gjykatat e mbingarkuara.

Policia Edhe pse është ndër sektorët më të mirë në sundimin e së drejtës në Kosovë (kalimi me sukses i fazës së tranzicionit dhe përbërja multietnike e saj njihen si pikat më të forta), policia ka aftësi të kufizuara për të hetuar krimet komplekse, të tilla si mashtrimet financiare, terrorizmi, droga dhe trafikimi njerëzor, korrupsioni i nivelit të lartë dhe krimi i organizuar. Ka dy arsye kryesore: Policia e Kosovës ka pak përvojë apo trajnime në këto fusha, dhe mbetet objekt i ndërhyrjes politike dhe problemeve të sigurisë. Në dy raste në vitin 2007, Grupi i Krizave raportonte se ka qenë dëshmitar kur shefat e departamenteve kanë marrë telefonata me sa duket nga këshilltarë të dy ministrive të ndryshme të cilët kërkonin informacione rreth hetimeve specifike në të cilat ishin të involvuar anëtarë të familjeve të tyre apo bashkëpunëtorë të partive të tyre politike. Në mesin e policëve ka pakënaqësi rreth pagave, pakënaqësi këto që kanë implikime edhe në siguri18. Pagat e policisë variojnë nga 320 euro në muaj për personelin administrativ, 395 për hetuesit dhe 440 euro për oficerët për mbrojtje të afërt.

Gjyqësia Momentalisht Kosova posedon 26 gjykata komunale, 5 gjykata të qarkut, gjykatën ekonomike dhe gjykatën supreme. Me staf prej rreth 320 gjykatës. Me hyrjen në fuqi të ligjit të ri mbi rregullimin e

17 USIP, Special Report: Lawless Rule Versus Rule of Law in the Balkans, 2002. 18 Për shembull, në shkurt të vitit 2010,400 anëtarë të njësive elite të operacioneve të posaçme protestuan për pagesat jo të mjaftueshme, protestat u zhvilluan në uniformë dhe në objektet e policisë, ndërsa ata u tërhoqën kur, pas katërmbëdhjetë orësh negociatash, qeveria ofroi një rritje buxheti prej 3.5 milion eurosh dhe pasi ministri i punëve të brendshme premtoi që nuk do të ndërmerren masa disiplinore për pjesëmarrësit. Shih Crisis Group Europe Report N°204, Sundimi i Ligjit në Kosovën e Pavarur, 19 Maj 2010.

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj sistemit gjyqësor (hyn në fuqi tërësisht në janar të vitit 2013), pritet një riorganizim i gjykatave. Në veri të vendit nuk funksionojnë gjykatat e Kosovës, por ato paralele. Krijimi i një gjyqësori të pavarur dhe efektiv mbetet njëra ndër sfidat më të mëdha të Kosovës. Gjyqësori mbetet objekt i presioneve nga interesat private dhe janë të përhapura raportet mbi korrupsionin dhe aktgjykimet e motivuara etnikisht. Presioni mbi gjyqtaret rëndohet edhe më shumë nga pagat e ulëta në tërë gjyqësorin, siguria e dobët, kushtet e dobëta të punës dhe norma tejet e madhe e lëndëve19. Shumica e këtyre problemeve janë akumuluar gjatë kohës së UNMIK-ut dhe gjendja duket se është përmirësuar pas shpalljes së pavarësisë dhe ardhjes së misionit të EULUX-it. Si pasojë, ka humbur edhe besimi i qytetarëve në këtë institucion. Për të qenë në një formë më të mirë, shfaqet nevoja e kapërcimit të disa sfidave me të cilat ballafaqohet gjyqësori. E para, e cila luan rolin më të madh, janë sfidat buxhetore. Gjykatat kanë mundësi të ndikimit në sasinë e të hollave që i ndahen asaj nga dega e legjislativit ose e ekzekutivit, dhe njëherë pasi t’i ndahen mjetet, gjyqësia mban kontroll me buxhetin e vet dhe për mënyrën se si shpenzohen ato20. Buxheti i destinuar për gjyqësorin është shumë i ulët dhe ka rezultuar me rënie gjatë viteve. Për vitin 2011 buxheti i gjyqësisë është 17.000.892 euro. Për shkak të buxhetit të ulët (edhe pse tani me ligjin e ri pritet të rregullohet ky problem) rrogat e gjyqtarëve janë mjaft të vogla në krahasim më nëpunësit e pushteteve tjera. Prandaj edhe shkalla e korrupsionit në mesin e gjyqtarëve është mjaft e lartë sepse gjyqtarët marrin në konsideratë rrugë të tjera joligjore për të siguruar të ardhura më të mira për jetesë. Për shkak të rrogave të vogla, profesioni i gjyqtarëve nuk shihet edhe si profesion atraktiv, prandaj shumica e të përgatiturve për këtë pozicion preferojnë sektorin privat. Kështu, gjyqtarët e dërrmuar, të rraskapitur dhe të patrajtuar mirë, kanë para vetës një numër të madh të dosjeve të pazgjidhura, sidomos të rasteve civile që datojnë qysh para një dekade (një numër i madh i lëndëve janë parashkruar). Edhe pse sistemi i drejtësisë penale duket se funksionon paksa më mirë, ka vështirësi të shumta sidomos për shkak të hezitimit të dëshmitarëve për të deklaruar dhe bashkëpunuar me autoritetet gjyqësore për rastet e krimeve të rënda. Kjo si rrjedhojë e mungesës së një programi për mbrojtjen e dëshmitarëve.

Niveli i Gjykatës Shkalla e pagave në gjyqësi Gjyqtari Kryetari i gjykatës Gjykata Supreme 628 667 Gjykata e Qarkut 550 589 Gjykata për Kundërvajtje 393 446

Pagat e tanishme në gjyqësi (në €)21

Gjyqtarët nuk i shfrytëzojnë gjithmonë në mënyrë efektive kompetencat e tyre, për shembull autorizimet për thirrje, qortim për mospërfillje ose për ekzekutim. Si rrjedhojë e kësaj, hasim në moszbatim të

19 Oda e Avokatëve Amerikan (ABA), Indeksi I Reformës Gjyqësore, vëllimi I lll-të, Kosovë Gusht 2007 20 Shënim i mësipërm në 19. 21 Shënim i mësipërm në 19 dhe 20.

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj vendimeve gjyqësore. Gjyqtarët të cilët janë punësuar menjëherë pas luftës nuk i janë nënshtruar asnjëherë ndonjë vlerësimi. Kështu që nga viti 2008 ata është dashur të ri-aplikojnë në Këshillin e Pavarur Gjyqësor dhe Prokurorial për verifikim. Edhe pse ky proces shkoi shumë ngadalë, tashmë shumica e gjyqtarëve janë riemëruar në vendet e tyre të punës. Një numër jo i vogël i gjyqtarëve nuk kanë arritur të kalojnë testin e kodit të etikës dhe vazhdojnë punën të pamotivuar duke e ditur se nuk e kanë atë punë edhe për shumë gjatë. Edhe pse nuk e di numrin e saktë të lendeve, Këshilli Gjyqësor i Kosovës (KGJK), raporton për një numër në mes 213,967 e deri në 300,000 raste të papërfunduara. Shumica e këtyre rasteve janë akumuluar gjatë kohës së UNMIK-ut. Pas zbatimit të strategjisë për reduktim të rasteve ky numër është reduktuar për 11%. Problem shqetësues është edhe kohëzgjatja e gjykimeve, sidomos rasteve me paraburgim si dhe mungesa e qasjes së publikut në gjyqësor. Ndërtesat e gjyqësisë janë të vendosura në vende të përshtatshme dhe janë lehtë për t’u gjetur, megjithatë prishjet e shumta dhe turmat në gjykata shpeshherë i bëjnë ato joadekuate dhe mund të shpijnë në mungesë të transparencës dhe efikasitetit në procedurat gjyqësore22. Për shkak të kufizimeve buxhetore, vështirë që mund të bëhet riparimi i tyre apo ndërtimi i ndërtesave të reja. Megjithëse shumë donatorë të huaj, ndër ta edhe USAID-i, kanë dhënë donacione të shumta për krijimin e një infrastrukture më të përshtatshme. Siguria e gjyqësorit, po ashtu mbetet sfidë. Gjyqtarët jashtë gjykatave nuk posedojnë sigurinë e duhur dhe jo rrallëherë bien viktimë e kërcënimeve.

22 Shënim i mësipërm në 19, 20 dhe 21.

Sfidat e Sundimit të së Drejtës në Kosovë Edona Tolaj

Bibliografia: - USAID, Guide to Rule of law: Country analysis: The Rule of Law – Strategic Framework, January 2010. - Qendra Kosovare për Studime të Sigurisë, lëvizja FOL, GAP, Kubi Për Pilitikë të Jashtme, Instituti Demokratik i Kosovës dhe Instituti Ballkanik i Politikave, Raporti i progresit- Made in Kosova, Prishtinë, Tetor 2010. - Forumi për siguri, Zbatimi “politik” i ligjt në Kosovë, Prill 2011. - Kristi Samuels, Rule of Law Reform in Post-Conflict Countries: Operational Initiatives and Lessons Learnt, October 2006. - KIPRED, Ligjet pa Politika- Të papërdorshme, të pazbatueshme dhe të kota, Prishtinë, Dhjetor 2006. - Oda e Avokatëve Amerikan (ABA), Indeksi I Reformës Gjyqësore, vëllimi I tretë, Kosovë Gusht 2007.

Sundimi i së Drejtës

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë

Vjosa Rexhepi

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi

Hyrje Kosova asnjëherë në historinë e saj nuk ka pasur një sistem të pavarur të drejtësisë. Sistemi i mëhershëm politik në kuadër të ish Jugosllavisë e ka pamundësuar një gjë të tillë. Periudha e gjatë e dhunës dhe e lënies anash të shqiptarëve në Kosovë ka ndikuar në mos-kultivimin e kulturës demokratike ku pushtetet shtetërore funksionojnë të pavarura nga njëra-tjera dhe të barabarta. Periudha e pasluftës e gjeti Kosovën pa institucione dhe administratë funksionale. Rimëkëmbja e shoqërisë në Kosovë parashtroi një varg sfidash që duheshin zgjidhur paralelisht. Përveç, kthimit të refugjatëve dhe rindërtimit të shtëpive dhe vendbanimeve të tëra të shkatërruara gjatë luftës, duhej ndërtuar edhe institucionet shtetërore nga fillimi. Në rrethanat e reja të krijuara, në një vend të shkatërruar nga lufta, mëtohej ndërtimi edhe i sistemit të drejtësisë në pajtim me standardet e vendeve evropiane. Përpos që mungonte infrastruktura e nevojshme, nevojitej edhe ngritja e kapaciteteve të gjykatësve dhe prokurorëve, ndërrimi i kornizës juridike dhe reformimi i gjithëmbarshëm sistemor në mënyrë që sistemi i drejtësisë të jetë i krahasueshëm me atë të vendeve evropiane. Në mënyrën se si është qeverisur Kosova në vitet e para të pasluftës, u arrit që shumë gjëra të viheshin në vend, të reformohej korniza juridike, të funksionalizohej sistemi i drejtësisë dhe të sigurohej se nuk ka vakuum institucional ne sferën e drejtësisë. Megjithatë, të gjitha këto angazhime nuk mundësuan që sistemi i drejtësisë të funksionoj si njëra nga tri shtyllat e pushtetit shtetëror në mënyrë të pavarur dhe pa ndikime nga pushtetet tjera. Sistemi i drejtësisë mbeti i anashkaluar dhe shpesh u trajtua nga politikanët sikur të jetë mjet në duar të tyre për realizimin e qëllimeve politike. Mentaliteti i sistemit politik njëpartiak ka lënë pasoja të thella, kështu që, shumë politikanë edhe pse flasin shpesh për pavarësinë e pushteteve dhe barazinë e tyre, apo edhe për sundimin e së drejtës, me veprimet dhe deklarimet e veta ne fakt e bëjnë të kundërtën.

Gjendja aktuale Viteve të fundit jemi dëshmitarë të mosfunksionimit efektiv të sistemit të drejtësisë në Kosovë që shpesh shpjegohet me numrin e madh të lëndëve gjyqësore të grumbulluara nëpër gjykata anekënd Kosovës, me mungesën e numrit të mjaftueshëm të gjykatësve, me mungesën e ligjeve të nevojshme apo me moszbatimin e duhur të ligjeve në praktikë. Megjithatë, përveç këtyre faktorëve të lartpërmendur, është e pranishme edhe një dukuri tjetër e ndërlidhur me funksionimin e sistemit të drejtësisë. Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë në Kosovë janë evidente, dhe këto ndërhyrje bëhen qoftë nga faktori vendor politik apo edhe ai ndërkombëtar. Ndërhyrjet politike nga ana e faktorit ndërkombëtar në sistemin e drejtësisë kanë qenë më tepër të pranishme gjatë viteve të para të pasluftës dhe atë nga ana e Misionit të Administratës së Përkohshme të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (UNMIK) dhe Përfaqësuesit Special të Sekretarit të Përgjithshëm të Kombeve të Bashkuara në Kosovë (PSSP) dhe gjithsesi kanë krijuar një praktikë tejet negative që i ngjasonte ndërhyrjeve në sistemet totalitare dhe autokratike. Por, pasi që tashmë fuqia politike e UNMIK-ut dhe e PSSP-së është tkurrur në masë të madhe si rezultat i ndryshimeve pas shpalljes së pavarësisë, në këtë punim do të shqyrtohet ndërhyrja politike në sistemin e

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi drejtësisë nga ana e faktorit politik vendor, që kryesisht mund të kufizohet me ndërhyrjet e qeverisë së Kosovës. Mund të përmenden shembuj të shumtë të ndërhyrjeve të grupeve joformale dhe politikanëve individual në sistemin e drejtësisë, megjithatë brengosëse është kur një shtyllë tjetër e pushtetit shtetëror synon të vëjë sistemin e drejtësisë nën kontrollin e saj përmes kritikave publike apo edhe kundërshtimeve ndaj vendimeve të gjykatave. Pavarësia e sistemit të drejtësisë nga këndvështrimi funksional nënkupton mosndërhyrje të organeve tjera jo-gjyqësore në kryerjen e funksioneve gjyqësore. Gjithashtu kjo pavarësi obligon institucionet që të mbrojnë punën e pavarur të gjykatave dhe, padyshim, pavarësinë personale të gjykatësve. Gjykatësit dhe prokurorët duhen të jenë të lirë për të marr vendime pa frikë për dëme fizike ndaj tyre ose anëtarëve të familjeve te tyre. Autoriteti dhe besueshmëria e pushtetit gjyqësor rrjedh nga dhe është e ndërtuar mbi integritetin personal dhe profesional të zyrtarëve të cilët në bazë të ligjit kanë për detyrë të ndajnë drejtësinë.

Garancitë kushtetuese - aspekti normativ Kushtetuta e Republikës së Kosovës është miratuar më 9 prill 2008 dhe ka hyrë në fuqi më 15 qershor 2008. Edhe pse, ekspertët e shumtë juridik kanë shprehur rezervat e tyre për zgjidhjet e caktuara kushtetuese, të gjithë ata pajtohen se në pjesën më të madhe kjo Kushtetutë nuk dallon nga Kushtetutat e vendeve demokratike dhe ofron garanci të duhura për funksionimin e një shteti demokratik, të tillë çfarë synojmë të kemi të gjithë ne qytetarët e Republikës së Kosovës.

Rregullimi shtetëror i Republikës së Kosovës Kushtetuta e definon Republikën e Kosovës si “shtet të pavarur, sovran, demokratik, unik, dhe të pandashëm”1 dhe që “qeveriset në mënyrë demokratike, me respektim të plotë të sundimit të ligjit, përmes institucioneve të veta legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore”2. Dispozita e lartpërmendur, e përcakton sundimin e ligjit dhe qeverisjen demokratike si parime kushtetuese dhe si të tilla, ato duhet të respektohen nga institucionet legjislative, ekzekutive dhe gjyqësore.

Ndarja e pushteteve si parim demokratik Më tutje, Kushtetuta e definon se “Kosova është Republikë demokratike e bazuar në parimin e ndarjes së pushteteve dhe kontrollit e balancimit në mes tyre, sikurse është përcaktuar me këtë Kushtetutë”3. Kjo nënkupton se, Kushtetuta qartë e përcakton parimin e ndarjes së pushteteve si njërin ndër parimet themelore të demokracisë si parim kushtetues dhe thekson se pushtetet shtetërore janë të ndara dhe se nuk mund të ndërhyjnë në fushëveprimin e pushteteve tjera.

1 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 1, paragrafi 1. [Përkufizimi i Shtetit] 2 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 3 [Barazia para Ligjit] 3 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 4, paragrafi 1 [Forma e Qeverisjes dhe Ndarja e Pushtetit]

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi

Po ashtu, Kushtetuta në nenin 7 përcakton se “rendi kushtetues i Republikës së Kosovës bazohet në parimet e lirisë, paqes, demokracisë, barazisë, respektimit të të drejtave dhe lirive të njeriut dhe sundimit të ligjit, mos-diskriminimit, të drejtës së pronës, mbrojtjes së mjedisit, drejtësisë sociale, pluralizmit, ndarjes së pushtetit shtetëror dhe ekonomisë së tregut”4.

Sistemi i Drejtësisë Sa i përket pushtetit gjyqësor, Kushtetuta përcakton se “pushteti gjyqësor në Republikën e Kosovë ushtrohet nga gjykatat, është unik, i pavarur, i drejtë, apolitik e i paanshëm dhe siguron qasje të barabartë në gjykata. Gjykatat gjykojnë në bazë të Kushtetutës dhe ligjit. Gjyqtarët gjatë ushtrimit të funksionit të tyre duhet të jenë të pavarur dhe të paanshëm”5. Në bazë të kësaj dispozite kushtetuese, shihet qartë së ndikimet politike nuk janë te lejueshme sepse ato mund të rrezikojnë pavarësinë, paanshmërinë dhe drejtësinë. Kodi i Etikës dhe Sjelljes Profesionale për Gjyqtarë i miratuar na Këshilli Gjyqësor i Kosovës, parasheh se “[gjyqtarët] duhet të veprojnë në mënyrë të pavarur dhe të paanshme në të gjitha rastet pa rënë nën ndikimin e faktorëve të jashtëm dhe të kryejë detyrat gjyqësore duke u bazuar në çdo rast në fakte dhe në ligjet e aplikueshme pa kurrfarë kufizimi, ndikimi të papërshtatshëm, shtytje, presioni, kërcënimi për ndërhyrje të drejtpërdrejta apo të tërthorta nga çfarëdo sfere qoftë6”.

Çështjet shqetësuese Edhe pse ekzistojnë këto garanci dhe parime kushtetuese, në vitet e fundit, sidomos pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës, gjë që ka ndikuar drejtpërdrejtë në kalimin e kompetencave tek institucionet vendore, ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë, të vështruara vetëm përmes deklaratave publike të kryeministrit apo përmes komunikatave për shtyp të qeverisë së Republikës së Kosovës, na dëshmojnë të kundërtën nga ajo që parashihet me Kushtetutë. Natyrisht, nuk përjashtohet mundësia që të ketë edhe forma të tjera të ndërhyrjeve të cilat janë të padukshme për qytetarët, për shkak të pamundësisë së qasjes në ato informata, por shembujt e mëposhtëm do të kufizohen vetëm në deklaratat publike në të cilat mund të ketë qasje publiku.

Shembulli I Qeveria e Republikës së Kosovës në një deklaratë7 lidhur me aktgjykimin e Gjykatës së Qarkut për të ashtuquajturin “Grupi i Llapit”, theksoi se “Dënimi i sotëm i z. Rrustem Mustafa, z. Latif Gashi dhe z. Nazif Mehmeti është një lajm i keq për Kosovën”. Më tej në deklaratë thuhet se “Qeveria e Republikës së Kosovës ripërsërit të vërtetën e njohur botërisht se lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës ka qenë luftë

4 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 7, paragrafi 1. [Vlerat] 5 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, Neni 102 [Parimet e Përgjithshme të Sistemit Gjyqësor] 6 Këshilli Gjyqësor i Kosovës, Kodi i Etikës dhe Sjelljes Profesionale për Gjyqtarë, shih http://www.kgjk- ks.org/repository/docs/kodi%20i%20etikes%20dhe%20sjelljes%20profesionale%20per%20gjyqtar.pdf 7 Shih http://www.kryeministri-ks.net/index.php?page=1%2C9%2C898

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi

çlirimtare, e drejtë dhe e mbështetur nga të gjithë qytetarët e Kosovës. Qeveria e Republikës së Kosovës do të vazhdoj përkushtimet dhe angazhimet e veta për sundimin e ligjit dhe për drejtësi të paanshme për të gjithë qytetarët e vendit tonë”. Deklarata e Qeverisë së Republikës së Kosovës lidhur me dënimin e të ashtuquajturit Grupi i Llapit, është kritikua në një letërkëmbim intern të EULEX-it të publikuar nga wikileaks. Në këtë letërkëmbim intern8. z. Thomas Busch nga zyra e zëvendësshefit të EULEX-it ndër të tjera thekson se deklarata e kryeministrit në mbledhjen e Qeverisë mbi pafajësinë e Rrustem Mustafës, Latif Gashit dhe Nazif Mehmetit është ndërhyrje e qeverisë në punën e pushtetit gjyqësor. Më tej z. Busch, thekson se EULEX-i duhet të reagoj për një deklaratë të këtillë, përndryshe imazhi i EULEX-it do të vihet në pikëpyetje nëse nuk reagohet, dhe se në Planin e Përbashkët të Veprimit të EULEX-it përcaktohet se detyra e EULEX-it është “... të sigurojë që këto institucione (gjyqësore v.j.) janë të lira nga ndërhyrjet politike dhe që veprojnë në përputhje me standardet e njohura ndërkombëtare dhe praktikat më të mira evropiane”. EULEX-i sigurisht ka një rol udhëheqës në dhënien e shembullit të mirë, duke bërë gradualisht ndryshimin e kulturës/mentalitetit. Letërkëmbimi vazhdon të shpjegojë se institucionet (gjyqësore) të Kosovës aktualisht nuk janë në gjendje të reagojnë ndaj ndërhyrjeve politike, sepse kjo mund të "vejë ata në mënyrë shumë radikale përballë politikanëve vendorë dhe kështu të [hapë] derën për frikësim". Ndërhyrjet e Qeverisë në sistemin e drejtësisë janë vënë në dukje edhe në raportin e progresit 2010 për Kosovën9, ku thuhet se “Ndërhyrja politike në procesin e ri-emërimit dhe propozimit (të gjykatësve dhe prokurorëve v.j.) nga ana e Këshillit Gjyqësor të Kosovës është një çështje serioze brengosëse”. Ndërhyrjet në sistemin e drejtësisë, po ashtu janë përmendur në një raport të KIPRED-it ku thuhet se “gjykatësit dhe prokurorët, për shkak të ndërhyrjeve të jashtme apo edhe nga frika prej pasojave të mundshme, ngurrojnë të nisin raste të ndjeshme, në veçanti raste të krimeve të luftës, krimit të organizuar dhe korrupsionit”10, duke shtuar më tej se “Lufta kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit duhet të çlirohet nga ndërhyrjet politike”.

Shembulli II Në një deklarim11 të tij, kryeministri Hashim Thaçi fajësoi Gjykatën Supreme për mosdhënien e pagave me rritje në muajin janar. Ai tha se çuarja e Mitrovicës në rivotim në bazë të vendimit të Gjykatës Supreme, ka vonuar konstituimin e institucioneve qendrore, dhe si e tillë ka ndikuar në mosrealizimin e vendimit të Qeverisë së mëhershme. Në deklaratën e tij ai theksoi “Në këtë drejtim shpreh keqardhjen time personale, shpreh edhe mllefin për këtë vonesë të panevojshme, dhe mund të them, vendimin e ndikuar direkt në Gjykatën Supreme për rivotim në Mitrovicë”. Një cilësim i këtillë i punës së Gjykatës Supreme nuk është në kompetencë të kryeministrit, e aq më pak kur ai përdorë shprehje tejet negative lidhur me një vendim të kësaj gjykate.

8 Shih old.wikileaks.se/un-kosovo-rol-2009.pdf 9 Shih http://www.delprn.ec.europa.eu/repository/docs/ks_rapport_2010_en.pdf 10 KIPRED, Forcimi i Sundimit të Ligjit në Kosovë: Lufta kundër korrupsionit dhe krimit të organizuar, shih http://www.kipred.net/web/upload/RoL_fight_against_corruption-ALB.pdf 11 Shih http://www.gazetaexpress.com/index.php?cid=1%2C14%2C46864

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi

Shembulli III Qeveria e Republikës së Kosovës ripërsërit të vërtetën e njohur botërisht se lufta e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës ka qenë luftë çlirimtare, e drejtë dhe e mbështetur nga të gjithë qytetarët e Kosovës. Qeveria e Republikës së Kosovës do të vazhdojë përkushtimet dhe angazhimet e veta për sundimin e ligjit dhe për drejtësi të paanshme për të gjithë qytetarët e vendit tonë. Më datën 17 mars 2011, Qeveria e Republikës së Kosovës lëshoi një deklaratë12 lidhur me fletë-arrestet ndaj disa qytetarëve të Kosovës që dyshohen për kryerje të krimeve të caktuara gjatë kohës së luftës në Kosovë. Duke iu referuar këtij rasti, Qeveria e Republikës së Kosovës në deklaratën e saj “shpreh shqetësim për veprimet e fundit të EULEX-it, që rezultuan me ngritjen e akuzave për krime lufte ndaj disa ish-pjesëtarëve të Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës (UÇK-së)”. Kjo “shprehje e shqetësimit” nga ana e Qeverisë është e pazakonshme për vendet demokratike ku zbatohet me përpikëri parimi i ndarjes së pushteteve. Në po këtë deklaratë, Qeveria, më tej “vlerëson se çdo përpjekje për njollosjen e luftëtarëve të UÇK-së do të dështojë edhe kësaj radhe”. Sipas kësaj deklarate, Qeveria e Republikës së Kosovës e konsideron këtë lëndë gjyqësore të dështuar dhe përpjekje për njollosjen e luftëtarëve të UÇK-së, duke i dhënë vetes të drejtën të paragjykoj rezultatin përfundimtar të kësaj çështjeje që është në kundërshtim të drejtpërdrejtë më parimet kushtetuese dhe për më tepër e cilëson një proces gjyqësor “përpjekje të njollosjes së luftëtarëve të UÇK-së”, duke vënë në dyshim punën dhe qëllimet e punës të një pushtetit tjetër shtetëror, në këtë rast të pushtetit gjyqësor.

Përfundim Një sistem i pavarur i drejtësisë është çelës për zbatimin e sundimit të së drejtës në një shoqëri të lirë. Kjo pavarësi mund të marrë forma të ndryshme në juridiksione dhe sisteme të ndryshme të së drejtës. Megjithatë, i njëjti parim vlen gjithmonë, d.m.th. mbrojtja e të drejtave të njeriut varet nga garancitë se gjykatësit do të jenë të lirë dhe do të perceptohen se janë të lirë për të marrë vendime të paanshme në bazë të fakteve dhe të ligjit në çdo rast të veçantë, dhe për ushtrimin e rolit të tyre si mbrojtës të kushtetutës, pa ndonjë presion apo ndërhyrje nga pushtete të tjera, sidomos nga qeveria. Ky parim themelor është vendimtar për ruajtjen e sundimit të së drejtës. Kërcënimet dhe sulmet e regjistruara kundër gjykatësve dhe prokurorëve i vënë në shënjestër jo vetëm gjykatësit dhe prokurorët individualisht, ose institucionin gjyqësor që ata përfaqësojnë, por edhe thelbin e sistemit të drejtësisë si një tërësi. Një obligim i veçantë për të mbrojtur pavarësinë e sistemit të drejtësisë bie mbi gjykatësit dhe avokatët, dhe atë jo për shkak të interesit personal, por për shkak se ata janë të vetëdijshëm për historinë dhe qëllimin e pavarësisë së sistemit të drejtësisë. Në një raport të Misionit të OSBE-së në Kosovë që trajton çështjen e pavarësisë së sistemit të drejtësisë thuhet se: “Nëse pritet që gjyqtari do të veproj çdo herë në atë mënyrë që të promovojë besimin e publikut në dinjitetin, integritetin e pavarësinë e gjyqësorit”, siç kërkohet me Kodin e Etikës, gjyqtarëve do të duhet t’u ofrohen të gjitha kushtet për t’iu mundësuar atyre që në mënyrë të duhur t’i përmbushin detyrat e veta. Pabarazia e vazhdueshme e trajtimit ndërmjet gjyqësorit dhe institucioneve nga degët e legjislativit

12 Shih http://www.kryeministri-ks.net/?page=1%2C9%2C1900

Ndërhyrjet politike në sistemin e drejtësisë Vjosa Rexhepi dhe ekzekutivit sa i përket pagave, mjeteve logjistike dhe sigurisë personale, shpesh diskutohet. Duke i mohuar gjyqësorit konsideratë të duhur dhe të përshtatshme lidhur me sigurinë e tij, jo vetëm që edhe më tej thellon hendekun ndërmjet degëve të pushtetit gjyqësor, ekzekutivit dhe legjislativit por edhe e zbeh besimin të cilin publiku i cili kërkon drejtësi ka në gjyqësorin”13.

13 OSBE, Misioni në Kosovë, Kërcënimi i Gjyqësorit: Siguria e Gjyqtarëve dhe Prokurorëve, shih http://www.osce.org/sq/kosovo/67677

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë

Tribunali i Hagës dhe KOMRA

Ermir Ahmetaj

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj

Hyrje Ballafaqimi me të kaluarën është proces i cili fokusohet në kujtimet individuale dhe kolektive. Kujtimet e të kaluarës gjithmonë varen nga interpretimi. Qëllimi i ballafaqimit me të kaluarën është të diskutohen këto interpretime dhe të konstruktohet një kujtesë mbi të kaluarën e cila shërben për një të ardhme paqësore. Disa nga mënyrat për të bërë këtë janë: gjetja e fakteve, rrëfimet gojore, kujtesa, puna psikosociale (me traumën), dhe puna me grupet posaçërisht të prekura, siç janë anëtarët e familjeve të personave të pagjetur. Ndonjëherë termi drejtësi tranzicionale përdoret për proceset të cilat merren me të kaluarën e dhunshme në një vend. Koncepti i drejtësisë tranzicionale është fokusimi në mjetet e drejtësisë. Ajo përfshinë instrumentet e drejtësisë siç janë: drejtësia kriminale, komisionet e të vërtetës, reparacionet dhe reforma institucionale. Por ajo gjithashtu përfshinë edhe instrumentet jo të lidhura me drejtësinë siç janë puna me traumën dhe puna me kujtesën. Qëllimet e drejtësisë tranzicionale janë: përgjegjshmëria, urdhëresat gjyqësore, regjistrimi i historisë, pajtimi, korrigjimi i padrejtësive ndaj viktimave, ndjekja e kryesve të krimeve dhe ngritja e kapaciteteve në fushën e sundimit të ligjit1. Për shtetet që dalin nga lufta civile ose nga sundimi autoritar, po bëhet gjithnjë e më e zakonshme që të formojnë një komision për të vërtetën për të vepruar gjatë periudhës se menjëhershme pas tranzicionit. Këtyre komisioneve si organe hetuese të përkohshme, jo-gjyqësore dhe zyrtarisht të lejuara, u jepet kohë relativisht e shkurtër për të marrë deklarata, për të kryer hetime e hulumtime dhe për të marrë pjesë në seancat publike, para se ta përfundojnë punën e tyre me një raport përfundimtar publik. Ndonëse komisionet për të vërtetën nuk e zëvendësojnë nevojën për ndjekje penale, ato nxjerrin në shesh njëfarë forme të llogarisë nga e kaluara dhe si e tillë është me interes të veçantë në situatat në të cilat ndjekjet penale për krimet masive nuk kanë mundësi ose gjasë të zhvillohen qoftë për shkak të mungesës së kapacitetit të sistemit gjyqësor ose për shkak të një amnistie de facto ose de jure. Siç do të përshkruhet puna e një komisioni për të vërtetën, mund ta shtojë efektin e të gjitha ndjekjeve penale që do të zhvillohen në të ardhmen. Për ndryshim nga gjykatat për të cilat ekzistojnë norma të qarta ndërkombëtare lidhur me strukturën, komponentët, kompetencat dhe standardet minimale të nevojshme për procedura gjyqësore, komisionet për të vërtetën në vende të ndryshme, me arsye do të dallojnë ndërmjet vete në shumë aspekte. Përvoja e më shumë se 30 komisioneve për të vërtetën në dy ose tri dekadat e fundit është burim i një numri udhëzimesh të praktikave më të mira2. Komisionet për të vërtetën zgjojnë ndjenjën për një të vërtetë deri diku reale dhe për një ballafaqim sa më të lehtë me të kaluarën, mirëpo shpeshherë shtrohet pyetja - pse dhe kur te themelohet një komision për të vërtetën? E drejta e individëve për ta ditur të vërtetën për fatin e personave të zhdukur ose për të pasur informacione lidhur me keqtrajtime të tjera në të kaluarën, është miratuar nga ana e komiteteve që merren me mbikëqyrjen e zbatimit të traktateve, nga gjykatat rajonale si dhe nga tribunalet vendore dhe ndërkombëtare. Një komision për të vërtetën depërton deri te mijëra viktima, në përpjekje për t’i kuptuar përmasat dhe modelet e kundërvajtjeve të mëhershme si dhe shkaqet dhe pasojat e tyre. Pyetjet e llojit -

1 DWP-Dealing With the Past.http://dwp-kosovo.info/al/THEORIES/dealing_with_the_past/ (26.04.2011) 2 Revista:Instrumentet e Sundimit Të së Drejtës Për Shtetet Pas Konfliktit,Komisionet Per Te Vërtetën,Komisariati i Lartë i OKB-së Për të Drejtat e Njeriut,Nju Jork dhe Gjenevë(përkthim jozyrtar 2006)

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj pse është e lejuar që disa ngjarje të kenë ndodhur në të kaluarën mund të jenë po aq të rëndësishme sa edhe shpjegimi i saktë i asaj se çfarë ka ndodhur? Së fundi, shpresohet se puna e komisionit mund t’i ndihmoj një shoqërie për ta kuptuar dhe për ta pranuar historinë e kontestuar ose të mohuar dhe duke bërë kështu, t’i sjellë pranë publikut të gjerë zërat dhe rrëfimet e viktimave, shpeshherë të fshehura nga sytë e njerëzve. Një komision për të vërtetën, po ashtu, shpreson t’i parandalojë keqtrajtimet e ardhshme nëpërmjet rekomandimeve të veçanta për reformën institucionale dhe politike3. Derisa disa shtete komisionin për të vërtetën e kanë formësuar sipas nocionit të avancimit të pajtimit ose një komision të tillë e kanë parë si mjet që këtë do ta bënte në mënyrë të natyrshme, nuk duhet supozuar se një kërkim i tillë informacionesh, si rezultat të tillë do ta kishte pajtimin qoftë brenda komunitetit ose ne sferën kombëtare a rajonale. Pajtimi, në kontekste të ndryshme kuptohet në mënyra të ndryshme. Për disa, pranimi i plotë i të vërtetës se mohuar për një kohë të gjatë, patjetër se do ta favorizonte pajtimin. Por, përvoja tregon se një numri më të madh viktimash dhe komunitetesh individuale, për të falur do tu duhej më shumë se e vërteta. Pajtimi është një proces shumë më i gjatë dhe i ngadalshëm, ndërsa puna e një komisioni për të vërtetën mund të jetë vetëm një pjesë e asaj që kërkohet. Ajo që pritet nga një komision për të vërtetën, në mendjen e popullsisë shpeshherë është e zmadhuar. Është me rëndësi që këto shpresa të zotërohen dhe të mbahen në kufijtë e të arsyeshmes. Duhet të pranohet se një komision për të vërtetën, së fundi, mund të ketë ndikim të rëndësishëm politik, madje edhe nëse nuk është i planifikuar në një kontekst ku zakonisht, disa prej individëve ose entiteteve politike që ende e kanë pushtetin në dorë mund të jenë subjekte të marrjes në pyetje. Mirëpo, kur i plotëson kushtet një vend që të ketë komision për të vërtetën? Duhet të jenë të pranishme tri elemente vendimtare. Së pari, duhet të ekzistoj vullneti politik për ta lejuar atë me shpresë që të inkurajohet dhe aktivisht të mbështetet një hetim serioz i keqtrajtimeve në të kaluarën. Së dyti, konfliktit të dhunshëm, luftës ose praktikave shtypëse duhet t’u vijë fundi dhe së treti, duhet te ekzistoj interesi te viktimat dhe te dëshmitaret për të zhvilluar një proces të tillë hetues dhe për të bashkëpunuar me të. Këto alternativa mund të zgjidhen vetëm në saje të konsultimeve të gjera4.

Çfarë në të vërtete është një komision i së vërtetës? Edhe pse ndoshta komisionet për të vërtetën nganjëherë nuk janë të përshtatshme në çdo situatë, ato kanë potenciale që mund të prodhojnë shumë përparësi për shoqëritë në tranzicion. Një komision për të vërtetën do të mund të përshkruante të kaluarën në mënyrë të saktë, të detajuar, të pavarur dhe zyrtare. Një histori e tille do të mund të shërbente për t’u ballafaquar me trillime dhe ekzagjerime të së kaluarës që propagandoheshin nga regjimi i mëparshëm (apo palët tjera nga konfliktet e kaluara) dhe ndërgjegjes publike do të mund t’i afronte shkallën e vërtetë të së kaluarës së dhunshme dhe pasojat e saj. Rrjedhimisht, komisionet e së vërtetës do të mund të përcaktojnë fatin e personave të pagjetur qe u “zhdukën” në mënyrë të dhunshme apo u varrosën fshehurazi. Në përgjithësi, ”komisionet për të vërtetën” kanë të njëjtat karakteristika. Nga viti 1974, janë ngritur zyrtarisht të paktën 25 komisione zyrtare për të vërtetën anekënd botës. Ato bartnin emërtime të ndryshme. Në Argjentinë, Ugandë e Shri Lankë ky mekanizëm quhej “Komisioni për të Zhdukurit”; ne Haiti dhe në Ekuador - “Komisioni për të vërtetën

3 Revista:Instrumentet e Sundimit Te se Drejtes Per Shtetet Pas Konfliktit,Komisionet Per Te Verteten,Komisariati i Larte i OKB-se Per te Drejtat e Njeriut,Nju Jork dhe Gjeneve(përkthim jozytrar 2006) 4 Po aty.

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj dhe Drejtësinë”; në Kili, Afrikën Jugore, Sierra Leone - “Komisioni për të Vërtetën dhe Pajtimin”; në Timorin Lindor u ngrit “Komisioni për Pranimin, të Vërtetën dhe Pajtimin”. Për dallim nga këto emërtime, ne shtetet e dala nga ish-RSFJ-ja është në finalizim ngritja e “Komisionit Rajonal për Përcaktimin e Fakteve mbi Krimet e Luftës dhe Shkeljet tjera të Rënda të të Drejtave të Njeriut ne ish- Jugosllavi” (ne tekstin e mëtejmë KOMRA)5. Mirëpo çfarë në të vërtetë ndodhi në territorin e ish-Jugosllavisë? (Si ndikoi shpërbërja e ish-Jugosllavisë dhe suprimimi i autonomisë së Kosovës në rrjedhat e mëtutjeshme të formimit të shtetit të Kosovës? Cili ishte “çmimi që duhej të paguhej” për shtetndërtimin e Kosovës? Si mund të zbardhen krimet e kryera në Kosovë? Ndoshta përgjigje për ketë është munduar të jap dhe ende po vazhdon edhe Tribunali Ndërkombëtar i Hagës për ndjekjen e personave përgjegjës për shkeljet e rënda të së drejtës ndërkombëtare të kryera në territorin e ish-Jugosllavisë në kohën prej vitit 1991).

Cili është roli i Tribunalit të Hagës në nxjerrjen e një të vërtete për të kaluarën dhe cili është dallimi dhe korrelacioni me KOMRA-n? Fryma e demokratizimit të shteteve të Evropës që filloi që nga viti 1970 e veçmas nga viti 1989 me rrënimin e murit të Berlinit, mundësoi bashkimin e Gjermanisë, e cila deri në këtë vit ishte e ndarë në dy shtete, si dhe në fillimin e përmbysjes se sistemit komunist diktatorial të shteteve të Evropës Lindore, duke përfshirë edhe Bashkimin Sovjetik, Jugosllavinë dhe Shqipërinë në anën tjetër. Në këtë kohë, regjimi hegjemonist serbomadh ndërmori të gjitha masat politike dhe ushtarake që edhe me forcë ta kundërshtojë këtë proces të demokratizimit të Jugosllavisë. Regjimi serb së pari me dhunë të paprecedentë për kohën, me forcën e policisë dhe me makinacione juridike, në kundërshtim me Kushtetutën e Federatës dhe me Kushtetutën e KSA të Kosovës të vitit 1974, e rrënoi në tërësi autonominë ë Kosovës ne mars të vitit 1989, me ç’rast edhe vrau dhjetëra demonstrues shqiptarë e dhjetëra të tjerë plagosi me armë zjarri, vetëm për shkak se në demonstrata të qeta kundërshtuan këtë akt të regjimit serb. Pas gllabërimit të autonomisë së Kosovës, regjimi serb u mundua t’ua mohojë të drejtën e vetëvendosjes edhe popujve (republikave) të tjerë, të cilët me këmbëngulje aspironin që Jugosllavia të ndërtohej me parime të rregullimit konfederativ ose që t’iu mundësohej të ndaheshin nga kjo krijesë artificiale dhe të krijonin shtetet e tyre të pavarura. Duke ua mohuar këtë të drejtë legale dhe legjitime kombeve të tjera të Jugosllavisë së mëparshme, regjimi serb me tërë armatimin e Jugosllavisë, plot pesë vjet (1991-1995) zhvilloi luftë agresive në Bosnjë e Hercegovinë dhe Kroaci. Në Slloveni lufta zgjati vetëm 45 ditë dhe armata jugosllave u tërhoq nga kjo republikë. Ndërsa nga Maqedonia ushtria jugosllave u tërhoq pa luftë6. Gjatë viteve 1991-1995, në territorin e Bosnjë e Hercegovinës dhe të Kroacisë, armata serbe kreu krime të llahtarshme dhe të papara në Evropë që nga Lufta e Dytë Botërore e këndej. Llogaritet se në këtë lufte janë vrarë rreth 250.000 njerëz, shumica e tyre në Bosnjë e Hercegovinë, popullsi civile e përkatësisë myslimane por edhe kroate (gra, fëmijë e pleq), krime këto që me konventat ndërkombëtare konsiderohen

5 Mark Freeman dhe Pricilla B. Hayner.,Pjese nga libri, Pajtimi pas Konfliktit të Dhunshëm,International Institute for Democracy and Electoral Assistance,(2003) 6 Prof.Dr.Ismet Salihu,E Drejta Penale,pjesa e përgjithshme,(Prishtinë,tetor 2008) ,f.48-49.

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj llojet më të rënda të veprave penale dhe krime lufte. Kjo luftë detyroi të shpërngulen nga shtëpitë dhe trojet e tyre rreth tre milionë njerëz dhe njëherit u kryen shumë krime gjenocidale7. Këto krime makabre dhe masive në territorin e Jugosllavisë, të cilat u kryen kryesisht ndaj popullsisë civile nga ushtria, policia dhe paramilitarët serbë, që për nga çnjerëzimi në disa aspekte ua kapërcyen krimeve te Luftës së Dytë Botërore, mobilizuan ndërgjegjen e njerëzimit dhe u formësua bindja se gjithsesi duhet të dënohen fajtorët e këtyre krimeve. Në këtë drejtim, kjo revoltë e ndërgjegjes së njerëzimit e animoi edhe Organizatën e Kombeve te Bashkuara. Kësisoj, Këshilli i Sigurimit i Kombeve të Bashkuara, me Rezolutën nr. 827, dt. 22 shkurt 1993 themeloi Gjykatën Ndërkombëtare në Hage për gjykimin e personave për krimet e luftës në territorin e ish-Jugosllavisë. Emërtimi i tërësishëm i kësaj gjykate është, “Tribunali Ndërkombëtar i Hagës për ndjekjen e personave përgjegjës për shkeljet e rënda të së drejtës ndërkombëtare të kryera në territorin e ish-Jugosllavisë në kohën prej vitit 1991”. Shkurtimisht, kjo gjykatë në literaturë njihet edhe si Tribunali i Hagës8. Mirëpo cilat ishin arsyet për të cilat mori vendim Tribunali i Hagës që t’i zhvilloj hetimet edhe në territorin e Kosovës për shkelje të rënda të të drejtave të njeriut dhe krimeve të luftës të kryera ndaj pjesëtarëve të kombit shqiptar? Në Kosovë, përkundër okupimit të egër të regjimit serb dhe diskriminimit dhe aparteidit, sidomos gjatë plot dhjetë viteve (1988-1997), lufta nuk shpërtheu për shkak se populli shqiptar u përcaktua që pavarësinë e Kosovës, të shpallur me 2 korrik 1990, me Kushtetutën e Republikës së Kosovës më 7 shtator 1990 si dhe me referendumin për pavarësinë e sovranitetin e Republikës së Kosovës në shtator 1991, ta realizojë me mjete paqësore. Mirëpo, përkundër faktit se në Kosovë gjatë kësaj kohe nuk shpërtheu lufta, regjimi serb gjatë këtyre viteve, me qëllim që të shuaj aspiratën shqiptare për liri e pavarësi, për çdo vit vrau mesatarisht nga tridhjetë shqiptarë, me mijëra i maltretoi fizikisht dhe psiqikisht, i dëboi nga puna për motive politike 120.000 punëtorë shqiptarë, i dëboi nga ndërtesat e shkollave nxënësit, studentët dhe profesorët shqiptarë të shkollave të mesme dhe të Universitetit të Prishtinës dhe në tërësi ua ndërpreu financimin. E ndaloi botimin e të vetmes gazetë ditore ”Rilindja”, e mbylli radiotelevizionin në gjuhën shqipe, e ndaloi punën e Akademisë së Shkencave dhe Arteve, Institutin Albanologjik dhe të Historisë9. Duke parë ngathtësinë dhe mosgatishmërinë e komunitetit ndërkombëtar që të ndërhyjë në ndalimin e këtyre akteve të regjimit serb, të cilat për nga karakteri dhe dimensionet e tyre, edhe me konventat ndërkombëtare konsiderohen aparteid dhe shkelje te rënda të të drejtave themelore të cilat rrezikojnë edhe paqen dhe sigurinë ndërkombëtare, si dhe të refuzimit kategorik të regjimit serb që pavarësia e Kosovës të realizohet me mjete paqësore, nga gjiri i popullit lindi Ushtria Çlirimtare e Kosovës. Kjo ushtri në fund të shkurtit të vitit 1998 së pari filloi aksionet në fshatrat e Drenicës dhe më pas i shtriu veprimet e veta në gati gjithë hapësirën e territorit të Kosovës. Me qellim të kundërvënies ndaj Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës, regjimi serb me anë të formacioneve policore dhe ushtarake, në kundërshtim me normat elementare të Konventave te Hagës e të Gjenevës, të cilat përcaktojnë rregullat e zhvillimit të luftës, ndërmori aksione masive luftarake edhe me armatim të rëndë , kryesisht ndaj popullsisë civile shqiptare. Këto krime ndaj popullsisë civile shqiptare u masivizuan me tërë brutalitetin dhe vrazhdësinë sidomos

7 Prof.Dr.Ismet Salihu,E Drejta Penale,pjesa e përgjithshme,(Prishtinë,tetor 2008) ,f.49 8 Po aty,f.49 9 Prof.Dr.Ismet Salihu,E Drejta Penale,pjesa e përgjithshme,(Prishtinë,tetor 2008) ,f.51

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj prej 24 marsit deri më 11 qershor të vitit 1999, periudhë kjo kur edhe ushtarakisht intervenuan forcat e NATO-s të udhëhequra nga SHBA-ja për të ndërprerë masakrat dhe krimet e rënda kundër njerëzimit dhe të drejtës ndërkombëtare. Gjatë vitit 1998, e deri më 11 qershor 1999, forcat ushtarake, policore dhe paramilitare serbe vranë rreth 13.000 shqiptarë. Numri më i madh i këtyre viktimave ishin nga radha e popullsisë civile, gra, pleq dhe fëmijë. U depërtuan me dhunë nga shtëpitë e tyre rreth një milion shqiptarë të Kosovës, kryesisht në Shqipëri e Maqedoni. U rrëmbyen rreth 3.700 shqiptarë, fati i disa prej te cilëve edhe pas kaq vitesh nuk dihet ende dhe sipas të gjitha gjasave janë vrarë nga kriminelet serbë, ngase disa qindra syresh janë zbuluar ne varrezat masive në Kosovë dhe Serbi. Rreth 200.000 shtëpi dhe objekte të tjera u dogjën dhe u shkatërruan tërësisht apo pjesërisht10. Për të gjitha këto krime makabre dhe të shumta ndaj popullsisë civile shqiptare, të cilat sipas të gjitha konventave ndërkombëtare konsiderohen si krime kundër të drejtës ndërkombëtare humanitare, në maj të vitit 1999 Prokuroria e Tribunalit të Hagës ngriti aktakuzë kundër kryetarit të atëhershëm të Jugosllavisë S. Millosheviq, kryetarit të Serbisë M. Milutinoviq dhe disa bashkëpunëtorëve më të ngushtë të tyre si Nikola Shainoviq, Dragolub Ojdanoviq dhe Vladko Stojilkoviq11. Gjykimi i Millosheviq-it në Tribunalin e Hagës për krimet e kryera në Kosovë zgjati afër shtatë muaj (13 shkurt - 15 gusht 2002). Gjatë këtij gjykimi, përveç provave tjera, dëshmuan rreth 120 dëshmitarë. Për fat të keq, aktgjykimi nuk iu shqiptua kurrë Millosheviq-it për shkak se ai vdiq në burgun e Tribunalit të Hagës. Gjykata e Tribunalit të Hagës, si një forme e trajtimit të së kaluarës dhe e ballafaqimit me të kaluarën, ka disa dallime esenciale me një komision të së vërtetës siç është KOMRA, gjithashtu si formë e ballafaqimit me të kaluarën. Gjykata e Tribunalit të Hagës është një organ gjyqësor i krijuar nga Këshilli i Sigurimit i cili është kompetent për gjykimin e personave përgjegjës për shkelje të rënda të Konventave të Gjenevës (1949), për cenimin e ligjeve dhe zakoneve të luftës, për gjenocid dhe krime kundër njerëzimit. Statuti i kësaj gjykate ka përcaktuar se përgjegjës janë: personat që kane planifikuar, nxitur, urdhëruar, kryer ose kanë ndihmuar apo kanë marrë pjesë në planifikimin dhe kryerjen e krimeve. Gjithashtu, statuti ka paraparë që për gjykimin e personave të këtillë, kompetentë janë Gjykata Ndërkombëtare dhe gjykatat kombëtare, por edhe që Gjykata Ndërkombëtare ka përparësi ndaj gjykatave vendore12. KOMRA është një organ jashtëgjyqësor në kompetencat e të cilit janë të përfshira krimet më të rënda në periudhën e caktuar kohore (1991-2001). KOMRA është organ zyrtar i themeluar nga shtetet trashëgimtare të ish-Jugosllavisë i cili është rreptësisht i pavarur nga themeluesit e saj. Ky është një organ rajonal i orientuar në përvojën e viktimave. KOMRA është organ i përkohshëm i krijuar për një periudhë të caktuar kohore dhe i vendosur në territorin ku janë kryer krimet.

10 Prof.Dr.Ismet Salihu, E Drejta Penale,pjesa e përgjithshme,(Prishtinë,tetor 2008) ,f.52 11 Prof.Dr.Ismet Salihu, E Drejta Penale,pjesa e përgjithshme,(Prishtinë,tetor 2008) ,f.52 12 Zejnullah Gruda,E Drejta Ndërkombëtare Publike, (2009).,f.155-156

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj

Çka në të vërtetë është KOMRA? Nisma për KOMRA afirmon krijimin e komisionit ndërshtetëror (rajonal) dhe të pavarur, me kompetencë për gjetjen dhe paraqitjen publike të fakteve mbi krimet e luftës dhe shkeljet e tjera të rënda të të drejtave të njeriut në ish-Jugosllavi duke përfshire edhe fatin e të zhdukurve. Koalicioni për KOMRA është rrjet i organizatave joqeveritare, shoqatave dhe individëve që përfaqësojnë dhe afirmojnë nismën për krijimin e KOMRA-s. Koalicioni për KOMRA është duke zhvilluar procesin e konsultimeve mbi nismën KOMRA, në shtetet e ish-Jugosllavisë. Koalicionin për KOMRA e drejtojnë Kuvendi i Anëtarëve të Koalicionit, Këshilli Koordinues dhe Sekretariati. Kuvendi i Anëtarëve të Koalicionit aprovon Statutin e Koalicionit, zgjedh dhe shkarkon anëtarët e Këshillit Koordinues dhe vendos për të gjitha çështjet e rëndësishme për Koalicion. E përbëjnë anëtarët e Koalicionit për KOMRA. Këshilli Koordinues është trup operativ i Koalicionit për KOMRA, i cili zbaton konsultimet për modelin e KOMRA-s. Dy anëtarët e përhershëm të trupit koordinues janë Fondi për të Drejtën Humanitare dhe Documenta ndërsa dymbëdhjetë anëtarët tjerë i zgjedh Kuvendi i Anëtarëve i Koalicionit. Sekretariati i Koalicionit për KOMRA përbëhet nga koordinatori rajonal, koordinatorët nacional dhe grupet për koordinimin e konsultimeve dhe forumit, zbaton konkludimet e Kuvendit koordinues dhe Koalicionit për KOMRA. Grupin për koordinimin e konsultimeve e përbëjnë anëtarët e Koalicionit për KOMRA, të cilët drejtpërsëdrejti marrin pjesë në mbajtjen e konsultimeve në nivelet lokale dhe nacionale. Grupet ekzistojnë në Bosnjë dhe Hercegovinë, Kroaci, Kosovë, Mal të Zi dhe Serbi13.

Përse KOMRA? Në shoqëritë e pas Jugosllavisë, krimet e luftës të cilat janë kryer nga pala tjetër theksohen e shpeshherë edhe ekzagjerohen, gjersa të vetat relativizohen, minimizohen dhe arsyetohen me krimet e të tjerëve. Ekziston identifikimi i fuqishëm dhe solidariteti me të akuzuarit për krime lufte nga bashkësia e tyre dhe lehtësisht i akuzojnë të tjerët. Viktimat janë të harruara për opinionin, ato janë të rëndësishme vetëm gjatë ceremonive. Fati i 16.252 të zhdukurve është ende i pazgjidhur dhe varrezat e shumta janë ende të pazbuluara. Nuk ekziston interesi politik për zbardhjen e fakteve për atë se çfarë ka ndodhur në të kaluarën e presioni i nevojshëm i opinionit kritik mungon. Nisma për KOMRA afirmon krijimin e komisionit ndërshtetëror dhe të pavarur, me kompetencë për gjetjen dhe paraqitjen publike të fakteve mbi krimet e luftës dhe shkeljet tjera të rënda të të drejtave të njeriut në ish-Jugosllavi, duke përfshirë edhe fatin e të zhdukurve14.

Cili është historiku i nismës për KOMRA dhe qëllimi i saj? Me qëllim që të tërhiqet vëmendja e qeverive dhe opinionit për obligimin dhe nevojën e ballafaqimit me të kaluarën, tri organizata joqeveritare për të drejtat njerëzore, Fondi për të Drejtën Humanitare (FDH), Documenta dhe Qendra Hulumtuese - Dokumentuese (QDH), në maj të vitit 2006 kanë filluar debatin mbi mekanizmat për vërtetimin dhe tregimin e fakteve për krimet e luftës në ish-RSFJ. Atëherë në Forumin e parë rajonal për të drejtën tranzicionale të mbajtur në Sarajevë, pjesëmarrësit nga vendet post

13 Koalicioni për KOMRA, Përse KOMRA 14 Koalicioni për KOMRA, Përse KOMRA

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj jugosllave, aktivistët për të drejtat e njeriut, të rinjtë, familjarët e të zhdukurve, viktimat, veteranët, gazetarët, artistët, shkrimtarët, gjykatësit, prokurorët dhe ekspertët për të drejtën tranzicionale, kanë vlerësuar se për një ballafaqim efektiv me trashëgiminë e së kaluarës është i nevojshëm respektimi i qasjes rajonale dhe kontekstit në të cilin janë kryer krimet. Ndërkohë, nisma për qasje rajonale dhe kontekst kalon në nismë për themelimin e Komisionit Rajonal për vërtetimin dhe tregimin e fakteve të krimeve të luftës dhe shkeljet tjera të rënda të të drejtave të njeriut ne territorin e ish-RSFJ (KOMRA). Iniciativa për themelimin e KOMRA-s është prezantuar në Konstituimin rajonal me shoqatat e viktimave më datën 9 maj 2009 në Podgoricë15. Qëllimi i KOMRA-s është krijimi i shënimit të saktë zyrtar dhe objektiv për krimet e luftës dhe shkeljeve të rënda të të drejtave të njeriut, pranimi i viktimave dhe vuajtjeve të tyre si dhe ndalimi i përsëritjes së krimeve.

Ku qëndron rëndësia e KOMRA-s si mundësi e ballafaqimit me të kaluarën në Kosove? KOMRA mund të parandalojë plasimin e disa gënjeshtrave në opinion, nëse veç tani janë paraqitur, për të treguar se nuk janë të besueshme. Gjithashtu mund të ndërtoj një platformë publike për zërin e viktimave dhe me ndihmën e dëgjimit publik të viktimave, të krijohet ndjeshmëria te publiku, respekt dhe solidaritet jo vetëm për viktimat me të cilat tashmë veç ndjejnë keqardhje, por edhe me viktimat që në të kaluarën nuk janë konsideruar viktima. KOMRA mund të formoj një regjistër të viktimave dhe humbjeve njerëzore, dhe njëherë e përgjithmonë të ndalohet manipulimi me numrin e të pësuarve dhe të vrarëve. Duhet të theksohet se rol me rëndësi në dokumentimin për kujtesën e së kaluarës ka luajtur edhe Fondi për të Drejtën Humanitare i cili ka publikuar Librin Kosovar të Kujtesës, i cili përmban të dhënat për shumicën e personave të zhdukur e të vrarë në Kosovë.

Cili është bashkëpunimi ndërmjet FDH-së dhe KOMRA-s dhe qëllimi i Librit Kosovar të Kujtesës? FDH-ja hulumton krimet e luftës dhe shkeljet e të drejtave të njeriut që kanë ndodhur në të kaluarën në Kosovë, me qëllim që t’i pamundësojë manipulimet me numrin e viktimave, të krijoj kujtesën historike dhe t’i edukojë gjeneratat e reja mbi trashëgiminë e së kaluarës. Në bazë të vlerësimeve të disa burimeve të pavarura, gjatë konflikteve të armatosura në Kosovë janë vrarë mes 8.000 dhe 10.000 shqiptarë, kurse janë zhdukur 3.500 të tjerë. Numri i viktimave nga radhët e popullsisë serbe, rome dhe shqiptarëve konsiderohet të jetë mes 2.000 - 2.500, përderisa numri i të zhdukurve, sipas vlerësimeve të bëra publike në dhjetor të vitit 2000, ishte 1.300. Sipas të dhënave të Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq (KNKK), 1.837 persona (pjesëtarë nga radhët e të gjitha komuniteteve etnike] ende trajtohen si të zhdukur. Hulumtimet në Kosovë kryhen nga ekipi prej dhjetë hulumtuesve, kurse në Serbi kjo punë kryhet nga një hulumtues. Ata i grumbullojnë të dhënat duke marrë deklarata nga dëshmitarët, anëtarët e familjeve dhe

15 Koalicioni për KOMRA, Përse KOMRA

Ballafaqimi me të kaluarën në Kosovë Ermir Ahmetaj personat tjerë që kanë njohuri mbi vrasjet dhe zhdukjet e viktimave. Këto deklarata si dhe dokumentet tjera që kanë të bëjnë me viktimat, analizohen nga tetë hulumtues/analistë dhe përgatiten shënimet për viktimat, të cilat radhiten në mënyrë kronologjike sipas kohës kur kanë ndodhur, vendit të vdekjes dhe burimit të të dhënave. Gjatë vitit 2008, FDH-ja ka marrë deklarata nga 1.897 dëshmitarë dhe anëtarë të familjeve të personave të vrarë dhe të zhdukur në Kosovë. Gjatë periudhës prej janarit të vitit 1998 deri në dhjetor të vitit 2000, në bazë të këtyre dëshmive janë regjistruar 3.229 persona të vrarë dhe të zhdukur. Me datë 1 shtator 2007, hulumtuesit/analistët kanë filluar të shkruajnë përmbledhje të shkurtra për viktimat e vrasjeve, rrëmbimeve dhe zhdukjeve, sipas datës, lokacionit dhe burimit të të dhënave. Secili shënim përmban të dhënat personale të viktimës, përshkrimin faktik të vrasjeve dhe zhdukjeve e burimin e të dhënave. Këto shënime bazohen në deklaratat e dëshmitarëve dhe anëtarëve të familjeve, si dhe në dokumente tjera të cilat përmbajnë të dhëna relevante për vrasjet dhe zhdukjet në Kosovë. Deri në fund të dhjetorit të vitit 2008, hulumtuesit/analistët kanë përgatitur gjithsej 4.112 përmbledhje, në të cilat përshkruhet në mënyrë të dokumentuar fati i 7.723 viktimave, që paraqet 56,15% të numrit të përgjithshëm të viktimave të evidentuara (13.754). Në 824 përmbledhje janë përmendur më shumë se 200 incidente masive, ku kanë humbur jetën 3.112 persona. Pjesa dërmuese e viktimave të përmendura kanë pësuar apo janë zhdukur gjatë periudhës prej 24 mars - 15 qershor 1999, pra gjatë kohës kur në Kosovë ishin prezentë policia dhe ushtria serbe16. KOMRA duke iu referuar të dhënave nga Libri Kosovar i Kujtesës, te përpunuar nga Fondi për të Drejtën Humanitare, mund t’i ndihmoj prokurorive për krime të luftës me sigurimin e të dhënave, me inkurajimin e dëshmitarëve dhe viktimave për të marrë pjesë në gjykimet për krime të luftës, si dhe organizimin e dosjeve në raste të veçanta. Gjithashtu mund t’u ndihmojë komisioneve ekzistuese zyrtare për të zhdukurit në zbulimin e varrezave masive të pazbuluara dhe zgjidhjen e fatit të të zhdukurve. Ndër të tjera, duhet të jemi të vetëdijshëm se një komision i tillë siç është KOMRA do të ngjallë plagë të vjetra e do të ri-freskojë kujtime të fshehura thellë në mendjet e secilit. Do të ketë lot, mall, mllef e furi. Megjithatë duhet gjithashtu ta dimë se rrjedhimisht, si pasojë e gjithë këtyre zhvillimeve do të jemi në gjendje të arrijmë të krijojmë një memorie kolektive që do të na ndihmoj ta dimë realisht si kanë ndodhur gjërat dhe ku do të mund të gjinden historitë e trupave që akoma konsiderohen të zhdukur.

16 Fondi për të Drejtën Humanitare,Libri Kosovar i Kujtesës, http://www.hlc-rdc.org/FHPKosovo/KOSOVO-KNJIGA- PAMCENJA/index.1.sq.html (29.04.2011)

Direct Democracy mechanisms

Prospect and limits in Kosovo

Donjetë Murati

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

Introduction

Referendum, Citizen Initiative, Agenda Initiative and Recall are all universally accepted mechanisms of direct democracy. Usually known as the “pure” democracy, this type of form of governance is designed to hand the maximum power to the people - majority. In general, the term "direct democracy" usually refers to citizens making policy and law decisions in person, without going through representatives and legislatures. It conducts this, through its various instruments and mechanisms. “The level to which this engagement occurs is mandated either by the constitution or by individual governments through legislation and through the choice and design of the electoral system.” (Bermandi, 2008). Kosovo governs through a representative democracy. Most of the executive and legislative decisions are made within the walls of parliament. Resulting to the highest level of power that is conducted by the ordinary citizen is through an electorate vote. Yet, there is a law that guarantees the citizens of Kosovo certain ways which they can directly affect the decision makers. In the constitution of Kosovo Article 79 “Legislative initiative” it states the rights of the citizens to effect decision making, by proposing a legislation in the Republic of Kosovo assembly “The initiative to propose laws may be taken by the President of the Republic of Kosovo from his/her scope of authority, the Government, deputies of the Assembly or at least ten thousand citizens as provided by law”1. After a long period of suppression and now, in the present day Kosovo, there is an on-going period of strengthening institutions. There is basically not a simple answer, whether or not direct democracy is suitable, for a young state. Better yet, to narrow this question down - Kosovo. Nothing is “black and white”. Yet we can explore the vast amount of limits and prospects of these mechanisms and instruments in report to the newest state in the world. Taking into account the economical and political culture created in this complicated society. By analyzing the prospects and limits in a detailed manner of direct democracy, it may be possible to come to a conclusion. Is Kosovo ready to resemble Switzerland? Decentralization is a crucial component, which supports direct democracy in a representative system. In Kosovo without decentralization the instruments and mechanisms of direct democracy could not exist. Decentralization is designed so, the government is much closer to the citizens. The government can assess and prioritize based on the goal, to fulfill the actual needs of the ordinary citizen. This can only happen, if the power is not centralized- meaning that those in power are far away from those being affected by a particular way of governance. The law on local self government states that it is “Aiming at establishing a sustainable system of local self-government and improving the efficiency of the public service throughout Republic of Kosova.”2 Kosovo would benefit greatly, on a well designed and functional legislation. So far in Kosovo, citizens can use mechanisms of direct democracy only on the local municipality level. In the same law, for “Local Self Governance” is the direct democracy mechanisms regulated. This means that the citizens of Kosovo have limited amount of space that concerns direct democracy. This is defined from Article 68- 72.

1 http://www.kushtetutakosoves.info/?cid=2,255 2 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

Decentralization was a huge success especially as a force that would integrate Ethnic Serbians into the Kosovar society. “The success of decentralization provides the strongest institutional and legal framework within which the Albanians and the Serbs have a historic opportunity to work together. This improves the opportunity for co-existence given two decades of institutional separation that followed the armed conflict. This turnout was a clear signal that Kosovo Serbs, especially those living south from Iber River, have lost their confidence in Serbia’s government and its parallel structures operating in Kosovo.”3

Mechanisms 1) Referendums Referendums are the main pillar by which direct democracy is conducted. Through a referendum, every citizen has the direct power to influence on legislative decision making. It is a procedure that gives the electorate the right of a direct vote on a particular issue, which may be legislative or constitutional. A referendum is regulated by law. Commonly, a referendum is set when the government decides to vote on certain issues, but there also exists many forms of this form of decision making such as optional and popular initiative. It depends on the specific country and of its legislation about how a referendum is regulated. A referendum can also be set up with the request of different groups, if enough signatures are collected then, that issue is put to a referendum or a nationwide vote.

a. Mandatory Referendum All constitutional amendments approved by parliament must be put to a nationwide vote. Is a submission of law by the electorate vote; if it passes then the government is obliged to implement it. Usually these referendums concern and contain a very high significance of for national interests. “Mandatory referendums may be required in pre-determined situations. One example is in Presidential systems, where in the case of disagreement between the President and the Legislature, a referendum may be required to resolve the dispute.”4

b. Optional Referendum An optional referendum gives citizens the right to demand that any particular bill that has been approved by the parliament to be put to a nationwide vote. To demand such a thing it, usually an initiative has to be taken to collect signatures, from a particular number of citizens regulated by law. It is regulated by law how much time do the citizens have to carry out the signature collection.

c. Kosovo and referendums Even though a main asset of direct democracy, referendums are only guaranteed on the local level, in Kosovo. It is not very well regulated. Analyzing the law of local self governance, it is not difficult to

3 http://www.kipred.net/web/upload/Review_of_Decentralization.pdf 4 http://aceproject.org/ace-en/topics/es/ese/ese08/ese08a/ese08a01

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati conclude that referendums (in Kosovo) are quite like petitions. They are only optional. It states in the Article 71.1. “The citizens of a municipality may request that a regulation of the Municipal Assembly adopted by the Municipal Assembly, be submitted to a referendum by the citizens.” This request may only be sent 30 days from the adoption date and it has to be signed by 10% of the registered voters. Whereas, the real resemblance to the petition is that, these requests shall only be considered by the official organs. This is clearly shown in Article 71.3. Of the same law: “The Municipal Assembly shall consider and act upon the request within the thirty days after the receipt of a valid petition in accordance with applicable law.”5 There is no law that obliges or regulates (not even in the local governance) to conduct or put a decision to a popular vote. This means that in Kosovo a “referendum” option basically does not exist.

2) Citizen Initiative Civic initiative is the proposal for a law, policy or any other issue, moves forward from the citizens rather than from the government. Basically, instead of the government sending the question to a popular vote, the citizens do. To make this possible the citizens must be able to gather a number of votes that are regulated by the laws of that particular state. This right is guaranteed also to the citizens of Kosovo, on the local level. Article 70.1 - 70.4 regulate the citizen initiative part of the local self governance law. “The citizens may take initiative to propose regulations, within the competencies of the municipality, for adoption by assembly or by a vote of the citizens in accordance with the applicable law.”6 The procedure goes as follows: the draft regulation is supposed to be signed by 15% of the registered voters so the Municipality Assembly takes it into consideration. Whilst, article 70.2. regulates the next steps “The proponents shall submit a draft of the proposed regulation to the Chairperson of the Municipal Assembly.” The Municipal Assembly is obliged to act within 60 days and consider the proposed regulations.

3) Agenda Initiative This is a form of direct democracy that does not require a popular vote. This initiative is a procedure where citizens organize to put an issue that concerns them, on the agenda of the legislative branch of governance. It gives citizens the right to propose an amendment or addition to the Constitution. Agenda initiative is even regulated in the European Union. “The ECI will allow 1 million citizens from at least one quarter of the EU Member States to invite the European Commission to bring forward proposals for legal acts in areas where the Commission has the power to do so. The organisers of a citizens' initiative, a citizens' committee composed of at least 7 EU citizens who are resident in at least 7 different Member States, will have 1 year to collect the necessary statements of support.”7

5 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf 6 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf 7 http://ec.europa.eu/dgs/secretariat_general/citizens_initiative/

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

4) Recall Recall gives the opportunity to the citizens to cancel the mandate of an official. It can push an official out of office. This is done also through gathering a number of votes which too, is regulated by the law. Recall only deals with removing an official from its position rather than serving other purposes of decision making. The result of such an initiative is obligatory by law. In Kosovo Recall is only regulated in the local level. In Article 72 “Recall of the Mayor” it is regulated how citizens can take the initiative to remove the mayor of that particular position. Even though it does not take fifty percent of the voters to elect a mayor it, is that number of people that are needed to remove it from that particular position. Before the initiative to start gathering the majority of vote begins first, according to Article 72.2 a different procedure is to undergo. “A request to this effect shall be signed by twenty (20) percent of the registered voters and shall be submitted to the Chairperson of Municipal Assembly who shall refer the matter to the appropriate institution for the administration of voting.”8 This means that with twenty percent of the registered voters, there has to be a request made to the appropriate institutions, to agree or not to go forth with such an action.

5) Public Information and Consultation In Kosovo, the law for local self governance in Article 68 also regulates the information that the municipality must share and consult with the public. “68.1. Each municipality shall hold periodically, at least twice a year, a public meeting at which any person or organization with an interest in the municipality may participate. The date and place of the meeting shall be publicized at least two weeks in advance. One of the meetings shall be held during the first six months of the year.” In addition to this, all those who do participate in these events may directly engage to the issues presented. Apart from this consultation, the Municipal Assembly is obliged to promote transparency in the bodies of the municipality and encourage public involvement in decision making. Therefore, by law, the municipalities are supposed to inform the citizens of any major plan or program that is being conducted in their areas. The law seeks transparency for the public. So, every person may inspect any public document that wish, unless it is restricted. Article 68.5 of the Local Self governance law it states “Any person may inspect any document held by the Municipality, unless such disclosure is restricted in accordance with the Law on Access to Official Documents.”9 The Municipal Assembly throughout Kosovo by law is also supposed to establish committees in order to have a better, more effective approach towards the citizens. Committees will consist of civil society representatives and ordinary citizens. As a member of the committee it is allowed to propose upon different issues in the municipality assembly, do research and provide good opinions. Whereas in Article 69 of the law mentioned above, the right of petition is given. “Right of Petition any person or organization with an interest in the municipality shall have the right to present a petition to the

8 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf 9 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

Municipal Assembly about any matter relating to the responsibilities and powers of the municipality. The Municipal Assembly shall consider the petition in accordance with its Statute and Rules of Procedure.”10

Prospects of Direct Democracy in Kosovo There is somewhat of a link between countries in transition and critiques that are meant for the government bodies, which are only limited to bars and other private gatherings. This keeps the public opinion very closed and extremely limited. Meaning that, from such a system of values, there can only be entertainment created out of the politics. The causes of such isolation to talks about recent occurrences and important national interests in private spheres are not very clear. This type of way of acting is creating passive cultural patterns. Education, Norms and overall culture and recent history are certainly the main factors. This particular society has been under serious changes and transformations for a fast period of time. Under repression, Kosovo society might have created a system of values where it is not necessary to effect the government directly, it is enough speaking and identifying some daily problems in the private conversation. People are not programmed to take initiative and change something, is not in their way of thinking, lifestyle and culture. It has been brought up by many people, that this passive culture of “Machaito drinking” and whilst speaking of politics is problematic. People in the absence of stars, may start to speak of politicians as an attraction, or something funny. Kosovo’s youth, and society as a whole is drawn more or less to the daily events of what the politicians undergo. Thus, the minds of these citizens, eager for change are not challenged with new policy ideas, or better ways to change Kosovo for the best. In Kosovo the mechanisms for direct democracy can be applauded for many reasons. The direct democracy mechanisms actually force people to think about the real issues, not about “political tabloids”. Once used in many ways, this form of governance challenges the minds of many. It asks ordinary citizens about what they want. These instruments make each and every individual responsible of the decision they make for themselves, leaving not much room to blame afterwards. Unlike now, in this state the power distance would be very short, giving people the chance to be involved in decision making. Direct democracy creates a formal route to the political channels. These mechanisms can direct the pressure and frustration from the streets to the particular institutions which will certainly hear the public voice, instead only speak of it in round conference tables. “Instruments of direct democracy can lead to greater social integration and eventually contribute to a stabilization of the political system by heightening popular control, balancing societal interests.”11 The political elites, will have to take into consideration the citizens concerns and set priorities conform to that. This also does a makes the job easier for officials, since it is less complicated to plan, when the needs are very clear, and they are not very far from the reality on the ground. Direct Democracy may give the chance for institutions of Kosovo, to reach a more functional and prosperous level.

10 http://www.ks-gov.net/gazetazyrtare/Documents/anglisht-228.pdf 11 http://www.socsci.uci.edu/~rdalton/archive/jod01.pdf

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

Direct democracy mobilizes people. It makes people feel very important, on the contrary the same people may feel very underestimated and controlled by a higher power. In the case of direct democracy, everyone would be involved in resolving problems and issues, raising the feeling of mobility and self confidence within a society. Apart from a rise of current events knowledge, the thirst to know more about their well being would certainly raise the curiosity of Kosovo’s society. Direct Democracy would immediately create more critical thinkers. People who are able to analyze situations, and make a decision which best suit their interests. Through these routes, that this form of governance can make, the citizens of Kosovo would transfer their frustration and create more responsible politicians and better policies, which are essential to their well being. Obviously with every single citizen involved, Kosovo would surely have a more developed public policy system. All the needs of every citizen would be clear. It would be possible to find sustainable solutions to many problems. If citizens would be given the chance to use the mechanisms of direct democracy in Kosovo, it would give the chance to these people to correct the parliament. In representative systems, you have to see what the officials may decide (which could change from the campaign). This gives the chance to correct the behavior of the Members of Parliament that represent the Kosovar society. Direct democracy can have a very positive role in the Kosovar society. The rise of the level of education, even if it is through general knowledge, with making better policies that conform with the needs and wants of the majority of the ordinary citizens. This would make Kosovo a much better place to live in, not an unbearable country where “cafes” create a comfortable, irresponsible, passive culture and are the only limited places where advocacy happens.

Limits of Direct Democracy in Kosovo The limits of direct democracy have been a debate, but are formally accepted. Throughout the development of democracy, always there has existed the issue of citizen’s level of wisdom. “It asks whether voters will possess the skills required to make wise choices on important policy issues. This has been a repeated question in the historical evolution of democratic rights, and it carries over into the debate on referenda and other forms of direct democracy.”12 The problem of the wisdom of masses exists in Kosovo too; it is the far most limit of conducting direct democracy. This is a result of various factors. First of all, culture of power. Everyone was raised where the power distance was very high. Motivated by emotions, people in Kosovo were united, towards setting themselves free from the Serb regime. Now, in a new era of the history of Kosovo peoples political opinions vary. To create different more critical, rational opinions is very difficult, especially where until recently a common goal existed. There is a tendency to form an opinion without an argument and to blend in with the majority.

12 http://www.socsci.uci.edu/~rdalton/archive/jod01.pdf

Direct Democracy mechanisms: Prospect and limits in Kosovo Donjetë Murati

A referendum may be negative, because of lack of rational decision making. This can affect the country very negatively. Starting from: Voting for a policy which may be convenient in short term, rather than the long run. Irresponsible people may think short term rather than long run consequences of their decisions. The lack of information, may tackle society in many ways. The majority may decide to vote on a legislation, or remove a tax which in crucial and in the long run is absolutely necessary, just to get a little bit of satisfaction in the present. If Kosovo is considered an emotionally driven nation, then different religious and nationalism groups can make campaigns toward fulfilling their interests through the chance of popular voting. The vote can be manipulated. Another limit to conduct direct democracy has been shown from past events, which is directly linked to the poor economy. In past elections many forms of “vote theft” surfaced. The Kosovar economy was a stimulant to this. People sold their votes, and many politicians bought their votes. With high unemployment rates, and a somewhat belief that one vote does not matter; people may be tricked to selling their vote just for the sole purpose to meet ends-meet. The power of money isn’t only shown through this example. The campaigns towards a legislation that may be convenient for only a small group of people can be much better than any legislation that would do well for the Kosovar society. Minorities in society are very disadvantaged. Referendums are usually decisions made by the mass. This means that, many policies might not be in favor of many smaller social groups. The question is another issue. It is reduced with a Yes or No answer. This can automatically mean that people may be confused. When politicians formulate the question it may be done so to trick people. So in fact many vote for the opposite of what in reality wish. In conclusion, Kosovo is a new state there are many arguments to whether direct democracy is suitable to be conducted in this society. As a country in transition, through representative democracy many of the citizen’s needs, opinions and wants are ignored. There is no public debate, and transparency is at a very low level. Society is not involved at all in decision making. Referendums are fatal in a country such as this, fragile to manipulation. Although there should be a more advanced system, how governance can get the citizens needs. There should be a more advanced use of the “Initiatives” and the Consultation periods should be held more frequently. This way there is somewhat of a moderate direct democracy. Citizens can get their needs across, yet there will be limited chance to use referendums, which may be fatal because of lack of information and short- term orientation of the society of Kosovo.

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë

Zana Ahmetgjekaj

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj

Abstrakt Ky punim adreson çështjen e të metave dhe përparësive të demokracisë së drejtpërdrejtë në sistemet bashkëkohore të shteteve që aplikojnë një regjim të tillë demokracie. Fillimisht në hyrjen e këtij punimi paraqiten të arriturat e fundit në fushën e demokratizimit të shoqërive bashkëkohore. Më pas, duke sqaruar më shumë rreth kuptimit të fjalës “demokraci”, në paragrafin e dytë paraqitet një hyrje konceptuale në demokracinë e drejtpërdrejtë. Duke iu referuar Zvicrës dhe SHBA-ve, kam paraqitur një përshkrim të përgjithshëm të funksionimit të këtij sistemi në të dyja vendet, duke përfunduar me përparësitë dhe sfidat kyçe drejt implementimit të demokracisë së drejtpërdrejtë në sistemin shtetëror.

“The consensus, therefore, must be articulated by those who excel in practical wisdom, but to be a real consensus it must also be accepted by the people.” (Avery Cardinal Dulles)

Asnjëherë më parë nuk ka qenë e mundshme që për çështje nga më esencialet për bashkëjetesë, të votohet nga një numër skajshmërisht i madh njerëzish në mbarë botën. Votuesit në Kosta Rica aprovuan marrëveshjen me SHBA-në në referendumin e parë kombëtar; në Tajlandë qytetarët votuan për një kushtetutë të re; Letonëzët ishin ata që vendosën për të drejtën e brendshme për siguri si dhe votuesit nga Rumania kërkuan shkarkimin e presidentit të tyre. Në Itali, dyfishi i banorëve, nënshkrimi i të cilëve kërkohet për të aprovuar një referendum, votuan për ndryshimin e sistemit zgjedhor në vend, ndërsa në Brazil dhe Hong Kong grupet shoqërore organizojnë vetë votën e tyre popullore. Zvicra, si shembulli më i mirë i një shoqërie të tërë që mund të vendosë për çështjet nga më të thjeshta administrative e deri tek vendimet me rëndësi madhore, vite të tëra ka dëshmuar efektivitetin e vullnetit politik të qytetarëve të shprehur me mekanizmat e demokracisë së drejtpërdrejtë. Zhvillimi i konsiderueshëm i demokracisë së drejtpërdrejtë në dekadën e fundit në mbarë botën nuk përfaqëson një trend të ri të regjimit shtetëror, mirëpo përforcon bazat e një modeli ekzistues demokratik në shtetet bashkëkohore. Që nga fillimi i mileniumit, shtetet çdo herë e më shumë kanë filluar të përdorin referendumin për zgjedhjet në vend dhe çdo herë e më shumë qytetarët mund të ndikojnë në planifikimin e agjendës politike të institucioneve me anë të së drejtës për iniciativë. Në mbarë botën, demokracia përfaqësuese po reformohet dhe modernizohet vazhdimisht drejtë një demokracie më gjithëpërfshirëse. Duke pasur parasysh se në vitet 80’ vetëm 46% e popullatës së botës jetonte në demokraci, tanimë më shumë se 133 shtete i takojnë botës demokratike. Një zhvillim i tillë i brenda vetëm disa dekadash tregon drejtimin që kanë marrë shoqëritë moderne dhe mënyrën për të qenë të lirë të krijojnë vullnetin e tyre politik dhe që ky vullnet të mos imponohet nga shteti1.

Hyrje konceptuale në demokracinë e drejtpërdrejtë Në jetën e organizuar shoqërore, demokracia paraqitet një nga institucionet më të vjetra politike. E definuar si qeverisje e popullit, ku sovraniteti i plotë i takon vetëm popullit, i cili atë e ushtron vet në

1 Dr. Sc. Osman Ismailli, Fillet e së drejtës, Prishtinë 2007, fq. 79

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj mënyrë të drejtpërdrejtë ose përmes përfaqësuesve të zgjedhur, konceptet e para për demokracinë vijnë nga Greqia e lashtë, aty ku edhe lindi demokracia si formë e regjimit shtetëror2. Demokracia e ndarë në dy format kryesore, atë pjesëmarrëse dhe të drejtpërdrejtë, përfshinë të gjitha mjetet dhe masat me të cilat shteti lidhet me popullin me mekanizmat e veta për të realizuar vullnetin politik. Demokracia e drejtpërdrejtë, në kuptimin e mirëfilltë të fjalës, është negacion i vetë shtetit, që do të thotë se populli qeverisë drejtpërdrejtë duke mos pasur nevojë për asnjë lloj të organit shtetëror3. Po të synohej një regjim i përpiktë me atë demokraci të drejtpërdrejtë që paraqitet në përkufizimet e zakonshme, mundet qartë të vërehet së një regjim i tillë i mirëfilltë është pothuajse i pamundshëm, sepse atëherë më do të mund të bëhej fjalë për shtetin dhe për ekzistencën e tij si organizatë shoqërore politike. Duke pasur parasysh që edhe në antikë, vendimet e marra nga popullata është dashur medoemos të ekzekutohen nga organet shtetërore, një demokraci plotësisht e drejtpërdrejtë është ende e pamundur pasi që për t’u arritur një e tillë kërkohet vetëdije shumë e lartë njerëzore. Statistikat e përmendura më lartë për demokratizimin e shteteve gjatë dekadave të fundit, tregojnë se tanimë bëhen përpjekje të vazhdueshme për vendosjen e sistemeve demokratike, ku populli nën ombrellën e aparatit shtetëror, bartë sovranitetin e plotë për vendimmarrje, iniciativa shoqërore dhe është përgjegjës për qytetari aktive. Shpesh aludohet në “demokraci të pastër”, demokraci që nënkupton fushëveprim të gjërë të popullsisë në tri shtyllat shtetërore, mirëpo meqë u përmend edhe më lartë, se për të ekzistuar demokraci e vërtetë e drejtpërdrejtë nevojitet shkallë e lartë e vetëdijes politike dhe shoqërorë të popullsisë, një aludim i tillë mund t’i referohet vetëm një shoqërie post-moderne.

“Democracy is the government of the people, by the people, for the people.” (Abraham Lincoln)

A ekziston ndonjë sistem shtetëror në të cilën do të mund të adresonim dështimet e demokracisë dhe të reflektojmë idetë dhe idealet e demokracisë? Po! Sistemi të cilit i referohemi si demokraci e drejtpërdrejtë mundëson që qytetarët të kërkojnë referendum për të iniciuar apo bllokuar legjislacionin e caktuar. Ky lloj sistemi operon me sukses në Zvicër dhe në disa shtete të SHBA-ve. Që nga viti 19504 në Zvicër janë mbajtur më shumë se 500 referendume mbarë-shtetërore, ku është kërkuar vetëm 2% e nënshkrimeve nga e gjithë popullsia që të mbahet një referendum i tillë. Se çfarë ka shtyrë më shumë që në këtë shtet referendumi të bëhet një praktikë e shpeshtë, mendimet janë të shumta. Fillimisht mendohet se ndarja e shtetit në kantone bënë më të vështirë një koordinim centralist për mbarë vendin, kështu që nevoja për administrim vetanak të regjioneve përkatëse të vendit është shumë e arsyeshme. Praktika e shtetit Zviceran në ndryshimin e shpeshtë të kushtetutave, mbase ka ndikuar që qytetarët të jenë më fleksibil për ndryshimet legjislative dhe ballafaqim me vendimmarrje për çështje të rëndësishme. Jo më pak e rëndësishme është edhe mendimi se aty ku ka vetëdije të lartë qytetare, vullnet politik dhe gjendje të mirë ekonomike, proceset demokratike direkte janë më lehtë të aplikueshme dhe të pranueshme.

2 Dr. Sc. Arsim Bajrami, Demokracia Parlamentare, botim i katërtë, fq. 20 3 Dr. Sc. Osman Ismailli, Fillet e së drejtës, Prishtinë 2007, fq. 76 4 “What is true democracy’ http://www.sovereignty.org.uk/features/articles/dirdemoc.html

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj

Shembull tjetër për funksionimin e mirëfilltë të këtij sistemi janë edhe shtetet anëtarë të SHBA-ve. Demokracia e drejtpërdrejtë në SHBA paraqitet qysh më 16305 dhe funksionon edhe në ditët e sotme. Shtetasit amerikanë, përveç marrjes së iniciativës për ndryshim, propozim apo bllokim të legjislacionet, gjithashtu me ligj kanë rregulluar edhe mënyrën e financimit të çdo fletëvotimi me kontributet individuale të secilit qytetar me të drejtë vote. Ky mund të jetë shembulli më i thjeshtë që mund të merret vetëm sa për të përshkruar përkushtimin e popullsisë amerikane për të qenë sa më afër vendimeve dhe përgjegjësinë që ata mbajnë për çdo ndryshim të bërë në vend.

Ndër përparësitë kyçe që vërehen në sistemin e demokracisë së drejtpërdrejtë, vlejnë të ceken këto: - Shteti punon në shërbim të popullit dhe mbanë përgjegjësi para popullit - Fuqia politike kalon nga duart e elitës tek populli - Përfshirja e gjithë komunitetit - Politikanët japin përgjigje për veprimet e tyre dhe rrezikohen të shkarkohen nga vetë elektorati në rast të keqpërdorimit të detyrës apo paaftësisë për të ushtruar detyrat e veta - Gjallërimi i debatit politik mes qytetarëve dhe përfaqësuesve politikë - Ngritja e çështjeve të rëndësishme në agjendën e institucioneve - Ekzistimi i mekanizmave për të bërë ndryshime më të shpeshta legjislative etj. Referendumi si mekanizëm i ushtrimit të demokracisë së drejtpërdrejtë ka dhënë një kontribut vendimtar në transformimin nga demokracia e shumicës në demokraci të konsensusit. E drejta për të miratuar një vendim të referendumit në ligj duke kaluar në parlament, vë në presion të vazhdueshëm përfaqësuesit politikë që të marrin për bazë një forcë më të madhe politike gjatë kohës kur marrin vendime. Gjithashtu grupet që janë më pak të integruara në shoqëri për shkak të paaftësive të tyre integruese, mund të përdorin iniciativën dhe referendumin si mekanizëm për të kërkuar përfaqësim më të denjë, duke siguruar mjetet për ta mjetet e nevojshme komunikuese dhe organizative. Por jo gjithmonë ky sistem ka paraqitur rezultate vetëm pozitive. Duket qartë se është shumë e vështirë që të mobilizohet një popull i tërë që të dalë në votime të shpeshta, që ndonjëherë mund të jenë edhe disa herë në muaj. Rasti i Kalifornisë e dëshmon një gjë të tillë. Në thirrjen për referendum në vitin 2008, për të vendosur për apo kundër martesës së homoseksualëve, nga 52% e popullatës që kanë votuar herën e parë, numri i votuesve ka rënë në 47% të popullatës në votimet e dyta, duke pamundësuar kështu shpalljen e një rezultati që do të përfaqësonte mendimin e shumicës së popullsisë6. Duke mos e votuar këtë amendamentim kushtetues, shteti i Kalifornisë mori kritika nga më të ashprat nga përfaqësuesit e shteteve te tjera si dhe njohës të ligjit dhe të së drejtës. Rasti ngjalli shumë polemikë dhe vuri në dyshim edhe njëherë kapacitetin e një shoqërie shumë të civilizuar dhe me vetëdije të lartë për të marrë vendim të drejtë rreth një çështjeje që domosdoshmërish është e një rëndësie të madhe.

5 http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_direct_democracy_in_the_United_States 6 “California Case Represents Ills of Direct Democracy” http://www.lp.org/blogs/andrew-davis/california-case- represents-ills-of-direct-democracy

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj

Rast tjetër ku është vënë në dyshim demokracia e drejtpërdrejtë, është referendumi lokal në Poloni7. Me iniciativën e lirë për të ndryshuar ligjin për taksat dhe tatimet në vend, qytetarët polak mbledhin nënshkrimet e duhura për të mbajtur referendum në njësitë lokale, mirëpo një referendum i tillë dështon plotësisht si pasojë e mos daljes në votim e shumicës së qytetarëve. Arsyeja kryesore për evidentimin e një numri shumë të vogël votash sipas hulumtimit te cituar është kostoja e lartë e shpenzimeve për organizimin e referendumit, me ç’rast barra për pagesën e të gjitha shpenzimeve bie mbi qytetarët tatimpagues. Rastet e ngjashme me ato të përmendura më lartë, e që në fakt janë në numër të konsiderueshëm, bëjnë që të kihet pak më shumë vëmendje tek efektet e mundshme negative që mund të ketë një sistem i demokracisë së drejtpërdrejtë, me të cilat efekte duhet të ballafaqohet çdo shtet që synon të arrijë demokratizim në të gjitha fushëveprimet.

Vështirësitë e realizimit të konceptit të demokracisë së drejtpërdrejtë Në botën bashkëkohore, shtetet demokratike në sistemin e tyre kanë më shumë të instaluar demokracinë përfaqësuese. Tek kjo formë e demokracisë, realizimi i vullnetit të shumicës së qytetarëve bëhet nëpërmjet institucioneve dhe përfaqësuesve politikë të zgjedhur nga populli. Autorët ithtarë të kësaj demokracie duke vënë në pah përparësitë e një sistemi përfaqësues mbi atë të drejtpërdrejtë, paraqesin disa sfida dhe vështirësi që mund të ketë implementimi një demokracie ku shprehet drejtpërdrejtë vullneti i popullit. Sipas tyre ndër vështirësitë më të mëdha që mund të hasen janë:

Ngadalësia e marrjes së vendimeve politike Vendimet politike që merren në demokracinë e drejtpërdrejtë, domosdoshmërish kërkojnë më shumë kohë dhe përgatitje më të detajuar. Pasi që shpalljen për referendum, duhet ta bëjë parlamenti, mund të zgjasë për muaj të tërë procedura e mëtejme për përgatitjen e pyetësorëve dhe listave të votuesve që deklarohen për ndonjë çështje kushtetuese apo politike. Në një vend ku praktikë është bërë dalja e shpeshtë në votime dhe mbledhja e nënshkrimeve si iniciativë, procedurat e tilla kryesisht administrative dhe logjistike kërkojnë kohë, ekip të madh punues dhe shpejtësi në punë. Duke pasur parasysh rrjedhën e gjithë këtyre përgatitjeve që duhet të bëhen për të ardhur deri tek vota e qytetarit në referendum, marrja e vendimeve bazuar në sistemin demokracisë së drejtpërdrejtë mund të jetë shume e ngadalshme dhe e lodhshme në të njëjtën kohë. Nuk do të ishe në dobi të asnjë vendi që për shkak të procedurave përgatitore, të kalojë shumë kohë deri në momentin e vendimmarrjes, e sidomos kur janë në pyetje çështjet që zënë vend të rëndësishëm në vend.

7 Case Study of Local Referenda in Poland http://univie.academia.edu/MonikaTuryna/Papers/330539/The_Failure_of_Direct_Democracy_Implementation_C ase_Study_of_Local_Referenda_in_Poland

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj

Shpenzimet – kostoja e lartë e procesit të vendimmarrjes politike Në shtetin ku praktikë është zbatimi i referendumit, gjithmonë implikohen shpenzime shumë të mëdha buxhetore. Sikur referendumet të mos ishin të shpeshta, mbase edhe shpenzimet e bëra për përgatitje nuk do të ishin të konsiderueshme, mirëpo kur flasim për demokracinë e drejtpërdrejtë, kemi të bëjmë me një shtet që gjatë vitit duhet të shpallë dhjetëra referendume. E tërë puna ekipore për përgatitjen e referendumit kërkon mbështetje financiare dhe staf të kualifikuar. Ndërkohë që edhe materialet që përdoren në shtypjen e fletëve të votimit, listave të votuesve dhe material të tjera, për një praktikë të tillë zënë po ashtu vend në shpenzimet e konsiderueshme monetare. Shpenzime të tilla ndoshta mund të jenë lehtë të mbulueshme nga shtete të fuqishme ekonomike siç është Zvicra, mirëpo në vendet që nuk janë stabile ekonomikisht dhe kanë luhatje si politike ashtu edhe ekonomike, do të ishte e pamundur të mbulohen të gjitha shpenzimet e parapara.

Mungesa e kompetencës profesionale në vendimmarrjen politike Ka qenë gjithmonë shumë diskutabile çështja se a mund të jetë një popullatë e tërë e vetëdijshme që të marrë vendimin e duhur për një çështje të caktuar. Praktika ka treguar se vendet me zhvillim të lartë ekonomik dhe arsimor kanë të bëjnë më një shoqëri pak a shumë të vetëdijshme dhe me ide të qartë për atë që deklarohet në iniciativë apo referendum dhe propozimet e vëna në votim gjithë-popullor kanë rezultuar kryesisht me sukses. Duke iu referuar Zvicrës, që shpall referendume edhe për të shitur apo jo në ankand skulpturën e qytetit, është mëse e qartë se në atë vend grupet shoqërore janë në gjendje të ngrisin diskutim edhe çështje që në fillim mund të duken shumë qesharake. Kjo gjë dëshmon se kemi të bëjmë me një shoqëri shumë të emancipuar dhe me spektër të gjerë mendimesh dhe propozimesh. Ndërsa në vendet ku gjendja ekonomike dhe ajo arsimore janë të dobëta, do të ishte sfidë e vërtetë t’u besohej qytetarëve marrja e ndonjë vendimi, për të cilin në radhë të parë do të nevojitej shqyrtohej nga njerëz të kualifikuar. Në shoqëritë me ngecje si në zhvillim akademik, politik ashtu edhe ekonomik, gjithmonë ekziston rreziku i paaftësisë së qytetarëve për të menduar “drejtë” dhe për të marrë vendimin e duhur. Demokracia e drejtpërdrejtë mbështetet në pjesëmarrjen e gjërë të të gjithë popullatës në marrjen e vendimeve, takime, konferenca, mitingje dhe aktivitete të tjera ku diskutohen temat që për qytetarin kanë rëndësi qenësorë në mirëqenien e tij. Demokracia e drejtpërdrejtë mbështetet mbi parimet barazisë gjinore, fetare, moshe apo gjendjeje mendore e fizike si dhe promovon të drejtën e të gjithë qytetareve që të ngrisin zërin për çështjet që i preokupojnë dhe që zëri i tyre të dëgjohet. Duke pasur parasysh që si çdo formë tjetër e regjimit shtetëror, edhe demokracia e drejtpërdrejtë ka përparësitë dhe të metat e veta të mundshme, tejkalimi i të cilave çon në aludimin për një demokraci të pastër e cila do të mund të arrihej vetëm me një shoqëri post- moderne. Duket qartë se një demokraci e drejtpërdrejtë e mirëfilltë do të ishte shumë vështirë e realizueshme edhe në rrethanat më të favorshme, mirëpo shoqëritë bashkëkohore çdo herë e më shumë po shkojnë drejt demokratizimit sa më të madh të tyre, ashtu që i tërë aparati shtetëror të punojë në shërbim të popullit dhe që popullit t’ia kthejë dinjitetin njerëzor dhe besimin tek institucionet shtetërore.

Përparësitë dhe efektet e mundshme negative të demokracisë së drejtpërdrejtë Zana Ahmetgjekaj

Bibliografia - Fillet e së drejtës, Dr. Dc. Osman Ismaili, Prishtinë 2007 - Demokracia parlamentare, Prof. Dr. Arsim Bajrami - Material nga moduli “Demokracia pjesëmarrëse” - http://en.wikipedia.org/wiki/History_of_direct_democracy_in_the_United_States - “California Case Represents Ills of Direct Democracy” http://www.lp.org/blogs/andrew-davis/california-case-represents-ills-of-direct-democracy - “Case Study of Local Referenda in Poland” http://univie.academia.edu/MonikaTuryna/Papers/330539/The_Failure_of_Direct_Democracy_I mplementation_Case_Study_of_Local_Referenda_in_Poland

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”

Kultura politike në Kosovë

Blinera Gashi

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi

Hyrje Në trajtimin e kulturës politike si kategori e veçantë teorike e konceptit kulturë dhe konceptit politikë, autorë të shumtë të shkencave sociale kanë dhënë përkufizime të ndryshme, në varësi të disiplinës shkencore sociale që e kanë trajtuar. Por, shkencëtarët politikë (politologët), kanë përkufizuar dhe shtjelluar kryesisht konceptin kulturë politike në kuadër të veprimtarisë politike si qëndrimet, vlerat dhe besimet që kanë qytetarët ndaj sistemit politik në të cilin ata jetojnë dhe veprojnë. Në kuptim më të ngushtë, duke ju “referuar prirjes psikologjike të një populli, ku kultura politike është model i prirjeve ndaj partive politike, qeverisë, kushtetutës, simboleve, vlerave”1. Se cilat janë dhe si mund të ndërtohen vlerat dhe besimet e qytetarëve ndaj sistemit politik, do të jetë tematika themelore e trajtimit në këtë hulumtim. Natyrisht, kuptimi i qartë dhe i drejtë i konceptit kulturë politike është i pamundshëm pa sqarimin dhe përkufizimin e vlerave dhe normave bazë të nocioneve themelore në këtë punim, si kulturë, politikë, etj. Këto koncepte janë mjaft komplekse në tërësinë e fushave që pretendojnë të përkufizojnë, prandaj shumë autorë kanë dhënë përkufizime të ndryshme të cilat bëjnë të mundur që kuptimi të jetë i plotë dhe i shumanshëm. Në kuadër të kësaj fryme, qëllimet e punimit janë që të ofroj fillimisht disa përkufizime nga kënde të ndryshme për konceptet bazë, për të kaluar në trajtimin e kulturës politike në tërësinë e vetë si formë e pandashme e sistemit politik. Një trajtim i shkurtë do t’i bëhet dhe kulturës politike në Kosovë, rreth specifikave qenësore që kanë mundësuar ndërtimin e bindjeve dhe besimit të qytetarëve ndaj sistemit politik të Kosovës. Kjo kulturë politike u krijua në rrethana të veçanta, duke e parë si pasojë direkte të qasjes intelektuale në politike, për çlirimin e vendit. Në këtë kontekst, kultura politike në Kosovë konsiderohet në disa sjellje të veçanta karshi kulturave politike të vendeve rreth saj. Sykoynimet e këtij punimi janë që më trajtimin e konceptit kulturë politike, me theks të veçantë - kulturës politike në një vend, të arrihet që të shtjellohen objektivat themelor që e ndërtojnë kulturën politike në tërësinë e saj konceptuale me vlerat, bindjet dhe besimet që bartin qytetarët karshi sistemit politik.

Përkufizimi i nocionit kulturë Pavarësisht nga mënyra se si janë definuar, koncepti kulturë në përkufizimet e ndryshme që janë dhënë për të, është konsideruar kompleks nga konteksti kohor dhe hapësinor në të cilën është definuar. Si mënyrë e të jetuarit, kultura fillimisht u propozua nga E. Tylor më 1871, kur antropologjia po hidhte hapat e patë si shkencë, dhe u definua “si tërësi komplekse që përfshin dituritë, besimin, artin, moralin, ligjin, zakonet si dhe çdo aftësi e normë njerëzore, të fituar në kushte të jetesës në shoqëri”2. Lidhshmëria që i bëhet kulturës me politikën, kryesisht shtrihet në këtë formë, si mënyrë e të jetuarit të qytetarit dhe e perceptimeve që ai ka në këtë rast mbi procesin politik. Këto elemente që përfshin kultura si besimin, moralin, zakonet etj, janë të ndërtuar ose qëndrojnë në kuadër të një sistemi vlerash dhe normash. Normat në këtë rast duhet të ndiqen besnikërisht dhe ato ekzistojnë kur “ka një miratim të gjerë nga ana e njerëzve, njerëzit gjykojnë veprimin e dikujt në

1 Andrew Heywood “Politika”, 2008, Prishtinë, f-186 2 Aleksander Dhima, “Hyrja ne Antropologji”, 2010, Tiranë, f-177

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi përputhje më shkallën e pajtueshmërisë ndaj standardeve përkatëse dhe njerëzit që harrojnë në mënyrë të përsëritur të ndjekin këto standarde duke t’iu bëjnë ballë reaksioneve negative. Këto norma rregullohen nga një sistem vlerash që, sipas Williams, nënkupton se “vlerat kulturore janë kritere të përgjithshme, me të cilat anëtarët e së njëjtës kulturë përcaktojnë së ç’është e mirë ose e keqe, e bukur ose e shëmtuar për ta”3. Ndërsa në fjalorin Sociologjik të oksfordit, definimi i nocionit ose termit kulturë, e ka fjalën e “një koncepti jo aq të ngushtë sesa ai që nënkupton në të folurit e përditshëm, sepse teksa në përdorim të rëndomtë më këtë fjalë nënkuptohen vetëm artet, për shkencat sociale kultura përbën gjithçka që në shoqërinë njerëzore transmetohet në rrugë sociale e jo në rrugë biologjike”4. Kultura në këtë definim na jep të kuptojmë që mënyra e sjelljes sonë në kuadër të realitetit social, në të cilën janë ndërtuar, pranuar dhe respektuar disa parime bazë, e përcakton mënyrën tonë të sjelljes dhe veprimit në ambientin shoqëror e politik. Kurse politika si kategori më vete, kur t’i bëjmë një ndërlidhje me mënyrën tonë të sjelljes në ambient shoqërore dhe raportit që kemi pastaj më sistemin politik, duke ndërlidhur vlerat dhe besimet që kemi në tërësi ndaj faktorëve që e ndërtojnë sistemin politik, atëherë kjo lë të kuptoj vetë definimin dhe përcaktimin e kulturës politike.

Përkufizimi i nocionit “politikë” Shqyrtimi dhe definimi i nocionit politikë, duket që është më i lehtë për shkak se termi në kuadër të kulturës politike përfshin ose trajton një fushë të caktuar të veprimtarisë së njeriut në jetën shoqërore e politike. Edhe rreth termit politikë, janë dhënë shumë përkufizime të ndryshme që në thelb janë të diskutueshme për nga kuptimi dhe vështrimi që pretendojnë të përkufizojnë. Sipas fjalorit të Oxford-it “politika është koncepti i përgjithshëm që ka të bëjë me praktikën e mjeshtërisë ose të shkencës së drejtimit dhe të administrimit të shteteve ose njësive tjera administrative. Duke shkuar deri në skajin tjetër, se “ç’është personale është politike”, duke nënkuptuar se karakteristikat qenësore të jetës politike mund të gjenden në të gjitha marrëdhëniet”5. Kjo nënkupton se politika si koncept përfshin studimin e pushtetit politik dhe shpërndarjen e tij në tipa dhe sisteme të ndryshme politike. Ndërsa në kuptimin e zakonshëm, politika shtrihet në të gjitha pjesët e jetës shoqërore deri në ato me të ulëta që kanë të bëjnë me politikat brenda familjes, me synim - arritjen dhe realizimin e qëllimeve të ndryshme. Edhe “T- Parsons e kuptonte politikën si një nënsistem të shoqërisë që kryen funksionin e arritjes së qëllimeve të saj”6. Kur i bëjmë interpretimin këtyre përkufizimeve rreth politikës nën vështrimin e konceptit të kulturës politike, atëherë kuptojmë se meqë politika është koncept i përgjithshëm dhe ka të bëjë me drejtimin e shtetit si një nënsistem që kryen funksione të ndryshme, kryesisht për realizimin e qëllimeve të ndryshme mund të nxjerrim përfundime më konkrete rreth kuptimit të nocionit kulturë politike. Në këtë rast, kultura politike konceptualisht i bie të vështrojë sjelljen e popullit/qytetarëve ndaj institucioneve dhe proceseve politike.

3 Po aty, f-188,192 4 Gordon Marshall, “Fjalor Sociologjik”, Tiranë, f-204 5 Iain Mc Lean, “Fjalor Politik”, 2001, Tiranë, f- 446 6 Aleksander Dhima, “Hyrja ne Antropologji”, 2010, Tiranë, f- 295

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi

Në kuptim më të gjerë, politika është veprimtari përmes të cilës njerëzit bëjnë, ruajnë dhe përmirësojnë rregullat e përgjithshme shoqërore. Në këtë mes shoqëror domosdoshmërish do të lindin konflikte dhe nevoja për komunikim dhe bashkëpunim për zgjidhjen e tyre. Në këtë kontekst “politika është pazgjidhshmërisht e lidhur me dukurinë e konfliktit dhe të bashkëpunimit”7. Sesa i thellë dhe i arsyeshëm është bashkëpunimi dhe komunikimi i elitës politike për zgjidhjen e konflikteve, përcaktohet nga kushtet e shkalla e zhvillimit të kulturës politike në një sistem politik.

Përkufizimi dhe fushëveprimi nocionit “kulturë politikë” Pasi në kapituj më lartë arritëm të definojmë nocionet “kulturë” dhe “politikë”, përcaktimi i nocioni/konceptit kulturë politikë do të jetë shtyllë kryesore e punimit dhe më e lehte definimi i faktorëve dhe specifikave të kulturës politike në Kosovë. Për kulturën politike po ashtu janë dhënë përkufizime të shumta nga shkenca sociale, në veçanti sociologjia, antropologjia, politologjia kanë dhënë përkufizime që arrijnë të trajtojnë realisht problemin e kulturës politike përball një sistemi politik. Parimet mbi të cilat ngritet sistemi politik, përcakton kulturën politike në një vend. Këtu përfshihen “qëndrimet, bindjet, vlerat në të cilat mbështet veprimtaria e një sistemi politike. Këtu bëjnë pjesë njohja, aftësia dhe qasja emocionale si pozitive dhe negative ndaj sistemit”8. Mirëpo kultura politike sot është e përcaktuar edhe nga niveli i zhvillimit të saj që lidhet kryesisht nga modeli i kulturës politike. Sepse sot njihen ose janë përcaktuara modele varësisht nga sistemi dhe ideologjitë politike. “Duke u nisur nga shqetësimet për problemin e dukshëm të qëndrueshmërisë politike, në demokracitë perëndimore, modeli i kulturës qytetare thotë se një shtet, në të cilin qytetarët janë të informuar për çështje politike dhe marrin pjesë në procesin politik, nuk mund të mbajë vetvetiu një qeverisje demokratike të qëndrueshme. Kultura politike në të cilën pjesëmarrja politike është një përzierje pasiviteti, mirëbesimi dhe bindjeje ndaj pushteti”9. Nga këndvështrimi sociologjik, kultura politike vështrohet si e lidhur në tërësi nga vlerat dhe normat kulturor të një shoqërie. Sociologu i njohur Fehmi Agani e përcakton “kulturën politike si komplekse që përmban komponentin njohës racional, komponentin emocional, orientimin vlerësor të saj duke konkluduar se kultura politike është e lidhur dhe varet nga kultura e përgjithshme”10. Kultura e përgjithshme në një shoqëri e përcakton edhe kulturën politike në tërësi, sepse qasja, bindja, besimi, vlerat dhe njohjet që ka një shoqëri për sistemin politik, ndërtohen në një tërësi komplekse të vetë formimit kulturor që ka ajo shoqëri. Kjo, lë të kuptohet se nuk mund të kemi një kulturë politike të qetë, bashkëpunuese, komunikatave në zgjidhjen e konflikteve shoqërore e politike nga ana e elitës politike nëse në këtë rast baza kulturore e shoqërisë në tërësi nuk është formuar dhe kultivuar si bashkëpunues ose racionale në zgjidhjen e problemeve. Prandaj, sot në vend të ndryshme që kanë qenë pjesë e ideologjisë komuniste që tani kanë përfunduar tranzicionin dhe gradualisht shkojnë drejt një demokracie të

7 Andrew Heywood “Politika”, 2008, Prishtinë, f - 4 8 Iain Mc Lean, “Fjalor Politik”, 2001, Tiranë, f - 283 9 Po aty 10 Fehmi Agani “ Për shoqërinë Civile, 2002, Pejë, f - 172

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi konsoliduar me vlera të përcaktuara ndaj sistemit politik, kemi ende probleme në perceptimin dhe rolin që duhet të kenë institucioneve politike. Shtyllë kryesore e kulturës politike në këtë moment nuk është vetëm bindja, besimi apo vlerat në të cilat janë ndërtuar perceptimet e qytetarëve ndaj sistemit politik por se aftësia e gjykimit është po ashtu parësor nëse një sistem politik do të jetë i konsoliduar dhe i aftë në zgjidhjen e konflikteve politike. Por aftësia e gjykimit kërkon një shkallë të caktuar të arsimimit të shoqërisë, sepse “aftësia e gjykimit politik nënkupton, natyrisht, një dije minimale. Fillimisht kërkohet njohja e tërësisë së institucioneve, e strukturës dhe e funksionimit të tyre. Është e domosdoshme që qytetari të dijë ç’është parlamenti, qeveria, mandej se çfarë është mekanizmi zgjedhor, si funksionon partia politike, etj.”11. Por, që kultura politike të jetë në një nivel zhvillimi të lartë dhe si shoqëri politike aktive njëkohësisht kërkon që ajo të jetë pjesëmarrëse direkte në aktivitet politike, nuk mjaftojnë vetëm njohuritë bazike për funksionimin e sistemit, por pjesëmarrja aktive në tubime politike, pjesëmarrja në zgjedhje, etj. Ndërsa një prej faktorëve që e dëshmon nivelin dhe modelin e kulturës politike, sidomos të asaj perëndimore është pjesëmarrja në debate publik, që nënkupton aftësinë e qytetarëve dhe nivelin e institucioneve për të zhvilluar një debat koherent lidhur me të gjitha problemet që ka shoqëria në përgjithësi. Mirëpo, ka autorë që mendojnë se kultura politike thjesht nuk ndërtohet vetëm nga një sistem i dijeve minimale në raport me sistemin politik por se “kultura politike është kulturë e paragjykimit, se çfarë është e mirë e çfarë është e keqe gjendet e përcaktuar, opinioni ndaj çdo gjëje përcaktohet në funksion të vendit që zë secili, e jo të asaj çka mendon ose thotë”12.

Kultura politike nga këndvështrimit antropologjik Kur lexojmë rreth kuptimit të kulturës politike nga këndvështrimi antropologjik si fushë kompetente e trajtimit të koncepteve kulturore, atëherë na jep një orientim më të qartë rreth raportit që individi krijon me strukturat e sistemit politik. Meqë antropologjia si shkencë do të thotë shkencë mbi njeriun, ndërsa në kuptimin bashkëkohor është shkencë që studion gjininë njerëzore në të gjitha aspektet e saj si: ndërtimin trupor, mjedisin social, gjuhën, personalitetin, fenë, ekonominë, etj.13, e bënë më të lehtë kuptimin e kulturës politike të një vendi të caktuar duke kuptuar tiparet antropologjike të saj. Një nga antropologët më të shquar, G. Almod se bashku me S.Verban në veprën e tyre të njohur “Kultura Qytetare” (1963), përdorën hetimet e opinionit për të analizuar qëndrimet politike dhe demokracinë në vende të ndryshme, kryesisht në ato perëndimore. Gjatë analizimit dhe studimit të pjesëmarrjes së popullit në politikë, Almod dhe Verban e ndajnë kulturën politike në tri lloje kryesore: kishtare, nënshtetase dhe pjesëmarrëse. Kultura politike kishtare karakterizohet në atë pjesë të popullsisë që nuk është në dijeni të ngjarjeve politike në vend, e cila nuk ka ndonjë qëndrim vlerësues ndaj sistemit politik duke mos ndjerë përgjegjësi për të marrë pjesë në politik. Ndërsa lloji i dytë i kulturës politike e quajtur nënshtetase e karakterizon atë pjesë të popullsisë që, edhe pse ka njohuri mbi ngjarjet politike në vend, nuk merr pjesë aktive ne politikë

11 Patrice Canivez, “Të Edukohet Qytetari”, 2004, Pejë, f- 150 12 Josep Ramoneda, “Fundi i Pasionit Politik”, 2005, Tirane, f- 205 13 Shih më shume, Aleksander Dhima, “Hyrja ne Antropologji”, 2010, Tiranë, Pjesa e parë

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi duke besuar që s’ka mundësi të ndikoj në qeverisje. Dhe e fundit, kultura politike pjesëmarrëse karakterizon atë pjesë të popullsisë që është në dijeni të plotë të ngjarjeve politike, duke qenë mjaft e vëmendshme dhe aktive ndaj proceseve politike14. Kur krahasojmë këto lloje të kulturës politike më realitetin në të cilën shtrihet kultura politike në Kosovë, por edhe në të gjitha shoqëritë, vërehet një përzierje e tyre ose shtresa shoqërore që kanë perceptimet e tyre ndaj sistemit politik. Duke filluar nga ata që realisht nuk kanë fare dijeni mbi funksionimin minimal të sistemit politik, nga ata që realisht nuk duan t’ia dinë se çfarë po behët duke e vështruar kryesisht sistemin politik të përbërë nga njerëz që realizojnë vetëm qëllimet e tyre personale dhe çfarë do tentimi për të ndikuar në përmasimin e gjendjes, e shohin të kotë për të ardhur te ajo shtresë shoqërore që realisht ka të zhvilluar mjaft mirë njohuritë mbi sistemin politik dhe ngjarjet politike mundohet fuqishëm për të arritur të shtrijë ndikimin në përmasimin e qeverisjes në vend.

Kultura politike në Kosovë Kultura politike në Kosovë është ndërtuar në rrethana krejtësisht të veçanta nëse e krahasojmë me kulturat e tjera, në veçanti me ato perëndimore, për faktin se pas rënies së ideologjisë komuniste të cilës as Kosova nuk i shpëtoi, duke qenë nën regjimin Jugosllav, si regjim i cili realisht ishte ndërtuar si i veçantë karshi regjimeve tjera diktatoriale. Nën regjimin Jugosllav, disa të drejta themelore ishin të lejuar dhe jo vetëm të lejuara por edhe të përkrahura nga strukturat e sistemit politik, kryesisht u ndërtuar sistemi politik i tipit sui generis Jugosllav i njohur si sistem vetëqeverisës që kishte për bazë të mirën e përgjithshme duke lejuar investime dhe zhvillim ekonomik, me ç’rast krijoj një mirëqenie shoqërore të cilën shumë vende lindore e kishin synim. Ky sistem politik krijoj një besim të ndërsjellët mes popullit dhe institucioneve politike. Në kuadër të sistemit politik u zhvilluan mjaft mirë resurset ekonomike, u zhvillua arsimi, lejohej e drejta e besimit, pra me një fjale, u krijua një sistem vlerash që e përcaktonin shoqërinë të unifikuar dhe me besim të plotë ndaj sistemit politik. Kjo mundësoi krijimin e mendimit te populli i Kosovës se institucionet janë të shenjta dhe duhet respektuar. Gjatë kësaj kohe, një gjeneratë e tërë u zhvillua dhe u shkollua në një kompleks vlerash shoqërore e cila mundësoi një qasje të veçantë ndaj sistemit. Me kalimin e kohës, pas rënies së ideologjisë komuniste, Kosova e gjendur para një situata të rëndë të kolonizimit të saj, elita e saj politike, ose siç njihet gjenerata e saj e artë e emëruar si “çarku i Prishtinës”, ishin një gjeneratë e tërë e mirë-shkolluar në shkolla elitare perëndimore, mori në duar drejtimi e vendit dhe popullit në rrugën e gjatë të çlirimit. Në këtë periudhë u themelua partia e parë demokratike në Kosovë dhe në Ballkan e njohur si Lidhja Demokratike e Kosovës, e cila ishte më shumë se parti politike - ishte lëvizje intelektuale dhe qytetare e cila krijoj premisat për çlirimin e vendit. Kjo lëvizje politike me në krye Dr. Ibrahim Rugova, krijoj një sistem vlerash unike për shoqërinë shqiptare të Kosovës të cilat kishin në rend të parë interesat kombëtare. Duke marr parasysh kulturën politike të shqiptarëve në të kaluarën gjatë historinë nuk shquheshin për unitet dhe veprim kolektiv në të mirë të çështjeve të tyre. Lëvizja politike e prirë nga Rugova arriti të unifikoj popullin drejt mënyrës dhe veprimit politik paqësor, pra pa mjete të dhunës së armatosur t’i bëjë ballë kolonizimit të saj. Kjo padyshim që la gjurmë në kulturën e qytetarëve të Kosovës në kuptimin dhe perceptimin e politikës dhe institucioneve politike në

14 Aleksander Dhima, “Hyrja ne Antropologji”, 2010, Tiranë, f- 303.

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi veçanti. Me kalimin e kohës u krijua bindja, besimi dhe respekti më i madh për institucionet politike. Edhe gjatë tranzicionit të pas luftës, u pa një qasje e butë ose e moderuar e qytetarëve ndaj shumë fenomeneve negative që kishin për synim krijimin e konflikteve shoqërore. Më krijimin e institucioneve të pas luftës, me mbajtjen e zgjedhjeve të lira, në Kosovë u pa kultura politike thellësisht e moderuar dhe perëndimore e cila shpesh është marr shembull në Ballkan. Qytetarët morën pjesë masivisht në zgjedhje, pra kultura politike e marrjes pjesë në një proces zgjedhor ishte masive, ishte e qetë dhe rezultoi me një rezultat i cili u pranua menjëherë nga të gjitha palët. Kjo shënon një pikë të lart për në kulturën politike të një vendi. Edhe qasja në përgjithësi e qytetarëve në raport me institucionet është mjaft domethënëse për standardet e kulturës politike të një shoqërie të pasluftës, pavarësisht shumë problemeve që ekzistojnë në shoqërinë kosovare. Janë disa parime mbi të cilën është ndërtuar dhe zhvillohet kultura politike në Kosovë. Mënyra e sjelljes së zyrtarëve në institucione politike është e matur, nuk abuzohet me terminologji e cila nxit konflikte politike brenda sistemit politik, e cila reflekton padyshim edhe në konfliktet shoqërore. Gjuha është e matur, nuk ekziston tendenca e denigrimit të personalitet e aq më pak të familjes në politikë. Respekti ndaj institucioneve është tejet i lartë, kjo ka ardhur si pasojë që Kosova një kohë nuk kishte institucione te veta të qeverisjes dhe me krijimin e tyre ato sot shihen si të shenjta dhe nuk duhet prekur pavarësisht se kush është brenda tyre. Bashkëpunimi dhe komunikimi, po ashtu janë vërejtur si elemente kyçe në ndërtimin e kulturës politike duke marrë parasysh që në momente vendimtare ka ekzistuar vullneti për t’u afruar, komunikuar dhe bashkëpunuar si elitë politike në të mirë të vendit. Këto dhe shumë elemente tjera sot e përbëjnë kulturën politike në Kosovë, duke mos harruar edhe praninë ndërkombëtare e cila realisht ka luajtur rol të madh në konsolidimin e një sistemi politik i cili ka ndikuar në krijimin e vlerave të reja shoqërore e politike në Kosovë.

Përfundime Me definimin e nocioneve dhe koncepteve bazë të punimit tonë, mund të arrijmë në përfundim rreth definimin të kulturës politike dhe asaj të Kosovës në veçanti. Meqë kultura si koncept kompleks përfshin në vete tërësi të faktorëve shoqëror që realisht e determinojnë sjelljen e individit në shoqëri, mjafton të cekim artin, besimin fetar, zakonet dhe normat njerëzore me të cilat qytetarët jetojnë dhe veprojnë në kuadër të një shoqërie. Kur i bëjmë një lidhje me realitetin politik në të cilin qytetarët duhet të bashkëpunojnë në mënyrë që shoqëria të jetojë e qetë dhe në harmoni me vlerat e saj, ajo duhet t’i rregullojë ose t’i ketë të qartë raportet me sistemin politik. Sistemi politik i cili është i definuar dhe i përcaktuar si ndërmjetësues, rregullues dhe zgjidhës i problemeve dhe konflikteve shoqërore e politike. Kjo qasje e raportit të qytetarëve me sistemin politik, përcaktohet si kulturë politike. Kultura politike lidhet fuqishëm më një spektër të gjerë të bindjeve, besimeve, vlerave, dijes dhe vullnetit për pjesëmarrje në ngjarjet politike të qytetarëve ndaj sistemit politik. Për të qenë kultura politike në një nivel të ngritur, bashkëpunues, komunikues mes vete, duhet t’i plotësoj disa kushte minimale. Që qytetarët të jenë ose të kenë arsimim minimale ndaj asaj se çka do të thotë sistem politik, qeveri, kushtetutë, vlera, simbole në mënyrë që angazhimi i tij të jetë koherent dhe pozitiv në jetën politik në vend.

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi

Në rastin Kosovës, kultura politike është zhvilluar në disa kushte specifike që realisht e kanë determinuar në tërësi edhe sot raportin, besimin dhe vlerat që kanë qytetarët ndaj sistemit dhe angazhimit në politikë. Besimi, bindja, dhe vlerat kulturore janë ngritur nga nevoja për të qenë të bashkuara, të unifikuara, bashkëpunuese dhe komunikuese mes vete dhe sistemit politik, për të arritur objektivat themelore siç ishte çlirimi i vendit. Kjo ka lënë një trashëgimi edhe sot ndaj qasjes që ekziston për sistemin politik, partitë politike, qeverinë si institucion i shenjtë e i paprekshëm, për simbolet kombëtare si të shenjta dhe të paprekshme. Pjesëmarrja masive ne zgjedhje, përcjellja dhe pranimi i verdiktit të popullit në mënyrë të qetë dhe moderne dhe shumë elemente tjera e kanë karakterizuar kulturën politike të shoqërisë kosovare si mjaft domethënëse dhe të pjekur për realitetin ballkanik.

Këndvështrim rreth nocionit dhe konceptit “kulturë politike”: Kultura politike në Kosovë Blinera Gashi

Bibliografia - Agani, Fehmi, Për shoqërinë Civile, Shtëpia botuese Dukagjini, Pejë, 2002 - Canivez, Patrice, Të Edukohet Qytetari, Shtëpia botuese Dukagjini, Pejë, 2004 - Dhima, Dh Aleksandër, Hyrje në Antropologji, Shtëpia botuese Ideart, Tiranë, 2010 - Heywood, Andrew, Politika, Shtëpia botuese Brezi ’81, Prishtinë, 2008 - Marshall, Gordon, Fjalor Sociologjik, Shtëpia botuese Instituti i Dialogut dhe Komunikimit, Tirane - Lean Mc, Iain, Fjalor Politik, Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2001 - Ramoneda, Josep, Fundi i Pasionit Politik, Shtëpia e Librit dhe e Komunikimit, Tiranë, 2005

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik

Anita Kosumi

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik Anita Kosumi

Hyrje Në këtë punim është analizuar lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik. Punimi është bërë bazuar në shënime dhe raporte të ndryshme të bëra për demokracinë pjesëmarrëse dhe në përgjithësi rëndësinë e vendimmarrjes në proceset ekonomike të vendit.

Qëllimi i punimit Duke pasur parasysh peshën dhe rëndësinë e mendimit dhe votës së qytetarëve si dhe ndikimin që mund të kenë vendimet ekonomike në jetën e secilit qytetarë, atëherë mendimi dhe vota e çdo qytetari për vendimet ekonomike të vendit janë shumë të rëndësishme. Qëllimi kryesor i punimit është bindja apo fillimi i përfshirjes së qytetarëve në vendimmarrjen në proceset ekonomiko-sociale.

Demokracia pjesëmarrëse Zhvillimi dhe zbatimi i demokracisë dhe të drejtave të njeriut mund të bëhet vetëm përmes promovimit të vetëdijes publike, pjesëmarrjes në jetën publike dhe sigurimit të transparencës dhe llogaridhënies së autoriteteve publike. Qëllimi i demokracisë pjesëmarrëse është që të rrisë fuqizimin e qytetarëve dhe pjesëmarrjen e tyre në proceset demokratike në nivelin lokal, rajonal dhe kombëtar. Gjithashtu, mjetet elektronike kanë rëndësi të veçantë në demokracinë pjesëmarrëse. Mendimi dhe vota e çdo qytetari për vendimet sociale, kulturore dhe veçanërisht ato ekonomike duhet të merret parasysh nëse vendi dëshiron të punoj dhe të zhvillohet në të mirë të qytetarëve, sepse në sistemin e demokracisë përfaqësuese, politikanët apo përfaqësuesit e zgjedhur të popullit, që nuk do të thotë se çdo herë janë të zgjedhur nga e tërë masa, nuk e kanë ndjenjën e përgjegjësisë dhe nuk ndikohen direkt nga vendimet ekonomike dhe sociale sikur që ndikohet e gjithë masa, prandaj dhe vendimet që ata mund të marrin mund të mos jenë ato që dëshiron dhe ka nevojë populli. Pjesëmarrja në votime për çështjet ekonomike mund të filloj që nga votimi në nivel komunal ku qytetarëve u ofrohet mundësia që të votojnë për çështjet më të thjeshta të cilat lidhen direkt apo indirekt me jetën e tyre sociale dhe ekonomike, siç mund të jenë çështjet si ndërtimi i rrugëve, energjia, ujësjellësi, privatizimi, ndërtimi i banesave apo qendrave tregtare në lagje, etj. Format të cilat mund të përdoren janë referendumi apo në disa raste edhe iniciativa qytetare. Opinioni qytetar duhet të merret në konsideratë sepse vet qytetarët pastaj marrin përgjegjësi për vendimet e tyre dhe bëhen pjesë aktive e jetës sociale dhe ekonomike të vendit. Një ndër format e përfshirjes së qytetarëve në vendimmarrje bëhet edhe nga organizatat joqeveritare të cilat mbledhin dhe kanalizojnë pikëpamje nga anëtarët e tyre, grupet të cilave iu shërbejnë dhe qytetarëve. Këto pikëpamje mund të ofrojnë një vlerë kyçe në procesin e vendimmarrjes politike, duke e rritur cilësinë, kuptimin dhe aplikueshmërinë afat-gjate të nismave të politikave.

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik Anita Kosumi

Pastaj varet nga marrëdhënia që këto organizata joqeveritare ndërtojnë me autoritete publike dhe bashkëpunimi apo besimi në mes tyre, në mënyrë që të realizohen kërkesat e qytetarëve për vendime konkrete ekonomike.

Nivelet e ndryshme të aplikimit të demokracisë pjesëmarrëse Përfshirja e qytetarëve, në këtë rast e shoqërisë civile apo organizatave joqeveritare, në hapat e ndryshëm të procesit të vendimmarrjes politike ndryshon varësisht nga intensiteti i pjesëmarrjes. Ekzistojnë katër nivele graduale të pjesëmarrjes, nga ai me më së paku pjesëmarrje, deri te ai më pjesëmarrësi. Nivelet kryesore të aplikimit të demokracisë pjesëmarrëse janë: informimi, konsultimi, dialogu dhe partneriteti. Këto nivele mund të aplikohen në secilin prej hapave të procesit të vendimmarrjes, por shpeshherë janë më relevante në pika të caktuara të procesit.

Avantazhet dhe disavantazhet Avantazhet e aplikimit të cilësdo metodë të marrjes së mendimit apo votës së qytetarëve për vendimet ekonomike të vendit janë: - Qytetarët angazhohen në përmirësimin e jetës së tyre ekonomike dhe sociale, - Qytetarët ndihen përgjegjës për çfarëdo vendimi që merret, - Qytetarët japin më shumë kontribut në përmirësimin e jetës ekonomike dhe sociale në vend, - Mendimi dhe vota e masës gjithnjë do të jetë më e drejtë. Disavantazhet e aplikimit të cilësdo metodë të marrjes së mendimit apo votës së qytetarëve për vendimet ekonomike të vendit janë: - Ka rrezik që njerëzit e keqpërdorin votën, - Mund t’i humbet autoriteti parlamentit apo institucioneve përkatëse që merren më çështjet ekonomike apo sociale të vendit, - Ndodh që masa qytetare që voton të mos jetë e mirë informuar me zhvillimet ekonomike dhe sociale të vendit, - Qytetarët mund të vendosin vetëm në bazë të preferencave personale dhe jo në të mirë të vendit. Gjithsesi, duhet të jetë e rregulluar me ligj se për cilat çështje ekonomike dhe sociale duhet të konsiderohet mendimi dhe vota e qytetarëve, qoftë përmes referendumit apo edhe përmes takimeve dhe diskutimeve ku opinioni i qytetarëve të bëhet pjesë e vendimmarrjes. Komunat e Kosovës, organizojnë takime me qytetarë dhe diskutohen vendimet të cilat merren në nivel komunal, por në shumë raste këto takime organizohen vetëm formalisht dhe nuk merret parasysh opinioni i qytetarëve. Komuna e Prishtinës është e obliguar të organizoj takime dy herë në vit me qytetarët, por edhe në çdo lagje janë të obliguara takimet një herë në vit. Sipas disa qytetarëve të cilët kanë marrë pjesë në këto takime, deri më tani nuk janë realizuar apo nuk janë marrë për bazë opinionet e tyre.

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik Anita Kosumi

Edhe pas mbajtjes së takimeve me qytetarët të cilët propozojnë investime konkrete në komunën e tyre, disa komuna dështojnë në paraqitjen e projekteve kapitale dhe nuk bëhet asgjë në drejtim të realizimit të kërkesave të qytetarëve.

Demokracia pjesëmarrëse në nivel lokal Sikur bashkëpunimi i Komunave me Ministrinë e Financave të ishte më profesional, atëherë do të krijohej korniza afatmesme komunale që do të garantonte zhvillim të qëndrueshëm ekonomik komunal si dhe buxheti i komunave do të ndahej bazuar edhe në rekomandimet e qytetarëve dhe do të ishte më mirë i planifikuar sesa që ndodh që komunat të kenë tepricë buxhetore në fund të vitit për shkak të mos realizimit të projekteve të tyre. Fillimisht do të duhej që qytetarët të kenë të drejt të vendosin për vendimet e shtetit të cilat ndikojnë direkt apo indirekt në jetën ekonomike dhe sociale të secilit. Vendimet ekonomike dhe sociale të cilat ndikojnë në jetën e përditshme të qytetarëve janë: procesi i privatizimit, menaxhimi me fondet e kursimeve pensionale, menaxhimi me fondet e privatizimit, papunësia, menaxhimi i ujërave, menaxhimi i cilësisë së ajrit, ndotja industriale, menaxhimi i mbeturinave, zhvillimi ekonomik, edukimi, menaxhimi i eksportit dhe importit, transparenca e doganave, shkalla e tatimeve, planifikimi urbanistik, qeverisja lokale, etj. Qytetarët përmes votës së tyre do të duhej të marrin pjesë në përcaktimin e të gjitha politikave shtetërore veçanërisht atyre ekonomike, por në pamundësi të ndikimit fillimisht në politikat makroekonomike, atëherë fokusi i shoqërisë civile duhet të jetë në implementimin e demokracisë pjesëmarrëse në nivel lokal. Edhe pse populli voton përfaqësuesit e tyre, prapë se prapë nuk ekziston besimi i plotë se përfaqësuesit do të bëjnë zgjedhjet më të mira për qytetarët qofshin ato ekonomike apo sociale Rasti i Zvicrës është shembull i demokracisë pjesëmarrëse përmes referendumeve të shpeshta që vendoset edhe për problemet më esenciale ekonomike të komunitetit. Zhvillimi teknologjik mund të merret si parakusht për një demokraci pjesëmarrëse përmes shpërndarjes efektive të informacionit të nevojshëm për vendimmarrje politike. Zhvillimi i demokracisë pjesëmarrëse fillimisht duhet të filloj të aplikohet në pushtetin lokal, përmes rolit të komunitetit në vendimmarrje komunale për zhvillimin ekonomik lokal. Faza e dytë e fillimit të demokracisë pjesëmarrëse mund të vazhdoj me pushtetin qendror duke përfshirë kryesisht vendimmarrjet për procesin e privatizimit dhe reformave fiskale. Mungesa e një pilot projekti të komunave në lidhje me pjesëmarrjen përmes votimit të qytetarëve në vendimmarrjen lokale, si dhe pamundësia e krahasimit të zhvillimit ekonomik në mes të komunave të cilat kanë bërë pilot projekt të vendimmarrjes së qytetarëve dhe atyre që nuk kanë bërë pilot projekt, e vështirëson argumentimin e kësaj teme.

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik Anita Kosumi

Mos implementimi i demokracisë pjesëmarrëse dhe mungesa e transparencës në procesin e privatizimit në Kosovë Që nga fillimi, procesi i privatizimit në Kosovë ka qenë jo-transparent dhe në kundërshtim me vullnetin e qytetarëve. Konkretisht, rasti i privatizimit të Postës dhe Telekomit të Kosovës (PTK), për të cilin rast përveç punëtorëve të këtij institucioni por edhe qytetarët e tjerë kanë qenë kundër. Qeveria e Kosovës në tetor të vitit 2008, ka themeluar Komisionin Ndërministror i cili në bazë të ligjit të ndërmarrjeve publike, ka për qëllim menaxhimin dhe implementimin e suksesshëm të projektit të quajtur “Pjesëmarrja e sektorit privat në PTK”. Në të gjitha takimet e këtij Komisioni, nuk kanë qenë të ftuar qytetarët dhe as mediat. Kjo do të thotë se fare nuk është vlerësuar mendimi i qytetarëve në këtë rast. Gjithashtu, dërgimi jashtë vendit i mjeteve të grumbulluara nga privatizimi i ndërmarrjeve shoqërore, paraqet dëmtim të ekonomisë së vendit dhe bëhet kundër vullnetit të qytetarëve të Kosovës, sepse këto mjete jashtë vendit zhvlerësohen si pasojë e mos futjes së tyre në funksion të ekonomisë së vendit. Sipas të dhënave statistikore se inflacioni në Kosovë ka arritur në 5.5% dhe këto mjete janë deponuar me një interes prej 1%, atëherë i bie që mjetet e privatizimit po zhvlerësohen prej 4%. Pastaj, mos kthimi i mjeteve të privatizimit në Kosovë është si pasojë e mungesës së Ligjit të Letrave me Vlerë. Aktualisht si funksionon Agjensioni Kosovar i Privatizimit, qytetarët mund të marrin pjesë në proces të privatizimit vetëm përmes ofertimit për blerjen e ndërmarrjeve shoqërore, ndërsa për vendimmarrje nuk mund të marrin pjesë sepse kjo është plotësisht kompetencë e Agjensionit Kosovar të Privatizimit.

Lidhja në mes të demokracisë pjesëmarrëse dhe zhvillimit ekonomik Anita Kosumi

Bibliografia - Conference of INGO-s of the Council of Europe, “Kodi i Praktikave të mira për pjesëmarrjen qytetare në procesin e vendimmarrjes”.

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore

Modeli i Demokracisë së Drejtpërdrejtë

Fitim Vrenezi

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Hyrje dhe koncepte Ashtu si e dimë të gjithë, qytetaria, në kuptimin tradicional, mund të definohet si koncept apo si pjesë përbërëse e një shteti të veçantë, që ka të drejta dhe obligime për dhe ndaj tij. Më saktësisht, mund të thuhet se qytatria është pjesë përbërës e identitetit nacional, që realizohet me një mori të drejtash dhe obligimesh që e rregullojnë marrëdhënien ndërmjet shtetit dhe individëve apo grupeve sociale1. “Demokracia në vetvete nuk garanton asgjë. Ajo paraqet mundësi për të fituar, por edhe rrezik për të dështuar. Sipas shprehjes kumbuese, por edhe të mprehtë të Tomas Xhefersonit, premtimi që bën demokracia është “jeta, liria dhe kërkimi i lumturisë”. Në këtë mënyrë, demokracia është njëkohësisht premtim dhe sfidë. Ajo është premtim se duke punuar bashkërisht, qeniet njerëzore mund të vetëqeverisen në mënyrë të atillë që i shërben aspiratave për liri personale, zhvillim ekonomik dhe drejtësi shoqërore. Ajo është sfidë, sepse suksesi i nismës demokratike varet nga vetë shtetasit dhe nga askush tjetër. Qytetaria aktive përdoret shpesh si term për të identifikuar angazhimin qytetar në një proces. Më saktësisht, qytetaria aktive mund të definohet si kapacitet i qytetarëve për vetë-organizim në forma të ndryshme, mobilizim të resurseve dhe ushtrim i kompetencave për mbrojtjen e të drejtave në sferën e politikave publike, si dhe përftimin dhe zhvillimin e të mirave të përgjithshme. Pjesëmarrja qytetare – është proces që ofron mundësin që qytetarët të kenë influencë në vendimet publike dhe të jenë komponent dhe instrument përbërës në proceset demokratike vendim-marrëse. Demokracia e drejtpërdrejtë - përbën një formë të demokracisë dhe të teorisë civile ku të gjithë qytetarët mund të marrin pjesë në mënyrë të drejtpërdrejtë në proceset politike vendim-marrëse. Disa kanë propozuar sisteme ku do tu jepej qytetarëve fuqia legjislative dhe ajo ekzekutive, por shumica e sistemeve aktuale politike lejojnë përfshirjen vetëm në proceset legjislative. Demokracia e drejtpërdrejtë në formën e saj tradicionale është udhëheqja e qytetarëve nëpërmjet referendumeve. Qytetarëve iu është dhënë e drejta për miratim (kalim) të ligjeve, rrëzim të tyre (mos-miratim) dhe tërheqje të besimit për përfaqësuesit (nëse ka të tillë) në çdo kohë2. Transparenca – ashtu si përdoret në shkencat humane, nënkupton sinqeritet, komunikim dhe përgjegjësi. Është zgjatje metaforike e kuptimit të fjalës që përdoret në shkencën e fizikës: objekt „transparent‟, që mund të shihet nëpërmjet. Kur mbledhjet qeveritare janë të hapura për media dhe publik, kur pasqyrat financiare dhe buxhetore mund të shihen nga të gjithë, kur ligjet dhe rregullat ligjore janë të hapura për diskutim, ato atëherë konsiderohen si transparente dhe ka më pak mundësi që autoritetet të abuzojnë me to dhe sistemin për interesa të tyre personale3. Qeverisja e popullit dhe nga populli do të thotë se shtetasit e një shoqërie demokratike ndajnë me të, të mirat dhe të këqijat. Duke marrë përsipër përgjegjësinë e vetëqeverisjes, një brez përpiqet të mbrojë ligjshmërinë e fituar me vështirësi të lirisë së individit, të të drejtave të njeriut dhe të sundimit të ligjit për brezin tjetër. Në çdo shoqëri dhe në çdo brez, njerëzit duhet ta fillojnë rishtazi veprën e demokracisë,

1 Giovanni Moro – Active Citizenship as phenomenon and concept 2 Wikipedia, the Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Direct_democracy 3 Wikipedia, the Free Encyclopedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Transparency_%28humanities%29

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi duke marrë parimet e së kaluarës dhe duke i zbatuar ato në praktikën e një epoke të re dhe të një shoqërie në ndryshim. Xhozef Brodski, poet rus dhe fitues i çmimit Nobel, ka shkruar: “Një njeri i lirë nuk fajëson askënd, në qoftë se dështon”. Kjo vlen edhe për shtetasit e një shoqërie demokratike, të cilët, përfundimisht, duhet të mbajnë përgjegjësi për fatin e shoqërisë në të cilën kanë dashur vetë të jetojnë.” (marrë nga “Çfarë është Demokracia”).

Pse demokraci të drejtpërdrejtë!? Demokracia padyshim paraqet sistemin më të përsosur të qeverisjes të zbuluar deri më tani, që respekton të drejtat dhe liritë e njeriut. Në punimin e tij “Politics without politicians” (Politika pa politikanë) Aki Orr elaboron kronologjinë e vendim-marrjes prej kohërave të monarkëve deri te demokracia e drejtpërdrejtë. Ai tregon se në monarki ishte mbreti ai i cili sillte ligje dhe bënte politikat për shoqërinë. Atëherë kur qytetarët kundërshtonin ose nuk pajtoheshin me ligjet e mbretit, filluan konfliktet e dhunshme ndërmjet forcave të mbretit dhe qytetarëve. Turma të qytetarëve u ankuan për ligjet e tyre, sepse ligjet e mbretit ishin të tijat dhe u shërbenin (mbronin) vetëm familjes mbretërore dhe jo shoqërisë. Ishte konflikti ndërmjet „ligjit dhe rendit të Mbretit‟ dhe „ligjit dhe rendit të Qytetarit‟. Përfundimisht, qytetarët janë fitues, megjithatë “Kush i bënë ligjet dhe kush vendos çfarë Rendi të aplikohet” është prezent me ne edhe sot (Orr, fq.13). Megjithëse qytetarët ia arritën të realizonin qëllimet e tyre, sot ligji dhe rendi akoma vendoset nga disa përfaqësues, duke shkaktuar kështu pakënaqësi për një numër të konsiderueshëm qytetarësh për shumë ligje. Më tutje, Orr vazhdon: “sot mund të kemi një sistem ku të gjithë qytetarët - jo përfaqësuesit e tyre - vendosin për ligjin dhe rendin në shoqëri. Ky sistem quhet Demokraci e Drejtpërdrejtë”. Orr e definon këtë si shoqëria që udhëhiqet nga të gjithë qytetarët. Demokracia e drejtpërdrejtë dhe përkrahësit e saj janë të udhëhequr nga nja parim bazik, i cili është dispozitë ligjore në pothuaj kushtetutën e secilit shtet: realizimi i njëmend i sovranitetit të popullit. Kjo formë e demokracisë është mekanizmi më efektiv i ushtrimit të këtij sovranitetit. Procesi i garantimit të ushtrimit të pushtetit nga qytetarët ka shumë anë pozitive. Disa nga to janë: balanca e pushtetit, përgjegjësia e zyrtarëve shtetërorë, transparenca në vendim-marrje, zgjidhja efektive e problemeve, etj. Forcë shtytëse dhe drejtuese e këtij modeli janë qytetarët e zakonshëm (votuesit), deri sa misioni i tij është të zvogëloj hapësirën ndërmjet qytetarëve dhe politikës duke siguruar pjesëmarrjen e qytetarëve në proceset politike vendim-marrëse. Janë disa fakte të pranuara dhe të njohura në nivel gjeneral të cilat janë në favor të demokracisë së drejtpërdrejtë. Nga më të rëndësishmet janë: - Demokracia e drejtpërdrejtë mundëson qasje më të lehtë në sistemin politik dhe e kanalizon „presionin e rrugëve‟ në forma institucionale, - I shtyn forcat elite të politikës që të kenë parasysh qëndrimet e qytetarëve në çdo kohë, - Mundëson që mos-marrëveshjet dhe konfliktet të diskutohen publikisht dhe të gjinden zgjidhje për to, - I jep mundësi viktimave (humbësve),

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

- Ka ndikim korrigjues mbi politikat dhe fuqinë e shtetit, pa u bërë forcë kundërshtuese e saj, - Nëse një votues ka votuar për një parti politike në zgjedhje, ai ka mundësi të kundërshtoj një politikë të caktuar të po asaj partie (p.sh. energjia nukleare, në referendum), - Demokracia e drejtpërdrejtë mundëson që shoqëria të jetë përfituese nga njohurit, aftësitë ose talentet e qytetarëve të zakonshëm, - Referendumet zbulojnë mos-marrëveshjet ndërmjet politikanëve dhe votuesve, - Demokracia e drejtpërdrejtë forcon konkurrencën politike dhe prodhon politika më të mira, - Qytetarët janë të përfshirë në zgjidhjen e problemeve, etj. Një nga efektet më të rëndësishme pozitive të demokracisë së drejtpërdrejtë është ndikimi i saj për rritjen e kapitalit social në shoqëri. Ngritja e kapitalit social në shoqëri (si rezultat i pjesëmarrjes së qytetarëve në politikë) shpjegohet në dy mënyra:4 a) Besueshmëria e qytetarëve në strukturat qeveritare është më e lartë sepse politikanët janë të kufizuar me kushtetutë në veprimet e tyre, ata duhet të veprojnë më ngushtë ndaj kërkesave të qytetarëve, b) Politikanët shfaqin besim më të lartë në qytetarët duke u siguruar atyre të drejtën për vendimmarrje politike. Modeli më i përhapur i demokracisë sot është demokracia përfaqësuese, instrumente të shumta të së cilës janë edhe ato të demokracisë së drejtpërdrejtë. Por në shumicën e rasteve, këto janë vetëm dispozita ligjore dhe mbesin pa u zbatuar asnjëherë. Në këtë model, qytetarët e ushtrojnë sovranitetin e tyre përmes organeve të zgjedhura (si parlamenti). Por ky model nuk është garant se organet e zgjedhura nga vota e qytetarit do të punojnë gjithmonë në përputhje me kërkesat dhe interesat e qytetarit. Përkrahësit e demokracisë së drejtpërdrejtë e shohin rolin e saj pikërisht në këtë argument: “demokracia përfaqësuese është e pamjaftueshme e vetme, ajo ka nevojë për një aspekt plotësues për të arritur formën e duhur komplete”. Për këtë arsye demokracia e drejtpërdrejtë, pa dyshim mund të siguroj mekanizmat e duhur dhe të plotësoj boshllëkun ndërmjet sovranitetit qytetar dhe demokracisë përfaqësuese. Demokracia e drejtpërdrejtë është mënyra me të cilën demokracia përfaqësuese bëhet njëmend përfaqësuese5. Për më shumë, ka një mori faktesh që e vërtetojnë pamjaftueshmërinë e demokracisë përfaqësuese si të vetme, në mesin e tyre më të rëndësishme janë: politikanët asnjëherë ose shumë rrallë konsultohen me qytetarët për politikat publike, politikanët janë jo gjithmonë përgjegjës para qytetarëve, qytetarët kanë rol dhe pyeten vetëm në zgjedhje njëherë në katër apo pesë vite, hendeku i komunikimit ndërmjet qytetarëve dhe politikanëve krijon probleme të ndryshme (si korrupsioni), sa më pak që politikanët konsultohen me qytetarët aq më pasiv dhe të pa interesuar bëhen qytetarët për politikën, dhe e meta më e madhe e demokracisë përfaqësuese është krijimi i dy grupeve të veçanta në shoqëri: sunduesit dhe të sunduarit.

4 Bruno Fray, Direct democracy for transition countries, 2003 5 Dubelboer në “Initiative & Referendum Monitor” 2004/2005

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Demokracia e drejtpërdrejtë nuk është garanci që do te thyen parimin e sunduesit dhe të të sunduarit, por të paktën mund të ngushtoj atë hendek ekzistues dhe të ndihmoj në procesin e komunikimit ndërmjet grupeve.

Përkrahësit dhe kundërshtarët: kostoja ekonomike Efektet dhe kostoja ekonomike, është njëra prej temave më te debatueshme nga përkrahësit dhe kundërshtarët e demokracisë së drejtpërdrejtë. Ekziston një fakt tashmë i pranuar në përmasa të gjëra që referendumet, peticionet dhe format tjera alternative të demokracisë së drejtpërdrejtë janë te kushtueshme, pra nevojiten të mira materiale për organizimin dhe mbarëvajtjen e këtyre proceseve, gjë që është jo e pa-rëndësishme dhe jo gjithmonë e pranueshme për shumë qeveri. Sipas skeptikëve, organet legjislative përfaqësuese do të humbnin vlerën dhe do të jenë të parëndësishme nëse qytetarët do të pyeteshin për politikat publike dhe kështu do të harxhoheshin paratë në mënyrë të pa nevojshme, kur ato mund të orientohen për realizim të projekteve të ndryshme. Ata, vazhdimisht avokojnë dhe tregojnë që organet përfaqësuese qeveritare janë të zgjedhura nga vota e qytetarëve dhe ata janë të aftë të bëjnë punën e tyre. Në anën tjetër, argumentet e përkrahësve të demokracisë së drejtpërdrejtë janë të lidhura kryesisht me korrupsionin. Iniciativat dhe qytetaria aktive, ata thonë, që e reduktojnë korrupsionin. “Në shtetet ku ka iniciativa qytetare, niveli i korrupsionit është më i ulët në krahasim me shtetet ku nuk ka iniciativa, dhe efektshmëria e saj është më e lart nëse numri i kërkuar i nënshkrimeve do të jetë më i ultë”6. E rëndësishme të përmendet është se paraja e keqpërdorur nga zyrtarët qeveritar është më e madhe se që janë shpenzimet e mundshme për realizimin e demokracisë së drejtpërdrejtë si formë e vendim-marrjes politike. Për këtë arsye, përkrahësit e demokracisë së drejtpërdrejtë konkludojnë që kjo formë i sjellë 2 efekte pozitive në të njëjtën kohë: me ngritjen e nivelit të qytetarisë aktive dhe pjesëmarrjes së qytetarëve në procese, zvogëlohet keqpërdorimi i parasë publike (korrupsioni, fluturimet zyrtare) dhe njëkohësisht ngritet niveli i transparencës dhe i përgjegjësisë së zyrtarëve qeveritar ndaj qytetarëve.

A është i vështir praktikimi i vërtetë i qytetarisë aktive Parakushti i parë për qytetarinë aktive si koncept dhe pjesëmarrjen qytetare si proces, është kultura pjesëmarrëse dhe kultivimi i saj ndërmjet qytetarëve të zakonshëm. Kjo kulturë mund të arrihet duke kultivuar ndjenjën kolektive shoqërore si forcë të vetme udhëheqëse ndaj një të ardhme më të mirë dhe më të sigurt. Në këtë vështrim principi plotësues është kryesor dhe duhet që të theksohet si rrjedhojë. Demokracia e drejtpërdrejtë nuk është si zëvendësim për demokracinë përfaqësuese dhe për institucionet e dala nga ky sistem, por është një element plotësues në sistem, e cila është mënyrë për mbushjen e hapësirave ekzistuese. Në momentin që qytetarët e zakonshëm e kuptojnë këtë, atëherë bëhet shumë i lehtë kultivimi i kulturës pjesëmarrëse ndërmjet tyre.

6 http://www.swissworld.org - Direct Democracy in Switzerland

100

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Në librin e tij “Strong Democracy” Benjamin Barber i analizon mundësitë për një demokraci më të fuqishme, duke argumentuar: “një demokraci e fuqishme në modelin e saj praktik, është një vetë-qeverisje nga qytetarët e jo nga një qeveri e përfaqësuesve ne emrin e qytetarëve”7. Barber thotë që, “qytetarët aktivë vetë-qeverisen jo patjetër në çdo nivel apo në çdo instancë, por mjaft shpesh si p.sh. në rastet kur vendime për politika me rëndësi të veçantë vendosen”. Koncepti i demokracisë së fuqishme që po përmendet këtu mund të definohet si një vullnet i përkrahësve të demokracisë së drejtpërdrejtë, që demokracia përfaqësuese të shndërrohet në një trajtë më të fuqishme të saj. Në aspektin praktik dhe operacional, qytetaria aktive dhe aplikimi i qytetarisë përfaqësuese nëpërmjet instrumenteve të demokracisë së drejtpërdrejtë kërkon angazhim dhe përfshirje të aktorëve të ndryshëm. Ekzistojnë nivele dhe hapa të ndryshëm që duhet të ndërmerren në mënyrë që të sillet qytetaria aktive në praktikë. Parakusht i parë për një vend është ngritja e vetëdijes kolektive qytetare për rëndësinë e qytetarisë përfaqësuese, dhe pas kësaj mund të diskutohet për përgatitjet e duhura ligjore në nivel vendi nëse legjislatura e caktuar ka bazë të mjaftueshme dhe garanton demokraci të drejtpërdrejtë në nivele të ndryshme në nivel vendi (lokal, regjional, nacional). Më pas, duhet të përgatiten procedura për mënyrën e involvimit të qytetarëve në mënyrë që të jetë sa më i lehtë ushtrimi i pushtetit nga qytetarët, gjë për të cilën nevojitet involvimi i shumë palëve, si: zyrtarë qeveritar, organizata nga shoqëria civile, media, qytetarët vetë, etj. Qeveria duhet të përgatitet dhe të jetë e gatshme për dy sfida kryesore: efektet ekonomike (si: shpenzimet për votime dhe referendume) dhe ato politike (si: ndarja e pushtetit me qytetorët, gatishmëria për kërkesat e tyre, etj). Megjithatë, nuk mund të thuhet që ka një përgjigje të saktë se sa e vështirë mund të jetë e gjithë kjo, por nuk do dyshim se ekziston mënyra për tu realizuar dhe është e qartë që më shumë se çdo gjë tjetër e nevojshme, ajo që duhet, është vullneti. Qasja negative dhe injorante ndaj përfshirjes qytetare do të thoshte vështirësi për realizimin e këtij koncepti, deri sa një koncept bashkëpunues dhe qasje e vullnetit të mirë, padyshim që do ta drejtonte këtë proces në rrugën e duhur për të pasur rezultate sa më të mira në fund të saj.

Praktikat e qytetarisë aktive dhe demokracitë e drejtpërdrejta Zvicra Sipas Munroe, vendi në të cilin gjen aplikim më të madh demokracia e drejtpërdrejtë apo ajo përfaqësuese është shteti i vogël evropian, Zvicra. Në Zvicër, në përputhshmëri me demokracinë e drejtpërdrejtë, shumica e vendimeve të rëndësishme nuk merren nga përfaqësuesit e zgjedhur politik por nga vota e drejtpërdrejtë e qytetarëve nëpërmjet procesit të quajtur „referendum‟8. Ai përmend si shembull referendumin e organizuar në Zvicër në vitin 1992, atëherë kur Zvicra shqyrtonte nëse duhej ose jo të anëtarësohej në organizmat e Bakës Botërore dhe Fondit Monetar Ndërkombëtar. Një shembull tjetër është referendumi në vitin 2000, kur u hodh në votim nëse duhej limituar numrin e punëtorëve të huaj në vend, qytetarët votuan kundër limitimit.

7 Barber, Benjamin R., Strong Democracy – Participatory Politics for a New Age, 8 Munroe, Trevor St George (2002), An introduction to politics

101

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Ekziston një veçori karakteristike e demokracisë së drejtpërdrejtë zvicerane në krahasim me vendet e tjera që e bënë Zvicrën të ndryshme nga të tjerat. Në referendum, qytetarët mund të përgjigjen me “Po” ose “Jo”, për çështjet e caktuara të debatuara që janë hedhur në referendum, por në Zvicër, është po ashtu e mundur zgjedhja e alternativave tjera të përgjigjes në referendum. Në atë rast votuesit deklarohen për njërën nga përgjigjet që ata mendojnë që është pozitivja dhe ajo që ka mbledh më së shumti vota, fiton. Të gjitha opsionet tjera, duke përfshirë ato që mbledhin një numër të konsiderueshëm votash por nuk janë fituese, hidhen poshtë9. Fakt interesant, që duhet theksuar është se në Zvicër pothuajse 75% e votave në referendumet e nivelit lokal dërgohen me postë, në një procedurë ku komunat ua dërgojnë votuesve fletë-votimet paraprakisht së basku me fletushka informative dhe shpjegime për çështjen që po votohet. Dita e votimit nuk është një ditë e vetme, por zakonisht është një periudhë kohore prej disa ditësh që mundëson votuesit të kenë kohë të mjaftueshme për informim dhe vendim-marrje. Mesatarisht çdo 3 muaj organizohet një referendum në Zvicër ku qytetarët e kanë fjalën kryesore. Duke u nisur nga ky fakt dhe shumë të tjerë si përqindja e madhe, afro 80% të vendimeve të rëndësisë nacionale, shumë njerëz kanë konkluduar se “nuk është Zvicra ajo që e bënë referendumin, por referendumi e ka bëre Zvicrën”.

Shtetet e Bashkuara të Amerikës Demokracia e Drejtpërdrejtë është kundërshtuar ashpër nga hartuesit e Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe prej disa nga nënshkruesit e Deklaratës së Pavarësisë. Ata avokuan për një demokraci përfaqësuese në formën e një republike kushtetuese ndaj demokracisë së drejtpërdrejtë. Por në anën tjetër, sot në shumë shtete mund të shohim shumë iniciativa qytetare dhe referendume të organizuara10. Një shembull i funksionimit të demokracisë së drejtpërdrejtë në nivel lokal është ai i Dakotës Jugore, që është shteti i parë ne union që ka sjellë një iniciativë qytetare dhe referendum me të cilin e ka vu në skenë çështjen e refuzimit të ndonjë ligji të nivelit shtetëror.

Sllovenia Prej viteve të pas-pavarësisë, janë organizuar 13 referendume në nivel nacional, po ashtu janë organizuar edhe referendum të nivelit lokal, duke përfshirë kërkesat për formim të komunave të reja. Sllovenia, me një popullatë prej 2 milion banorë ka shumë elemente të demokracisë së drejtpërdrejtë. 30.000 është numri i nënshkrimeve të duhura nga qytetarët për ta vënë ne diskutim ndërrimin e ndonjë amendamenti kushtetues, me së paku 5.000 nënshkrime qytetarët kanë mundësi të propozojnë një ligj të ri dhe me së paku 40.000 vota qytetarët mund të kërkojnë referendum në nivel vendi. Në nivelin lokal ku duhet numër më i vogël i nënshkrimeve, sistemi funksionon më mirë në krahasim me atë të nivelit shtetëror pasi që disa herë nuk është arritur numri i duhur i nënshkrimeve. Një tentativë e dështuar ishte mocioni për mbledhjen e 40.000 nënshkrimeve për të kundërshtuar hyrjen në NATO të shtetit fqinj, Kroacisë, por u mblodhën vetëm 1.000 nënshkrime dhe në anën tjetër Parlamenti e miratoi një tekst ku përmendet fqinjësia e mirë dhe interesi i Sllovenisë për anëtarësim të Kroacisë në NATO.

9 Tsekov, Petyo (2005), Direct Democracy – An Overview of History and Practices, 10 Burimi: c2d - http://c2d.unige.ch/?lang=en

102

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Vetëm për dy çështje në nivel shteti janë mbledhur nënshkrimet e duhura, për anëtarësimin e Sllovenisë në NATO dhe Bashkimin Evropian11.

Përmbyllje dhe konkludime - Qytetaria aktive dhe pjesëmarrja qytetare në jetën politike nëpërmjet mekanizmave të demokracisë së drejtpërdrejt është një çështje serioze që kërkon vullnet të mirë dhe punë konkrete. Është një proces ku nevojitet involvimi i një numri të konsiderueshëm aktorësh dhe kontributi serioz i tyre në proces. Disa nga aktorët krucial në këtë proces janë: partitë politike, organizatat jo-qeveritare, qytetarët e zakonshëm, mediet, qeveria, organet legjislative, komuniteti ndërkombëtar. - Pjesëmarrja qytetare është një mjet shumë efektiv për luftimin e korrupsionit dhe keqpërdorimit të fuqisë nga udhëheqësit e zgjedhur (sidomos në vendet në tranzicion dhe të pa zhvilluara), qytetarët e një vendi mund ta ngrisin nivelin e transparencës së përfaqësuesve të tyre vetëm me pjesëmarrjen e tyre në çështjet politike dhe bashkë pjesëmarrjen në vendim-marrje. - Demokracia e drejtpërdrejtë nuk është zëvendësuese e demokracisë përfaqësuese, por një dimension plotësues i saj, që ka qëllim ta bëjë demokracinë vërtet përfaqësuese. - Demokracia e drejtpërdrejtë nuk është një model perfekt, po ashtu pjesëmarrja qytetare nuk është zgjidhje për të gjitha problemet. Debatet pro dhe kundër demokracisë së drejtpërdrejtë janë esenciale për parandalimin e pasojave negative në këtë sistem. Kritikat ndaj demokracisë së drejtpërdrejtë dhe mekanizmave të saj duhet të konsiderohen si elemente pozitive që të arrihet përsosshmëria e sistemit aq sa është e mundur.

11 Burimi: c2d - http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11791272

103

Qytetaria aktive – koncepti dhe praktikat botërore Fitim Vrenezi

Bibliografia - Giovanni Moro – Active Citizenship as phenomenon and concept - Hajrulla Çeku, Paper for Master studies on Comparative Local Development, University of Trento - Frey, Bruno (2003), Direct democracy for transition countries, Institute for Empirical Research in Economics, University of Zurich - IRI Europe – Initiative & Referendum Monitor 2004/2005 - Barber, Benjamin R. (1984), Strong Democracy – Participatory Politics for a New Age, University of California Press - Munroe, Trevor St George (2002), An introduction to politics: lectures for first-year students, Canoe Press: Jamaica - Tsekov, Petyo (2005), Direct Democracy – An Overview of History and Practices, Balkan Assist Association: Sofia

Burimet nga interneti - http://www.swissworld.org - http://www.wikipedia.org - http://c2d.unige.ch/?lang=en - http://www.bbc.co.uk/news/world-europe-11791272

104

Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës

Mimoza Gavrani

Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës Mimoza Gavrani

Në mes të njerëzve lindin marrëdhënie tërheqje, miqësie, etj. por gjithashtu formohet edhe urrejtja ndaj njeri-tjetrit, madje nganjëherë edhe pa bazë logjike. Urrejtja ndaj çifutëve, njerëzve me ngjyrë, janë raste urrejtjesh të tilla. Madje edhe po tu përmendësh disa njerëzve anët pozitive të këtyre kombësive, racave apo etnive, ata sërish janë të prirur t’i shohin në aspektin negativ. Paragjykimet mbeten prej kohesh një problem i qenësishëm social me vështirësi të mëdha zgjidhjesh. Paragjykimet janë qëndrime negative ndaj pjesëtarëve të një grupi, apo ndaj një individi të bazuara në informacion jo të plote, apo të gabuar. Diskriminimi nga ana e vet, paraqet manifestimin bihejvioral (nëpërmjet sjelljes) i paragjykimit. Paragjykimi çon në diskriminim, duke shprehur anën e jashtme të sjelljes negative. Format e paragjykimeve: ndër paragjykimet më të përhapura janë: gjinore, moshore, racore, krahinore apo etnike, klasore.

Paragjykimet gjinore Në jetën e përditshme, fjala gjini i referohet ndryshimeve të organeve gjenitale dhe ndryshimeve të tjera të lidhura më to. Por ndryshe, nga ky kuptim përkatësi gjinore do të thotë pritshmëria e shoqërisë për rolet që duhet të marrë burri dhe gruaja. Përkatësia gjinore ndryshon nga koha në kohë dhe nga vende të ndryshme. Ajo përcakton cilësitë mashkullore dhe femërorë që duhet të ketë burri dhe gruaja, përcakton modelet e sjelljes, rolet dhe përgjegjësitë ë tyre. Shoqëria gjykon nëse burrat dhe gratë janë mashkullore dhe femëror, apo jo. Formimi i këtyre cilësive imponohet që në vitet e para të lindjes së njeriut. Nga kjo, dallohen dy lloje kuptimesh për seksin në qeniet njerëzore. Seks natyror dhe seks shoqëror. Kjo sipas feministëve, këto lidhën shumë pak më njëri tjetrin. Femrat mund të lindin fëmijë dhe kjo detyrë është vetëm e femrave, por detyrat e tjera riprodhuese si kujdesia për fëmijën, nuk është detyrë që s’mund të kryhet dhe nga burrat. Caktimi i këtyre detyrave vetëm për femrat, shikohet si padrejtësi nga feministët dhe si e imponuar nga shoqëria. Fakt i cili nuk ka shumë lidhje më trupin e femrave, pasi nuk ka diçka në të që tregon së kjo punë kryhet vetëm prej tyre dhe jo nga burrat. Por ato nuk vënë re nëse ka tek mashkulli ndonjë pjesë që tregon se duhet të bëjë ato detyra. Feministët shprehën: “Nëse një grua mund të gatuaj, po kështu mundët edhe një burrë, sepse një grua nuk gatuan me mitrën e saj”. Ato shprehen se natyra e grave dhe burrave vjen si pasojë e procesit të gjinizimit që ushtohet që në vitet e para të fëmijërisë. Djemtë inkurajohen të jenë të ashpër e të hedhur, kurse femrave u thuhet të jenë të matura e me mendjen tek shtëpia. Fakti së rolet dhe përgjegjësitë e meshkujve dhe femrave kanë ndryshuar kohë pas kohe, do të thotë se këto nuk janë informacione gjenetike, pra të varura nga biologjia e trupit të femrës a mashkullit. Po kështu, edhe statusi më inferior i grave është pasojë e shoqërisë dhe kulturës që vendos norma të padrejta për femrat. Sipas këtyre normave, vajzat duhet të vishën ndryshe nga djemtë. Ato duhet të jenë të buta dhe të bindura, ndërsa djemtë të fortë dhe me vetëbesim. Edhe rolet duhet të jenë të ndryshme. Burrat duhet të jenë kreu i shtëpisë, pronarë dhe menaxhues të pasurisë, aktivë në politikë, fe, biznes dhe profesione më të specializuara. Kurse gratë duhet të kujdesën për fëmijët, për gatimin dhe punët ë shtëpisë.

107

Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës Mimoza Gavrani

Rolet gjinore dhe formësimi i tyre qysh në fëmijëri U pa se dallimet gjinorë krijohen nga shoqëria si norma socio-kulturorë për femrat dhe meshkujt. Dhe këto janë në ndryshim me kalimin e kohës, në vende të ndryshme dhe grupe të ndryshme kulturore. Pra, të gjitha këto janë fakte që tregojnë se përkatësia gjinore, mbështetet tek kultura dhe shoqëria dhe nuk është e natyrshme. Fakt tjetër për këtë, është dhe formimi i roleve gjinore që në fëmijëri. Fëmijët lindin meshkuj apo femra, por për tu bërë burra e gra ndikon shoqëria, familja, kultura. Që në fëmijëri, ata marrin tipare të dallueshme nga njëri-tjetri, sjellje të ndryshme dhe aktivitete të përshtatshme për gjininë e tyre. Fëmijët i brendësojnë këto rolë që në moshë të hershme. Familja me edukimin e saj është një ndër faktorët kryesorë për transmetimin e këtyre roleve nga njëri brez në tjetrin. Fëmijët socializohen më këto role derisa i brendësojnë. Qysh kur lind një fëmijë, prindërit e presin në këtë botë më bindje stereotipike. Prindërit ndikojnë më sjelljen e tyre, me trajtimin që i bëjnë fëmijëve dhe me komunikimin e tyre që t’i transmetojnë fëmijëve përkatësinë e tyre gjinorë. Prindërit luajnë më vajzat lojëra që nuk kërkojnë forcë fizikë, kurse djemtë luajnë lojëra që duan koordinim veprimesh, sforcim fizik. Ata duhet të luftojnë dhe të dalin gjithmonë fitimtarë. Prindërit i trajtojnë ndryshe vajzat duke u thënë së janë të bukura dhe të ëmbla. Ndërsa djemtë trajtohen si krijesa aktive, të fortë dhe më të gjallë. Ata u thonë djemve së janë shumë të fortë dhe të mëdhenj. Nga këto trajtime që merr fëmija, krijon një perceptim të vetë si mashkull në rastin e djemve dhe si femër në rastin e vajzave. Djemve u blihen pistoleta, makina, top, biçikleta, kurse vajzave kukulla që të kujdesen për to. Kështu, djemtë nxitën që në atë moshë të merren më profesione, ndërkohë që vajzat nxitën të bëhen shtëpiake dhe të merren me gatim, pastrim, pazar, etj.

Shkaqet e paragjykimeve

Janë disa teori që shpjegojnë shkakun e paragjykimit si: teoria kognitive, psikodinamike, situative, historike, socio-kulturore. Teoria kognitive (e të menduarit): Kjo teori bazohet në mënyrën sesi njeriu e percepton dhe përpunon informacionin lidhur me objektin e paragjykimit. Teoria historike: Historikisht gratë kanë qenë parë si jo të përshtatshme të ngasin makinën dhe puna e shoferit është vlerësuar si punë burrash. Sot, ndryshimi është i madh, sepse makinën e ngasin edhe femrat, por profesioni i taksistit dhe kamionistit është më pak i përhapur te gratë dhe shkak për këtë është paragjykimi historik. Teoria psikodinamike: Sipas Frojdit, pengesat në nivelin psikologjik të funksionimit çojnë në paragjykim. Sipas teorisë së Frojdit, pas shprehjes së paragjykimeve fshihen konflikte psikologjike. Kur ngërzite janë të frustruar nga kushtet e këqija dhe janë të paaftë t’i rregullojnë problemet e tyre, shpesh ata e kthejnë kahun e zemërimit drejt burimit të frustracionit. Teoria situative apo teoria e të mësuarit social: Kjo teori shpjegon mundësinë sesi mjedisi mund të lind një paragjykim tek individi. Mendohet që fëmijët i fitojnë paragjykimet nëpërmjet të rriturve, moshatarëve, prindërve, nëpërmjet një procesi përforcimi direkt ose indirekt.

108

Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës Mimoza Gavrani

Gratë në mes të moshës tetëmbëdhjetë dhe tridhjetepesëvjeçare janë bija të feminizmit ku i trashëgojnë përpjekjet, dështimet dhe sukseset. (Rose L. Glickman) Gjatë gjithë vitit është një rast i mirë që vetëm dita Ndërkombëtare e Grave të bëjë një rikthim të të gjitha dështimeve, të arriturave dhe shfaqjen e problemeve të ndryshme kur është fjala për pozitën e gruas në shoqërinë Kosovare. Duke u bazuar ne hulumtime të ndryshme mbi pozitën e gruas, të realizuara në Kosovë por edhe ne botë, shifrat janë shumë dekurajuese, reflektojnë pabarazinë, diskriminimin dhe shkelje të drejtave të grave. Natyrisht, nuk lihen pa u përmendur edhe sukseset drejt qëllimit të arritjes së barazisë gjinore, për të cilën kanë luftuar gratë feministe duke filluar nga gjeneratat e më hershme kudo në botë, e në Kosovë deri më sot. Arti i feminizmit u paraqit në fund të viteve të 60-ta dhe kishte si pikënisje esenë e Linda Nochlin-it, historinë e artit me titull: “Why have there been no great women artists?” (Përse nuk ka pasur artiste të mëdha gra?), në të cilën ajo ishte përpjekur të analizoj kufizimet institucionale të cilat shekuj me radhë i kanë munduar gratë që të kenë qasje të barabartë me burrat.

Feminizmi në Kosovë Ekziston hipoteza se arti i feminizmit në Kosove ka fillet e saj qysh në vitet 70-ta. Në këtë kohë një rolë jashtëzakonisht të rëndësishëm e kishte Universiteti i Prishtinës që i mundësoi emancipimin e femrës. Kurse më vonë, vlen të përmendet puna e artistëve femra të cilat me anë të artit feminist përfaqësuan nivel të kritikës sociale dhe kulturore, qëndrimet e të cilave kundërshtuan regjimin serb. Femra përgjithësisht në shoqëritë e vonuara në histori dhe në tranzicion është shumëfish e shtypur dhe posaçërisht si qenie njerëzore në raport me mashkullin, në familje, por edhe në shoqëri dhe shtet. Po të shikohen me kujdes konkurset publike për vende të lira pune, p.sh. qoftë nga kompanitë private por edhe nga ato qeveritare, shihet se femra diskriminohet dhe e vendoset në pozitë të pabarabartë konkurruese. Diskriminimi i parë dhe fyes, është kushti i moshës: kërkohen femra të reja të moshës 25-30 vjeçare; së dyti është kushti i pamjes trupore.

Ligji i shoqërisë patriarkale Përjashtimi i vajzave nga trashëgimia, tregon direkt sistemin patriarkal në të cilin jetojmë. Në të njëjtën kohë tregon se sa të fuqishme janë ligjet e shoqërisë patriarkale. Shumë sociologë në Kosovë, ligjin për trashëgiminë e quajnë të vdekur për arsye se vetë gratë heqin dorë në mënyrë të vullnetshme nga trashëgimia, pasi që konsiderojnë se me atë trashëgimi e blejnë njëfarë vendi, hapësire pa të drejtë morale për mbrojtje, me e pas edhe një derë sepse presioni për të hequr dore është shumë i madhe. Qendra Kosovare për Studime Gjinore (QKSGJ), më 17 mars 2011, në Prishtinë publikoi hulumtimin “E drejta e trashëgimisë pronësore të grave në Kosovë”. Ky hulumtime kishte si qëllim kryesor që të hulumtoj dhe të trajtoj çështjet që lidhen me të drejtat e trashëgimisë. Po ashtu, QKSGJ ka bërë përpjekje t’i identifikoj qëndrimet, pengesat, sfidat, dhe vështirësitë lidhur me realizimin e së drejtës së grave për trashëgiminë.

109

Diskriminimi dhe perceptimet paragjykuese ndaj femrës Mimoza Gavrani

Sipas këtij hulumtimi, në njërën nga pyetjet “sipas mendimit tuaj, pse gratë nuk e kërkojnë të drejtën e tyre në trashëgimi?’’ të intervistuarit ishin përgjigjur kështu: 46.25% - mungesa e vetëdijes për të drejtat e tyre, 20.1% - për arsye të zakonit dhe praktikave sociale të shoqërisë, 16.2% u përgjigjën se prindërit e tyre dhe vëllezërit nuk bezdiseshin për këtë çështje, 10.7% - varësia e parashikuar tek prindërit pas martesës. Në po të njëjtin hulumtim, lidhur me pyetjen “Cili do të (mund) të ishte reagimi në raste kur femra do të kërkonte pjesën e saj të trashëgimisë?” Vetëm 31.22% u përgjigjën se ato do të pengohen nga pjesa tjetër e familjes (vëllezërit), kurse 30.57% u përgjigjën se do të kishte injorim nga të afërmit përfshirë edhe të afërmit e saj.

Ligji i punës, diskriminues për femrat e pa punësuara Pa dyshim së pavarësimi ekonomik i femrës luan një rolë shumë të rëndësishëm edhe në avancimin e pozitës së saj në shoqëri. Frikën se gratë e reja pas miratimit të ligjit të punës do të penalizohen nga punëmarrësi ia kanë edhe organizatat që merren me çështje gjinore. Me ligjin e ri të punës, që ka hyrë në fuqi këtë vit, femra e punësuar gëzon të drejtën për dymbëdhjetë muaj pushim të lehonisë. Për gjashtë muajt e parë të lehonisë, pagesa e kompensimit bëhet nga punëdhënësi me 70% të pagës bazë, kurse tre muajt në vijim, pushimi i lehonisë paguhet nga Qeveria e Republikës së Kosovës me kompensim të 50% të pagës mesatare, ndërsa tre muajt e fundit femra e punësuar ka të drejtë me këtë ligj që të zgjasë pushimin e saj pa pagesë. Kurse në anën tjetër, numri i punëkërkueseve femra në fund të vitit të kaluar, në krahasim me një vit më pare është më i vogël për 1 mijë. Sipas të dhënave të fundit të Entit Statistikor, nga 335 mijë punëkërkues, 160 mijë prej tyre janë femra. Kurse të dhëna zyrtare nuk kemi ende nëse ky numër i femrave është pranuar në punë. Ndërsa punëdhënësit mohojnë të kenë ndryshuar politikat e punësimit të deritashëm. Punëdhënësi më i madh në Kosovë është sektori publik. Në këtë sektor, janë të punësuar 70.159 punonjës, prej tyre 38% apo 26.545 janë të gjinisë femërore.

Gruaja në procese vendimmarrëse politike Fuqizimi i gruas në politikë dhe në vendimmarrje, monitorimi i zbatimit të Ligjit për Barazi Gjinore si dhe i ligjeve të tjera që kanë të bëjnë me përparimin e pozitës së gruas në shoqëri, promovimin e mundësive të barabarta, angazhimi i përmirësimit të pozitës së gruas në edukim, shëndetësi, ekonomi janë disa nga objektivat për të cilat u angazhuan disa nga Deputetët e Kuvendit të Kosovës me tri legjislaturat. Shoqëria Kosovare duhet të vetëdijesohet në mënyrë më të afërt me të drejtat e njeriut dhe me respektimin e tyre, duke përfshirë edhe ligjet, kornizat, politikat gjinore që tashme janë të aprovuara dhe në fuqi.

110

Romët në Evropë

Kristjan Hasanaj

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj

Hyrje Romët gjatë tërë historisë se tyre në Evropë janë ballafaquar me probleme të mëdha. Ata me shekuj kanë ruajtur mënyrën e tyre të jetesës duke vazhduar traditën mijëra vjeçare të respektimit devocial të traditave, zakoneve dhe dokeve të tyre. Ndoshta vet kjo lidhje pasionante me të kaluarën ka bërë që ata të kenë vështirësi të bëhen pjesë e shoqërisë Evropiane gjithnjë në ndryshim. Romët prej shekujsh janë banorë të kontinentit evropian dhe si të tillë do duhej të ishin pjesë integrale e shoqërisë Evropiane në të gjitha proceset e saj. Në ditët e sotme jemi dëshmitarë të diskriminimit animal që po i bëhet kësaj etnie në mbarë kontinentin Evropian, si në rastin e Francës ku vitin e kaluar ka dëbuar me qindra veta në drejtim te vendeve prej nga vinin. Në vazhdim do të paraqes një krahasim të gjendjes së Romëve në Kosovë dhe Shqipëri, dhe një përshkrim të përgjithshëm të Romëve në Evropë, mënyrës së tyre të jetesës, pozitës ekonomike, sociale e politike dhe problemeve me të cilat ballafaqohen në tërësi. Shoqëria Evropiane duhet urgjentisht të ndërmarr masat e nevojshme në krijimin e një jete dhe hapësire të bollshme ku Romët të jenë pjesë e barabartë e shoqërisë kudo që jetojnë. Hapa të mirë në këtë drejtim shihet hapja e institucioneve të Bashkimit Evropian për marrjen e vendimeve të cilat përfshijnë drejtpërdrejt progresin e Romëve në të gjitha fushat e jetës. Tani si rezultat i angazhimit të institucioneve të BE-se dhe qeverive të vendeve evropiane kemi dita ditës rezultate të kënaqshme në këtë drejtim, ku duhet cekur se në radhët e Romëve ka përherë e më shumë aktivistë të cilët në mënyrë vullnetare ndihmojnë zhvillimin dhe integrimin e komunitetit të cilit i takojnë.

Terminologjia dhe origjina e Romëve Në gjuhën Romane termi "rom" është emër mashkullor, po ashtu edhe nëse përdoret në shumës "roma" e ka të njëjtin kuptim. Nocioni "romani" në përdorim të përditshëm është mbiemër femëror kurse "romano" i referohet mbiemrit mashkullor1. Megjithëse termi "Roma" në përgjithësi i referohet romëve si tërësi etnike e koncentruar në hapësirat e Evropës Lindore dhe në Gadishullin Ballkanik. Duhet të themi se shumica e Romëve etnik e përdorin në formë të mbiemrit termin "Romani" si mbiemër identifikues, gjë që tani ky term në fjalë i identifikon të gjithë romët si grup etnik. Tashmë ky term përdoret nga të gjitha organizatat më eminente Botërore si Kombet e Bashkuara, Këshilli Evropian, Libraria e Kongresit Amerikan. etj2. Kurse gjithashtu nocioni "Gipsy"3, po ashtu shumë i përdorur, mendohet se është trajta Greke për Egjiptianët ku me këtë rast grekët besonin se romët vinin nga Egjipti. Zakonisht termi "gipsy" përdoret në kontekstin pezhorativ dhe diskriminues.

1 http://www.britannica.com/EBchecked/topic/250432/Rom. Marre me:2011-4-29 2 Po aty. 3 Po aty.

113

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj

Bazuar në të dhënat gjuhësore dhe historike, romët mendohen të kenë prejardhjen nga India Veriore dhe ardhja e tyre në Evropë evidentohet që nga shekulli i njëmbëdhjetë. Sipas shumicës së teoricienëve, grupet e kolonëve Romë në Evropë kanë ardhur në mënyra dhe periudha të ndryshme4. Vendet e para të vendosjes së Romëve janë Greqia dhe Armenia, dhe më vonë, sidomos pas invadimit të Perandorisë Osmane, ata u shtrinë në tërë Gadishullin Ballkanik për tu përhapur më vonë në pothuaj të gjithë Evropën. Pikërisht ardhja e tyre në Ballkan në mënyrë paralele me Perandorinë Otomane, u pa si një invadim i ri i cili po prishte qetësinë e deriatëhershme të popujve ballkanik. Kjo është sipas të gjithë gjasave koha kur lindën paragjykimet dhe moskuptimet e para në mes të vendasve dhe ardhacakëve nomadë dhe që vazhdojnë akoma të jenë të pranishme deri në ditët e sotshme5. Romët e Evropës mund të ndahen në tri grupe: Kalderash, Manush dhe Ciganë, por sipas disa autorëve të tjerë ekzistojnë katër grupe romësh: Kalderash, Machavaja, Lovari dhe Qurari por nëse bazohemi në nënndarjet tjera, na dalin me qindra lloje specifike. Kurse gjuha Rome mund të klasifikohet në tri grupe: - Domari (Evropa Lindore), - Lomarvren (Evropa Qendrore), - Romani (Evropa Perëndimore)6. Romët kanë qenë dhe vazhdojnë të jenë të lënë anash nga shoqëria Evropiane që nga koha e regjimeve Perandorake, gjatë kohës së regjimeve totalitare dhe gjatë periudhës së komunizmit, e deri në ditët e sotshme. Duhet thënë se në mënyrë definitive komuniteti Rom është grupi etnik më i persekutuar dhe i diskriminuar në Evropë.

Kultura dhe mënyra e jetesës Jeta në familjet rome është e rregulluar në atë mënyrë saqë tradita dhe zakonet lashta janë pjesë e përditshmërisë dhe mentalitetit të tyre. Zakonisht në familje rol udhëheqës ka babai apo mashkulli më i vjetër i familjes. Gratë fillojnë të gëzojnë respektin dhe autoritetin e duhur në bashkësi vetëm atëherë kur janë në moshën e pleqërisë7. Fakt tjetër shumë interesant është koncepti i "virgjinitetit"8, një element shumë i vjetër kulturor, që haset edhe tek shumë civilizime të tjera. Femrës i ndalohet të ketë marrëdhënie seksuale para martesës dhe shkelja e këtij parimi, përbën një turp të pashoq për vetë femrën dhe familjen e saj. Në përgjithësi, martesat tek romët kryhen në moshë të adoleshencës së hershme dhe për këtë arsye janë në shumë raste të keqkuptuar nga pjesa tjetër e shoqërisë. Roli i gruas në shoqërinë rome, edhe pse nuk zë ndonjë pozite të favorshme, në jetën bashkëshortore dhe atë seksuale ajo ka një rol krucial dhe tejet të rëndësishëm. Bashkëshortja në këtë rast është në gjendje

4 Jean-Pierre Liegeois, Nicolae Georghe,Roma\Gypsies: A European Minority (Minortiy Rights Group,1995):7] 5 John Kolsti, Crowe David, eds, A History of the Gypsies of Eastern Europe (New York: M.E. Sharpe,inc, 1991):4] 6 http://www.balkanproject.org/roma/castes_clans.shtml 7 The situation of Roma in Spain. Open Society Institute. (2002):24] 8 Weyrauch O.Walter, Romani Legal Traditions and Culture (University of California Press, Berkeley, LA, London, 2001):18]

114

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj dhe ka mundësinë të shajë, mallkojë apo edhe të sulmoj burrin e saj9, e drejt kjo e garantuar me ligjet dhe mënyrën rome të jetesës. Nënat rome janë bartëse dhe faktori kyç i përcjelljes së zakoneve tek gjeneratat e ardhshme, përmes rritjes dhe edukimit të fëmijëve. Përveç marrëdhënieve familjare, jeta në komunitet përbën një rëndësi të veçantë për romët. Kudo që janë, ata ndjejnë përgjegjësi për rrethin dhe klanin që i takojnë dhe për këtë zgjedhja e prijësit të Bashkësisë është një proces shumë i rëndësishëm. Udhëheqës i grupit shoqëror apo "Rom Bario"10, zgjidhet ai person që ka kontribuar më shumë në të mirë të komunitetit dhe që posedon aftësi menaxhuese, karizëm lideri apo që ka edhe diapazon me të gjerë njohurish, kundrejt pjesës tjetër të shoqërisë. Nga aspekti religjioz, romët kanë përfaqësuar fenë e vendit ku janë vendosur. Në Gadishullin Ballkanik, romët kryesisht i takojnë ritit ortodoks dhe mysliman, në Evropën Lindore - atij katolik dhe ortodoks, kurse në Evropën Perëndimore i takojnë konfesionit katolik dhe protestant.

Pozita e romëve në Republikën e Kosovës Si pothuaj në të gjitha vendet e tjera të Evropës, edhe në Kosovë ekziston një numër i madh i minoritetit Rom, i koncentruar gati në të gjithë territorin shtetëror. Romët e Kosovës klasifikohen në tri grupime të mëdha, në: Romë, Ashkali dhe Egjiptas, kurse në kuadër të nën ndarjeve të tjera hyjnë edhe grupe të tjera romësh si: Gurbeti, Arlija, Bugurdijeje, Muhadjeri, Divanjoldijeje dhe Srpski Cigani apo Ciganët serbisht folës11. Nga shpërndarja gjeografike, shumica e Romëve, Ashkalive dhe Egjiptiasve janë të koncentruar në komunën e Gjakovës (rreth 16%), Fushë Kosovë (rreth 13%), Prizren (rreth 13%), Pejë (rreth 11%) dhe në komunën e Ferizajt (rreth 9%)12. Shumica e Romëve shtrihen në regjionin e Prizrenit, Ashkalitë me shumë janë të koncentruar në rajonin e Ferizajt dhe të Fushë Kosovës, kurse pjesa tjetër Egjiptiase është koncentruar me banim në rajonin e Dukagjinit si në Gjakovë dhe Pejë. Më poshtë do paraqes karakteristikat dhe një përshkrim sipërfaqësor të tri grupimeve kryesore të minoritetit Rom në Kosovë: Ashkalitë janë shqip folës. Me kalimin e gjeneratave ata kanë harruar gjuhën e tyre amtare. Emrin ashkalia e kanë marrë në bazë të fjalës turke “As” ose “Has”, fjalë e cila ka kuptim të diskriminimit racor13. Ashkalitë e konsiderojnë veten si etnitet i veçantë etnik kundrejt pjesës tjetër Rome, ata jetojnë në shumë raste në komunitete të përbashkëta me shumicën shqiptare apo edhe atë Rome. Gjatë luftës në Kosovë, një pjesë kanë bashkëpunuar me Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës kurse një pjesë kanë kolaboruar me Serbët dhe si pasojë e kësaj, pas luftës i janë nënshtruar diskriminimit dhe në disa raste kërcënimit me jetë nga shumica shqiptare.

9 Weyrauch O.Walter, Romani Legal Traditions and Culture (University of California Press, Berkeley, LA, London, 2001):18] 10 http://web.archive.org/web/20071201172552 11 http://www.balkanproject.org/roma/castes_clans.shtml 12 Baseline Survey, The position of Roma, Ashkali and Egyptian Communities in Kosovo; Kosovo Foundation for Open Society-KFOS (SOROS): 2009,5] 13 http://www.balkanproject.org/roma/castes_clans.shtml

115

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj

Egjiptianet jetojnë në perëndim të Kosovës, si në Gjakovë, Pejë, dhe Deçan. Ata kanë arritur të krijojnë një vetëdije të re etnike dhe janë shkëputur plotësisht klasifikimit si Rom. Për nga gjendja ekonomike dhe niveli i arsimimit janë dukshëm më të përparuar se pjesa tjetër e popullatës Rome të Kosovës dhe si të tillë janë dukshëm më të integruar në jetën shoqërore dhe politike të vendit. Romet. Pjesa tjetër e Romëve të cilët kanë ruajtur të gjitha tiparet karakteristike si gjuha, doket, zakonet dhe vetëdijen Rome gëzon disa privilegje të ofruara nga Institucionet Kosovës, për shkak të pozitës së tyre etnike dhe sociale apo siç njihet ndryshe në fjalorin politik, gëzojnë diskriminim pozitiv14. Romët kanë programin e tyre televiziv, radion në gjuhën Rome, njihen si nacionalitet me lidership efikas politik dhe kanë të drejta të garantuara ligjore, si të drejtën e arsimimit në gjuhën amtare dhe të drejtën e përfaqësimit në parlamentin e Kosovës si të gjitha minoritetet tjera. Pavarësisht të drejtave të garantuara në Kushtetutën e Kosovës, situata reale e jetës së Romëve në Kosovë lë shumë për të dëshiruar. Ata akoma ballafaqohen me probleme të mëdha si gjendja e vështirë ekonomike, vështirësitë në integrimin e plotë në shoqëri dhe ekspozimi i mëtutjeshëm ndaj diskriminimit racor dhe etnik.

Romët në Republikën e Shqipërisë Si në shumicën e vendeve të kontinentit Evropian, edhe në Republikën e Shqipërisë jetojnë një numër i madh i Romëve. Mendohet se ardhja e tyre daton që më shumë se 600 vite15. Ata kanë arritur nga Azia pak para ardhjes së Perandorisë Osmane diku kah mesi i shekullit pesëmbëdhjetë, duke filluar nga India në drejtim të Persisë, Sirisë, Irakut, përgjatë Armenisë dhe në fund Gadishullit Ballkanik, dhe me këtë rast në Evropë. Nuk është se ka të dhëna të shumta për prejardhjen e tyre dhe vendosjen në Shqipëri, por të gjitha ato që dihen deri më tani janë burime të bazuara në analizimin e fakteve antropologjike dhe linguistike16 dhe në studimet e ndryshme të autoreve ndërkombëtar dhe vendor. Ka edhe teori të tjera që pretendojnë se Romët e Shqipërisë kanë origjinën nga Spanja17 ku mendohet se si pasojë e sjelljes së tyre jo të mirë, janë përzënë nga mbretëria e atëhershme, ku më pas një pjesë e tyre janë vendosur në territorin Shqiptar. Gjatë kohës së Perandorisë Osmane, ata kanë arritur të ruajnë mëvetësinë dhe mënyrën e tyre të jetesës, duke u konvertuar me shumicë në besimin Islam, mënyrë kjo më e lehtë për tu bërë pjesë integrale e sistemit të atëhershëm. Por ka të dhëna që tregojnë se edhe në atë kohë, Romët kanë qenë në fokus të diskriminimit duke qenë të përjashtuar edhe nga jeta sociale, por edhe ajo fetare18. Përgjatë kohës së Komunizmit, regjimi diktatorial i Enver Hoxhës ndaloi haptazi çdo mendim ndryshe, lëvizje ideologjike apo fetare që binte në kundërshtim me doktrinën marksiste, ku në fakt pretendohej që i

14 http://www.balkanproject.org/roma/politics.shtml 15 Kolsti, John "Albanien Gypsies, The Silent Survivors", in The Gypsies in Eastern Europe, (New York: Sharpe), (1991):32] 16 Fraser, Angus,"The Gypsyes", (Blackwell, Oxford UK, Cambridge, USA), (1992):41] 17 Harsluck, Margaret,"The Gypsies of Albania", Journal of the Gypsy Lore Society, April (1938):50] 18 Fraser,Angus,"The Gypsyes", (Blackwell, Oxford UK, Cambridge USA), (1992):174]

116

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj tërë populli të jetë i unifikuar rreth Partisë, dhe shtetit. Si pasojë e politikave të tilla, edhe Romët u sakrifikuan në masë të madhe duke rrezikuar asimilimin etnik19 dhe kulturën e tyre mijëra vjeçare. Romët e Shqipërisë varësisht prej krahinës ku jetojnë, kanë emërtime të ndryshme të vëna nga ana e anëtarëve të shumicës vendase. Sipas një studimi ata njihen si: Gabel: fjalë fyese Mesdhetare që i referohet një të huaji apo të panjohuri. Magjup: lidhet me emitologjinë e fjalës Egjipt, emërtim ky i përdorur në veri të Shqipërisë dhe në perëndim të Kosovës për t’i diferencuar nga Romët e tjerë. Katal: emërtim i Romëve i përdorur më shumë në dialektin e veriut, por që mendohet se ka origjinë Turke ose Arabe. Kurbat: që do të thotë "emigrant", i përdorur në masë të madhe në qytetin e Korçës. Cergater ose Cergar: që do të thotë banor i çadrave, fjalë me prejardhje Turke20. Në përgjithësi, shumica shqiptare kundrejt minoritetit Rom nuk ka një qëndrim të dukshëm diskriminues etnik dhe racor, por ekziston një raport injorues nga ana e tyre. Shqiptarët i konsiderojnë Romët si të padenjë për punë të rëndësishme, si të papastër, të pa edukuar dhe jo të aftë për të qenë pjesë përbërje e shoqërisë21. Romët në Shqipëri tashmë janë të njohur si minoritet dhe që nga fillimi i të nëntëdhjetave kanë disa OJQ, si "Amaro Dives", "Amaro Drom", dhe "Rmani Baxt"22, të cilat kanë fituar statusin juridik si organizata të cilat punojnë në interes të emancipimit dhe ngritjes së vetëdijes Romë. Një problem me të cilin po ashtu ballafaqohen Romët në Shqipëri është edhe mospasja e të drejtës për të përdorur gjuhën amtare në institucionet publike e veçanërisht në shkolla. Shqipëria është një ndër vendet që akoma nuk e ka nënshkruar dhe ratifikuar Kartën Evropiane për përdorimin e Gjuhëve Regjionale e Minoritare23, e cila është e hapur për nënshkrim për anëtaret e Këshillit Evropian që nga nëntori i vitit 1992. Shqetësim serioz është edhe ekspozimi i Romëve në masë të madhe ndaj prostitucionit, ku mendohet se shkaktarët kryesor janë disa faktor si detyrimi i vajzave nga prindërit e tyre për të ushtruar prostitucion, shitja apo dhënia me qira e vajzave për të kryer marrëdhënie seksuale24. Gjithë kjo ndodh për shkak të gjendjes së mjerueshme ekonomike që mbizotëron në komunitetin Rom në Shqipëri. Pengesë tjetër në ngritjen e vetëdijes arsimore dhe intelektuale është edhe mungesa e mediave elektronike dhe sajteve të internetit në gjuhen rome. Po ashtu ata nuk kanë përfaqësim të denjë politik, e edhe liderët

19 Fonseca, Isabel,"Among the Gypsies", The New Yourker, 25 September, (1995):87] 20 Cousrirthiades, Marsel, CEDIME-SE electronic interview with Marsel Couthiades, (a linguist, specialist on the Roma dialects), March-April, (2000) 21 Europan Roma Rights Center, No Record of the Case: Roma in Albania, Report (1997):57] 22 Kanev, Krassimir CEDIME-SE Inerview on 8 January (1999). 23 http://www.coe.fr/eng/legaltext/ratstates/eratalb.htm 24 De Soto G. Hermine, Beddies Sabine, Gedeshi Ilir, "Roma and Egyptians in Albania, From Social Exlusion to Social Inclusion”, World Bank, Washington D.C. (2005):132]

117

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj që i kanë, garojnë në kuadër të partive minoritare greke25, kurse OJQ-të ekzistuese nuk kanë treguar performancën e duhur në përfaqësimin e dinjitetshëm të popullatës së thjesht Rome.

Romët dhe pozita e tyre në Evropë Romët janë të shpërndarë pothuaj në të gjithë hapësirën e kontinentit Evropian, ata edhe pse jetojnë në territore të ndryshme dhe në distancë nga njëri tjetri, mund të themi lirisht se gjerë në ditët e sotme i karakterizon një vetëdije dhe mendësi e përbashkët sociale dhe kulturore. Dhe si pasoj e kësaj, ata konsiderohen minoritet transnacional, për shkak të përmasave të shtrirjes së tyre. Romët e Evropës, për shkak të mospasjes së një shteti amë i cili do të ndikonte në mbrojtjen e të drejtave të tyre, janë në një pozitë shumë jo-të-favorshme krahasuar me minoritetet e tjera. Përndryshe konsiderohen si minoriteti më i gjerë dhe me të drejtat më të cenuara në Evropë26. Duke u ndërlidh me këtë, kemi rastin e dëbimit të qindra Romëve nga Franca në periudhën mars-gusht 201027, këta edhe pse vinin si shtetas Rumun, pra edhe si shtetas evropian njëkohësisht, u dëbuan me dhunë nga autoritetet franceze për në vendin e tyre. Opinioni ndërkombëtar u mundua t’i bëj presion shtetit Francez përmes thirrjeve të vazhdueshme për të ndalur hovin e riatdhesimit, por në realitet asgjë nuk shkoi në favor të Romëve të persekutuar. Gjendja e çështjes Rome ka filluar të bëhet temë diskutimi tek në vitet e nëntëdhjeta, kur pas rënies së sistemit komunist në vendet e Evropës Lindore, doli në pah situata e tyre e mjerueshme ekonomike e sociale. Duhet cekur se deri vonë diskutimi për Romët dhe pozitën e tyre, nuk ka zënë pjesë të rëndësishme ose nuk është diskutuar fare për ta në institucionet e BE-së apo Kombeve të Bashkuara. Romët duke parë se të ndarë nuk mund të arrijnë të plasojnë si duhet kërkesat e tyre, vendosën që të ndërmarrin vet iniciativa për të mbrojtur liritë dhe të drejtat e tyre. Kështu që në Londër më 1971 u mbajt Kongresi i parë i Romëve nga e mbarë bota, ku pjesëmarrës ishin personat dhe intelektualët më autoritarë të përkatësisë Rome. Në vitin 1977 në Pragë u themelua Unioni Internacional i Romëve (IRU)28, ku për mision kishte forcimin e lidhjeve të përbashkëta, edukimin, kulturën, migrimin dhe standardizimin e gjuhës Romane. Krahas kësaj, u krijua edhe një strukturë tjetër organizative e Romëve me qendër në Hamburg, Kongresi Kombëtar Rom (Roma National Congres - RNC)29, i cili u mundua të minimizonte punën dhe misionin e IRU-së, duke kërkuar që romët të njihen si komb edhe pse të ndarë në shumë shtete. Me këtë rast, edhe

25 Center Dokumentation and Information on Minorities in Europa/South East Europe (CEDIME-SE), Roma in Albania, August, (2000):31] 26 Mc Garry Aiden,"Who Speaks for Roma", Political Representation of a Transnational Minority Communty, (Library of Congress Cataloging), (2010):152] 27 P7_TA-PROV(2010)0312, Situation of Roma People in Europe,Europian Parlament resolution of 9 September 2010 on the situation of Rome and freedom of movement in the Europian Union. 28 Mc Garry Aiden,"Who Speaks for Roma", Political Representation of a Transnational Minority Communty, (Library of Congress Cataloging),(2010):152] 29 Mc Garry Aiden,"Who Speaks for Roma", Political Representation of a Transnational Minority Communty, (Library of Congress Cataloging),(2010):159]

118

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj pse punojnë të ndara nga njëra-tjetra, që të dy organizatat bëjnë një punë të shkëlqyer në emancipimin arsimor e politik të Romëve në vendet ku jetojnë. Një tjetër nismë drejt avancimit të së drejtave dhe fuqisë vendimmarrëse, është themelimi i Qendrës Evropiane të Romëve për të Drejtat e Njeriut (European Roma Right Center - EERC), me qendër në Budapest, më 1996. Kjo organizatë proklamon parandalimin e paragjykimeve ndaj Romëve, hulumton rastet e shkeljes së të drejtave të tyre dhe harton raporte për rastet e evidentuara në të gjitha vendet Evropiane ku ata janë të vendosur. Procesi i zgjerimit dhe forcimit të institucioneve të Bashkimit Evropian ofron mundësi të mira për të zhvilluar politika që shkojnë në të mirë të komunitetit Rom. Në vitin 1993 me rekomandimin e Këshillit të Evropës, Asambleja Parlamentare e Bashkimit Evropian shpallë romët "a true Europian Minority"30, që me këtë rast Romët njihen si etnitet i veçantë etnik dhe si pasuri e diversitetit Evropian. Në këtë rast është koha kur Romët duhet të ndjekin hapin e zhvillimit dhe zgjerimit të BE-së që së bashku të jenë pjesë përbërëse e shoqërisë me të gjitha meritat dhe përgjegjësitë që i takojnë një qytetari Evropian.

Rekomandime dhe Konkluzione Gjatë këtij punimi seminarik, kam bërë një përmbledhje dhe krahasim të dhënash mbi jetën, kulturën, origjinën dhe pozitën sociale të Romëve. Erdhëm në përfundim se ata ballafaqohen me probleme të natyrave të ndryshme si ato sociale, ekonomike, janë gjithnjë të paragjykuar për shkak të përkatësisë së tyre etnike dhe mënyrës së tyre të jetesës dhe si të tillë, ndihen inferior e të mënjanuar nga pjesa tjetër e shoqërisë. Për të qenë Romët pjesë e përbashkët e familjes Evropiane, atyre së pari u duhet dhënë mundësia për të dëshmuar vetveten si qytetar aktiv. Prandaj roli i Bashkimit Evropian në këtë drejtim është i pazëvendësueshëm, në hartimin e politikave që do të mundësojnë përmirësimin e kushteve të tyre të jetesës. Bashkimi Evropian duhet të formojë agjenci të veçanta, për identifikimin e problemeve që i preokupojnë Romët, për hartimin e raporteve dhe gjetjen e zgjidhjeve në mënyrë sa më të mirë të mundshme. Një hap tjetër mund të jetë promovimi dhe hartimi i teksteve arsimore në gjuhën e tyre amtare. Angazhimi i të rinjve Romë në të gjitha aktivitetet rinore krahas bashkëmoshatareve të tyre në vendet tjera të Evropës. Avancimi i pozitës së gruas Rome dhe rolit të saj në shoqëri si dhe implementimi i politikave të nevojshme që zëri i Romëve të dëgjohet në mënyrë të barabartë kudo që jetojnë.

30 Nicole Valeriane and Slavik Hannah,"Roma Dilomacy", The International Debate Education Association, New York, (2007):152]

119

Romët në Evropë Kristjan Hasanaj

Bibliografia - Jean-Pierre Liegeois, Nicolae Georghe, Roma\Gypsies: A European Minority (Minortiy Rights Group), (1995). - John Kolsti, Crowe David, eds, A History of the Gypsies of Eastern Europe (New York: M.E. Sharpe,inc), (1991). - Weyrauch O.Walter, Romani Legal Traditions and Culture (University of California Press, Berkeley, L A, London), (2001). - Baseline Survey, The position of Roma, Ashkali and Egyptian Communities in Kosovo; Kosovo Foundation for Open Society – KFOS (SOROS); (2009). - Kolsti,John"Albanien Gypsies, The Silent Survivors", in The Gypsies in Eastern Europe, (New York: Sharpe), (1991). - Fraser, Angus, "The Gypsies", (Blackwell, Oxford UK, Cambridge USA), (1992). - Harsluck, Margaret,"The Gypsies of Albania",Journal of the Gypsy Lore Society, April (1938). - Fonseca, Isabel,"Among the Gypsies", The New Yourker, 25 September, (1995). - Cousrirthiades, Marsel, CEDIME-SE electronic interview with Marsel Couthiades, (a linguist, specialist on the Roma dialects), March-April, (2000). - Europan Roma Rights Center, No Record of the Case: Roma in Albania, Report (1997). - Kanev, Krassimir CEDIME-SE Inerview on 8 January (1999). - De Soto G.Hermine, Beddies Sabine, Gedeshi Ilir, "Roma and Egyptians in Albania, From Social Exlusion to Social Inclusion”, World Bank, Washington D.C. (2005). - Center Dokumentation and Information on Minorities in Europa/South East Europe (CEDIME- SE), Roma in Albania, August, (2000).

120

Përtej homofobisë

Vjosa Kika

Përtej homofobisë Vjosa Kika

Hyrje Paragjykimi seksual apo homofobia paraqet manifestim të sjelljeve dhe qëndrimeve negative ndaj personave homoseksual, përkatësisht ndaj personave gay, lesbike, biseksual dhe trans-seksual. Ky manifestim i sjelljeve negative bëhet në forma të ndryshme si: antipati, paragjykime, aversion, përbuzje dhe një frikë jo të arsyeshme ndaj këtij grupi social. Homofobia shpesh shprehet edhe me sjellje diskriminuese dhe të dhunshme ndaj komunitetit të lartcekur.1 Homofobia nuk nënkupton vetëm frikën dhe aversionin ndaj personave të tjerë homoseksual, por edhe frikën nga ndjenjat personale që dikush mund të ketë ndaj personave të gjinisë së vetë. Ka raste kur homofobia është e qëllimshme, ku shihet qartë se ekziston dëshira për t’i lënduar në çfarëdo forme personat gay, lesbike apo biseksual, por ka edhe raste kur homofobia nuk është e qëllimshme e cila paraqitet kur persona të caktuar nuk janë në dijeni për pasojat e veprimeve të tyre. Fjala homofobi për herë të parë është përdorur në vitin 1969, nga psikologu dhe shkrimtari amerikan George Weingberg gjatë një fjalimi te tij. Ai po ashtu ishte i pari që publikoi një studim shkencor mbi homofobinë të quajtur “Shoqëria dhe Homoseksualët e Shëndoshë”.2 Vlen të përmendet se në fillim të përdorimit të këtij termi, homofobia nënkuptonte frikën e heteroseksualëve ndaj mendimeve dhe gjykimeve të personave tjerë se ai mund të jetë homoseksual. Kjo tash konsiderohet një nga disa format e paraqitjes së homofobisë.

Qëndrimet ndaj homoseksualëve Meqë homofobia paraqitet në forma të ndryshme, psikologu Dr. Dorothy Riddle nga Arizona ka bëre një klasifikim të qëndrimeve negative dhe pozitive homofobike.3

a) Qëndrimet negative janë: refuzuese, mëshiruese, tolerante dhe pranuese. Refuzuese apo negative janë qëndrimet të cilat jo-heteroseksualitetin e shohin si “krim kundër natyrës”. Jo-heteroseksualët sipas këtyre qëndrimeve janë të sëmure, të çmendur, amoral, mëkatar dhe çdo veprim për t’i ndryshuar ata konsiderohet i pranueshëm dhe i arsyeshëm. Mëshiruese janë qëndrimet të cilat mbështeten nga “heteroseksualet shovinist” të cilët mendojnë se orientimi i tyre seksual është i duhuri dhe më i preferueshmit. Tolerante janë qëndrimet të cilat konsiderojnë që homoseksualiteti është një fazë e adoleshencës, nëpër të cilën kalojnë shumë njerëz dhe shumica e këtyre njerëzve “piqen nga ajo fazë” apo ndryshe është faza e rritjes së një njeriu. Kështu, sipas tyre, ata nuk janë njerëz të matur dhe te “pjekur” sikurse të tjerët apo heteroseksualët.

1 Dictonary.com 2008.Retrived 2008-01-29 2 Winberg, George (1973) [1972], Society and the healthy homosexual, Garden City, New York Anchor Press Doubleday & Co. ISBN 9780385050838 3 http://www.ecu.edu.au/equ/resources/docs/Homophobia.pdf

123

Përtej homofobisë Vjosa Kika

Pranuese janë ato qëndrime të cilat përfshijnë në vete disa mendime dhe qëndrime të cilat kryesisht kanë të bëjnë me kontekstin se diçka ka për të pranuar. Këto qëndrime përbëhen nga deklarata si: “ti për mua nuk je një homoseksual, je një njeri” apo “ajo se çfarë bën ti me jetën tënde personale/intime, nuk është punë për mua“. Këto qëndrime sado që duken të arsyeshme, kanë një impakt negativ ngase e injorojnë totalisht realitetin social në te cilin homoseksualët jetojnë.

b) Qëndrimet pozitive: suportive, admiruese, vlerësuese dhe çmuese. Suportive janë qëndrime mbi të cilat mbështeten shumica e organizatave ndërkombëtare mbi mbrojtjen e të drejtave dhe lirive të njeriut. Personat të cilët kanë këso lloj qëndrimesh janë të vetëdijshëm për klimën homofobike e cila mbizotëron sot gati në të gjitha shoqëritë në botë, si dhe për friken irracionale ndaj homoseksualëve. Admiruese janë qëndrimet sipas të cilave, të pranosh homoseksualitetin në mënyrë të hapur kërkon shumë guxim, andaj edhe admirohen për këtë veprim. Ajo çka e karakterizon këtë nivel qëndrimi është fakti se në këtë fazë personat realisht mund të arrijnë t’i kontrollojnë edhe sjelljet e tyre homofobike të cilat bëhen shpesh edhe pavetëdije Çmuese janë qëndrimet të cilat supozojnë se personat homoseksualë janë të domosdoshëm për çdo shoqëri duke iu ofruar atyre shumë dashuri dhe mbështetje të plotë.

Trajtimi Historik Gjatë periudhave të ndryshme të historisë së njerëzimit, kultura dhe civilizime të shumta kanë njohur homoseksualitetin si formë të marrëdhënieve seksuale. Trajtimi i kësaj dukurie varion në shoqëri të ndryshme. Në periudhën para lindjes së Krishtit, homoseksualiteti në Kinë, Japoni dhe disa vende të Afrikës Jugore ishte forme e pranueshme e marrëdhënieve seksuale ndërmjet njerëzve. Në Greqinë Antike kjo çështje rregullohej ndryshe nga qyteti në qytet. Vlen të ceket se Platoni në shkrimet e tij kishte theksuar se “homoseksualiteti është i turpshëm vetëm për popujt barbarë për shkak të qeverive të tyre despotike, ashtu siç janë të turpshme filozofia dhe atletika, ngase nuk është në interesin e këtyre diktatoreve që të kenë ide të mëdha në tema të ndryshme si dhe marrëdhënie emocionale dhe fizike të fuqishme në mes njerëzve.”4 Në Romën e lashtë, marrëdhëniet në mes gjinisë së njëjtë ndaloheshin me ligjin e quajtur “Lex Scantina” i cili parashihte edhe dënimin me vdekje për marrëdhëniet seksuale ndërmjet njerëzve të rritur dhe të lirë. Pra, ligji nuk vlente edhe për skllevërit.5 Edhe pse para lindjes së Krishtit kanë ekzistuar ligje të cilat ndalonin marrëdhëniet homoseksuale, ideja apo bindja e thellë se homoseksualiteti është diçka jo-natyrale dhe kundër ligjeve të natyrës, ka gjetur më shumë mbështetje me lindjen e Monoteizmit si formë e besimit, përkatësisht me lindjen e religjionit dhe rregullimit të raporteve shoqërore me kode fetare. Në përgjithësi në te drejtat fetare si e drejta Kanunore

4 Boswell 1980 5 On supplicium fustuarium, public beating to death for same-sex behavior among free-born men in Rome long before Lex scantinia, see Polybios, The Histories, volume VI, chapter 37

124

Përtej homofobisë Vjosa Kika dhe e drejta e Sheriatit, homoseksualitetin e trajtojnë në kuadër të Sodomisë e cila paraqet formë të marrëdhënieve seksuale jo-natyrale dhe kundër të drejtës hyjnore. Dënimet për Sodomi gjithmonë kanë qenë të rrepta dhe vazhdojnë të jenë sidomos në vendet ku zbatohet e Drejta e Sheriatit ku edhe shpesh praktikohet dënimi me vdekje.

Klasifikimi i Homofobisë Para se të fillojmë me klasifikimin e homofobisë, duhet cekur patjetër se termi homofobi përdoret në sensin jo-klinik të saj. Edhe pse ekzistojnë tendenca që homofobia së bashku me seksizmin dhe racizmin të klasifikohet si çrregullim i personalitetit, ajo nuk është pjesë e fobive të tjera që i njeh shkenca e mjekësisë. Homofobia manifestohet në forma të ndryshme, andaj janë krijuar edhe lloje të ndryshme varësisht kontekstit të manifestimit të saj, si: homofobia e institucionalizuar, homofobia e brendshme (stigmatizimi i brendshëm), homofobia sociale, homofobia kulturore, homofobia emocionale dhe homofobia racionale.6 Homofobia e institucionalizuar mund të jetë homofobia e përkrahur nga shteti dhe homofobia religjioze, kjo varësisht nga rregullimi shtetëror dhe nga ndikimet e grupeve fetare. Institucionalizimi i homofobisë nënkupton krijimin e legjislacionit i cili penalizon homoseksualitetin, ekzistimi i gjuhës së urrejtjes i cili kryesisht bëhet nga figurat politike dhe publike dhe zbatimi i formave të tjera të diskriminimit, dhunës, urrejtjes dhe persekutimit të homoseksualëve. Sa i përket homofobisë religjioze, shumica prej tyre përmbajnë mësime anti-homoseksuale. Mirëpo ka edhe religjione të cilat në një far mënyre mbajnë qëndrime neutrale dhe përmbajnë mësime të cilat e cilësojnë homoseksualitetin si gjinia e tretë.7 Homofobia e brendshme njëkohësisht quhet edhe stigmatizimi i brendshëm për shkak se ka të bëjë me ndjenjat negative të një personi përkitazi me homoseksualitetin e tij. Për arsye se kjo nuk ka të bëjë me ndonjë fobi klinike apo ndaj ndonjë gjëje të caktuar, quhet stigmatizim i vetvetes.8 Ky lloj i homofobisë paraqet një diasprovim dhe një lloj lufte të brendshme që bëhet nga personat tek të cilët paraqiten ndjenja homoseksuale, pasojat e të cilës mund te qojnë në depresion. Zakonisht kjo ndodh me personat të cilët janë fetar dhe i respektojnë normat e religjionit. Homofobia sociale paraqet frikën e personave nga identifikimi i tyre si homoseksual. Teoricienët Calvin Thomas dhe Judith Butler theksojnë se shkak i homofobisë mund të jetë edhe frika e identifikimit nga të tjerët apo nga shoqëria si homoseksual, gjegjësisht kjo teori më shumë vlen tek gjinia mashkullore e cila nga pasiguria e mashkullorësisë tek persona të caktuar mund të manifestohet edhe me homofobi. Me këtë arsyetohet edhe niveli i lartë i homofobisë që ekziston në sporte të cilat cilësohen si sporte mashkullore: futbolli, ragbi, boksi.9 Homofobia kulturore iu referohet normave dhe standardeve shoqërore të cilat diktojnë që të qenurit heteroseksual është më mirë dhe më e moralshme se të qenurit gay, lesbike, biseksual dhe se çdokush është dhe duhet të jetë heteroseksual. Këto norma dhe standarde nuk janë të shkruara apo të parapara me ndonjë legjislacion, mirëpo janë të shprehura çdo ditë nëpër mediume, përmes revistave, gazetave,

6 The Riddle Homophobia Scale from Allies Committee website, Department of Student Life, Texas A&M University 7 "Queer Spirituality" 8 "Appropriate Therapeutic Responses to Sexual Orientation" 9 "Masculinity Challenged, Men Prefer War and SUVs"

125

Përtej homofobisë Vjosa Kika televizioneve, marketingut ku virtualisht çdo karakter është heteroseksual, dhe çdo lidhje dashurore mes personave përbehet nga një femër dhe një mashkull. Këto rregulla apo standarde heteroseksualet shumë pak i vërejnë përderisa homoseksualët ballafaqohen me to si dhe njëkohësisht kjo ndikon që ata të mos ndjehen pjesë shoqërisë.

Homofobia dhe Shkenca Deri vonë armiqësia e heteroseksualëve ndaj homoseksualëve nuk është studiuar nga shkencat sociale. Homoseksualiteti është trajtuar si sëmundje psiko-patologjike dhe hulumtuesit në përgjithësi janë munduar të gjejnë “shërimin” dhe “shkakun” për të dhe duke u bazuar në përgjithësi në vlerësimet dhe paragjykimet shoqërore. Gjatë viteve 1960, lëvizjet politike të homoseksualëve për përmirësimin e pozitës së tyre sociale ndikuan që të bëheshin ndryshime në koncepte. Ata protestuan për të drejtat e tyre duke bëre presion të shtuar edhe në institucionet psikiatrike dhe psikologjike për të mos cilësuar homoseksualizmin si sëmundje. Përmes presionit qe ata ushtruan dhe me ndihmën e disa hulumtuesve psikolog të cilët përmes hulumtimeve empirike dhe publikimeve të tyre dëshmuan se një person homoseksual nuk ka çrregullime mentale dhe se nuk është i dëmshëm për shoqërinë, ata bënë presion në Asociacionin Psikiatrik Amerikan (APA) i cili nuk arriti të siguronte fakte dhe të dhëna empirike mbi homoseksualitetin si sëmundje mentale andaj edhe për këtë arsye ne vitin 1973 larguan homoseksualitetin nga Manuali i Diagnostikimit të Sëmundjeve Mendore.10 Pas arritjes së këtij qëllimi mund të themi se është shënuar një kthesë e madhe në trajtimin social të personave gay dhe lesbike duke bërë kështu që çështja të trajtohet në dimensione të reja nga shkencëtarët social. Gjatë kësaj periudhe përveç termit “homofobia” e cila siç u cek më lartë është përdorur për herë të parë në vitin 1969, gjatë viteve 1970 sociologë dhe politologë të ndryshëm kanë përdorur terme tjera ndaj qëndrimeve dhe sjelljeve negative ndaj personave homoseksual, si: homorotofobia (Churchill,1968), homoseksofobia (Levit &Klassen, 1974), homoseksizëm (Lehne, 1976 ), heteroseksizëm (Morin & Granfinkle, 1978) dhe homonegativizëm (Hudson and Ricketts, 1980).11 Të gjithë këta terma janë përdorur për teori të ndryshme si dhe për orientime politike. Këto të gjitha nënkuptojnë armiqësi e cila në baze të “fobisë” nënkupton një frikë jo të arsyeshme, sikurse frika nga lartësia, nga gjarpërinjtë apo merimangat. Ndryshe, të gjitha këto terme janë te lidhura me qëndrimet negative dhe paragjykimet tjera ndaj homoseksualizmit dhe seksizmit të zhvilluara në atë kontekst shoqëror. Termi homonegativizëm tingëllon më racional ngase në të ngërthehen aspektin fobik dhe aspektin seksist të paragjykimit dhe në të njëjtën kohë lë hapësirë edhe për fakte të reja. Mirëpo edhe ky term është kufizues ngase limiton fokusin tonë për qëndrimet negative. Meqenëse nga personalitete të profileve të ndryshme janë përdorur terme të ndryshme, shumica paragjykuese dhe nënçmuese, komuniteti homoseksual ka krijuar një term inicial, LGBT12 i cili ju referohet personave jo-heteroseksual.

10 Case No. S147999 in the Supreme Court of the State of California, In re Marriage Cases Judicial Council Coordination Proceeding No. 4365(…) 11 http://books.google.com/books?id=ëPI7zN- i7iAC&lpg=PA1&ots=gIP0yrHuc_&dq=homophobia&lr&pg=PA2#v=onepage&q&f=false 12 http://en.wikipedia.org/wiki/LGBT

126

Përtej homofobisë Vjosa Kika

Nga kjo që u tha më lartë vërehet dominimi i paragjykimeve më shumë se i mirëkuptimit dhe tolerancës ndaj komunitetit LGBT te cilët historikisht janë trajtuar si të sëmurë, amoral dhe të këqij, në vend se të shqyrtohet se ku është problemi i atyre personave të cilët i keqtrajtojnë homoseksualët. Ky është edhe një qëndrim politik i cili pak gjen mbështetje nëpër botë. Sot shkenca ka arritur të nxjerrë shumë fakte dhe publikime të reja mbi homoseksualitetin. Në një studim të bërë në SHBA, dëshmon se ekzistojnë diferenca në mes trurit të një personi heteroseksual me një person tjetër homoseksual. Këto diferenca gjenden në ato regjione të trurit ku kontrollohen sjelljet seksuale, hipotalamus. Ky studim mbështetë teorinë se faktorët biologjik përcaktojnë orientimet seksuale, megjithatë mbetet e paqartë nëse variacionet anatomike janë shkak apo rezultat i këtyre faktorëve biologjik. Ky studim ka zbuluar se në pjesën e trurit të quajtur hipotalamus ku tajohen hormonet seksuale, përkatësisht në pjesën e përparme të saj, gjinden një grumbull qelizash të cilat tek homoseksualët paraqiten më pak se gjysma e shumës sa paraqiten te heteroseksualët. Ky studim është bërë përmes autopsisë së dyzetenjë masave trunore të personave me orientime të ndryshme seksuale. Ajo çka vë në pah ky studim dhe që konsiderohet si fakt mjaft i rëndësishëm, është se orientimet seksuale mund të studiohen në nivel biologjik dhe se ekzistojnë diferenca trunore në mes personave homoseksual dhe heteroseksual.13

Rregullimi ligjor i homoseksualitetit në botë Përkundër faktit se në një numër të madh të shteteve në ditët e sotme, me legjislacionet e tyre mbrojnë të drejtat dhe liritë themelore të komunitetit LGBT, janë rreth 80 shtete të cilat mbajnë në fuqi ligjet të cilat e cilësojnë homoseksualizmin si vepër ilegale. Në shtetet si: Arabia Saudite, Nigeria, Sudani, Jemeni, Somalia dhe Irani veprimet homoseksuale dënohet me vdekje. Ndërsa në vende tjera të Afrikës si Zambia, Zimbabve dhe Afrika Jugore e kanë legjitimuar homoseksualitetin.14 Në Evropë, pozita dhe gjendja social e LGBT mund të konsiderohet më e favorshme se në Afrikë, kjo duke pasur parasysh edhe standardin dhe arsimimin e lartë. Janë gjithsej 7 shtete të cilat e kanë legjitimuar martesën e homoseksualëve, si: Belgjika, Norvegjia, Islanda, Spanja, Suedia, Portugalia dhe Holanda, ndërsa ka edhe shumë shtete tjera të cilat kanë propozuar legalizimin e kësaj martese, mirëpo kjo nuk ka gjetur mbështetje në parlamentet shtetërore për shkak të ndikimit të fuqishëm të grupeve fetare në mbarë Evropën. Megjithatë, këto shtete edhe pse nuk e kanë legalizuar martesën e gjinisë së njëjtë, ato kanë aprovuar ligje të cilat ndalojnë diskriminimin në bazë të orientimit seksual si dhe diskriminimin e bashkësive homoseksuale. Vlen të përmendet që në disa shtete edhe pse ligji nuk e njeh martesën në mes gjinisë së njëjtë, ai njeh bashkësinë e çifteve me gjini të njëjtë me të cilat u njihen disa të drejta dhe detyrime në fushën e trashëgimisë, sigurimin shëndetësor, etj. Në një numër shumë të vogël të shteteve u njihet edhe e drejta e adoptimit të plotë, si Spanja, Mbretëria e Bashkuar, Holanda, Belgjika, Suedia dhe Norvegjia dhe në disa shtete njihet e drejta e adoptimit të pjesshëm që nënkupton se vetëm nëse fëmija i takon biologjikisht njërit nga partnerëve, mund të ju njihet e drejta e adoptimit. Këtë të drejtë e njeh Gjermania dhe Finlanda.

13 "Brain feature linked to sexual orientation - hypothalamus and homosexuality" 14 International Gay and Lesbian Human Rights Commission (2007), ‘Off the map: how HIV/AIDS programming is failing same-sex practicing people in Africa

127

Përtej homofobisë Vjosa Kika

Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, në nivel federal u lejohet shteteve që çështjet e martesave dhe bashkësive familjare të i rregullojnë në formë autonome. Gjithsej 5 shtete kanë legalizuar martesën e gjinisë së njëjtë: Connecticut, Massachusetts, Iowa, Vermont, New Hampshire, Washington D.C. Ndërsa një pjesë e shteteve tjera kanë njohur bashkësinë në mes çifteve dhe u njohin disa të drejta dhe detyrime. Ndërsa në Amerikën Jugore, përkundër faktit se qeveritë vendore kanë krijuar legjislacionet të cilat iu garantojnë të drejtat çdo qytetari pavarësisht orientimit seksual, gjendja në realitet paraqitet shumë e vrazhdë. Sipas një hulumtimi në Amerikën Latine ne vitin 2007, çdo dy ditë vritej një person homoseksual.15 Ne Brazil, komuniteti LGBT është shumë i gjërë. Po ashtu edhe qëndrimet dhe sjelljet homofobike në atë vend konsiderohen të jenë të mëdha. Qeveria Braziliane në një raport të publikuar në vitin 2007 me qellim të vetëdijesimit të popullsisë mbi te drejtat te komunitetit LGBT dhe uljes së nivelit te lartë të dhunës, kishte njoftuar se nga viti 1997 e deri në vitin 2007, rreth 2.500 njerëz ishin vrarë me dhunë për shkak të orientimit të tyre homoseksual.16 Një pjesë e madhe e organizatave ndërkombëtare për mbrojtjen e te drejtave dhe lirive të njeriut, të tilla si: Human Rights Watch dhe Amnesty International, dënojnë fuqishëm ligjet të cilat janë në fuqi nëpër shtete të ndryshme të cilat konsiderojnë marrëdhëniet homoseksuale në mes të të rriturve si vepra kriminale. Që nga viti 1994, Komiteti i të Drejtave të Njeriut në kuadër të Kombeve të Bashkuara, përmes një deklarate të përbashkët i është drejtuar të gjitha shteteve në botë se ligje të tilla cenojnë të drejtën e privatësisë e cila garantohet me Deklaratën Universale mbi Të Drejtat e Njeriut dhe Konventën Ndërkombëtare mbi të drejtat Civile dhe Politike.

Reduktimi i paragjykimeve dhe luftimi i homofobisë Edhe pse kanë kaluar pothuajse gjysmë shekulli që nga publikimi i parë nga Weinberg mbi psikologjinë e homofobisë, hulumtimet empirike mbi paragjykimet seksuale, pra hulumtimi mbi shkakun dhe pasojat e tyre është ende në fillesat e saj. Mund të themi se pak është bërë në njohjen dhe kuptimin e proceseve të asociuara me qëndrimet anti-homoseksuale dhe stereotipeve që krijojnë heteroseksualët për komunitetin LGBT. Përveç kësaj, ekziston nevoja e studimeve deskriptive për paragjykimet seksuale brenda grupeve të caktuara të popullsisë, duke përfshirë edhe grupet etnike dhe grupet e moshave të ndryshme. Duhet kushtuar vëmendje e veçantë qëndrimeve anti-homoseksuale tek adoleshentët dhe tek personat e rinj, duke studiuar zhvillimin e paragjykimeve seksuale që nga mosha e hershme. Po ashtu duhet studiuar edhe psikologjia e paragjykimeve seksuale tek grupet e ndryshme si: femrat, meshkujt, homoseksualët biseksualët, me qëllim që të gjenden pikat e përbashkëta dhe njëkohësisht edhe diferencat. Kështu, vetëm përmes studimeve të njëpasnjëshme dhe sigurimit të informacionit të bollshëm mbi paragjykimet seksuale mund të iniciohen edhe fushata të ndryshme mbi reduktimin e paragjykimeve ndaj homoseksualëve duke ofruar fakte dhe evidenca të besueshme që personat me orientime seksuale të ndryshme nuk janë të dëmshëm për shoqërinë. Besoj, që kjo është e vetmja mënyre që të evitohet stigmatizimi dhe të ndihmohet komuniteti LGTB të jetë pjesë e barabartë e shoqërisë. Apo, ajo çka është më e rëndësishme, është

15 The Economist, ‘Gay rights in Latin America: Out of the closet, and into politics’, 8th March 2007 16 UNGASS (2008), 'Brazilian response 2005/2007: country progress report

128

Përtej homofobisë Vjosa Kika vetëdijesimi i shoqërisë që dhuna, diskriminimi dhe ofendimet në bazë të orientimeve seksuale janë të dëmshme dhe të papranueshme në çdo vend dhe shoqëri.17

17 Yang, A. (1998) From wrongs to rights: Public opinion on gay and lesbian. American moves towards equality. Washington DC: National Gat and Lesbian Task Force Policy Institute.

129

Përtej homofobisë Vjosa Kika

Bibliografia - Gregory M. Herek. The psochology of Sexual Prejudice. Department of Psychology, University of California, Davis, California.2000. http://psychology.ucdavis.edu/rainbow /html/sexual_prejudice.pdf - Gregory M.Herek. “Homophobia”: A social Psychological Perspective on Attituted Toë ards Lesbian and Gay Man. Yale University. 1984. http://books.google.com/books?id=wPI7zN- i7iAC&lpg=PA1&ots=gIP0ysFn83&dq=homophobia&lr&pg=PP8#v=onepage&q&f=false - Wikipedia, Free encyclopedia. Homophobia. Maj 2011. http://en.wikipedia.org/wiki/Homophobia - Wikipedia, Free encyclopedia. Homosexuality and psychology. Maj 2011. http://en.wikipedia.org/wiki/Homosexuality_and_psychology - Carol Ezzell “Brain feature linked to sexual orientation - hypothalamus and homosexuality”, Science News Find Articles. 15 Maj 2011. http://findarticles.com/p/articles/mi_m1200/is_n9_v140/ai_11315232/ - Homophobia. East Calorina University. Maj 2011. http://www.ecu.edu.au/equ/resources/docs/Homophobia.pdf

130

Reduktimi i paragjykimeve

Albulena Shabani

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani

Historia njerëzore ka treguar ngjarje të tilla si luftëra, urrejtje ndërmjet shteteve/njerëzve pa ndonjë shkak. Gjithashtu, edhe jeta e përditshme është e mbushur me raste mospëlqimesh ndërmjet njerëzve, përbuzje ndaj femrave, etj. Atëherë pse ndodhin këto? Si duhet të reagoj shoqëria ndaj këtyre problemeve? Si qenie njerëzore, ne priremi te mos i pëlqejmë njerëzit/gjërat që janë të ndryshme nga ne. Në disa raste më ekstreme njerëzit nuk arrijnë madje as t’i respektojnë njerëzit që dallojnë nga vetja e tyre. Pra, këto tri tendenca njerëzore janë: paragjykimi, diskriminimi dhe stereotipet. Këto shpesh herë në jetën e përditshme shkojnë së bashku me njëra-tjetrën, mirëpo, megjithatë ndërmjet tyre ekzistojnë dallime: Stereotipet janë përgjithësime skajore ndaj një grupi të caktuar ose thënë më gjerësisht janë bindje mbi atributet personale të një grupi njerëzish. Në mënyrë që të kuptojmë botën, ne përgjithësojmë tërë kohën. Shpesh herë kemi dëgjuar “mendime” të tilla si: “shqiptarët janë gjaknxehtë” ose “britanikët janë të rezervuar”. Diskriminimi është sjellje negative e paarsyeshme ndaj një grupi ose anëtarëve që identifikohen në atë grup. Mirëqenia e qenieve njerëzore mbrohet nga ligjet, nga institucionet e vendit mirëpo në rastet kur në një vend nuk respektohet ligji, atëherë sjellja buron drejtpërdrejt nga paragjykimet tona dhe në këtë mënyrë i diskriminojmë njerëzit. Niveli më i ulët i diskriminimit është shmangja, nivele më të larta të diskriminimit janë përjashtimi nga puna, mospranimi në shkollë, etj. Në fund, niveli më ekstrem i diskriminimit është aparteidi – si mohimi i të drejtave themelore të njeriut (Dragoti, 2004). Paragjykimet vlerësohen si qëndrime, zakonisht negative, ndaj anëtarëve të një grupi duke u bazuar vetëm në përkatësinë e tyre në ato grupe. Pra, mund të jetë paragjykim i shprehur direkt ndaj një grupi të tërë apo ndaj një personi ngaqë është anëtar i një grupi të caktuar (Dragoti, 2004). Këto paragjykime mund të jenë edhe pozitive, si për shembull: “femrat janë shumë të kujdesshme” ose “japonezët janë të mirë në matematikë”, mirëpo, megjithatë, zakonisht paragjykimet janë qëndrime negative. Për shembull, njerëzit mund të mos jenë paragjykues ndaj femrave në përgjithësi mirëpo mund të kenë paragjykime ndaj femrave të cilat i marrin rolet sociale tradicionale të “destinuara” për meshkujt. Paragjykimet shfaqen në mënyrë të ndryshme. Ato janë: Racizmi. Në librin e socialpsikologjisë së Myers-it (2003) racizmi shpjegohet si një qëndrim individual paragjykues në sjellje diskriminuese ndaj individëve të një race të caktuar. Mirëpo, në të njëjtën kohë ajo është edhe një praktikë institucionale (madje edhe kur nuk motivohet nga paragjykimi) që dallon njerëzit e një race të caktuar. Është i njohur paragjykimi ndaj afro-amerikanëve. Aq shumë ka qenë i shprehur ky paragjykim sa janë bërë hulumtime për të vërtetuar superioritetin mental të njerëzve të bardhë ndaj njerëzve me ngjyrë. Seksizmi përfshin qëndrimet paragjykuese ndaj një gjinie të caktuar. Në momentin kur lind djalë apo vajzë e bëjnë dallimin. Mirëpo ky është vetëm aspekti biologjik që i bën të dallohet një vajzë dhe një djalë. Ndërkaq, trajtimet paragjykuese dhe diskriminuese të shoqërisë ndaj gjinisë mashkullore dhe femërore kanë të bëjnë me seksizmin. Shumë njerëz mendojnë se disa cilësi të caktuara të personalitetit i përkasin vetëm gjinisë mashkullore dhe disa të tjera i përkasin vetëm gjinisë femërore. Pra, “këto orientime të rolit gjinore bazohen vetëm në mendimet e njerëzve për karakteristikat e tyre tradicionale mashkullore dhe femërore” (Dragoti, 2004).

133

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani

Burimet e paragjykimeve Gordon Allport ishte ndër të parët i cilët bëri hulumtime rreth natyrës së paragjykimeve. Ai gjithashtu e botoi librin ”Natyra e Paragjykimit”. Sipas Allport-it, paragjykimi është tendencë bazë njerëzore për të formuar grupe sociale dhe për të favorizuar më shumë grupin tonë se sa grupet tjera. Ekzistojnë disa pikëpamje/teori të cilat e shpjegojnë se si lindin paragjykimet: Konflikti ndërgrupor. Sipas kësaj pikëpamje, kur dy njerëz apo dy grupe konkurrojnë për një burim të vetëm dhe nuk e ndanë këtë burim me tjetrin, atëherë grupi konkurrues shikohet si kërcënim dhe paragjykohet nga grupi tjetër. Kategorizimi social. Sipas Henri Tajfel, njerëzit kanë tendenca që t’i klasifikojnë individët në kategori. Edhe pse, që nga fëmijëria jemi mësuar që në mënyrë që t’i kuptojmë gjërat më lehtë, t’i kategorizojmë gjërat (p.sh. llojet e kafshëve, bimëve, etj. në një kategori), megjithatë, në qoftë se ne i kategorizojmë njerëzit, atëherë i formojmë dy grupe: grupi ynë, që në psikologjinë sociale quhet “brendagrupi” dhe grupi tjetër i cili quhet “jashtëgrupi” (Myers, 2003). Shpesh herë, ne i refuzojmë njerëzit e tjerë vetëm se janë anëtarë të një grupi tjetër dhe kjo tendencë te disa njerëz është e fortë, kurse te disa të tjerë mendohet të jetë më pak e fortë. Zakonisht njerëzit e grupit tonë i shohim si më të ndryshëm, më dinamik, më të sofistikuar. Ndërkaq, njerëzit e grupit tjetër i shohim sikur të gjithë janë të njëjtë, të gjithë anëtarët e grupit i kanë karakteristikat e njëjta dhe prandaj grupin tjetër e konsiderojnë si grup homogjen. (Dragoti, 2004). Në një hulumtim që është bërë në Universitetin Princeton, hulumtuesit kanë kërkuar nga pjesëmarrësit studentë, që t’i radhisnin anëtarët e brendagrupit dhe të jashtëgrupit në tiparet si ekstravert, introvert dhe arrogant. Rezultatet kanë treguar që studentët i kanë radhitur anëtarët e grupit të tyre në tipare të ndryshme të personalitetit përderisa anëtarët e grupeve tjera i kanë radhitur pothuajse në një tipar të dhënë. Kjo tregon përceptimin e jashtëgrupit si homogjen (Plus, 2003). Një arsye mund të jetë ndoshta për shkak se njerëzit zakonisht kanë më pak kontakt me jashtëgrupet, ose kanë kontakt vetëm me disa persona të caktuar dhe pastaj fitojnë përshtypjen se i tërë grupi është sikur ata persona që ata njohin. Përveç rëndësisë së kontaktit që njerëzit kanë me grupin e tyre, ata gjithashtu kanë më shumë informacione individuale për anëtarët e grupit se sa vetëm si karakteristika abstrakte (Plous, 2003). Gjithashtu, njerëzit janë më të motivuar për t’i njohur anëtarët e grupit të tyre në mënyrë që të bëjnë dallime ndërmjet dhe të vendosin se me kë do të kenë më shumë kontakt. Sipas teoricienit Theodor Adorno, çelësi i paragjykimeve qëndron në të ashtuquajturën “Personaliteti Autoritar”. Adorno dhe kolegët e tij, personalitetin autoritar e përshkruajnë si një person rigjid, i cili i përkulet autoritetit dhe është i pamëshirshëm ndaj njerëzve me status më të ulët, e shohin botën bardh e zi, etj. Edhe pse kjo pikëpamje është kritikuar mjaft shumë, megjithatë, kjo pikëpamje dua të përmendi tri aspektet e saja: Së pari, partitë e njohura si krahu i djathë, autoritarist korrelon me paragjykime. Në shumë studime të bëra në Afrikë, Rusi, etj. kanë gjetur se krahu i djathë autoritarist korrespondon me lloje të ndryshme të paragjykimeve. Së dyti, njerëzit të cilët e shikojnë botën në mënyrë hierarkike kanë më shumë gjasa të kenë paragjykime ndaj njerëzve me status më të ulët. Kjo veçanërisht vlen për njerëzit me orientim dominues social të cilët dëshirojnë që grupi i tyre të jetë dominues dhe superior ndaj grupit tjetër. Së fundi, Adorno me kolegët e tij kishin të drejtë për sa përket përcaktimit të menduarit në kategori e cila është qendra përbërëse e paragjykimeve (Plous, 2003).

134

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani

Teoria e identitetit social. Njerëzit janë qenie sociale dhe angazhohen në lidhje mes grupeve. Njerëzit gëzohen kur grupi i tyre përparon, lufton në rastet kur i rrezikohet mirëqenia e grupit, etj. Pra, sipas Xhon Tërner, njeriu e përcakton vetën e tij në saje të grupit. Koncepti jonë për veten tonë përmban jo vetëm identitetin personal, mirëpo edhe identitetin social (shoqëror). Ne e ndërtojmë vetërespektin tonë nëpërmjet arritjeve tona si dhe duke qenë pjesë e një grupi të caktuar (Baumeister & Finkel, 2010). Përzgjedhja se cilit grup do t’i përkasim varet nga ngjashmëria me arritjet dhe veten tonë. Nganjëherë e ndjejmë nevojën që ta zvogëlojmë grupin që ne i përkasim në mënyrë që të rritet vetë imazhi jonë. Teoria e ngjashmërisë gjenetike. Sipas kësaj pikëpamje biologjike, tendenca për të mos i pëlqyer njerëzit e grupeve tjera është pjesë e trashëguar e njeriut. Gjenet sigurojnë mbijetesën në brezat e ardhshëm duke siguruar riprodhimin e gjeneve të tjera të ngjashme ose të përafërta me veten. Me fjalë të tjera, kjo teori pretendon se njerëzit mund ta dallojnë ngjashmërinë e tyre me njerëzit e tjera në dy aspekte: në aspektin fizik dhe në aspektin e sjelljeve. Sipas kësaj teorie, njerëzit e një grupi të caktuar etnik, kanë më shumë gjene të përbashkëta se me anëtarët e një grupi tjetër etnik. Ose për shembull, njerëzit me sy të kaltër mund të kenë më shumë simpati për njerëzit me sy të kaltër se sa me njerëzit me sy të zi/kaftë, pikërisht për shkak të ngjashmërisë së gjeneve. Përkundër faktit se kjo teori nuk është vërtetuar ende, megjithatë, këto informacione nuk mund t’i neglizhojmë dhe mund të arsyetohen me disa fakte të jetës së përditshme, për shembull, si në raportet shoqërore ashtu edhe në martesa ekziston një tendence që njerëzit të shoqërohen me njerëz të ngjashëm me vetën e tyre. Këtu vërehet prania e faktorit gjenetik.

Ndryshimi i qëndrimeve – paragjykimeve Përderisa paragjykimet përkufizohen si qëndrime zakonisht negative ndaj anëtarëve të një grupi duke u bazuar vetëm në përkatësinë e tyre në grup, atëherë është tejet e rëndësishme që t’i shqyrtojmë teoritë për ndryshimin e këtyre qëndrimeve - paragjykimeve. Së pari, psikologët social qëndrimet i përkufizojnë si tendencë psikologjike që shprehet duke vlerësuar një entitet të caktuar - duke e favorizuar apo disfavorizuar atë. Kjo përmban tri komponente: komponenti afektiv (emocionet), komponenti kognitiv ose njohës (mendimet, besimet, etj.) dhe komponenti i sjelljes (qëllimet e sjelljes). Ekzistojnë disa teori të cilat e shpjegojnë se si vihet deri në ndryshimin e qëndrimeve. Mirëpo, ndër më të përkrahurat janë: Teoria e disonancës njohëse. Sipas Leon Festinger-it, njohuritë të cilat janë konsistente me njëra-tjetrën quhen njohuri konsonante, ndërsa njohuritë të cilat janë të ndryshme me njëra-tjetrën, quhen teori disonante. Gjithashtu, njohuritë mund të mos kenë fare lidhje me njëra-tjetrën. Në rastet kur një person ka mendime kontradiktore për sa i përket një çështje, atëherë në këtë moment personi ndien një tension psikologjik, të cilin përpiqet ta shmang. Një nga rrugët për të reduktuar apo shmangur këtë disonancë është ndryshimi i qëndrimeve. Pra, që të reduktojmë disonancën njohëse, ne ndryshojmë qëndrimet tona. Kjo teori më shumë ka të bëjë me plasaritjen ndërmjet sjelljes dhe qëndrimeve, për të cilat ne jemi të vetëdijshëm. Për shembull, njerëzit të cilët e konsumojnë duhanin, nuk pajtohen me faktin se duhani është aq i “rrezikshëm”, sepse në qoftë se do të pajtoheshin atëherë ekziston paqëndrueshmëri ndërmjet sjelljes (qe ata konsumojnë duhanin) dhe qëndrimit (se duhani është më të vërtetë i dëmshëm). Teoria e vetëperceptimit. Sipas Daryl Bem, njerëzit nuk kanë gjithmonë njohuri për qëndrimet e tyre. Pra, shpesh herë ne i kuptojmë qëndrimet tona duke vëzhguar sjelljet tona në situata të ndryshme. Në këtë

135

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani rast, procesi i vetëperceptimit nuk motivohet për të reduktuar tensionin tonë, mirëpo motivohet për të mbrojtur veprimet tona personale. Edhe pse teoria e disonancës kognitive dhe teoria e vetëperceptimit kanë pikëpamje të ndryshme për sa i përket ndryshimit të qëndrimeve, sipas Fazio-s, këto dy teori mund të aplikohen në rrethana të ndryshme. Në rastet kur sjellja ndryshon shumë nga qëndrimet e një personi atëherë ai ndjen një tension psikologjik dhe qëndrimi ndryshohet nëpërmjet disonancë, ndërkaq kur sjellja nuk ndryshon shumë nga qëndrimet, atëherë personi i ndryshon qëndrimet e tij për të racionalizuar veprimet e tyre (Dragoti, 2004). Teoria e kontrollit të përshtypjeve. Sipas kësaj teorie, ndryshimet e qëndrimeve nuk janë motive për të qenë konsistentë, por për t’u dukur konsistent. Ne i ndryshojmë qëndrimet, përshtypjet nga dëshira për t’u prezantuar para të tjerëve në mënyrë sa më të mirë. Teoria e vetëafirmimit. Sipas Aronson, situatat që e shkaktojnë disonancën e bëjnë këtë sepse kërcënojnë vetërespektin. Ndërkaq, Cluade Steel përdori konceptin “dy hapa më tej” ku përfshihet faza e parë e vetëafirmimit - e cila cilësohet si përpjekje për rivlerësimin e vetëkonceptit. Faza e dytë përfshinë arritjen e vetëafirmimit e cila arrihet jo vetëm nëpërmjet disonancës njohëse, mirëpo edhe në rrugë të tjerë. Një argumentim i rëndësishëm ndaj kësaj teorie është eksperimenti i bërë nga Steel, i cili i ndau studentët në dy grupe: grupi shkencor dhe grupi joshkencor. Grupi shkencor kishe të veshur bluza të bardha. Detyra e tyre ishte që të vlerësonin disa disqe muzikore (me ç’rast u përsërit ky eksperiment) dhe u tregua se diskun e pestë që do ta radhisnin ata do të mund ta merrnin në shtëpi. Në këtë rast, u krijua një disonancë sepse në vendin e pestë do ta radhisnin një disk që nuk do t’i pëlqente shumë, ndërkohë që do të donin ta merrnin diskun më të mirë. Ky eksperiment tregoi se personat që kishin të veshur bluzën e bardhë nuk e kishin ndryshuar qëndrimin e tyre sepse bluza e bardhë për ta simbolizonte vlera profesionale dhe pikërisht ky është një veprim i vetëafirmimit.

Reduktimi i paragjykimeve Edhe pse qëndrimet tona formohen relativisht herët dhe shpesh herë njerëzit janë rezistentë ndaj ekspozimit të mendimeve/qëndrimeve të ndryshme, fatmirësisht mendimet tona rreth çështjeve të ndryshme mund të ndryshohen. Shumë herë njerëzit tregojnë tregimet e tyre personale për të cilat një grup i caktuar kanë pasur mendim negative dhe pas një kohe kanë ndryshuar mendimin e tyre. Cilat janë disa nga teknikat për të reduktuar paragjykimet tona të cilat shpeshherë na izolojnë nga gjërat që na rrethojnë? Një nga mënyrat më të mira për të reduktuar paragjykimet është përmes empatisë - e cila është ndjenja që dikush vërtet mund t’i kuptojë ndjenjat e palës tjetër ose ta shikosh botën me syzet e një personi tjetër - të ecësh për pak kohë me këpucët e tjetrit në mënyrë që ta kuptojmë mendimet, ndjenjat e palës tjetër (Plous, 2003). Vetëm duke i kuptuar pikëpamjet e një grupi tjetër që është ndryshe nga grupi jonë dhe duke e parë botën me syzet e tyre, atëherë paragjykimet dhe stereotipet mund të reduktohen. Hulumtimet të cilat janë bërë për reduktimin e paragjykimeve nëpërmjet empatisë dhe luajtjes së roleve, kanë rezultuar të jenë të suksesshme. Trajnimet e ndryshme rreth empatisë e kanë reduktuar paragjykimet për sa i përket gjinisë, moshës dhe racës. Përparësi kryesore e kësaj teknike, është se mund të përdoret në rrethana dhe situata të ndryshme, varësisht nga objekti i paragjykimit. Në këto raste, krejt ajo çka mund të bëjmë është ta pyesim veten: - ”Si do të ndihesha unë në vend të tij/saj” , “Si po ndjehen ata”, etj. Gjithashtu, edhe luajtja e

136

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani roleve është një teknikë shumë e suksesshme për sa i përket marrjes së perspektivës së personit tjetër. Një metodë tjetër për të reduktuar paragjykimet, diskriminimet është nëpërmjet implementimit të ligjeve, rregulloreve dhe normave sociale të cilat garantojnë trajtim të barabartë për të gjithë ne. Gjithashtu, rol të rëndësishëm luan edhe aspekti i informimit. Siç është cekur edhe më lartë, njerëzit jo gjithmonë kanë njohuri për sjelljet dhe qëndrimet e tyre, dhe një teknikë e rëndësishme në zvogëlimin e paragjykimeve është nëpër vetëdijesimit të mospërputhjeve në vlerat, qëndrimet dhe sjelljet e tyre. Në një hulumtim të bërë nga Rokeach tregoi se kur studentët shpenzuan gjysmë ore për të vlerësuar qëndrimet dhe sjelljet e tyre të cilat nuk kanë qenë në përputhje me barazinë sociale, atëherë ata treguan përkrahje të dallueshme kundrejt të drejtave të njeriut (Plous,2003). Ky eksperiment argumenton teorinë e disonancës njohëse e cila thotë se kur një veprim ngërthen në vete mendime të ndryshme, krijon tension psikologjik apo disonancë, prandaj njerëzit përpiqen që t’i shmangen këtyre ndjenjave të tensionit duke i ndryshuar qëndrimet e tyre, për shembull: - “Unë i përkrah fëmijët e braktisur” dhe “Unë asnjëherë nuk kam kontribuar me para për fëmijët e braktisur”. Në këtë rast, krijohet një disonancë që rezulton në përkrahjen mbase edhe financiare ndaj fëmijëve të braktisur. Një ndër teknikat më të përkrahura dhe më të studiuara është hipoteza e kontaktit. Sipas Allport-it, kontaktet ndërpersonale janë mënyrë më efektive për të reduktuar paragjykimet ndërmjet anëtarëve të grupeve të mëdha dhe grupeve të vogla. Në mënyrë që hipoteza e kontaktit të shërbejë në favor të reduktimit të paragjykimeve, atëherë duhen të plotësohen disa kritere: a) Status i barabartë – të gjitha grupet duhet të kenë status të njëjtë (ngjashëm); b) Qëllime të përbashkëta; c) Njohuri potenciale – mundësia që anëtarët e grupeve të njohin njëri-tjetrin si miq dhe jo si përfaqësues të disa grupeve sociale; d) Përkrahja e autoriteteve, ligjet dhe zakonet. Sipas Allport-it, paragjykimet ndodhin në rastet kur njerëzit i thjeshtësojnë qëndrimet ndaj njerëzve të një grupi të caktuar duke u mbështetur në informacione të gabuara ose informacione jo të plota. Në këtë mënyrë, njeriu mund t’i reduktojë paragjykimet vetëm duke mësuar rreth kategorive të ndryshme të njerëzve. Mirëpo, në materialin e Plous (2003) tregohet se jo gjithherë mund të zbatohet hipoteza e kontaktit, jo sepse është hipotezë e gabuar, por edhe sipas Allport-it ekzistojnë disa ambiente në botën reale në të cilat paragjykimet udhëhiqen nga konfliktet dhe konkurrenca midis grupeve me status jo të barabartë (si rastet në Palestinë dhe Izrael, njerëzit e bardhë dhe të zi, etj.). Në këto kushte të konkurrencës së vazhdueshme dhe statusit jo të barabartë, kontakti mund madje t’i rrisë paragjykimet. Një argument shumë i rëndësishëm i cili vlen të përmendet në këtë aspekt është studimi i Muzafer Sherif i cili i organizoi dy grupe studentesh në një kamping veror. Këta studentë nuk ishin takuar asnjëherë më parë. Në momentin kur u ndanë në grupe, ata perceptoheshin si rivalë me njëri-tjetrin. Në këto rrethana ishte shumë e lehtë që të nxitnin konkurrencë dhe rivalitet, mirëpo ishte e vështirë që këta student të bashkëpunonin ndërmjet tyre. Edhe pse provuan që të flasin mirë për të dy grupet, megjithatë ishte e kotë. Vetëm në rastin kur iu vunë detyra ose qëllime të përbashkëta, ku për të arritur deri të qëllimi nevojitej bashkëpunim, atëherë arritën që ata të bashkëpunonin. Pra, në këtë rast, rivalitetit i drejtpërdrejt për një burim të caktuar shkaktoi armiqësi ndërmjet grupeve. Mendohet se shumë paragjykime që njerëzit i kanë janë pasojë nga realiteti i rivalitetit (Dragoti, 2004).

137

Reduktimi i paragjykimeve Albulena Shabani

Bibliografia - Dragoti, E. Psikologjia Sociale. Studio design BlueLine. Republika e Shqipërisë. 2004. - Plous, S. Understanding Prejudice and Discimination (fq. 3-48). New York. 2003. - Myers, D. Socialpsikologjia. Uegen, Tiranë. 2003. - Baumeister & Finkel. Advanced Social Psychology. Oxford University Press. 2010. - Ibanez. T & Linguez. L. Critical Social Psychology. Sage Publication. London. 2009. - Collins, Z. Effective Communication. Jessica Kingsley Publishers. London. 2009.

138

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it

Asad Gashi

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Hyrje Është diskutuar, diskutohet dhe do të diskutohet pa mbarim fenomeni i nacionalizmit dhe ndikimi i tij në shoqëri, si dhe marrëdhëniet ndër-etnike, ndër-shtetërore e pse jo edhe në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Ndikimi i tij ka qenë në masë të konsiderueshme, dhe shpeshherë edhe ka provokuar konflikte dhe luftëra të përgjakshme. Shumë diktatorë të cilët kanë ardhur në pushtet kanë qenë të frymëzuar apo inspiruar në një mënyrë apo tjetër nga nacionalizmi dhe elemente tjerë rrethanorë që e ngjallin këtë ndjenjë. Në mesin e këtyre tiranëve, bën pjesë edhe diktatori serb me prejardhje malazeze, Sllobodan Millosheviq, që ndryshe njihet edhe si “Kasapi i Ballkanit”. Ky punim do të jetë i përqendruar në rolin e nacionalizmit në ngritjen e diktatorit Sllobodan Millosheviq, në analizimin e asaj se si dhe në çfarë mënyre ky i fundit e ka përdorur këtë element për t’u ngritur në pushtet dhe cilat ishin pasojat e kësaj ngritjeje. Pjesa e parë e punimit do të përmbajë një shpjegim të shkurtër mbi nacionalizmin dhe definicionet për të, në mënyrë që të jetë më i lehtë shpjegimi mbi nacionalizmin e Millosheviq-it dhe shfrytëzimin e tij si mjet për të arritur në pushtet. Pjesa e dytë e këtij punimi përmban të gjithë analizën mbi ngritjen e Millosheviq-it në pushtet dhe rolin e nacionalizmit në këtë proces. Do të diskutohet për formimin e tij si personalitet, ndikimin e familjes, shoqërisë, shkollimit dhe rrethit të tij në ndihmën që i dhanë për të arritur në pushtet. Pjesa e tretë dhe njëkohësisht e fundit, përmbyllet me një përmbledhje të punimit dhe gjetjen kryesore të këtij shkrimi, mbi atë se çfarë roli kishte nacionalizmi në ngritjen e Millosheviq-it dhe pse ishte aq e lehtë të përdorësh këtë fenomen në rajonin e Ballkanit për të pretenduar përfitim territoresh dhe pushtet të pafund brenda kufijve të ish-RFJ-së.

Nacionalizmi – aspekti teorik Nacionalizmi, fenomen i diskutuar, analizuar dhe studiuar nga shkencëtarë të famshëm politikë, shkencëtarë të kombit dhe nacionalizmit të cilët padyshim se kanë trazuar vijat nëpër të cilat duhet dhënë idetë dhe teoritë edhe ata që do t’i ndjekin më pas. Megjithëse tema e këtij punimi ka të bëjë me rolin e nacionalizmit në ngritjen e “Kasapit të Ballkanit”, diktatorit serb - Sllobodan Millosheviq, mendoj se do të ishte e rrugës po që se japim edhe dy apo tre përkufizime të nacionalizmit, në mënyrë që të kemi më të qartë rrugën të cilën duhet ndjekur për të analizuar temën në fjalë. Ernest Gellner, shkencëtari dhe studiuesi më i njohur i kombit dhe nacionalizmit, në librin e tij po me të njëjtin titull “Kombet dhe Nacionalizmi”, termin nacionalizëm e përkufizon si: - “Parim i cili kërkon përputhje të kufijve kulturorë me ata politikë, ose thënë më ndryshe, përputhjen e njësisë kulturore me sistemin qeverisës (domethënë me njësinë politike)”1. Ky është përkufizimi që i bën Gellner-i nacionalizmit. Ai mëton të tregojë se nacionalizmi shfaqet atëherë kur ajo politikë, ose ai qëndrim i përmbushë ose i përputhë shoqërinë, kulturën e tyre me sistemin qeverisës, pra kur qeveria e një shteti është në linjë të njëjtë me qëndrimin kulturorë të shoqërisë në përgjithësi. Por duhet përmendur faktin se sot në shekullin XXI, gjërat kanë ndryshuar dhe kjo përputhje nuk është e nevojshme. Nacionalizmi sot shfaqet edhe në mënyra të tjera.

1 Ernest Gellner, Nations and Nationalism, (New York: Cornell University Press, 1983), përkth. Mentor Agani (Prishtinë: Nisma e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut, Raster, 2009), 13 141

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Një përkufizim tjetër interesant është ai i Steven Grosby, i cili nacionalizmin e përkufizon si të tillë: - “Shumë njerëz e përdorin gabimisht termin ‘Nacionalizëm’ si një sinonim të ‘Shtetit’. Nacionalizmi i referohet një strukture ose një grupi besimesh për shtetin. Secili shtet do të përmbajë në vete pikëpamje të ndryshme rreth karakterit të tij; pra, për çdo shtet do të ekzistojnë besime të ndryshme dhe konkurruese rreth tij dhe këto shpeshherë manifestohen si dallime politike”2. Pra një pikëpamje krejt ndryshe nga ajo e Gellner-it, i cili kishte tjetër konceptim për nacionalizmin. Por Grosby nuk ndalet me kaq. Ai më pas e jep këtë mendim: - “Karakteristikë e nacionalizmit është besimi se shteti është i vetmi qëllim i vlefshëm për t’u ndjekur – një kërkim që shpesh të drejton drejt besimit se shteti kërkon përkushtim të paprecedentë dhe të pakompromis”3. Ky definicioni i fundit në fakt thellon dhe më tepër nacionalizmin, kjo për faktin se në bazë të kësaj teorie, pikërisht këtu lind “urrejtja” ndaj një shteti tjetër apo kombësisë tjetër. E në bazë të kësaj teorie diskutohet dhe për atë që quhet si “Nacionalizëm Arabë”, ku disa pjesëtarë të këtij populli janë në gjendje edhe të sakrifikojnë veten për të shkatërruar tjetrin, e pikërisht për këtë lloj përkushtimi të paprecedentë dhe të pakompromis flet Grosby. Craig Calhoun, i cili njëkohësisht ka studiuar, analizuar e thelluar mendimet dhe definicionet e shumicës së shkencëtarëve të cilët janë marrë me nacionalizmin në veçanti, që nga Hobsbaum, Gellner e shumë të tjerë, jep një definicion për nacionalizmin por i cili është më ndryshe sesa i këtyre dy shkencëtarëve më lartë. Calhoun nacionalizmin e lidh me “etninë”, por duke vënë theks në atë se - sikur nacionalizmi, ashtu edhe etnia, janë pjesë e një seti të identiteteve kategorike të thirrura nga elitat dhe pjesëmarrësit e tjerë në luftën politike e sociale4. Një shpjegim dhe teori më ndryshe nga ato më lartë, dhe shumë më konkrete duhet thënë, por jo vetëm kaq, Calhoun gjithashtu thotë se “Nacionalizmi, mbetet ende pre-retorika e lartë me intencën për të krijuar linja ndarëse të komuniteteve politike, pretendimet për vetëvendosje dhe legjitimimin e rregullit me referencën për ‘njerëzit’ e një vendi apo shteti”5. Pra, në bazë të kësaj, nacionalizmi gjithnjë është i lidhur me “etninë”, etniciteti është përcaktuesi dhe elementi dallues i një grupi të caktuar njerëzish, grup i njerëzve të cilët kanë një prejardhje të përbashkët, shpeshherë gjuhë të përbashkët, kulturë të përbashkët (madje edhe fe të njëjtë), pra të gjitha llojet e nacionalizmit, nacionalizmi etnik, kulturor, qytetar, anti-kolonial, egocentrizmi, nacionalizmi territorial, ultranacionalizmi, nacionalizmi majtist, si dhe ai i “pastërtisë kombëtare”, janë të ndikuara nga etnia. Argumenti bazë i Calhoun është se nacionalizmi është i pandashëm nga etnia. Calhoun madje përmendë dhe “spastrimin etnik” në rajonin e Ballkanit të cilin e nisi dhe e shkaktoi diktatori Sllobodan Millosheviq, e pikërisht për ndikimin e nacionalizmit në pjekjen e tij si politikan dhe në ngritjen e tij në krye të shtetit Serb do të shkruajmë në tërë pjesën e mëposhtme të këtij punimi.

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Sllobodan Millosheviq-it “Në kohën kur kjo betejë e famshme po luftohej në Kosovë, njerëzit po shikonin yjet, duke pritur ndihmë nga to. Tash, gjashtë shekuj më vonë, ata po i shikojnë yjet përsëri, duke pritur për t’i pushtuar ato” - Sllobodan Millosheviq.

2 Steven Grosby, Nationalism: A very short introduction (New York, Oxford University Press, 2005), 18 3 Ibid, 18 4 Craig Calhoun, Nationalism and Ethnicity (JSTOR, Annual Review corp, 1993), 2 5 Ibid, 2 142

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Padyshim që dita e lindjes së Sllobodan Millosheviq ishte një ditë gëzimi për familjen e tij, por ajo ditë gëzimi e familjes së tij, shumë vite më vonë do të shndërrohej në një ditë mallkimi për orën e lindjes së tij. Mallkim i cili do të vinte nga popujt Ballkanas të prekur nga lufta, kroatët, sllovenët, boshnjakët, e në fund edhe shqiptarët e Kosovës. Ardhja e tij në pushtet do të fillonte me lutjet e njerëzve anë e mbanë që asnjëherë historia të mos sillte dhe një diktator të tillë në pushtet.

a) Fëmijëria dhe rritja me sistemin “Vëllazërim dhe Bashkim” Sllobodan Millosheviq, i biri i Svetozarit dhe Stanislavas, lindi më 20 gusht 1941 në Pozharevc të Serbisë. Babai i tij ishte me prejardhje malazeze dhe ishte një lloj “shërbëtori” ortodoks, e ndërsa e ëma e tij ishte anëtare e Partisë Komuniste6. Stanislava, e ëma e Sllobodanit, e kishte mirëpritur krijimin e Federatës Jugosllave dhe mendonte se ishte një zgjidhje e suksesshme, kjo më shumë për shkak dhe të bindjeve Marksiste që ajo kishte. Ndërsa babai i Sllobodanit, Svetozari, nuk e kishte pritur mirë dhe kishte dyshimet e tij mbi këtë “strukturë” të quajtur Jugosllavi. Kur familja e Svetozar-it u detyrua të shpërnguleshin në Pozharevc për shkak të angazhimeve në punë, Svetozar-i filloi të urrente Pozharevcin dhe atmosferën në të7. Ai ishte një njeri nostalgjik edhe i mungonte Mali i Zi dhe puna e tij që bënte atje. Kur Sllobodan-i ishte 5 vjeç, pra më 1947, babai i tij u kthye në vendlindjen e tij në Mal të Zi. Kjo ndarje, si duket ndikoi në rritjen e Sllobodan-it dhe formimin e tij si personalitet, për shkak të mungesës së të atit. Më pas, në një periudhë më të vonshme, të dy prindërit e tij bënë vetëvrasje, për arsye të cilat në fakt diskutohen shumë, por që kurrë asnjëherë nuk gjetën një përgjigje të saktë8. Periudhë vendimtare padyshim se është ajo e studimeve. Millosheviq-i ishte student në Universitetin e Beogradit, në Drejtimin e Juridikut. Ai ishte ndër studentët më të dalluar dhe njëkohësisht edhe kryetar i komitetit ideologjik i Lidhjes Komuniste Jugosllave. Në të njëjtën kohë, ai kishte hyrë në një lidhje dashurie me Mira Markoviç, e cila më vonë do të bëhej edhe personi më me ndikim në ngritjen e Millosheviq-it në pushtet. Gjatë studimeve, Universiteti i Beogradit ishte pjesëmarrës në ndërtimin e hekurudhave dhe autostradave, ndër to edhe të asaj të “Vëllazërim Bashkimit”, por siç kanë transmetuar personat përreth Millosheviq-it, ai asnjëherë nuk dëshironte të punonte, dëshironte vetëm të ishte lider9. Pra, në bazë të kësaj mund të konkludojmë se, fëmijëria e tij e rëndë është një element me ndikim goxha të madh, për faktin se ka ndikuar në krijimin dhe pjekjen e tij si personalitet. E siç dihet, shumica e diktatorëve dhe tiranëve kanë pasur një fëmijëri të vështirë, karakteristikë kjo e cila më vonë ata i bënë më të ftohtë. E kur janë më të ftohtë janë të aftë të mendojnë dhe thurin ide më kreative. Gjithashtu periudha e studimeve atij i dha themelin e lidershipit dhe ngjalljen e nacionalizmit tek ai. Por duhet përmendur një fakt, ashtu siç do e shohim edhe më vonë, Millosheviq-i nuk është se ishte një ultra- nacionalist, por e përdorte kartën e nacionalizmit për ngritjen e tij. Rajoni i Ballkanit ka qenë vatër e krizave dhe potencialisht mbetet rajon me rrezik të lartë për eskalimin e situatave dhe sjelljen e konflikteve.

6 Adam LeBor, Milosevic a Biography (Yale: Yale University Press, 2004), 20 7 Ibid, 22 8 Adam LeBor, Milosevic a Biography (Yale: Yale University Press, 2004), 27 9 Ibid, 29-34 143

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

b) Faktori nacionalizëm në ngritjen e “Kasapit të Ballkanit” Revolucioni anti-burokratik në Vojvodinë e Mal të Zi, në Jugosllavinë e atëhershme, dhe më pas edhe tendenca e ish-Republikave të Jugosllavisë si: Kroacia, Sllovenia, Maqedonia dhe Bosnja për ndarjen nga Jugosllavia, sollën një epokë të re të zhvillimeve në Ballkan10. Tentim-ndarja e këtyre republikave do të zhvillonte ndjenjën nacionaliste në Ballkan, sidomos atë serbe, e cila do të tentonte me të mirë apo të keq mbajtjen e këtyre republikave brenda vetes (përndryshe krijimin e Serbisë së Madhe) nëse do të ishte e nevojshme, edhe me luftë. Ajo çka është e rëndësishme, është të analizohet roli i nacionalizmit në ngritjen e Sllobodan Millosheviq- it dhe atë që e nxiti më pas edhe luftën më të ashpër dhe më të tmerrshme në Evropë që pas Luftës së Dytë Botërore. Ndryshimet në Evropë, demokratizimi i Evropës pas Luftës së Ftohtë, padyshim që do të fillonte të përfshinte edhe rajonin e Ballkanit. Millosheviq-i kur pa se kjo epokë ndryshimesh do të përfshinte këtë rajon, u mundua që me të gjitha mjetet e mundshme të parandalonte një gjë të tillë. Kjo për faktin se një gjë e tillë më së shumti do dëmtonte shtetin serb. E dëmtonte sepse në Jugosllavi primatin e kishte Serbia, dhe si e tillë do të humbte rëndësinë që do ta kishte11. Jugosllavia ishte një zëvendësim i “Serbisë së Madhe”. Kur themi “zëvendësim”, kemi parasysh faktin e vitit 1918 kur një gjë e tillë dështoj të realizohej, atëherë pasi që shihej qartë se shpërbërja e Jugosllavisë ishte e mundshme, tendenca e Millosheviq-it ishte që me dhunë dhe me përhapje të nacionalizmit, ta krijonte në vitet 90-ta pra “Serbinë e Madhe” dhe njëkohësisht edhe të fitonte pushtetin të cilin aq shumë e dëshironte12. Millosheviq-i padyshim që ishte një nacionalist, por nuk ishte nacionalist aq sa e proklamonte atë. Ai nuk ishte njeri idealist (njeri që kishte ideologji të caktuar), ai ishte më shumë një oportunist sesa diçka tjetër13. Por gjithsesi se nacionalizmi ishte pika e cila e fluturoi atë në pushtet. Është interesant se përse një situatë e tillë, e më pas edhe lufta, nuk ndodhi në vendet e tjera post-komuniste, por vetëm në ish- Jugosllavi? Këtu hyjnë shumë faktor, që nga dallimet kulturore, e deri tek ato fetare. Katolikët, ortodoksët dhe myslimanët po jetonin në një rajon së bashku, rajon i cili gjithmonë ka qenë cak i forcave dhe fuqive të ndryshme për përfitim territoresh14. Sidoqoftë, Millosheviq-i për të arritur në pushtet përdori pikërisht kartën e nacionalizmit. Duke i pasur parasysh edhe dallimet që u përmendën më herët, ai e gjeti me saktësi elementin i cili do t’i sillte atij pushtet dhe fuqi. Nacionalizmi të cilin e proklamonte Millosheviq-i ishte, Nacionalizëm Etnik. Ky i fundit shpesh herë dërgon në “urrejtje” të tjetrit dhe tentim për eliminimin ose asimilimin e tjetrit. Pikërisht pika e nacionalizmit ishte ajo që Millosheviq-in e ngriti në pushtet me mbi 70% të votave mbarë popullore në

10 Nebojsa Vladisavljevic, Serbia’s Antibureaucratic Revolution: Milosevic, The Fall of Communism and Nationalist Mobilization (New York: Pallgrave MacMillan, 2008), 73 11 Nebojsa Vladisavljevic, Serbia’s Antibureaucratic Revolution: Milosevic, The Fall of Communism and Nationalist Mobilization (New York: Pallgrave MacMillan, 2008), 47 12 Takis Fotopoulos, Milosevic and the distortion of the history of Yougoslavia’s dismembering (The International Journal of Inclusive Democracy, 2006), 8-9 13 Adam LeBor, Milosevic a Biography (Yale: Yale University Press, 2004), 290 14 Vesna Pesic, Serbian Nationalism and the Origin of the Yugoslav Crisis (Washington: United States Institute of Peace, 2005), 8 144

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Serbi15. Millosheviq-i ashtu si dhe diktatorët e tjerë kishte nevojë për përkrahje, dhe duhej të formonte dhe thurte strategji të cilat do i siguronin pushtetin dhe përkrahjen për idetë e tij ekspansioniste. Rajoni i Ballkanit është i veçantë për shkak të popullsisë së ndryshme, feve, kulturave, e mbi të gjitha, edhe historive. Por padyshim që fundi i viteve ’80 dhe fillimi i të 90-ave ishte periudha determinante. Në mënyrë për të mbijetuar demokratizimin, Millosheviq-i përdor kartën e nacionalizmit, kjo pikërisht për shkak të historisë së Ballkanit dhe pretendimit për rimarrjen e tokave që një kohë do të duhej t’i takonin Serbisë së Madhe16. Me shfrytëzimin e këtij elementi, Millosheviq ndez ndjenjat nacionaliste dhe krijon ndasitë tashmë të gjalla por të fjetura brenda popujve të Ballkanit. Përdorimi i nacionalizmit mund të jetë i gabueshëm, sepse një gjë e tillë mund të jetë infektuese apo ngjitëse, si lloj sëmundjeje e cila përcillet nga personi në person, apo edhe nga grupi në grup. Për ta thjeshtësuar, përdorimi i nacionalizmit i kombinuar me dilemën e sigurisë si të tijën personale për ruajtjen e pushtetit, ashtu edhe atë të proklamimit në popull dhe për të (këtë të fundit Millosheviq-i e kishte injektuar duke proklamuar se nëse serbët dëshirojnë siguri, duhet të veprojnë diç për elementet etnikë që po destabilizonin ish-Jugosllavinë), kombinimi i këtyre të dyjave mund të sjellë deri tek situata të pakontrollueshme edhe në popull, dhe si pasojë mund të sjellë dëme të pariparueshme17. Pra ngritja dhe sundimi i Millosheviq-it mund të perceptohet si e një diktatori tipik totalitar i cili po përballej me humbjen e përkrahjes themelore të tij dhe i cili u përgjigj me përdorimin e kartës së nacionalizmit. Sa i përket spastrimit etnik dhe luftës, këto të dyja mund të mos jenë të projektuara dhe të paramenduara, strategji të represionit brutal të thurura në gjakftohtësi, e as rezultat i keq-kalkulimeve, por një rezultat i një procesi në të cilin lidershipi i regjimit po reagonte ndaj ngjarjeve të cilat vetë i kishte provokuar, por mbi të cilat nuk kishte kontroll18. Pas kolapsit të Bashkimit Sovjetik, popujt e ndryshëm dhe grupet etnike në Evropë u inspiruan dhe filluan të shihnin të ardhme të ndritur. Ata shihnin mundësinë për më shumë liri nga pushteti dhe pse jo, edhe pavarësi nga sistemet e ndryshme. Rast i tillë ishte Jugosllavia, ku grupet e ndryshme etnike në Jugosllavi u gjendën në një “anarki në zhvillim”, gjendje kjo e njëjtë me atë të sistemit ndërkombëtar që është një temë dhe subjekt normal i dilemës së sigurisë19. Nën këto kushte, secili grup etnik në mënyrë natyrore tentonte të mbronte veten nga agresioni i një grupi tjetër, por këto veprime u interpretuan si agresive nga të tjerët, e kështu me radhë. Por, në fakt nuk ishte anarkia e cila i shkaktoi këto eskalime pas kolapsit të komunizmit në Jugosllavi. Ishte pamundësia e grupeve etnike për t’u përkushtuar që të mos dëmtojnë minoritetet brenda për brenda kufijve të tyre20. Pra pamundësia e përkushtimit të besueshëm për të mos sulmuar grupin tjetër etnik, i cili vë në pah ose ngrit dilemën e sigurisë. Pikërisht kjo ishte ajo çka po e priste Millosheviq-i dhe e cila iu servua atij e gatshme. Kjo gjendje kaotike, kërkesat e sllovenëve, kroatëve dhe boshnjakëve për shkëputje, revokimi i autonomisë së Kosovës duke e bërë atë pjesë të

15 Center on Democracy, Development and the Rule of Law, Serbia’s Bulldozer Revolution: Evaluating Internal and External Factors in Successful Democratic Breakthrough in Serbia (Stanford: Stanford University, 2009), 32 16 Vidoslav Stefanovic, Milosevic, The People’s Tyrant (London: I.B. Tauris, 2004), 22 17 Andrei Simic, Conventional Wisdom and Milosevic’s Serbia: A review essay (California, University of Southern California, 2000), 32 18 Ronald Wintrobe, Rational Extremism: The Political Economy of Radicalism (Cambrigde, Cambridge University Press, 2006), 27 19 Ibid, 27 20 Vidoslav Stefanovic, Milosevic, The People’s Tyrant (London: I.B. Tauris, 2004), 22 145

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Serbisë, si dhe ngjallja e lëvizjeve studentore dhe dalja e lëvizjes paqësore me në krye ish-Presidentin Dr. Ibrahim Rugova, ishin elemente të cilat bënë që Millosheviq-i t’i shfrytëzonte për përhapje të nacionalizmit në popull21. Ai më shumë proklamonte në nacionalizëm të të tjerëve në mënyrë që indirekt të rriste nacionalizmin serbë. Raste të tilla si “nacionalizmi dhe ekstremizmi shqiptarë” tashmë ishin bërë të njohura, dhe kjo automatikisht ngacmonte kundër-efektin, pra nacionalizmin serbë i cili më pas edhe përmes popullit, legjitimonte shtimin e forcave në Kosovë, luftën me sllovenë dhe kroatë si dhe atë të Bosnjës. Me ardhjen e tij në pushtet, Millosheviq-i kishte larguar të gjithë nacionalistët Jugosllavë të cilët ishin pasardhës të Titos e të cilët konsideroheshin si “nacionalistë të butë”. Nacionalistët të cilët i solli në pushtet ishin më të ashpër dhe më konkret në veprimet e tyre. Ata ishin njerëz të cilët njihnin mirë mentalitetin Ballkanas e sidomos atë serbë. Me ardhjen e tij, ndryshoj edhe qasja ndaj serbëve të Kosovës. Këta të fundit ankoheshin gjithnjë për dhunë dhe represion që vinte prej shumicës shqiptare, por në fakt ishte e kundërta. Pikërisht kjo strategji e re nacionaliste, produkt i Millosheviq-it, bëri që ky i fundit më 27 mars 1987 të vizitoi Fushë Kosovën ku dha deklaratën e cila edhe sot e tutje vazhdon të analizohet. Ai kishte thënë: - “Askush nuk ka të drejtë të rrah popullin. (...) Ata nuk do guxojnë të ju rrahin më” duke aluduar për gjoja dhunën shqiptare22. Këtu përmbyset gjithçka dhe fillon strategjia tjetër për pushtimin dhe spastrimin etnik të Kosovës, e cila përfundon me luftë më 1999. Millosheviq kishte shfrytëzuar rastet edhe në Kroaci dhe Bosnje për të promovuar nacionalizmin dhe të rrisë përkrahjen në Serbi. Në Kroaci kishte shfrytëzuar raste të tilla si ai i ish-Presidentit Franko Tugjman, i cili kishte refuzuar heqjen e elementeve “ustashë” nga simbolet kombëtare, e për të cilat Millosheviq-i kishte dhënë vlerësimin se ishin kërcënim direkt për Serbinë dhe sovranitetin dhe popullin e saj23. Kjo gjë është lëvizje tipike injektuese nacionaliste, motivon popullatën, mobilizon forcat dhe ngritë në stratosferë rrezikun duke aluduar se të gjithë na urrejnë dhe ne duhet të ndërmarrim diç. Fakti është që në Jugosllavi harmonia mes popujve ka qenë shumë më e madhe. Në kohën e Jugosllavisë së Titos nacionalizmi shihej si mëkat, madje ka pasur thënie të tilla si: - “Braktiseni nacionalizmin, promovojeni Shtetin”24. Rëndësi i jepej harmonisë dhe bashkëjetesës, por Millosheviq-i e dinte mirë, se kontrollin të cilin e ushtronte Tito ishte e pamundur ta bënte. Pikëpamjet e Millosheviq-it ishin totalisht ndryshe. Ai mëtonte marrjen e të gjitha tokave përreth Serbisë dhe krijimin e Serbisë së Madhe e cila sipas tij ishte qëllimi për të cilin ja vlente që madje dhe të luftohej, por duhet përmendur faktin se që pas Dejtonit, Millosheviq-i të paktën publikisht kishte braktisur idenë e Serbisë së Madhe25. Duke marrë parasysh tashmë shoqëritë dhe etnitë e fragmentuara brenda shteteve dhe krahinave autonome të ish-Jugosllavisë, Millosheviq-i e pa se po që se arrihej të injektohej nacionalizmi, atëherë do të mund të bënte atë për të cilën shumë serbë e kishin ëndërr. Ai po i shpërlante trurin serbëve dhe po i prekte në atë

21 Tom Gallagher, The Balkans after the Cold War: From Tyranny to Tragedy (New York: Routldege, 2003), 54 22 Vidoslav Stefanovic, Milosevic, The People’s Tyrant (London: I.B. Tauris, 2004), 29 23 Ronald Wintrobe, Rational Extremism: The Political Economy of Radicalism (Cambrigde, Cambridge University Press, 2006), 205 24 Vidoslav Stefanovic, Milosevic, The People’s Tyrant (London: I.B. Tauris, 2004), 8 25 Adam LeBor, Milosevic a Biography (Yale: Yale University Press, 2004), 290 146

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi që e dinte se do të reagonin patjetër - po i injektonte me nacionalizëm duke u thënë dhe duke aluduar se ne jemi në rrezik dhe se populli ynë është i shenjtë dhe i paprekshëm. “Humbja e identitetit kombëtar është humbja më e madhe që një komb mund të njohë, dhe është e paevitueshme në një formë të përgjithshme të kolonizimit” - Sllobodan Millosheviq.

Përfundim Diktatori serb, “Kasapi i Ballkanit”, Sllobodan Millosheviq, padyshim që bëri tmerret më të mëdha që pas Luftës së Dytë Botërore. Ardhja e tij në pushtet do t’i sillte rajonit të Ballkanit luftëra të përgjakshme, spastrim etnik, viktima në numër të madh dhe urrejtje që ka prekur gjeneratat që e përjetuan atë, por që edhe sot e tutje, me një mënyrë apo tjetër ndikon në marrëdhëniet dhe botëkuptimet në mes të popujve të Ballkanit. Sllobodan Millosheviq ishte një nacionalist serb (me prejardhje malazeze), por nuk ishte një ultra- nacionalist. Ai nacionalizmin e kishte përdorur si mjet për forcim të pushtetit, shmangje të kundërshtarëve politik dhe në të njëjtën kohë, për të kënaqur egon e tij personale. Nacionalizmi i Millosheviq-it nuk ishte aq i fortë në fillim, por u zhvilluar me kalimin e kohës dhe kështu ai thuri strategji dhe provokoi situata të cilat më vonë edhe po të dëshironte, nuk do të mund t’i kontrollonte. Natyrisht se këto situata ishin rezultat i predikimit ultra-nacionalist të tij dhe shfrytëzimin e gjendjes kaotike pas shpërbërjes së Bashkimi Sovjetik, atëherë kur filloj demokratizimi i Evropës i cili patjetër do të përfshinte edhe Ballkanin dhe ish-Jugosllavinë. Ky demokratizim ishte i papranueshëm për Millosheviq-in dhe e përdori kartën e nacionalizmit për të ruajtur pushtetin brenda për brenda kufijve të Serbisë. Në të njëjtën kohë, me këtë strategji ai do të siguronte përkrahje që edhe të ekspansiononte vende të tjera, në kuptimin që t’i mbante ato për vete. Sllovenia, Kroacia, Bosnja e Hercegovina - të gjitha ish-Republika të Jugosllavisë - po tentonin shkëputjen dhe kjo do të thoshte fund për Millosheviq-in. Ai më vonë edhe i humbi të gjitha me luftë. Identifikimi i shqiptarëve me terroristë, ekstremistë e nacionalistë atij i dha përkrahje të madhe. Çdo aksion e ka reaksionin. Me trumbetimin për nacionalizëm shqiptarë, ai po rriste nacionalizmin serb dhe përkrahjen në popull për të mbajtur pushtetin dhe për të tentuar çdo gjë, në mënyrë që të arrinte qëllimet e tij. Sllobodan Millosheviq ishte një tiran tipik i llojit të vetë, unik për nga aftësitë dhe thurjet e strategjive, por jashtëzakonisht jo-larg pamës dhe keq-kalkulues. Oportunist i madh me doza të konsiderueshme të nacionalizmit.

147

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

Bibliografia - Adam LeBor, Milosevic a Biography. Yale: Yale University Press, 2004. - Andrei Simic, Conventional Wisdom and Milosevic’s Serbia: A review essay. California, University of Southern California, 2000. - Anna Stavrianikis, A Tale of Two Ethnicities? An Analysis of Aproaches to ‘Ethnic Conflict’: The case of Kosovo. Global Politics Network, 2002. - Center on Democracy, Development and the Rule of Law, Serbia’s Bulldozer Revolution: Evaluating Internal and External Factors in Successful Democratic Breakthrough in Serbia. Stanford: Stanford University, 2009. - Craig Calhoun, Nationalism and Ethnicity. JSTOR, Annual Review corp, 1993. - Edward S. Herman & David Peterson, Milosevic’s Death in the Propaganda System. Cold Type, 2006. - Ernest Gellner, Nations and Nationalism (New York: Cornell University Press, 1983. Perkth. Mentor Agani (Prishtine: Nisma e te rinjeve per te drejtat e njeriut, Raster, 2009. - Jan Briza - Minority Right Group International, Minority Rights in Yugoslavia. MRG, UK, 2000. - Joshua N. Weiss, Tuzla, The Third Side and the Bosnian War. Harvard, Harvard Univeristy, 2003. - Luke Andrews, Yugoslavia and Perpetuation of Violent Nationalism. 1998. - Nebojsa Vladisavljevic, Institutional Power and the Rise of Milosevic. Routledge: The London School of Economics and Political Science, 2004. - Nebojsa Vladisavljevic, Nationalism, Social Movement Theory and the Grass Roots Movement of Kosovo Serbs, 1985 – 1989. Taylor and Francis Group, University of Glasgow, 2002. - Nebojsa Vladisavljevic, Serbia’s Antibureaucratic Revolution: Milosevic, The Fall of Communism and Nationalist Mobilization. New York: Pallgrave MacMillan, 2008. - Roger Eatwell, Explaining Fascism and Ethnic Cleansing: The three dimensions of Charisma and the Four Dark sides of Nationalism. Political Studies Review: University of Bath, 2006. - Steven Grosby, Nationalism: A very short introduction. New York, Oxford University Press, 2005. - Takis Fotopoulos, Milosevic and the distortion of the history of Yougoslavia’s dismembering. The International Journal of Inclusive Democracy, 2006. - Tom Gallagher, The Balkans after the Cold War: From Tyranny to Tragedy. New York: Routldege, 2003. - Vesna Pesic, Serbian Nationalism and the Origin of the Yugoslav Crisis. Washington: United States Institute of Peace, 2005. - Vidoslav Stefanovic, Milosevis, The People’s Tyrant. London: I.B. Tauris, 2004.

148

Roli i nacionalizmit në ngritjen e Millosheviq-it Asad Gashi

- Ronald Wintrobe, Rational Extremism: The Political Economy of Radicalism. Cambrigde, Cambridge University Press, 2006.

149

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë?

Albert Berisha

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha

Hyrje Me formimin e shtetit të Kosovës fillimisht u mendua se shumica e problemeve për shumicën e popullsisë në Kosovë ishin zgjidhur, por me kalimin e kohës u vërejt se asnjëra nga palët nuk ishin gjithaq të kënaqura me zgjidhjen finale e që ishte bërja e Kosovës shtet. Në orët e para të pas shpalljes së pavarësisë së Kosovës u prezantuan edhe simbolet e reja shtetërore të cilat nuk u pritën me ndonjë simpati të madhe nga shumica e njerëzve në Kosovë, por si duket euforia dhe gëzimi për bërjen e shtetit i la përkohësisht këto gjëra në heshtje, ndonëse jo për kohë të gjatë. Po ashtu parimet e grupit të kontaktit për mos bashkim me ndonjë shtet tjetër dhe gjendja e tensionuar në veri, dalëngadalë po e zbehnin pavarësinë e Kosovës dhe disi dukej se bashkimi i shqiptarëve i cili ishte ideal i shumë brezave tashmë nuk ishte në plan të parë, e madje filluan edhe haptas deklarimet nga politikanë e analistë të ndryshëm se një gjë e tillë ishte e panevojshme dhe madje e pamundshme, por edhe po të ishte e mundur - do të ishte e dëmshme, e kështu me radhë. Kushtetuta e Republikës së Kosovës e cila u miratua në përputhje me planin e Ahtisaar-it, tanimë sanksiononte përpjekjet apo iniciativat për bashkim më dikë tjetër por që gjithmonë aludohej kundër bashkimit të shqiptarëve. Sikur të mos mjaftonte e tërë nëpërkëmbja e idealeve të shqiptarëve për tu bashkuar, minoriteteve iu dhanë të drejta tejet të avancuara nëpërmjet të të ashtuquajturit “diskriminim pozitiv” e që në njëfarë forme, sidomos komuniteti serb, u shpërblyen tej mase - kuptohet pasi bënte rolin e viktimës pas çdo luftë të humbur dhe shpërblehej Serbia tërthorazi për çdo gjë të keqe që kishte bërë në rajon, e po ashtu edhe në Kosovë. Arsyeja kryesore për t’u marrë me këtë temë është njëfarë përpjekje nga grupe të caktuara që të imponojnë formimin e një kombi të ri për një shtet të ri dhe aktualizimi i temës për komb kosovar. Ky debat në të cilën morën pjesë fytyra të njohura publike, analistë politikë, politikanë, akademikë e qytetarë të zakonshëm ndikuan tej mase që një pjesë e madhe e popullatës që jeton në Kosovë të bëhet konfuze dhe të përjetoj të ashtuquajturën krizë në identitet.

Dy modelet për krijim e kombeve Kombi është një grup njerëzish të cilët ndjejnë një lloj afërsie në mes tyre, qoftë kjo afërsi gjuhësore, kulturore, historike apo fetare sipas një përkufizimi. Po ashtu, edhe për formimin e kombit ekzistojnë dy teori kryesore, teoria primordialiste sipas së cilës origjina e kombeve është shumë e vjetër madje që nga antika dhe teoria moderniste sipas së cilës kombet janë sajesa të kohës moderne të ndikuara nga renesanca dhe iluminizmi evropian, reformacioni kishtar dhe përpjekjet për formimin e shteteve etnike. Shteti dhe kombi janë dy nocione shumë të thjeshta kur i përdorim të ndara nga njëra-tjetra, por që bëhen tepër të komplikuara nëse i përdorim bashkërisht. Me zhvillimin e mendimit politik botëror, kuptimi dhe lidhja e dy termave kanë ndryshuar shumë - gjithnjë me të njëjtën tendencë - atë të shkëputjes së nocioneve nga njeri-tjetri në realitetet politike aktuale. Sot i vetmi vend në botë ku shteti dhe kombi përkojnë është Islanda, e cila duke qenë ishull, nuk ka pakica të saj në vendet e tjera. Për shqiptarët është

153

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha ekstremi i kundërt, kufijtë etnikë nuk përkojnë me kufijtë politikë, madje jo vetëm në një pjesë, por në tërësinë e tyre1. Sipas modelit gjerman, kombi duhet të jetë paraprijës i shtetit - pra shteti duhet të formohet nga një grup etnik që ka një afërsi dhe një lidhje duke formuar fillimisht kombin, e më pastaj sipas kësaj teorie, duhet që çdo komb ta formoj shtetin e vet. Në këtë sistem u formuan shumica e shteteve kombëtare në Evropë dhe në Ballkan. Sipas teorisë franceze, shteti si organizim politik duhet t’i paraprijë kombit - siç është rasti me kombin francez i cili u formua vetëm pasi u definuan të gjitha elementet shtetërore. Sot, modele të tilla në Evropë kemi Bullgarinë, Francën, Greqinë, Islandën, Austrinë, Zvicrën dhe po ashtu në anën tjetër të oqeanit - SHBA-të. Sot, ndërsa në Evropë është jo vetëm anakronike por “herezi” politike të flasësh për shtetin-komb, në Kosovë që gëzon pavarësinë aq shumë të dëshiruar, kërkojnë të kenë një komb me argumentin se kanë një shtet. Edhe nga pikëpamja e juridiksionit ndërkombëtar një komb apo pakicë kombëtare nuk ka të drejtë të ketë shtetin e vet por të ketë të gjitha të drejtat e veta në shtetin ku ai jeton2.

Kombi shqiptar Shqiptarët, çuditërisht, kanë krijuar njërin prej identiteteve kombëtare më komplekse në rajon e mbase edhe në planet. Trojet shqiptare të thyera prej maleve dhe luginave në disa dhjetëra rajone, ku komunikimi mes tyre ka qenë mjaft i vështirë, përkundër pushtimeve, ndarjeve dhe rrudhjeve të tyre, kanë mbetur deri më sot troje me popullsi kompakte shqiptare. Në trojet ku jetojnë, pa marrë parasysh shtetin dhe statusin e tyre, shqiptarët janë shumicë. Janë shumicë dërrmuese në Kosovë, në pjesën e Maqedonisë ku jetojnë, në Luginën e Preshevës, në rripin kufitar të Malit të Zi me Shqipërinë. Shqiptarët nuk kanë zaptuar toka të huaja, por tokat e tyre janë zaptuar nga shtetet fqinjë. Shqipëria etnike, vetëm politikisht dhe gjeostrategjikisht paraqitet si një fantazmë dhe ëndërr e parealizueshme, ndërkaq që ajo është një realitet i pamohueshëm i rajonit. Nëse shqiptarët sot nuk kanë mundësi të krijojnë një shtet të përbashkët, kjo nuk do të thotë se ata nuk kanë të drejtë të thonë se janë një realitet i rajonit që i ka të gjitha elementet e duhura të identitetit dhe të kulturës së përbashkët. Dhe kjo nuk bie aspak ndesh me realizmin e shqiptarëve, që në kushtet e sotme kërkojnë zgjidhjen policentrike të statusit të tyre, me në bosht pavarësinë e Kosovës dhe sigurimin e të drejtave të barabarta në Maqedoni, në Luginën e Preshevës dhe në Mal të Zi3. Çudia tjetër edhe më e madhe e identitetit të përbërë shqiptar, është ajo e tolerancës fetare të shkallës së lartë. Shqiptarët kanë në korpusin e identitetit të vet të gjitha mësimet e mëdha evropiane. Dinamiti i tri feve, i ndezur me fitilat e zgjatur të nacionalizmave serbë dhe kroatë, që shkatërroi e ndau Bosnjën në tri kombe dhe tri entitete shtetërore, në rastin e shqiptarëve ka dhënë një rezultat të kundërt, duke dëshmuar mundësinë e krijimit të identitetit unik kombëtar përkundër pranisë së shumë feve ndër shqiptarët. Veçantia relative e Kosovës në korpusin shqiptar, që është para së gjithash veçanti e një nacionalizmi shumë më të theksuar dhe më imponues se në Shqipëri, nuk ka ndonjë forcë shpërthyese të madhe, krahas kompleksitetit dhe diversitetit të përgjithshëm të identitetit shqiptar në përgjithësi. Kosova me veçantitë e

1 http://www.shqiperia.com/shqip/opinionart/aID/641/. 2 Po aty. 3 http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=1193.

154

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha saj njëfarëdore i përshtatet si e tillë botës së çuditshme shqiptare, ku veçimet dhe dallimet, paradoksalisht, bëhen jo element përçarës dhe copëtues, por çimentues të identitetit4. Ka disa zëra që thonë se pavarësia e Kosovës si projekt i një të ardhmeje jo fort të largët, do të mund të ndikonte në thellimin e dallimeve ekzistuese mes "shqiptarëve" dhe "kosovarëve". "Kosovarët" do të mund të bëheshin diçka si austriakët krahas gjermanëve, nëse pavarësia e Kosovës do të ishte një fenomen më afatgjatë dhe me ndikime përcaktuese për identitetin. Mirëpo, edhe pse mund të parashikojmë një perspektivë të tillë të zhvillimeve politike, për momentin nuk shihen elementet ndikuese që do të mund të çonin në çarjen e identitetit kombëtar. Një element çarës që përmendet - ai i standardit të gjuhës që i është imponuar kosovarëve - nuk e veçon Kosovën nga Shqipëria. Ky standard i është imponuar edhe gjysmës së Shqipërisë, dhe nëse do të ketë qëndresë gjuhësore, ajo do të jetë e përbashkët, e gjysmës së Shqipërisë me Kosovën, dhe jo vetëm e Kosovës. Lëvizja gjuhësore në të vërtetë nuk shkon në drejtim të ndarjes së saj, por në drejtim të ndreqjes ose ndryshimit të standardit të gjuhës kombëtare, duke e përshtatur atë me të folmen e shumicës së kombit. Gjuha kështu mund të jetë element më shumë unifikues, dhe jo çarës, në vetëdijen për identitetin, i cili edhe ashtu nuk është ndonjë identitet monolit dhe i ndërtuar prej ekskluzivizmave, por është identitet i akomodimit ndaj dallimeve. Fundja, edhe nëse do të kishte dy standarde gjuhësore, mbi bazën e dy dialekteve të shqipes, as kjo nuk do të çonte doemos drejt çarjes së identitetit shqiptar. Fuqia e vërtetë e botës shqiptare qëndron në diversitetin e saj, dhe jo në ndonjë kategori të veçantë përcaktuese e identitetit, cilado që të jetë ajo, e cila do të shtrinte mbizotërimin e saj mbi mbarë kombin5. Pjesa e kombit shqiptar që mbeti jashtë Shqipërisë londineze, nuk e ka reshtur luftën për bashkim me shtetin amë, që nga momenti i mbetjes së saj jashtë saj. Kjo luftë e vazhdueshme politiko-ushtarake është ndër elementet kryesore për të vërtetuar tezën e pjekurisë kombëtare shqiptare të pjesës së mbetur të kombit. Gjatë kësaj periudhe, kërkesat e shqiptarëve nën regjimet jugosllave kanë qenë të ndryshme - që nga kërkesa për shkëputje të menjëhershme e deri tek ajo për republikë në kuadër të federatës jugosllave - por që kanë pasur një qëllim dhe synim të vetëm - krijimin e kushteve që populli shqiptar vetë të vendos për fatin e tij në mënyrë të lirë dhe pa presione. Për këtë ideal kanë vdekur bijtë më të mirë të Kosovës dhe të Shqipërisë, për këtë ideal me qindra-mijëra të rinj, edhe deri në ditët e sotme, kanë vuajtur dhe vuajnë burgjeve të Serbisë. Vetë lufta e lavdishme çlirimtare e UÇK-së e pat për qëllim bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Me gjithë ndërrimet që pësoi ky qëllim në mes të luftës (u shndërrua nga qëllim për bashkim me Shqipërinë në qëllim për pavarësinë e Kosovës administrative) betimi zyrtar i ushtarëve deri në ditët e fundit të ekzistencës së UÇK-së ka qenë betimi për luftën deri në bashkimin me Shqipërinë. Ky ideal politik e kombëtar edhe sot është i brumosur në zemrat e atyre ushtarëve dhe të shumë subjekteve politike të Kosovës. Pra angazhimi i vazhdueshëm politiko-ushtarak për lirinë e Kosovës dhe bashkimin e saj me Shqipërinë që nga viti 1913 e deri më sot, është argumentimi më i mirë se identiteti kosovar si identitet i kombit nuk ekziston6.

4 Xhaferi, Ferdinand, Harmonia Fetare Ndër Shqiptarët si Vlerë në Proceset e Integrimit Evropian, (Tiranë, 2010). 5 http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=1193. 6 http://www.rtvzik.com/aktualitete239.shtml.

155

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha

Debati për kombin kosovar Me përjashtim të një pjese të vogël ekstremiste, të gjithë e kanë të qartë se shteti është tërësia e institucioneve qeverisëse që ushtrojnë pushtetin në një hapësirë gjeografike dhe ndaj një popullate që jeton në këtë hapësirë. Kurse kombi me fjalë të thjeshta është një grup njerëzish që kanë të përbashkëta gjuhën, zakonet, traditat, origjinën etnike, historinë dhe kulturën. Pra nëse shteti është një entitet gjeopolitik, kombi është një entitet etniko-kulturor7. Problemi në të vërtetë qëndron në lidhjen që u bëhen këtyre dy entiteve. Ky nuk është një debat i tanishëm. Teoritë që lidhen me shtetin-komb kanë lindur në Evropën e fundshekullit të XVIII-të, kohë kur u krijuan teori të reja mbi shtetin, përkufizime mbi kombin, e që çuan në lindjen e një ideologjie të re të mendimit botëror - nacionalizmit. Dhe nëse luftërat deri në atë moment të historisë së njerëzimit ishin bërë për hapësira ekonomike, hegjemonie apo feje, tani e tutje do të bëheshin për kombin, të shtyrë nga nacionalizmi8. Maks Weber, që konsistohet njëherë-për-njëherë sociologu i parë që ka arritur të jap shpjegime tipike sociologjike lidhur me marrëdhëniet e bashkësive etnike, në veprën e tij të njohur “Ekonomia dhe Shoqëria”, diagnostifikon tri entitete kryesore (racën, etninë dhe kombin) që luajnë rol të theksuar në procesin e ndërtimit të procesit të identitetit. Për Weberin, elementi kryesor që entitetin e racës e dallon nga ai i etnisë, është se raca është në një farë mënyre si tërësi historike dhe bazamentin e saj e gjurmon kryesisht nga prejardhja apo etimologjia e vetvetes kolektive, gjersa etnia këtë e bënë në bazë të perspektivës së vetë subjektive. Sa i përket kombit, Weber mendon që edhe kjo kategori sociologjike, sikurse etnia, është e bazuar kryesisht në të besuarit e jetës së përbashkët, por me një dallim elokuent që kombi si pasion të mëvetësuar ka të ngulitur kërkesën për fuqi politike9.

Faktet “për” dhe “kundër” kombit kosovar Pavarësimi i Kosovës, e sidomos ligji për festat zyrtare të Kosovës hapën sërish debatin e ashpër për atë nëse Kosova duhet të krijoj një identitetit të ri, i cili sipas këtyre projektuesve, pa asnjë argument të arsyeshëm, do të duhej të quhej kombi kosovar. De fakto dhe de jure Kosova tanimë i përket një koncepti të ri politik, por kjo fare nuk përkon me tendencat e disa individëve për identitet kosovar, sepse ai nuk ekziston, nuk ka ekzistuar asnjëherë dhe nuk ka asnjëlloj trashëgimie reale, përpos perceptimeve imagjinare. Kjo ide jo se nuk sjell asnjë impenjim pozitiv në të ardhmen e Kosovës, por vetëm vë një barrikadë në rrugën e unifikimit dhe konsolidimit të kombit shqiptar në sfidat e reja integruese10. Sipas atyre që e përkrahin idenë e kosovarizmit, kosovarët duhet t’i marrin përgjegjësitë shtetërore, duke kritikuar një dorë njerëzish nga bota kuazi-akademike, por edhe nga politika, të cilët flasin e shkruajnë papërgjegjshëm për kotësinë dhe panevojshmërinë e krijimit të shtetit të Kosovës, ose përkohshmërinë e këtij shteti, gjithnjë në dritën e megaloideve serbe dhe greke të fundit të shekullit XX dhe në përballje me to, ata po ashtu flasin për nevojën e sabotimit të simboleve të këtij shteti, sepse Kosova e pavarur, në këtë

7 Gellner Ernest, Kombet dhe Nacionalizmi (Prishtinë, 2009). 8 http://www.shqiperia.com/shqip/opinionart/aID/641/. 9 Baliqi, Bekim, Teoritë mbi identitetin kombëtar dhe shtetëror (Prishtinë, 2009). 10 http://www.kosova.com/artikulli/46647.

156

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha dioptri, na del projekt i dhunshëm (i imponuar!?), e jo i vullnetshëm, pra minimal. Ata së këndejmi kërkojnë zhbërjen e tij, duke propaganduar bashkim kombëtar dhe shtet unik shqiptar, në kohën e integrimeve globale, kur askush nuk qet thera në aksin e integrimeve të shqiptarëve, në rrafshin kulturor e shkencor, në komunikime profesionale e mes kushërinjve, por sidomos në rrafshin ekonomik, në epokën e këmbimeve të vlerave materiale e shpirtërore. Por duket sheshit, shqiptarët kulturalisht defensivë dhe ekonomikisht impotentë, kur nuk kanë çka t’i japin njëri-tjetrit, të çakorduar e plot frikë hidhen kundër ideve të reja të tjetrit/tjerëve. Të gjithë ata që argumentojnë për një “njësi të rritur” politike, nga etnia dhe populli në komb të shtetit, i stigmatizojnë me tendenca përjashtuese, pa i dëgjuar fare. Etnia është një konstantë, ndërsa kombi i shtetit një variabël. Debati për kombin e shtetit dhe identitetin kosovar të shtetit (komb i lindur nga konflikti) që është sfida e shoqërisë kosovare sot, po shkakton frikë paranoike nga shkombëtarizimi dhe mosbesim për të ardhmen. Askush, asnjëherë dhe askurrë nuk e ka mohuar origjinën etnike shqiptare të shumicës dërrmuese të popullsisë së Kosovës (gjaku, kujtimet e së shkuarës, simbolet, gjuha dhe trualli i përbashkët), por në kushtet e lindjes së idesë për një shtet të pavarur, pas një konflikti të gjatë dhe pas një lufte të armatosur, duhet të gjendet një modus i vullnetit të përbashkët, për një bashkësi qytetarësh të mbledhur në shtet mbi parime demokratike, jo duke u shkombëtarizuar, por duke “harruar” origjinën, për hir të integrimit të shoqërisë dhe kohezionit të saj kombëtar, për ta ruajtur integritetin territorial dhe për të lidhur marrëdhënie ndërkombëtare me kombet/shtete kudo në botë, si entitet politik sovran11. Pra kemi dy modele amerikane të komb-krijimit, të strukturimit të idesë kombëtare dhe të identitetit kombëtar, modelin verior dhe jugor. E tash, ne duhet të zgjedhim, cilin model e kemi më për zemër, cili nga ta ofron mirëqenie dhe stabilitet, cili model i shërben njeriut të thjeshtë, qytetarit, e cili ia merr atij të sotmen dhe shpresën për të ardhmen, duke u rrokur pas tablove të origjinës, pas tablove biologjistike të botës dhe duke e instrumentalizuar idenë e madhe kombëtare për ta sunduar më lehtë dhe më ashpër qytetarin. Kombi kosovar sipas disa analistëve, shfaqet në tri kontekste, atë ekonomik/integrues, në kontekstin e lidershipit që drejton një komb të lindur nga konflikti, në kontekstin e shumë-etnicitetit dhe të diversitetit kulturor e fetar (demokraci shumetnike)12. Ndër të tjera, njëri nga analistët të cilët po i japin hov formimit të kombit kosovar e që assesi nuk mund ta kuptoj qëllimin e tyre, është edhe Migjen Kelmendi i cili së bashku me një grup të miqve të tij, zhvilluan një debat të gjerë në lidhje me identitetin ku kishte fakte “për” dhe “kundër”. Pas shpalljes së pavarësisë, ai del me konkludimin e tij të shkruar në gegnisht se “njëmend, Kosova u ba, mendova. Por tashti duhet me i ba Kosovarët. Asht frapante kjo parabolë që lidh dy momente historike për shqiptarët në Ballkan. Lindjen e dy shteteve në fillimet e dy shekujve dhe ballafaqimi me dy sfidat e mëdha të dy shekujve: formimin e shtetit komb në fillim të shekullit XX, dhe formimin e shtetit shumëkombësh në fillim të shekullit XXI. Etnia, si lidhja ma e fuqishme organike e asaj që ka me u quejt “Shqiptar”. Për Gjuhën Shqipe që ishte i vetmi argument i tyne se janë Shqiptarë. Shqipnia u ba. Dhe dikur u banë edhe Shqiptarët. Dhe poenta kryesore, që kam frikë se diku na humbi rrugës, ishte se – Kombi po u bajka! Po u konstruktojka! Po u inventojka! Kosova u ba. Tashti duhet me i ba Kosovarët. Po kush na qenkan Kosovarët?

11 Matoshi, Halil, Kombi i lindur nga konflikti (Prishtinë, 2009). 12 Po aty.

157

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha

Kosova s’asht Hinterland. Tokë e Askujt. Kosova i ka kufijtë e saj. Kosova s’asht pa njerëz, Kosova i ka njerëzit e saj. Dhe, ata s’janë vetëm shqiptarë. Kosova s’asht pa histori, Kosova e ka historinë e saj. Kosova s’asht pa kryeqytet, Kosova e ka kryeqytetin e saj. Kosova s’asht pa idenë e shtetësisë dhe Kosova asht tue e ndërtue shtetin e saj. Por, kush janë shtetasit e kësaj Kosove?”13. Vetëm se ai ka harruar disa gjëra. Kosova i ka njerëzit e saj dhe ata janë mbi 90% shqiptar. Kosova i ka kufijtë e saj por në betejën e Koshares, Kosova i theu kufijtë shqiptaro-shqiptar dhe kjo nuk do të thotë se nuk mund të ndodhë sërish. Kosova e ka historinë e saj dhe këtë histori e kanë bërë shqiptarët si vendas dhe të tjerët si pushtues.

Përfundim Kombi kosovar si komb fantom i panatyrshëm Shteti i Kosovës, hapësirë etnike shqiptare, me disa pakica kombëtare serbë, egjiptianë, turq, goranë, romë, dhe ashkalinjë; me identitete të ndryshme historike, kulturore, fetare. Gjuha, njësi elementare e identifikimit të një populli, nuk përmbush kriteret e identitet të ashtuquajtur “komb kosovar“. Tendencat mbizotëruese për identitet të kamufluar politik “kosovar” të përkujton kohërat e errëta të ish regjimit titist, me të ashtuquajturin identitet jugosllav apo “komb jugosllav“. Etnonimi “kosovar” jo pa qëllim viteve të fundit u bë pjesë e propagandës së përditshme, brenda dhe jashtë Kosovës. Gjithnjë e më shumë është bërë pjesë e fjalorit diplomatik ndërkombëtar vetëm e vetëm që ky emërtim të mishërohet tek populli i Kosovës dhe më gjerë, për ta bërë një ditë realitet politik dhe diplomatik. Identiteti i shpikur me motive politike nuk është identitet kombëtar për shqiptarët. Shqiptarët e Kosovë luftuan dhe vdiqën për ta ruajtur identitetin e tyre. Është diçka false dhe madje jo- etike vetëm të pretendosh në diçka të tillë, madje është joshkencore të parashikosh se ky identitet në një të ardhme do të jetë realitet, është hipotezë që vështirë se mund të vërtetohet duke pasur parasysh se sa janë të mishëruar shqiptarët e Kosovës me identitetin e tyre. Nëse shteti po e formojka kombin, atëherë a do të pranonin shqiptarët e Maqedonisë, të Serbisë apo të Malit të Zi të quhen serbë, maqedonë apo malazezë? Nuk besoj. Madje jam i sigurt se jo! Si do të jetë e mundur që ne në Kosovë të quhemi kosovarë e ata me të cilët i kemi lidhjet më të afërta kulturore, gjuhësore e madje familjare, të njihen me një identitet tjetër. Si do t’i quajmë pra shqiptarët që jetojnë përreth Kosovës, kur e dimë se ata i thonë vetes Shqiptar, ndërsa janë shumë më të afërt me ne që po pretendohet se do te njihemi me identitet tjetër. Është jo e logjikshme, madje e pamoralshme t’i përjashtosh ata të cilët i ke pasur çdoherë më afër dhe t’i afrosh afër vetes ata që çdoherë i ke pasur kundër. Shqiptarët, përkundër diversitetit të brendshëm, kanë jetuar dhe vdekur pranë njëri-tjetrit, kanë luftuar së bashku, ndonëse të ndarë padrejtësisht ideali i të gjithë shqiptarëve mbetet bashkimi në çfarëdo forme. E rëndësishme është që të kuptohet se identitet i ri, i panatyrshëm dhe i dëmshëm nuk bën të formohet.

13 Kelmendi, Migjen, Kush asht Kosovari? (Prishtinë, 2005).

158

Pse sot shfaqet debati lidhur me atë se a janë shqiptarët e Kosovës shqiptarë apo kosovarë? Albert Berisha

Bibliografia - Baliqi, Bekim. Teoritë mbi identitetin kombëtar dhe shtetëror. Prishtinë. 2009. - Gellner, Ernest. Kombet dhe Nacionalizmi. Prishtinë. 2009. - Spahiu, Nexhmedin. Kombi në Inkubator. Prishtinë. 2010. - Kush asht kosovari?. Prishtinë. 2005. - Xhaferi, Ferdinand. Harmonia Fetare Ndër Shqiptarët si Vlerë në Proceset e Integrimit Evropian. Tiranë. 2010.

Burimet nga interneti - http://www.shqiperia.com/shqip/opinionart/aID/641/ - http://www.dardania.de/vb/upload/showthread.php?t=25038 - http://www.gazetajone.com/2010/11/12/kombikosovar-projekt-sllav/ - http://www.zemrashqiptare.net/article/Kinema/6960/ - http://www.kosovapress.com/ks/beta/?cid=1,8,40125&PHPSESSID=96a1e501f216cdb5458fb81 9a8daeed6 - http://www.kosova.com/artikulli/46647

159

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav?

Fitore Bajraktari

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Fitore Bajraktari

Hyrje Jugosllavia si shtet u krijua në përfundim të Luftës së Parë Botërore, në Traktatin e Versajës. Serbia si aleate e Fuqive të Antantës që ngadhënjyen në Luftën e Parë Botërore, mori si shpërblim hapësira të gjëra territoriale, të cilat dikur i takonin Austro-Hungarisë. Para Luftërave Ballkanike, Serbia shtrihej në një territor të vogël në mes të lumit Sava, Danub dhe Drina. Luftërat Ballkanike të viteve 1912 dhe 1913, Serbisë i mundësuan të zgjerohet në jug, duke pushtuar Kosovën dhe Maqedoninë e sotme. Humbja e Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë në Luftën e Parë Botërore i mundësoi Serbisë zgjerim edhe më të madh territorial, në veri të lumit Danub dhe përtej lumit Drina, në Bosnjë e Hercegovinë, Kroaci dhe Slloveni. Pra, para Luftërave Ballkanike dhe Luftës së Parë Botërore, Serbia nuk shtrihej në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Vojvodinë1. Aleanca e Serbisë me Fuqitë ngadhënjyese dhe tendencat anglo-francezo-ruse për të dobësuar kundërshtarin e tyre, në Evropën e Mesme, në Austro-Hungari, i mundësoi Serbisë zgjerim territorial në hapësirat jo serbe. Në këto hapësira Fuqitë e Antantës krijuan shtetin e ri, Mbretërinë Serbo-Kroato- Sllovene ose siç u quajt më vonë Mbretëria e Jugosllavisë. Në fakt, Mbretëria SKS, ishte zgjerimi i Serbisë, si rezultat i pazarllëqeve të Fuqive të Mëdha të Antantës. Pjesa më madhe e hapësirave gjeografike të Mbretërisë SKS kishte një numër shumë të vogël serbësh, andaj mu për këtë arsye, regjimi i ri i dominuar nga serbët, të udhëhequr nga mbreti i tyre, u përpoq që përmes procesit të kolonizimit dhe të shpërnguljes, të serbizojë territoret jo-serbe. Por, kur në vitin 1941 Mbretëria e Jugosllavisë u sulmua nga Fuqitë Fashiste, ajo kapitulloi shumë shpejt, sepse atë nuk deshi askush ta mbrojë nga sulmi fashist. Komunistët jugosllavë, gjatë zhvillimit të Luftës së Dytë Botërore, morën përsipër çlirimin e Jugosllavisë nga fashizmi dhe u zotuan se “Jugosllavia e re” do t’i korrigjoj gabimet e mëparshme, mbi baza të “vetëvendosjes së popujve”.

Republika Socialiste Federative e Jugosllavisë Jugosllavia u çlirua nga forcat naziste në fillim të vitit 1945. Drejtimin e vendit e morri Partia Komuniste e Jugosllavisë2. Më 1946, u miratua kushtetuta, e cila sanksionoi vendosjen e diktaturës komuniste dhe shpalli Jugosllavinë shtet federativë, të përbërë nga gjashtë republika (Serbia, Sllovenia, Kroacia, Bosnja dhe Hercegovina, Mali i zi dhe Maqedonia) dhe dy krahina autonome (Kosova dhe Vojvodina).

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Megjithëse Jugosllavia u shpall shtet federativ, krijimi i kombit Jugosllavë nuk u arrit asnjëherë. Më poshtë do të shohim arsyet për të cilat nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtarë Jugosllav. Kombin mund ta ndajmë në: kombin si bashkësi kulturore dhe kombin si bashkësi politike.

1 Zeqirja Rexhepi - Zhvillimet politiko-shoqërore të shqiptarëve në Maqedoni 1990-2001 2 Isa Bicaj, Isuf Ahmeti - Historia

163

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Fitore Bajraktari

Kombet si bashkësi kulturore Për mendimtarin gjerman Johann Gottfried Herder, fryma e brendshme e secilit grup kombëtar përcaktohej përfundimisht nga mjedisi i tij natyror, klima dhe gjeografia fizike, që formëson mënyrën e jetesës, zakonet e punës, qëndrimet dhe prirjet krijuese të njerëzve. Mbi të gjitha, Johann Gottfried Herder-i theksoi rëndësinë e gjuhës, që ai besonte se ishte mëshirimi i traditave të dallueshme dhe kujtesës historike të një populli3. Besimi, tradita dhe historia janë karakteristikat kryesore të kombit si bashkësi kulturore. A mund ta cilësojmë popullin e shtetit federativë të Jugosllavisë si komb kulturorë? Nisim nga elementi i gjuhës ku shohim dallime të mëdha. Populli serb fliste gjuhën serbe; populli slloven fliste gjuhën sllovene; populli kroat - gjuhën kroate; populli i Bosnje-Hercegovinës fliste gjuhën serbe, boshnjake dhe kroate; populli maqedon - gjuhën maqedone dhe populli shqipëtar në Kosovë - gjuhën shqipe. Elementi i dytë, besimi fetar. Populli serb, maqedon dhe malazez i përkasin besimit ortodoks, populli slloven dhe kroat i përkasin besimit katolik, populli i Bosnje-Hercegovinës është i ndarë në besimin ortodoks dhe mysliman, kurse populli shqiptarë në Kosovë i përket besimit myslimanë. Elementi i tretë, historia e përbashkët. Dallimin më të madh në elementin e historisë e shohim mes popujve sllavë dhe shqiptarëve si popull jo sllavë. Bashkimi i Kosovës në Jugosllavi u bë në mënyrë të dhunshme me ripushtimin e Kosovës nga Jugosllavia në vitet 1944-45, prandaj këtu nuk mund të flasim për histori dhe të kaluar të përbashkët.

Kombet si bashkësi politike Pikëpamja se kombet janë thelbësisht njësi politike, thekson më fort besnikëritë qytetare dhe politike sesa kulturore. Kombi, kështu, është një grup njerëzish që lidhen kryesisht nga nënshtetësia e përbashkët, pavarësisht nga besnikëria e tyre kulturore, etnike apo të tjera4. Ajo çka kombet e tilla kanë të përbashkët, është fakti që në teori janë formuar mbi një parim vullnetar të një grupi të përbashkët parimesh apo qëllimesh, në dallim nga një identitet kulturor ekzistues. A u krijua Jugosllavia mbi një parim vullnetar është një çështje e diskutueshme, mirëpo ajo që dihet është se populli shqiptar nuk u bë pjesë e Jugosllavisë me vullnetin e lirë të tyre sikur edhe shteti kroat, ndërsa shtetet tjera formalisht u bënë pjesë e Jugosllavisë me vullnet të lirë të tyre.

Llojet e nacionalizmit në Jugosllavi5: Nacionalizmi liberal është mbi të gjitha një formë nacionalizmi me parime. Ai nuk përkrah interesat e një kombi kundër tjetrit. Në vend të kësaj, ai shpall që secili komb ka të drejtën e lirisë dhe vetëvendosjes. Në këtë kuptim, krejt kombet janë të barabarta. Qëllimi përfundimtar i nacionalizmit liberal, atëherë, është

3 Andrew Heywood- Politika 4 Andrew Heywood- Politika 5 Andrew Heywood- Politika

164

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Fitore Bajraktari një ndërtim i një bote me shtete-kombe sovrane. Ky lloj i nacionalizmit i ka karakterizuar veçanërisht shqiptarët si popull jo-sllav në Jugosllavi si dhe popujt e tjerë në ish-Jugosllavi duke lënë jashtë popullin serb, maqedon dhe malazez. Nacionalizmi zgjerues ka një frymë agresive, ushtarake dhe zgjeruese. Në shumë anë, kjo formë nacionalizmi është e kundërta e besimit në parime dhe të drejtat e barabarta dhe vetëvendosjen, që është thelbi i nacionalizmit liberal. Shembulli më shkatërrimtar modern i kësaj forme nacionalizmi në Evropë ka qenë kërkimi nga serbët e Bosnjës për të ndërtuar një “Serbi të madhe”. Shovinizmi kombëtar, pra, e hedh poshtë idenë që të gjitha kombet janë të barabarta në favor të besimit që kombet kanë veçori e cilësi të veçanta, duke bërë kështu që ata të kenë fate shumë të ndryshme. Kombi i shovinistit, shihet si unik dhe i veçantë, disi si “popull i zgjedhur”. Ky lloj i nacionalizmit e ka karakterizuar popullin serb në Jugosllavi.

Harta e grupeve etnike në Jugosllavi në vitin 19906

6 http://chnm.gmu.edu/1989/items/show/170

165

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Fitore Bajraktari

Konkluzione Në praktikë, të gjitha të ashtuquajturat “shtete-kombe” përfshijnë një numër grupesh gjuhësore, fetare, etnike dhe rajonale, disa prej të cilave e quajnë vetën “komb”. Kjo nuk është dukur askund më qartë sesa në ish-Jugosllavi, një vend i parë nga paçebërësit në Versajë si “toka e sllavëve”. Gjithsesi, ajo në fakt përbëhej nga mozaik bashkësish etnike, fesh, gjuhësh dhe historish të ndryshme. Për më shumë, siç tregoi shpërbërja e Jugosllavisë në fillim të viteve 1990, secila nga republikat përbërëse të saj ishte një copë mozaiku. Në fakt, siç e kuptuan më vonë serbët e Bosnjës, e vetmja mënyrë e sigurt e arritjes së një shteti-komb politikisht të bashkuar dhe kulturalisht homogjen, ishte ajo e programit të pastrimit etnik.

166

Pse nuk pati sukses krijimi i identitetit kombëtar Jugosllav? Fitore Bajraktari

Bibliografia - Zeqirja Rexhepi - Zhvillimet politiko-shoqërore te shqiptarëve në Maqedoni 1990-2001 - Isa Bicaj, Isuf Ahmeti - Historia - Andrew Heywood - Politika

Burimet nga interneti - http://chnm.gmu.edu/1989/items/show170

167

Macedonian identity

Developments and prospects of Macedonian national identity

Shengjyl Osmani

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

A nation, can be defined as „a named human population sharing an historic territory, common myths and historical memories, a mass, public culture, a common economy and common legal rights and duties for all members.” (Smith 1991: 14) This implies that each nation‟s history and experiences are unique and distinguishable from those of other nations. In the case of the Macedonian nation, however, its uniqueness and separateness has been strongly contested by several of Macedonia‟s neighbors, which in turn impacts on Macedonian domestic attitudes and policies towards its Albanian minority. National identity is largely shaped by perceptions of self and other. Perceptions, in turn, are crucial in that they influence the information base on which people form beliefs and create „truths‟. They influence „both what things are seen as facts, and what significance these “facts” carry…‟, and„…perceptions vary according to where the observer is located in relation to the thing viewed....‟ (Buzan 1991: 343) The subjectivity of perceptions, therefore, results in conflicting perceptions in general and, sometimes, conflicting perceptions of national identity and „truth‟ in particular. The Macedonian Question is a case in point. Perceptions play a significant role in the contentious Macedonian Question. As Troebst points out, the modern history of Macedonia from Serbian, Greek, Bulgarian and Macedonian points of view „…suffer[s] from one and the same distortion of perspective: [Macedonians, Serbs, Greek and Albanians] assume one single line of tradition that, however thin it may be, is considered to be decisive and is extended rigorously in both directions along the axis of time. Contemporary ideas are easily projected back into the past, just as historical facts are extrapolated into the present and then on into the future.‟ (Troebst 2001: 62) Consequently, competing perceptions about the origin, character and „ownership‟ of Macedonia become intransigent as neither the Macedonians nor their neighbors consider the notion that „…nations exist in time … are shaped by temporal processes and thus have temporal components.‟ (White 2000: 15) A reason for this is the importance of the territorial component of nations. That is, nations exist not only in time but also in space, as a „[s]ense of territory and emotional attachment to place are integral components of national identity.‟ (White 2000: 13) Nations, White notes, „…express their identities in the cultural landscape of places and territories.‟ (White 2000: 21) The emotional link between place and national identity is a crucial factor in the Balkan region, as one and the same place is often claimed by several nations, so that, for example, Kosovo is perceived as essential to both Serbian and Albanian expressions of national identity; the historical town of Ohrid in the Republic of Macedonia is claimed by the Bulgarians as an integral part of the Bulgarian national history, just as it is regarded by Macedonians as the cradle of their national culture; Salonika (now Thessaloniki in Greece) is regarded as an integral part of greater Macedonia, and so on. As White suggests, in the Balkans „…many nations feel that their identities have been violated because their territories have been continually transgressed by other nations.‟ (White 2000: 6) Hence, the problem of competing and conflicting perceptions of national identity and historical places in the Balkans is compounded by, on the one hand, the notion that national identities are fixed in time and space and, on the other hand, the historical reality that a given piece of land in the Balkans has been ruled, in different time periods, by different states and empires. The focal point of the Macedonian Question is the issue of the origins of the Slavic people inhabiting geographical Macedonia and, consequently, the issue of who has the right to the Macedonian lands as well as the ownership and significance of the name „Macedonia‟. In Roudometof‟s words, „…the central contemporary controversy concerns the manner in which Bulgarians, Greeks, and Macedonians view and

171

Macedonian Identity Shengjyl Osmani interpret Macedonian identity. In particular, the conflict centres on the premise that the Slavs of Macedonia constitute a distinct nation, the Macedonian nation.‟ (Roudometof 2000: 7) The Macedonian Question was born in 1870 when Russia, on behalf of the Bulgarian nation, pressed the Ottoman Empire into allowing the creation of a Bulgarian Orthodox Church, or Exarchate, separate from the Greek Orthodox Church. The authority of this newly established Exarchate was to include parts of Macedonia, then an Ottoman province (Barker 1950: 7). Greece and Serbia felt their national interests threatened by this development and began to compete with the Bulgarians in extending their influence over Macedonia. As a result of the Balkan wars of 1912 and 1913, geographical Macedonia was divided, with Greece and Serbia taking the majority of the territory and Bulgaria being left with a minor part. Bulgaria had been against the division and, consequently, was compelled to ally itself with Germany in both world wars with the intention of regaining Macedonia. (Engstron).

History Time of the Ottomans After the fall of Byzantium (1453), the next great-most enduring-regional influence was that of the Ottoman Empire. As the empire reached its peak in the 16th century, was covering the Balkan Peninsula, Romania, Hungary, Cyprus, Libya, Egypt, Syria, Mesopotamia, and Georgia. The Slavs in Macedonia were ruled by their fellow Slavs, who in turn were subject to Turkish governors. Political rights were reserved for the Turks, but, ironically “religious toleration made possible for self perpetuation and of national consciousness.” As the Ottoman Empire declined during the late 19th century, Macedonia become an inevitable pawn in European balance-of-power politics. After the Russo-Turkish War of 1878, Macedonia became part of Bulgaria as a means to counter Austria-Hungary. Four month later at the Congress of Berlin, Macedonia was ceded back to Ottomans. To counter Turkish rule, the International Revolutionary Organization-known as most commonly IMRO, or VMRO - emerged in 1893”.

The Krusevo Republic In August 1903, a Macedonian uprising resulted in the attempted establishment of the fabled Krusevo Republic. Although the “republic” lasted only two months and ended in defeat, its significance is recounted in Macedonia‟s present constitution. Those 30,000 rebels held off a formidable Turkish force of 300,000 and established a democratic commune of the Krusevo Republic was in itself an ultimate act of defiance against the Ottoman Emprire. Although this republic survived only a short while; its government notably expressed tolerance for its Vlach, Bulgarian, Macedonian, and Albanian population. Its manifesto is unwritten and therefore, not widely known.

Two World Wars, Two Balkan Wars, a Great Disaster, and a Civil War The First Balkan War (1912-1913) resulted in Macedonia‟s and Albania‟s “liberation.” The Second Balkan War in 1913, however, ended in Macedonia‟s division: one-tenth to Bulgaria (Pirin Macedonia),

172

Macedonian Identity Shengjyl Osmani one-half to Greece (Aegean Macedonia), and two-fifths to Serbia (Vardar Macedonia). World War I resulted in another Macedonia division, but by the end of World War II - and with Jospi Broz Tito‟s direct action - Macedonia became a recognized republic, with a distinct ethnic identity and recognized Slavic language, within the Yugoslav federation. After World War I, Vardar Macedonia and Kosovo became part of the Kingdom of the Serbs, Croats, and Slovenes, but the Albanians were not recognized as a separate nation. Macedonia was known as South Serbia and Kosovo as Old Serbia. The Serbs suppressed the Albanians, which in turn fostered Albanian armed resistance in the 1920s and raised national awareness among Albanians. In contrast to the emerging Macedonian nation, a “greater” Albanian nationalism was among the last to develop among the Balkan peoples. In 1878, the Prizren League was established to protect Albanian lands, and it would later challenge Ottoman rule. Albanian guerilla units emerged in 1906, and in 1908 Albanian leaders adopted the Latin alphabet for the Albanian language, in Bitola (Manastir). In 1910 the Albanians revolted against the Ottomans in Prishtina, and the revolution spread to Kosovo; in 1912 Albanian took over Skopje. The Treaty of Bucharest in 1913 established the Albanian state; however, almost half the Albanian population lived outside its border. After Tito‟s break from Stalin in 1948, relations between the Albanian state and Yugoslavia rapidly worsened, making life for Yugoslav Albanians often unbearable. Yugoslavia closed down Albanian schools and discriminated against ethnic Albanians politically, economically, and socially. Albanians began identifying themselves as Turks simply to escape this discrimination. As a counterbalance to this growing unrest, Marshal Tito emphasized a strong “Macedonian” identity in the Macedonian republic as a way to contain Albanians within Serbia and Macedonia.

Macedonian language Bulgaria has long considered Macedonia as part of its land, language and population, but it gained little in open warfare. It never fulfilled in its entirety the claim to Macedonia‟s land. Macedonia‟s language, population and identity were never definitively ascertained as Bulgarian. The Bulgarian perception of the Macedonians has historically been - and remains - that the Macedonian people originate from the Bulgarian nation and that the Macedonian language is simply a dialect of Bulgarian. Therefore, from a Bulgarian point of view, the territory of the Republic of Macedonia is culturally and nationally Bulgarian. Although political leaders in Sofia today officially maintain that Bulgaria makes no territorial claim on Macedonia, the Bulgarians nonetheless retain a strong attachment to Macedonia, which in turn is influenced by the fact that many Bulgarians originally arrived in Bulgaria as immigrants from Vardar and Aegean Macedonia. The Bulgarian attitude is illustrated by the decision to recognize the Macedonian state in the early 1990s while refusing to acknowledge the existence of a distinct Macedonian nation. While recognizing the Macedonian state, Bulgaria refused to acknowledge the separateness of the Macedonian language from Bulgarian. Implicit in Sofia‟s position on the language issue was the denial of the existence of a Macedonian nation. (Engstrom) Bulgaria has never recognized the existence of a separate Macedonian language, claiming that is an artificial creation based on a dialect.

173

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

The name dispute More direct and explicit in its attitude towards the Republic of Macedonia, Greece has exerted even stronger pressure on Macedonia than Bulgaria has. Greece has always opposed the application of the name “Macedonia” to any other place than what to them is Macedonia, namely, northern Greece, and denies the existence of any Macedonian national minority, claiming instead that those who call themselves Macedonians are Slavophone Greeks. Official Greek policy since the end of the Greek Civil War has denied the existence of a Macedonian nation. But the Greek position differs from the Bulgarian in so far as it does not necessarily negate the existence of a distinct Slavic people in the Republic of Macedonia, but only the application of the name “Macedonian” to this people. From a Greek perspective, the name Macedonia is, and has always been, considered “a constituent element of Greek cultural heritage.” (Kofos 2001: 232) The Bulgarian position however, as noted earlier, was and remains that the Slavic people of the Republic of Macedonia do not constitute a people separate from the Bulgarians. Bulgarians, furthermore, do not object to the use of the name “Macedonia” as they regard it as pertaining to a historical region, not a people (Kofos 2001: 232). Hence, nationalists in Greece and Bulgaria both claim that the Macedonian nation is nothing more than an “ideological construct” of the Cold War and of Tito‟s “efforts to expand his reach into the southern Balkans. Indeed, Greeks and Bulgarians have suggested that ethnic heterogeneity and state-sponsored ethno-genesis cast doubt even on the Macedonians‟ claim to be a distinct nation or ethnic group.” (Roudometof 2000: 7) Athens‟ and Sofia‟s questioning of the existence of a uniquely Macedonian identity thus poses, if implicitly, a threat to the legitimacy of the Republic of Macedonia as the latter is founded on the principle of ethnic nationalism, that is, a Macedonian state for the ethnic Macedonian community. In 1991 the newly independent Republic of Macedonia chose the Star of Vergina - a sun with sixteen rays and a symbol from the era of the ancient Macedonian kingdom - as the emblem on the Macedonian state flag. This prompted vehement protests from the Greeks who regard this symbol as distinctly Greek since, as they maintain, the ancient Macedonians were in fact nothing else but Greeks (Shea 1997: 190). The appropriation of the Star of Vergina, coupled with references in the new Macedonian constitution and preamble to Aegean Macedonia, suggested to the Greeks that the new republic laid claims on Greek Macedonia as well. In response to perceived Macedonian aggression, Greece declared an embargo on Macedonia in 1994, an action much criticized by most of the EC/EU countries as well as by the United Nations. As a result of diplomatic intervention by the Clinton administration and Cyrus Vance an Interim Accord between Greece and Macedonia was concluded in 1995, according to which the two parties agreed to respect each other‟s territorial integrity and Greece recognized Macedonia as an independent state, although the conflict over the name “Macedonia” had yet to be resolved. One of Greece‟s conditions for the agreement was that in seeking admittance to international organizations, Macedonia would use the name “Former Yugoslav Republic of Macedonia”. Moreover, Macedonia assured that its constitution made no references to peoples or territories within the Greek state and agreed to remove the Star of Vergina from its state flag (Shea 1997: 305). To this day the Greek-Macedonian dispute over the use of the name “Macedonia” has yet to be resolved although the Greeks have hinted that, contrary to earlier positions, they are ready to accept a compound name that includes “Macedonia”, such as, for example, “New Macedonia”, “Upper Macedonia” or possibly even “Vardar Macedonia”. But the basic conviction amongst Greeks, that Macedonia was and is

174

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

Greek, remains and as Pettifer notes, “…the existence of Macedonia as a part of Greece has a fundamental place in the Greek political psyche.” (Pettifer 2001: 18).

EU Membership EU membership is perhaps the most significant objective for FYR Macedonia, the popular support for this has reached 66.1 per cent (Balkan Monitor, 2008). The state, having The Role of the EU in the Name Dispute between Greece and FYR Macedonia 51 escaped the Yugoslav wars, was able to start the integration process quite early despite Greek lobbying against a Macedonian candidacy (Heaney, 2007; Pond, 2006). FYR Macedonia entered the Stabilisation and Association Process (SAP) in November 2000, and on 9 April 2001 successfully completed the negotiations for a Stabilization and Association Agreement (SAA), that entered into force on 1 April 2004 (European Commission, 2006, p. 4). In fact, FYR Macedonia was the first country of the Western Balkans to achieve this. On 22 March 2004, FYR Macedonia submitted an application for EU membership and the Commission published its opinion on 9 November 2005 (European Commission, 2005a, p. 4). The opinion was based on the Copenhagen Criteria. On the basis of these criteria, the Commission recommended to the Council that candidate status be granted as a political recognition of a closer relationship between the EU and FYR Macedonia on its way towards membership (European Commission, 2005a, pp. 137–139). The Council granted FYR Macedonia candidate status but without setting a date for commencing the candidacy negotiations (Heaney, 2007, p. 409). For this decision, there was a behind-the-scenes bargain. France connected candidacy status with the general enlargement process and fiscal issues within the EU. This blocked FYR Macedonia‟s candidacy. The government sent a letter to President Chirac pleading for French support on the republic‟s European perspective. Finally, and after German support for the candidacy, and a compromise on EU fiscal issues, the European Council granted the state candidate status (Elefterotipia, 2005a, 2005b; Steinmeier, 2005). The opinion was followed by the Commission‟s European Partnership Program in 2004, where the implementation of the Ohrid Framework Agreement (OFA), fair elections and constitutional amendments were the main priorities (European Commission, 2005b). Most of the 2004 priorities were mentioned in the Accession Partnership of 2008. In the 2008 Commission Progress Report, FYR Macedonia‟s satisfactory progress towards SAA implementation is noted. However, the shortcomings that are mentioned in the Accession Partnership remain, the most serious being the irregularities in the 2008 elections (European Commission, 2008). The 2009 Progress Report is even more positive in considering FYR Macedonia ready for entering negotiations with the EU, but the fear of the Greek veto is still apparent (European Commission, 2009). From its side, the Macedonian government launched the National Program for Adoption of the acquis communitaire in 2007. Prior to this, the government had launched a 2006 - 2010 strategy, where EU and NATO membership received special importance. The EU in particular is seen as the road to stability and prosperity, where the government stresses its will to undertake whatever steps are necessary for the accomplishment of this target (Government of the Republic of Macedonia, 2007). An example is given in the following passage: The government is determined to intensify the reforms aimed at EU accession and to establish continuous cooperation with all political factors towards maintaining and deepening the national consensus for obtaining this national priority. (Government of the Republic of Macedonia, 2007, p. 7).

175

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

Special attention is also paid to decentralization and a more equal representation of ethnic minorities, which is an OFA obligation as well (European Commission 2005c; Taleski 2005). However, the EU continues to note the slow implementation of reforms and of decentralization (European Commission, 2008). It is obvious that the EU represents a fundamental target for FYR Macedonia. It is a target that receives broad assent from the population, which sees in the EU salvation from its poor economic condition as well as a guarantor of its existence, taking into account its ethnic problems and isolation from its neighbors. The reader has to bear in mind that the EU is the agency that has imposed the cohabitation of Albanians and Slavomacedonians and thus the stability of the country‟s political culture. Hence, the prospect of EU membership provides the leadership of FYR Macedonia with legitimacy, since their policies are predicated on this target, while Greece and Bulgaria play the role of scapegoats. In other words, the EU is a priority and the only conceivable way of achieving economic, political and societal progress. The latter has to do with Macedonian identity that can be consolidated by integration into the EU (Balalovska, 2004, p.194). Therefore, one should expect the EU to have significant clout towards this state, particularly given that this clout has an economic dimension, while some of the member states are sympathetic towards their candidacy. Nevertheless, before examining this issue further, we have to examine the Greek side. In short, since 1991 the EU has proved incapable of finding a solution to a problem between one of its member states and a candidate state. Despite its powerful means, such as its enlargement policy or peer pressure, both Greece and FYR Macedonia appears stubbornly firm in their positions, with the EU representing an important arena that they have to win over. The reasons for this failure might be traced to previously mentioned examples or to some other reasons that might exist but we were unable to trace so far. Nevertheless, what arguably needs to be kept in mind is that the present structure of EU policy- making seems unable to deal effectively with such problems. Furthermore, part of the answer lies with the responsible states as well. In FYR Macedonia, we saw that the inter-ethnic conflicts and the fear of the four neighbors (Aherns, 2007; Balalovska, 2004, p. 195f) had shaped Macedonian identity on this very issue. Accordingly, every retreat or challenge is seen to be fatal to the very existence of the state. For example, on hearing of the NATO rejection, Macedonian journalists considered the decision to be a blow to their national identity and existence, something which was apparent in the press conference of the Greek foreign minister, Ms Bakoyannis. From the Greek point of view, the political costs (particularly for the current government that has a majority of only one MP) seem vast. This is particularly relevant because the Greek government and other agencies mentioned above have, since the 1990s, produced a polarization of views between the nationalist camps in Greek society (as well as in Macedonian society). For instance, an opinion poll on 24 February 2008 showed that 80 per cent of the Greek population was against a name that contains the term Macedonia. Another possible answer might be that the EU does not want to interfere in such a sensitive issue and is thus letting other actors intervene. Finally, we recognize the fact that this might not be the best case for judging the EU‟s power, but we believe that it is a serious one. In conclusion, the Macedonian identity, struggling throughout the history, still continues having problem identifying their nationality. As being influenced a lot by Bulgaria, Serbia and Greece, the current Republic of Macedonia, cannot clearly define its language, culture, and name. Nevertheless, the current government on leave, trying to increase the nationalistic awareness among its Macedonian population, is

176

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

„creating‟ national identity nowadays, through monuments of heroes, who are constantly being claimed to be Bulgarian or Greek, and Orthodox Churches, not having its own autonomy, and influencing history in academic encyclopedia as they wished the history to have been, not as it was. National identity cannot be created today, it has to have passed through history, therefore, hopefully the Macedonian government, will stop brainwashing its Macedonian citizens for their past, give the equal rights to its all minorities, accept the Greek name dispute, and look forward EU integrations, if they would like their declared Republic to be part of large Europe.

Macedonian Map in 359 B.C.E

177

Macedonian Identity Shengjyl Osmani

Bibliography - Agnew, John. "No Borders, No Nations: Making Greece in Macedonia." Annals of the Association of American Geographers 97.2 (2007): 398-422. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Balalovska, Kristina. "Between 'the Balkans' and 'Europe': A Study of the Contemporary Transformation of Macedonian Identity†." Journal of Contemporary European Studies 12.2 (2004): 193-214. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Brown, Keith. "Genealogies of Loyalty in a Macedono-Bulgarian Colony." History & Memory 20.2 (2008): 60-83. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011. - “Collective Memory, National Identity, and Ethnic Conflict: Greece, Bulgaria, and the Macedonian Question." Journal of Third World Studies 23.2 (2006): 280-282. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Eldridge, Justin L.C. "Playing at Peace: Western Politics, Diplomacy and the Stabilization of Macedonia."European Security 11.3 (2002): 46-90. Military & Government Collection. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Engström, Jenny. "The Power of Perception: The Impact of the Macedonian Question on Inter- ethnic Relations in the Republic of Macedonia." The Global Review of Ethnopolitics 1.3 (2002): 3-17. - Friedman, Victor A. "The sociolinguistics of literary Macedonian." International Journal of the Sociology of Language 52.(1985): 31-57. Communication & Mass Media Complete. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Karadjov, Christopher. "Whose Language? Exploring Attitudes of Bulgarian Journalists in the Language Dispute with Macedonia." Conference Papers -- International Communication Association (2006): 1-34.Communication & Mass Media Complete. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Liotta, P. H. "The 'Future' Republic of Macedonia: The Last Best Hope." European Security 9.1 (2000): 68. Military & Government Collection. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Liotta P, Jebb C. Macedonia: End of the Beginning or Beginning of the End?. Parameters: U.S. Army War College [serial on the Internet]. (2002, Spring2002), [cited May 15, 2011]; 32(1): 96. Available from: Military & Government Collection. - Mavromatidis, Fotis. "The Role of the European Union in the Name Dispute between Greece and FYR Macedonia." Journal of Contemporary European Studies 18.1 (2010): 47-62. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011. - Parkas, Chris C. "The United States, Greece, and the Macedonian issue." World Affairs 159.3 (1997): 103. Academic Search Elite. EBSCO. Web. 15 May 2011.

178

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Historiku i themelimit të Bashkimit Europian dhe zgjerimi i bllokut me vende të reja anëtare. Procesi i përmbushjes së kritereve për anëtarësim të Ballkanit Perëndimor dhe sfidat

Krenar Shala

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala

Hyrje Shekuj me radhë, kontinenti i vjetër është përballur me luftëra dhe konflikte të njëpasnjëshme ndërmjet kombeve të ndryshme brenda tij. Siç mund të dihet, këto luftëra bëheshin kryesisht për dominim politiko- ekonomik përbrenda kontinentit, dhe kështu, pasi që dihej statusi i këtyre vendeve në rrafsh global, edhe për të arritur shtrirjen e ndikimit të tyre politik dhe ekonomik në vendet e tjera të kontinenteve tjera. Këto luftëra nuk pushonin derisa vendet e fuqishme u shytën në, siç njihen luftërat botërore I dhe II. Mirëpo, për shkak që tema ndërlidhet me historikun e krijimit të bllokut politik europian, atëherë, pa evituar qëllimisht ndikimet dhe dëmet që janë shkaktuar gjatë luftë së parë botërore, kësaj të dytës do t’i vihet rëndësia në shtjellimin e temës së përcaktuar dhe titulluar më lartë. Lufta e dytë botërore rezultoi me numër të konsiderueshëm të dëmeve materiale dhe njerëzore ku vlen të veçohet humbja e 50 milionë jetëve. Kjo luftë, përpos këtyre dëmeve shkaktoi edhe debalancë në mes të fuqive politiko-ushtarako-ekonomike, mbase të gjitha përfunduan disi të humbura, mirëpo vlen të theksohet fakti që shkaktarët kryesor të kësaj lufte si vendet fashiste; Gjermania dhe Italia kapitulluan dhe Gjermania, u vendos në një regjim politik të kontrolluar nga forcat aleate si ShBA, Mbretëria e Bashkuar, Franca dhe Rusia. Më vonë, pas ndarjes ideologjike, bota u nda në dy blloqe; ai lindor – komunist dhe perëndimorë – kapitalist. Sidoqoftë, pasi që marrëdhëniet ndërshtetërore të kombeve të ndryshme europiane pësuan fiasko, fuqitë e mëdha si Franca, për shkak të evitimit të rrezikut të mëtutjeshëm të zhytjes në një luftë tjetër me ndonjërën nga fuqitë e mëdha europiane, shtyn idenë, me ndihmën edhe të ShBA-së dhe Britanisë së Madhe si fitues të luftës, që të shtyjnë Gjermaninë në kontrollimin e përbashkët të pasurive nëntokësore siç është çeliku (si lëndë kryesore e prodhimit të pajisjeve ushtarake) që të themelojnë të ashtuquajturën Bashkësia Europiane të Çelikut dhe Qymyrit më 1951 në Paris, traktat ky i nënshkruar nga shtetet e Beneluks-it, Franca, Gjermania Perëndimore dhe Italia. Pra, zanafilla e krijimit të bllokut politik europian që më vonë është quajtur dhe tani vazhdon të jetë Bashkimi Europian fillon nga ky traktat duke mos i anashkaluar dhe përpjekjet e shumë personaliteteve politike të asaj kohe e posaçërisht të njërit nga personalitetet kryesore të krijimit të këtij projekti politiko-ekonomik, Z. Robert Schuman, atëherë ministër i jashtëm i Francës.

Procesi i integrimit/zgjerimit Me nënshkrimin e marrëveshjes mbi themelimin e Bashkësisë Europiane të Çelikut dhe Qymyrit më 1951 dhe hyrjes në fuqi të kësaj marrëveshjeje më vitin pasues, nga 3 fuqitë kryesore europiane; Franca, Gjermania Perëndimore, Italia dhe 3 shtetet e Beneluksit, filloi epoka e konsolidimit të bashkëpunimit mbase të “imponuar” nga frika e shkaktimit të luftërave apo konflikteve të ardhshme potenciale, dhe kështu kombet filluan procesin e zhvillimit ekonomik, ku theks të veçantë iu kushtua tregtisë, për të bërë të mundur kështu krijimin e ndërvarësisë në mes të këtyre shteteve për të shmangur kështu në të ardhmen përsëritjen e historisë së përgjakshme që e kishte kapluar kontinentin e vjetër me qindra vjet dhe që kulmoi me luftën e II-të botërore, që njihet si lufta e cila ka marrë më së shumti jetë në historinë e njerëzimit. Meqenëse, shtetet e vërejtën ndikimin pozitiv të përmirësimit të marrëdhënieve të tyre ndërshtetërore dhe se bashkëpunimi ekonomik u tregua si procesi më i përshtatshëm për fuqizimin e këtij bashkëpunimi edhe

181

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala në rrafshin politik e shoqëror, këto shtete u dakorduan që ta fuqizojnë këtë bashkëpunim ekonomik ku më 1957 nënshkruan Traktatin e Romës me të cilin u krijua Bashkësia Ekonomike Europiane apo siç është quajtur ndryshe “tregu i përbashkët” si themel i të famshmes “katër lirive”. Ideja e kësaj marrëveshjeje ishte krijimi i një tregu të përbashkët, bashkimi doganor si dhe politikat e përbashkëta në këtë drejtim. Me fjalë të tjera, ideja ishte që të mundësohej lëvizja e lirë e kapitalit, njerëzve, produkteve dhe shërbimeve përbrenda këtyre 6 shteteve si nënshkruese të Traktatit të Romës. Ky traktat, siç edhe ishte pritur nga vendet nënshkruese, u dëshmua mjaft përfitues si në aspektin ekonomik ashtu edhe në atë politik për këto vende. Pas nënshkrimit të këtij traktati, u hodh ideja e inicimit të një marrëveshjeje potenciale për të mundësuar kështu zgjidhjen e problemit të mungesës së energjisë “konvencionale” në mënyrë që këto shtete të arrijnë në një shkallë të pavarësisë energjetike. Pasi që shpenzimet për të bërë të mundur që shtetet veç e veç të investonin në ngritjen e kapaciteteve për prodhimin e energjisë bërthamore, këto 6 shtete vendosën që të themelojnë Bashkësinë Europiane për Energjinë Bërthamore. Qëllimi i kësaj ideje ishte koordinimi programeve hulumtuese të shteteve anëtare për të mundësuar përdorimin paqësor të energjisë bërthamore dhe për të siguruar furnizim të sigurt me energji bërthamore përbrenda kornizës së sistemit të centralizuar monitorues. Përpos proceseve të konsolidimit institucional të bllokut europian përmes arritjes së nënshkrimit të traktateve që do të bënin të mundur forcimin e marrëdhënieve tregtare dhe në të njëjtën kohë eliminimin e barrierave tregtare për të shtuar kështu aktivitetin tregtar, blloku europian arriti të shënoj përparim edhe në ngritjen e prestigjit të saj si bllok i suksesshëm ekonomik. Për këtë arsye, në vitin 1973, Bashkësisë Europiane, të përbërë nga 6 anëtarë iu shtuan edhe Mbretëria e Bashkuar, Danimarka dhe Irlanda. Për nga aspekti politik i ndërtimit të vazhdueshëm institucional të bllokut europian, vlen të përmendët që zgjedhjet e para demokratike për të zgjedhur përfaqësuesit në Parlamentin Europian u mbajtën më 1979, ku qytetarët e shteteve të bllokut u deklaruan për herë të parë për preferencat e tyre politike për përfaqësim në institucionin siç është Parlamenti Europian. Kështu, filloi edhe konsolidimi politik institucional i Bashkësisë Europiane dhe kështu kjo bashkësi vetëm sa paraqitej si një bllok/projekt i jashtëzakonshëm edhe jashtë kufijve të saj përmes pasqyrimit të këtij bashkimi ekonomiko-politik si diçka që po ndodhë për herët të parë dhe që në të ardhmen mund të shërbej si shembull për të tjera pjesë të globit. Vala e dytë e procesit të zgjerimit të mëtutjeshëm të bllokut koincidon me hyrjen e Greqisë më 1 janar 1981, hyrje e cila nga shumë kritikë konsiderohet si hap më shumë politik i ndërmarrë nga Bashkësia Europiane për shkak të frikës nga ndikimi i ish BRSS-së që për synim, përmes grupeve të partive marksiste në Greqi, mundohej të zgjeronte ndikimin e saj siç bëri pas luftës së ftoftë me ndarjen e Gjermanisë dhe krijimit të bllokut lindor ku përfshiheshin të gjitha vendet e Europës lindore. Kështu, me këtë veprim, Bashkësia Europine veproi për të demonstruar para bllokut lindor socialist fuqinë e saj politiko-ekonomik dhe kështu krijoj kufirin me të. Sidoqoftë, kushtet për tu bërë anëtar i bllokut nuk ishin përmbushur nga Greqia! Pesë vite më vonë, pra më 1 janar 1986, blloku europian u zgjerua edhe me 2 anëtarë të tjerë: Portugalinë dhe Spanjën. Kjo shënoi valën e III-të të zgjerimit të këtij blloku ku tani më u bë me 12 anëtarë. Në po të njëjtin vit, megjithëse nënshkrimi i Traktatit të Romës kishte krijuar themelet e krijimit të zonës së përbashkët doganore ku kapitali, njerëzit, produktet dhe shërbimet tani më lëviznin lirshëm, u pa nevoja që të ndërhyhet edhe më tutje në eliminimin e barrierave tjera që ekzistonin në dallimet në mes të

182

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala rregullave të shteteve. Për këtë arsye, më 17 shkurt 1986 i ashtuquajturi “Single European Act” u nënshkrua nga vendet anëtare me qëllim të amandamentimit të Traktatit të Romës për të bërë të mundur kështu shtimin e momentumit mbi integrimin europian si dhe kompletimin e tregut të brendshëm. Kjo shënoj po ashtu, rregullat e veprimit të institucioneve europiane si dhe i shtoi kompetencat/fuqitë e Bashkësisë, me theks të veçantë në hulumtim dhe zhvillim, në ambient si dhe në politikën e përbashkët europiane. Revoltat qytetare për demokraci, shënuan fillimin e fundit të përmbysjes së sistemit komunist në tërë Europën Lindore dhe ish BRSS-në, të cilat filluan në Poloni dhe Hungari, ku u simbolizua dhe rënia e murit të Berlinit më 1989. Kjo shënoi edhe bashkimin e Gjermanisë Lindore me atë Perëndimore. Po ashtu, shtetet të cilat kishin qenë nën ndikimin e BRSS-së e panë të arsyeshme që të kërkojnë ndihmë nga vendet perëndimore për t’i ndihmuar këto të fundit që edhe këto t’i fillojnë reformat politike dhe ekonomike për të mundur kështu një ditë t’i bashkangjiten asaj. Krahas reformave strukturore të Bashkësisë Europiane, për të bërë të mundur vazhdimin e procesit të forcimit institucional, pra që shtetet të vazhdojnë të ndajnë edhe më shumë sovranitetin e tyre kombëtar, më 1992, në Maastricht, u nënshkrua Traktati i Bashkimit Europian. Pra, emri Bashkësia Ekonomike Europiane u zëvendësua me termin e ri Bashkimi Europian. Pos kësaj, me këtë traktat të nënshkruar u bë e mundur krijimi i formave të tjera të bashkëpunimit në mes të vendeve anëtare siç janë çështjet e mbrojtjes si dhe ato të punëve të brendshme dhe drejtësisë. Përderisa vendet e ish bllokut socialist u vunë në procesin e reformave të gjithëmbarshme ekonomike dhe politike, në vitin 1995 bllokut europian iu bashkangjiten edhe e shtete të tjera; Suedia, Finlanda dhe Austria. Kjo shënoi valën e IV-të të zgjerimit i cili arriti në 15 anëtarë. Në po të njëjtin vit, njëra ndër marrëveshjet më të rëndësishme prej themelimit të Bashkësisë Europiane ishte edhe Marrëveshja Schengen e nënshkruar më 1995. Vetëm 7 shtete ishin pjesëmarrëse të kësaj marrëveshjeje, të përcjellura më vonë nga shtetet tjera duke përfshirë këtu edhe disa shtete që nuk janë anëtare të Bashkimit Europian, e disa shtete madje anëtare të bllokut mirëpo të rezervuar për nënshkrimin e kësaj marrëveshjeje (Britania e Madhe dhe Irlanda). Kjo marrëveshje shënoi edhe kulmin e lirive në kontekst të lëvizjes së lirë të njerëzve. Gjithashtu, dy vite më vonë u nënshkrua Traktati i Amsterdamit me të cilin u mundësia krijimi i hapësirës së nevojshme ligjore për të reformuar institucionet e BE-së, duke përforcuar zërin e BE-së në çështjet globale si dhe për të dedikuar më shumë burime drejtë punësimit dhe të drejtave për qytetarët e kësaj të fundit. Më 1999 Euro si valutë zyrtare e BE-së filloi të qarkulloj, në fillim vetëm për transaksione tregtare dhe financiare. Fillimi i qarkullimit të kësaj monedhe filloi për herë të parë prej 2002 për 12 vendet anëtare të Eurozonës (shënim: jo të gjitha vendet anëtare të BE-së pranuan të jenë anëtare edhe të Eurozonës si Suedia, Danimarka, Britania e Madhe, mirëpo vlen të ceket edhe rasti i Malit të Zi dhe Kosovës, të cilat megjithëse nuk i përkasin as Bashkimit Europian e as Eurozonës, e përdorin këtë monedhë si valutë të tyre zyrtare). Më 1 maj 2004, 10 shtete anëtare të bllokut ish komunist të Europës lindore përfshirë 2 vende të Mesdheut; Qipro dhe Malta, iu bashkuan bllokut, atëherë 15 anëtarësh, duke shënuar kështu edhe zgjerimin më të madh me vende të reja anëtare të këtij blloku apo siç njihet ndryshe edhe si Bing Bang.

183

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala

Tre vite më vonë, Bullgaria dhe Romania po ashtu iu bashkangjiten bllokut europian, që shënon dhe valën e gjashtë të zgjerimit ku blloku arriti në 27 anëtarë. Kjo shënoi edhe fillimin e procedurave për të vënë bazat ligjore për të përballuar numrin e ri të anëtarëve dhe për të bërë kështu më funksionale institucionet e BE-së si dhe në të njëjtën kohë për të krijuar hapësirën që në të ardhmen t’iu bashkohen edhe vendet e tjera aspiruese. Traktati i Lisbonës u nënshkrua më 13 Dhjetor dhe hyri në fuqi më 1 dhjetor 2009. Me këtë traktat BE-ja u bë më demokratike në kuptimin që u shtuan kompetencat e Parlamentit Europian si i vetmi organ i zgjedhur në mënyrë direkte nga qytetarët e BE-së, pastaj iu shtuan kompetencat e përfaqësuesit të jashtëm, etj. Nënshkrimi i traktatit të BE-së erdhi pas dështimit të miratimit të Kushtetutës Europiane në vitin 2004 pas refuzimit në referendum nga qytetarët francez dhe holandez. Vlen të përmendet, që Traktati i Lisbonës nuk dallon shumë nga drafti i Kushtetutës që ishte vënë në referendum më 2004.

Ballkani dhe BE-ja Siç u cek edhe më lartë, pas luftës së dytë botërore, vendet fituese; ShBA, BRSS, Franca, Britania e Madhe të ndarë ideologjikisht në vende kapitaliste dhe komuniste si BRSS krijuan blloqet politike të cilat filluan përpjekjet diplomatike dhe politike për të fituar përkrahje nga shtetet tjera dhe kështu për të shtrirë ndikimin e tyre. Si pasojë, Gjermania, si humbëse e luftës u nda në dysh ku pjesa lindore u murr nën kontroll të BRSS-së duke përfshirë të gjitha vendet e tjera lindore dhe pjesa perëndimore mbeti nën sferën kapitaliste. Sidoqoftë, lufta e ftoftë në mes të perëndimit dhe lindjes filloi dhe zgjati deri më 1989 me rënien e Murit të Berlinit dhe fillimin e fundit të demokratizimit të pjesës lindore të kontinentit të vjetër. Ky vit shënoi edhe demokratizimin e Jugosllavisë së atëhershme të përbërë nga 6 republike dhe 2 krahina. Krahas këtij procesi, filluan lëvizjet nacionaliste brenda këtyre republikave ku me hyrjen në majën e pushtetit të ish komunistit Sllobodan Millosheviq, më 1991 u shfaqen ambiciet shoviniste për aneksim territoresh me ç’rast filluan edhe mosmarrëveshjet ndërmjet republikave për secesion. Viti 1991, shënoi edhe fillimin e luftërave në Slloveni e Kroaci, e pastaj në Bosnjë e Hercegovinë dhe në fund, në Kosovë, si pjesa e fundit e historisë gjakderdhëse, luftënxitëse të shpërbërjes së Jugosllavisë.

Procesi integrues i Ballkanit Perëndimor Sllovenia, si republika e parë që shënoi fillimin e procesit të secesionit si dhe fillimin e fundit të ish Jugosllavisë, përjetoi një luftë të shkurtër dhe pa dëme të mëdha (lufta zgjati vetëm 10 ditë) dhe që pasoi, në vitin 1991 edhe me shpalljen e pavarësisë së saj, dy vite më vonë e filloi edhe procesin e ngritjes kontraktuale me bllokun, atëherë 15 anëtarësh, dhe që rezultoi me anëtarësimin e saj në vitin 2004 me 7 shtete të tjera të ish bllokut lindor, përfshirë Maltën dhe Qipron. Kroacia, si pjesë e ish Jugosllavisë, po ashtu shpalli pavarësinë më 1991 mirëpo, jo si në rastin e Sllovenisë, përjetojë një luftë të ashpër deri më 1995 kur edhe përfundoi me çlirimin e plotë nga forcat jugosllave. Procesi i integrimit euro-atlantik i këtij vendi filloi në nëntor të vitit 2000. Tani ka statusin e kandidatit dhe është në prag të anëtarësimit në bllok. Data e mundshme e hyrjes së këtij shteti në bllok është 2013. Bosnia & Hercegovina pas deklarimit të pavarësisë në të njëjtin vit me dy vendet e përshkruara më lartë, dhe pas verdiktit të qytetarëve të këtij shtetit në referendum më 1992, filloi lufta në mes të 3 bashkësive

184

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala që e përbëjnë këtë republikë. U zhvillua një luftë e përgjakshme ku u krye një ndër masakrat më të mëdha pas luftë së dytë botërore në Srebrenicë. Kjo luftë përfundoi më 1995, ku palët me marrëveshjen e Dajtonit u dakorduan të krijojnë një shtet të përbashkët mirëpo të përbërë nga dy republika; Republika e Bosnjë e Hercegovinës dhe ajo e Republika Serpska-s. Po ashtu, palët u dakorduan që ky shtet duhet të këtë një udhëheqësi politike treparteite ku çdo bashkësi do ta ketë të drejtën e vetos për çështje që konsiderohet të rëndësisë nacionale. Procesi i lidhjes kontraktuake me BE-në filloi të njëjtin vit me atë të Kroacisë, dhe tani gjendet në një fazë jo edhe aq të përshtatshme ku ndërlikimet politike kanë shkaktuar stagnim në këtë kuadër. Ky shtet ka nënshkruar marrëveshjen e stabilizim-asociimit dhe ka fituar të drejtën e liberalizimit të vizave me BE-në. Mali i Zi. Procesi denigrues i Jugosllavisë përfshiu edhe Malin e Zi megjithëse jo në vitet të cilat u përfshinë shtetet e lartcekura, mirëpo edhe këtu, qytetarët e Malit të Zi filluan të mendojnë nëse bashkëjetesa në këtë shtet është ende e favorshme për këtë republikë. Në vitin 2003, ky shtet u pajtua me Serbinë që të krijojnë të ashtuquajturin Unioni Serbi - Mali i Zi dhe 3 vite më vonë ky shtet fitoi edhe mëvetësinë. Dy muaj më vonë, ky shtet fillon procesin e dialogut me BE-në. Në dhjetor të 2010 fiton statusin e kandidatit. Po ashtu, ky vend ka fituar të drejtën për liberalizim vizash me shtetet e zonës Schengen. Serbia si trashëgimtare e Jugosllavisë, si dhe luftënxitëse e historisë mizore të gjakderdhjes në procesin e shpërbërjes së Jugosllavisë, u përball me pasoja të mëdha materiale e njerëzore, gjë që po i kushtojnë edhe tani shumë në rrafshin politik e ekonomik si dhe në përpjekjet e saj për integrim europian. Me fundin e luftës në Kosovë, që shënoi edhe fundin e procesit gati 10 vjeçar të shpërbërjes së Jugosllavisë, si dhe me rrëzimin e diktatorit Millosheviq, forcat pro-demokratike dhe europiane filluan përpjekjet për konsolidim politiko-ekonomik drejt kryerjes së reformave të nevojshme për integrim në BE. Megjithatë, krimet e kryera nga qeveria e atëhershme, konflikti ende i pazgjidhur, si dhe përkrahja indirekte e përpjekjeve secesioniste të Republika Serpska-s në Bosnjë e Hercegovinë, vazhdojnë të ndikojnë shumë në rrugën e këtij shteti për t’iu bashkuar bllokut 27 anëtarësh. Sidoqoftë, pritet që këtë vit Serbia të fitoj statusin e kandidatit për anëtarësim, duke mos anashkaluar vendimin e vitit të kaluar për hyrjen pa viza të qytetarëve të saj në zonën Schengen. Shqipëria, ndryshe nga vendet e lartshënuara, ky vend përjetoi një kataklizëm shoqëror - e përballur me izolim total dhe e udhëhequr nga një sistem komunist, më 1991 ku dhe vala e shembjes së sistemeve monopartiake e kaploi gjysmën e Europës, ky vend mbase, pas demokratizimit të tij do të duhej të filloi nga e para. Mirëpo, megjithëse reformat filluan vrullshëm, skemat piramidale, si fenomen, shkaktuan një dridhje të themeleve të porsaformuara institucionale - demokratike në vitin 1997 dhe kështu rezultoi me stagnim të procesit të fillimit të dialogut me bllokun europian për anëtarësim eventual. Në nëntor të 2000, procesi integrues për këtë shtet filloi dhe tani në këtë vit, pra pas 11 viteve pritet të fitoj statusin e kandidatit. Shqipëria, po ashtu, si të gjitha shtetet e Ballkanit Perëndimorë, ka fituar të drejtën që qytetarët e saj të lëvizin lirshëm drejtë zonës Schengen. Maqedonia (IRJM). Megjithëse, luftërat dhe konfliktet që pësuan fill pas fillimit të procesit të shpërbërjes së Jugosllavisë, Maqedonia shpalli pavarësinë e saj më 1991, mirëpo gati iu desh të filloj rrugëtimin e saj të konsolidimit institucional demokratik nga fillimi. Iu deshën 10 vite këtij shteti për të nënshkruar marrëveshjen e stabilizim-asociimit me BE-në e përcjellur pastaj me stagnim politik për shkak të

185

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala shpërthimit të konfliktit në mes të institucioneve shtetërore dhe bashkësisë shqiptare të cilët kërkonin më shumë të drejta në këtë republikë që pastaj u konkretizua me marrëveshjen e Ohrit më 2001, marrëveshje e cila ende çalon në zbatueshmëri. Me gjithë këto pengesa, Maqedonia vazhdoi rrugëtimin e saj drejt integrimit europian ku në vitin 2005 fitoi statusin e vendit kandidat duke e përcjellur suksesshëm edhe arritjen e marrëveshjes për qytetarët e saj për lëvizje të lirë pa viza drejt zonës Schengen më 2009. Sidoqoftë, për shkak të mosnjohjes së emrit të saj kushtetues nga Republika e Greqisë si vend anëtar i BE-së dhe çalimi në zbatimin e plotë të angazhimeve të marra me marrëveshjen e Ohrit, ka çuar këtë vend në një situatë të pafavorshme në proceset e integrimeve euroatlantike. Kosova në atë kohë, sipas Kushtetutës së Republikës Sociale Popullore të Jugosllavisë, të vitit 1974, krahinë e Serbisë si republikë brenda kësaj federate, ishte e para që shprehu vullnetin e saj për të fituar statusin e republikës me demonstratën e 1981 të mbajtur në Prishtinë. Më 1997, filloi lufta në mes të UÇK-së dhe forcave serbe ku kërkohej pavarësia e plotë për Kosovën. Kjo luftë përfundoi më 1999 me zmbrapsjen e ushtrisë dhe policisë serbe pas fillimit të bombardimeve 78 ditore të aleancës veriatlantike – NATO. Fill pas kësaj, me Rezolutën 1244, Kosova u vu nën protektorat ndërkombëtarë, gjegjësisht nën ombrellën e OKB-së e cila kishte për synim ngritjen e kapaciteteve institucionale, dhe ofrimin e kushteve për kthimin e afro 1 milionë të shpërngulurve shqiptarë gjatë luftës. Në shkurt të 2008, Kosova shpalli pavarësinë, dhe 3 vite më vonë gjithsejtë 75 vende kanë njohur sovranitetin e Republikës së Kosovës. Serbia nuk e njeh. Gjithashtu, vlen të theksohet qe 5 shtete anëtare nuk e njohin ende Kosovën. Kjo ka shkaktuar mjegull sa i përket proceseve integruese. Si rregull brenda BE-së, kjo e fundit nuk pranon të filloj negociatat politike për anëtarësim apo lidhje kontraktuale që qëllim kanë anëtarësimin përfundimtar me shtetet të cilat nuk i njeh. Pasi, që ky rregull nuk vlen edhe sa i përket liberalizimit të vizave me qytetarët e Kosovës, për shkak të mosnjohjes nga 5 vendet anëtare dhe neglizhencës së Qeverisë së Kosovës për të përmbushur obligimet për të marrë udhërrëfyesin për liberalizim vizash, si kushti i parë për të hyrë të negociata për të fituar të drejtën për liberalizim të vizave më vendet anëtare të zonës Schengen, Kosova është ende në pikën zero sa i përket procesit të përgjithshëm integrues në bllok.

Përfundime Duke marrë në konsideratë kushtet strikte që derivojnë nga të ashtuquajturat kriteret e Kopenhagës të dala nga deklarata e Këshillit Europian më 1993, si dhe pas shpërthimit të kritikave të ashpra të aktorëve të ndryshëm qeveritar e jo-qeveritar brenda BE-së, ku ishte vënë në pikëpyetje meritokracia e përmbushjes së kritereve nga Bullgaria dhe Rumania, si dhe të vënies së kushtit të pashkruar, si kapaciteti absorbues i bllokut, që nënkupton që vendet aspiruese jo vetëm që duhet t’i përmbushin kriteret e përshkruara të Kopenhagës, mirëpo duhet që edhe shtetet anëtare të jenë të gatshme për t’i pranuar këto shtete, ka rezultuar me “ngadalësimin” e proceseve të përgjithshme të vendeve aspiruese për anëtarësim drejtë fitimit të së drejtës për tu bërë pjesë e BE-së. Siç u cek edhe më lartë, secili vend aspirant për anëtarësim, qofshin ato që e kanë tashmë statusin e kandidatin, qofshin ato që ende nuk e kanë, ballafaqohen me një mori problemesh politike, ekonomike dhe sociale. Duke filluar nga kontestet kufitare, korrupsioni, mosnjohja e vendeve (rasti i Kosovës nga Serbia), marrëdhëniet e tensionuara ndërfqinjësore, mosnjohja e emrit kushtetues (rasti i Maqedonisë me Greqinë), krimi i organizuar, stabiliteti i brishtë institucional (Bosnjë & Hercegovinë), etj. lënë të

186

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala konkludosh që vendet e Ballkanit Perëndimor kanë ende shumë punë për të bërë për të arritur në destinacionin e shumëpritur. Megjithëse, problemet e kontestit kufitar me Slloveninë si dhe bashkëpunimi i shtuar me Tribunalin e Hagës, duke përfshirë këtu dhe luftën e pakompromis kundër krimit të organizuar dhe korrupsionit (rasti i arrestimit të ish kryeministrit Sanader), Kroacia tanimë është në përfundim të konkretizimit të procesit negociator për anëtarësim dhe ky shtet pritet që të jetë anëtar me të drejta të plota në bllok më së largu deri në janar 2013. Ndërlikueshmëria e zbatimit të kritereve nga shtetet tjera si Bosnjë & Hercegovina, Serbia, Mali i Zi, Maqedonia, Shqipëria dhe Kosova si dhe problemet politike nuk mund ta vënë në pikëpyetje përfundimin që këto shtete do të duhej t’i bashkangjiten BE-së si bllok edhe pse disa shtete gjenden në faza të ndryshme të përmbushjes së kritereve politike për anëtarësim. Brishtësia institucionale në Bosnjë & Hercegovinë që derivon nga marrëveshja e Dejtonit ku si pasojë BE-ja i ka vënë kushte kësaj të fundit që të ndryshoj këtë sistem politik për të bërë të mundur kështu rritjen e funksionalitetit institucional, rritja e presionit nga BE-ja për shtimin e bashkëpunimit të Serbisë me Tribunalin e Hagës (pasi që dy të shumëkërkuarit ende nuk u janë dorëzuar këtij organi gjyqësore ndërkombëtar, Mlladiq dhe Haxhiq), mosnjohja e Kosovës – tensionet ndërfqinjësore, element thelbësor për të vazhduar rrugën drejtë anëtarësimit, kontesti i emrit kushtetues të Republikës së Maqedonisë me Greqinë, stabiliteti jo i plotë politik në Shqipëri, do të kushtëzojnë BE-në që të mendoj, që këto vende t’i kushtëzoj duke futur në lojë politikën shkop-karrotë, për të bërë të mundur që këto vende t’i tejkalojnë problemet e tanishme dhe të integrohen bashkërisht në Bashkimin Europian.

187

Sa është larg/afër Europa karshi shteteve të Ballkanit Perëndimor? Krenar Shala

Burime nga interneti - http://europa.eu/abc/history/1945-1959/index_en.htm - http://europa.eu/abc/treaties/index_en.htm#coal - http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/treaties_eec_en.htm - http://europa.eu/scadplus/treaties/euratom_en.htm - http://europa.eu/abc/history/1970-1979/index_en.htm - http://europa.eu/legislation_summaries/institutional_affairs/treaties/treaties_singleact_en.htm - http://europa.eu/lisbon_treaty/index_en.htm - http://europa.eu/about-eu/member-countries/countries/member-states/slovenia/index_en.htm - http://www.eu-oplysningen.dk/euo_en/spsv/all/15/?print=1 - https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/si.html - http://ec.europa.eu/enlargement/candidate-countries/croatia/relation/index_en.htm - http://ec.europa.eu/enlargement/potential- candidates/bosnia_and_herzegovina/relation/index_en.htm - http://ec.europa.eu/enlargement/candidate- countries/the_former_yugoslav_republic_of_macedonia/relation/index_en.htm

188

The European future of Kosovo

Kushtrim Gojani

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani

The European Union is a political and economic community, an organization that has a purpose of cooperation among its members in different areas, including trade, the environment, transport and employment. Therefore their motto is “United in diversity”. The current legal framework of the European Union is based on three different policy areas, called “pillars”. The European Community forms the first pillar of the EU. It stands for the economic part of the integration, and is the reason upon which the EU was founded. The second pillar consists of the Security policy and Common Foreign. The third pillar consists of Police and Judicial Cooperation in Criminal matters. Most of the activities of the EU come under the first, Community pillar. The EU has an enlargement policy which means that it adds member states on her union. Enlargement is one of the most EU‟s powerful policy tools. The pull strategy that European Union applies helped to transform countries of Central and Eastern Europe into, well- functioning and modern democracies. Recently, it has inspired these potential countries to make progress on reaching the reforms in candidate and potential candidate countries. For all the European citizens it is beneficial to have neighbors that have a stable democracy and prosperous market economy. The process of enlargement is a carefully managed process that helps the transformation of the countries that want to be member states of the European Union by, extending peace, stability, prosperity, democracy, human rights and the rule of law all across Europe. It has twenty seven countries on her union, and the last states that reached to be member of this union are Romania and Bulgaria. In order to be part of European Union, each country should fulfill criteria‟s set by EU, and also should be a candidate for membership. Referring to the European Union treaty, all the European countries may apply for membership if they respect the principles of liberty, democracy, respect for human rights and fundamental freedoms, and the rule of law. Accession, can only occur if the given European country reaches to fulfill all criteria of accession, known also as the Copenhagen Criteria, which were created by the European Council in Copenhagen in 1993. Some of these criteria‟s are as follows: - Political: stable instruments which guarantee democracy, human rights respect, rule of law and protection of minorities. - Economic: a functioning market economy and the capacity to cope with competition and market forces in the EU. - The capacity to take on the obligations of membership, including adherence to the objectives of political, economic and monetary union. The Copenhagen criteria were reinforced by the European Council in Madrid 1995, with a further one added: - Adoption of the Acquis Communautaire and its effective implementation through - Appropriate administrative and judicial structures A country that wants to be part of the European Union sends the application for membership to the Council, which asks the Commission to assess the applicant‟s member state ability to meet the conditions of membership. If the Commission sends a positive opinion and the Council agrees, negotiations then are formally opened between the candidate member state and all the other Member States that are part of the European Union. The pre-accession strategy is formed on that format way to prepare the candidate countries for the future potential membership.

191

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani

For example, Turkey is a member of NATO, and has a long-standing association agreement with EU. Turkey applied for membership from 1987. Its geographical location and political history made the EU to hesitate for a long period of time before replying positively to the application of this candidate country. In October 2005, the European Council opened accession negotiations with Turkey. At the same time, it entered into negotiations also with Croatia which by then was another candidate country for EU accession. There was no date set for the entry into force of any future accession treaty for these two countries at the end of the membership negotiations. Kosovo is part of the Stabilization and Association Process (SAP). The SAP is the European Union policy framework for the countries of the Western Balkans, during all the way of potential members candidates on their eventual accession. The partnership between the EU and the Western Balkan is the interest of all partners: peace, stability, freedom security, justice, quality of life, for the European Union and Western countries. The SAP has three goals, namely stabilization and a swift transition to a market economy, the promotion of regional co-operation and a prospect of European Union accession. It helps potential member states candidates of region to build their capacity to adopt and implement the standards of the Europe, including the Community acquis, and also the international standards. The Stabilization Association Process is based on a progressive partnership, where European Union offers a mix of trade concessions, economic and financial assistance, and contractual relationship. Each country progresses based on the fulfillment of its commitments in the framework of the SAP progress report, shows the readiness of the countries of the Western Balkan to move closer to the European Union. All the countries of the Western Balkans have the prospect of the future membership of the European Union and objective endorses by the European Council in Feira in June 2000 and confirmed by the European Council in Thessaloniki in June 2003. The countries of the Western Balkans, most of which were once part of Yugoslavia, now want to speed up their process of integration. These countries want to consolidate their democratic institutions, to improve to make economic development and also to improve their mutual relations which have been scarred during years because of many wars that happened in the Balkans. The EU gave status as „candidate countries‟ to the Former Yugoslav Republic of Macedonia (FYROM) in November 2005. Other potential candidates include Albania, Bosnia and Herzegovina, Montenegro and Serbia. Immediately the question about Kosovo is raised: Where Kosovo stand on the European Integration process? People see differently the case of Kosovo on her road for EU accession. One way of presenting the process is through progress report. The progress report is a year report given for member states that want to be part of the EU. But through the year there are many other internal reports that are done to see the current situation for a particular member state candidate. One of the reports contains this information: In Kosovo stability has maintained but still the general situation remains fragile. Looking for the international presence, the EU‟s role of law mission EULEX has been deployed throughout Kosovo and is operating fully. The authorities have facilitated the deployment of EULEX in Kosovo. The recent protests and actions that happened in Kosovo that resulted in damage to EULEX property give rise to concerns. Kosovo needs to ensure to continue the full support for EULEX‟s work. Kosovo has joined many of the international organizations like the IMF and World Bank. Kosovo has adopted some crucial legislation. However, many major challenges remain, and here we include the rule of law, fight against corruption and organized crime, the strengthening of administrative capacity, protection of minorities and enhancing the dialogue and reconciliation between the communities. The European Union encourages the Serbs of

192

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani

Kosovo to participate in Kosovo‟s institutions and also on their elections. Kosovo needs to take a constructive approach towards the regional cooperation, and also including its participation in regional trade. Looking at the 2008 Donor Conference, Kosovo benefits from an increased financial assistance. Through IPA almost 500 million $ has been earmarked for Kosovo for years 2007-2011. Kosovo has been affected by the economic crises that are occurring all over the world. It is crucial that Kosovo‟s government to deliver on their commitments as regards fiscal discipline, public expenditure management economic and social policy reform. The EU supports the political and economic prosperity of Kosovo through a European perspective, in line with the European perspective of the region (Western Balkans). Improving living conditions is crucial for the well-being and prosperity of Kosovo‟s population and also for the stability in the wider region. Against this background, and in line with the 2008 Enlargement Strategy and the Council consultations of December 2008, the Commission, in parallel with the present Strategy Paper, has approved a Communication entitled “Kosovo* - Fulfilling its European Perspective”. This Study presents the Community instruments the European Union can mobilize to promote Kosovo‟s political and social-economic progress. Specifically, it proposes a structured approach to bring Kosovo citizens closer to the European Union, by doing this also through visa dialogue with the perspective of eventual visa liberalization on the near future. The European Commission furthermore proposes to extend the autonomous trade measures and, once Kosovo meets the all the relevant requirements, will propose negotiating ways for a trade agreement in due time. From 10 June 1999, Kosovo has been under United Nations administration when the United Nations Interim Administration Mission in Kosovo (UNMIK) was step up under Security Council Resolution 1244. The European Union has been an important part of the international effort to build a new future for Kosovo since that time. The European Union, both its Member States and its institutions, but specifically the European Commission plays a crucial role in the reconstruction and development of Kosovo. Indeed the European Union is by far the single largest donator providing assistance to Kosovo and South Eastern European region as a whole and is at the forefront of the reconstruction effort. Kosovo has received more than 2 billion in EC assistance 1999. While it initially focused on emergency relief actions and reconstruction, it now concentrates on fostering Kosovo‟s development of stable institutions and sustainable economic development and ensuring Kosovo‟s European future. Seventeen European Union member states maintain a representative office in Kosovo and several thousand soldiers from European Union nations serve as members of NATO led Kosovo force (KFOR). Furthermore, numerous none- governmental organizations from European Union are active in Kosovo. There are many questions raised for Kosovo and does Kosovo have a European future? The above mentioned information still doesn‟t mean that this is the real picture for Kosovo on her way for EU accession. This is just one of the reports that are given from the European Union for Kosovo. Kosovo is not yet considered a candidate country for EU accession. Technically, Kosovo has not even started the EU accession process. There are two reasons for this: one internal and the other external. Internal - As a country with recently declared independence, Kosovo faces lots of challenges of state-building which are difficult due to Kosovo‟s weak economy, shabby democracy, and war past. It will have to implement reforms and consolidate democracy to be qualified as a candidate country. Kosovo declared its independence only three years ago and the EU accession path cannot be reached in such a short time. Other regional countries had much more time to prepare as they were independent (with the exception of Montenegro). Having said that, Kosovo is in the Stabilization and Association Process (through Stabilization and Association Process Dialogue) and has a clear EU perspective, unlike for example

193

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani

Moldova and Ukraine. External - Kosovo‟s independence is not recognized by five EU Member States. Given that decision-making for Enlargement Policy is unanimity, it is difficult to see how Kosovo will be a member of the EU if all the EU member states do not recognize it. This split among the twenty two recognizing and five non recognizing states impacts Kosovo‟s progress in EU path. Although all the European Union MS agree Kosovo should be in the EU, they have different ideas as how to go about it: as an independent state, or as part of Serbia, therefore it gets in when Serbia gets in. As I mentioned before, twenty two countries are recognizers and five are not. Their impact is huge as everything needs to be agreed by all member states when it comes to enlargement. EU MS technically have more than seventy possibilities to stop one countrie‟s accession to the EU (for example Turkey, that is a candidate country for so many years, but that does not manage to get final membership). These seventy possibilities are: The opinion (avis), Opening and Closing every “Acquis” chapters, and voting on the Accession Treaty at the end. If during one of these stages, one MS does not agree, they can hold the whole process back. In Kosovo‟s case, the five non recognizers are holding the process back even before the formal accession period has begun. For several years now, all Kosovo Governments have been declaring EU integration as their number one strategic priority. In comparison to the past, the Parliament, the Government, the public administration and the entire society are becoming more aware of the importance of the EU for prosperity. The perspective for visa liberalization has made the EU integration process more tangible, although Kosovo has not yet benefited from visa free regime. Kosovo Government is taking the Progress Report much more seriously than in the past. It now has a Ministry for European Integration and has adopted the European Partnership Action Plan. So, Kosovo started to work on the European Union accession agenda; however, much more needs to be done. Weak public administration is another area that Kosovo needs to improve as the administration is the key in delivering the reforms that are much needed in the European Union accession process. Another element is the awareness for requirements and European Union standards. European Union accession is a tough process, and although beneficial in the long run, it will cost a lot and it will require an enormous amount of preparation and expertise. Kosovo could do more in engaging and lobbying the non recognizers to address the external problem. It should establish and consolidate the communication directly with Brussels (where all EU Institutions are located and EU MS Permanent Representations too). Internally, Kosovo has to undertake many reforms, in all areas. Acquis Communautaire has thirty five chapters that vary from internal market to environment and agriculture. It would need to start undertaking reforms in all these matters to make progress in the accession path. Unfortunately, Kosovo has a limited number of resources and expertise for the enlargement policy in general. However, even more importantly it lacks expertise on specific matters too like competition policy, or all other European Standards that are out there. Usually people who want to know about the European future ask when Kosovo is going to be part of the European Union? The most classic mistake is to phrase the question when will Kosovo join the European Union? The EU does not operate like that. That‟s just not the way the EU does business. Progress towards accession is a process that is merit based and it depends on a country how well and how fast it implements the reforms. However, if we refer to the past, we can infer that enlargement process takes a long time. The

194

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani average time for Western European MS was 8 years. Slovenia for example applied in 1991 and gained accession in 2004 (13 years later). Kosovo has not applied yet (2011). It will take time until it does, and even more time to negotiate and finally gain membership. The response of all the process is a long period of time. A very important issue for Kosovo is also the progress report. The Progress report is an annual evaluation of the European Commission done to countries who aim European Union membership. They measure the progress achieved against European Union standards and requirements. Kosovo started getting Progress Reports since 2006 (if I am not mistaken) and the Progress Reports have become an important policy tool for Kosovo. The assessment are very real and provide a guideline to the Government on where should they focus and what should they improve. In order for donor money and international presence to provide good contribution, the Government of a country needs to take the lead, and tell the internationals where should they invest, show them the Government priorities and ask them to support the Government. In Kosovo, as opposed to taking the lead, the Government follows the international community. This is wrong. Unless the Government does not take the lead, it will be difficult to maximize the added value that the international community has a potential to represent. As a conclusion, European Union accession is a tough process, and although beneficial in the long run, it will cost a lot and it will require an enormous amount of preparation and expertise. We as people of Kosovo should be more informed about the real picture of the European integration process of Kosovo, because it is not presented by the government as it really is. We should contribute in any way we can to make it possible for Kosovo to enter the European Union, because with the current situation we can see that we are far behind the other candidate member countries, and we risk being “isolated” from the Europe, we risk of becoming a black hole on the European map.

195

The European future of Kosovo Kushtrim Gojani

Bibliography - "European Commission Liaison Office to Kosovo - Press Releases - Kosovo - Fulfilling Its European Perspective." European Commission Liaison Office to Kosovo - Home. Web. 15 May 2011. . - "Kosovo – Towards European Integration." EUROPA – The Official Website of the European Union.Web.15May2011. .

196

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje

Taulant Gutaj

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

Hyrje Një nga brengat kryesore të demokracive moderne është largimi i qytetarëve nga proceset politike. Në këtë kontekst, sikurse edhe në shumë procese tjera, edhe në proceset politike, shoqëria civile përbën një element të rëndësishëm të procesit demokratik. Së bashku me partitë politike dhe grupet e lobimit, ajo u ofron qytetarëve një mënyrë alternative të kanalizimit të pikëpamjeve të ndryshme dhe sigurimit të interesave të ndryshme në proceset vendimmarrëse. Pas shpalljes së pavarësisë, me 17 shkurt 2008, Kosova ka hyrë në një periudhë shumë dinamike të zhvillimeve. Shoqëria civile është dashur ta përcjellë zhvillimin shoqëror dhe t”i përshtatet rolit të saj të ri në kuadër të kornizës së përgjithshme të shtet-ndërtimit. Legjislatura aktuale e Kuvendit të Republikës së Kosovës, po ashtu tashmë ka mbushur tre vitet e saj. Bashkëpunimi në mes të institucioneve dhe qytetarëve respektivisht organizatave të shoqërisë civile, ka pasur përmirësime, por ende mbetet shumë për tu bërë. Këtë gjendje e ilustron edhe Raporti i Progresit për Kosovën i vitit 2009, i cili specifikisht për kuvendin thotë se “dialogu në mes të kuvendit dhe shoqërisë civile nuk është zhvilluar ende sa duhet”1. Ndërsa, sipas një zyrtari të lartë institucional “për Kosovën ky është fillimi i ri, andaj institucionet dhe organizata e shoqërisë civile (OSHC-të) po rriten së bashku, për të ecur në proceset demokratike që i presin”2. Para tri viteve, pikërisht në ditën e shpalljes së pavarësisë së Kosovës: Presidenti, Kryeministri dhe Kryetari i Kuvendit në fjalimet e tyre historike, theksuan qartë se dëshirojnë që shtetin e tyre ta ndërtojnë mbi parimet e forta demokratike që synon anëtarësimin e plotë në Bashkësinë Euro-Atlantike. Në njërin prej fjalimeve të tyre thuhej se “Zotimi ynë solemn për Kosovën shtet demokratik, është kontrata me qytetarët e saj dhe partneriteti me bashkësinë ndërkombëtare, është premtimi i përkushtimit jetësor për vlerat më të përparuara e themeltare të shoqërisë së sotme njerëzore”. Po ashtu, në Kushtetutën e Republikës së Kosovës, shkruan se “Institucionet shtetërore mbështesin mundësitë për pjesëmarrjen e çdonjërit në aktivitete publike dhe të drejtën e secilit për të ndikuar në mënyrë demokratike në vendimet e organeve publike”3. Ndërsa në broshurën shpjeguese të kushtetutës thuhet se “Kushtetuta është themel i shoqërisë demokratike, veçse ndërtimi përfundimtar i kësaj shoqërie mbështetet në pjesëmarrjen aktive të qytetarëve”. Po, çfarë ndodhi realisht në periudhën tre vjeçare të post-pavarësisë? A e kuptuan bartësit institucional rëndësinë e përfshirjes së qytetarit respektivisht shoqërisë civile si tërësi në proceset vendimmarrëse? Në diskutimet e tyre publike, shpesh kemi dëgjuar se si shprehin gatishmërinë për të bashkëpunuar dhe përfshirë qytetarët, respektivisht shoqërinë civile në procesin e bërjes së politikave ose hartimit të ligjeve, por jo rrallëherë ato mbeten vetëm në kuadër të retorikës së tyre ditore. Kjo ndodhi edhe në konferencën e organizuar nga TACSO (Technical Assistance for Civil Society Organizations), ku një zyrtar i lartë shtetëror deklaroi publikisht se “vitet e fundit nuk është bërë aq sa duhet sa i përket bashkëpunimit në mes të institucioneve dhe shoqërisë civile, dhe premtoj se tash e tutje institucionet jo vetëm që do të dëgjojnë

1 Raporti i Progresit për Kosovën 2009, f.9, shiquar me 12.02.2010 2 Besim Kajtazi, Drejtor i Zyrës Ligjore të Kryeministrit, intervistuar me 09.02.2010 3 Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 45, http://www.kushtetutakosoves.info, shiquar me 14.02.2010

199

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj rekomandimet dhe sugjerimet e shoqërisë civile, por edhe do t’i marrin parasysh ato”4. Mbetet të shihet se si dhe a do të realizohet kjo në praktikë. Përndryshe, sot në shumë vende me demokraci të zhvilluara, mbetet një brengë e madhe mos-përfshirja sa duhet e qytetarëve në politikë-bërje dhe në procesin legjislativ. Në shumë vende janë hartuar strategji, ligje, dokumente politike ose “Kodi i Praktikës së Mirë i përfshirjes së Shoqërisë Civile në procesin e vendimmarrjes”. Në disa vende, si në Rumani kjo është rregulluar me ligj të veçantë; në Bosnje dhe Hercegovinë me akt nënligjor ndërsa në Angli dhe Kroaci me Kodin e Praktikës së Mirë5. Po ashtu, në shumë vende të Evropës, teknologjia informative dhe interneti po përdoren në masë të madhe jo vetëm për të informuar por edhe për të kyçur dhe përfshirë OJQ-të në proceset vendimmarrëse. Kështu, së fundmi politikat dhe ligjet për e-qeverisjen dhe lirinë e informacionit elektronik po bëhen një mjet i pa shmangshëm për të institucionalizuar pjesëmarrjen e OJQ-ve6. Por, si po funksion procesi i konsultimeve publike realisht në Kosovë? A ka ndërruar diçka në punën dhe mënyrën e funksionimit të kësaj legjislature krahasuar me ato të mëparshmet. Cili është raporti institucione - shoqëri civile? A është legjislatura aktuale më e hapur ndaj shoqërisë civile, se sa legjislaturat e mëparshme që konsideroheshin si më të mbyllura dhe perceptoheshin si “fabrika ligjesh emergjente”. Cila është rruga e bërjes së politikave respektivisht të bërjes së një ligji? Sa konsultohet shoqëria civile, respektivisht deri në çfarë mase organizatat e shoqërisë civile marrin pjesë në procesin legjislativ? Cilat janë mekanizmat ekzistues për konsultime publike? Kush mbikëqyrë realisht procesin legjislativ, konkretisht zhvillimin e procesit të konsultimeve publike? Këto janë vetëm disa nga pyetjet që përmes këtij studimi të shkurtër tenton tu përgjigjet . Fokusi i këtij studimi është përfshirja e organizatave të shoqërisë civile në procesin legjislativ në nivelin qendror dhe lokal, përmes rasteve dhe përvojave konkrete. Po ashtu, përmes këtij studimi synohet të tregohet qëllimi dhe përmbajtja e kornizës ligjore që rregullon çështjen e cekur më lartë si dhe të “alarmojë” për problemet me të cilat ballafaqohet shoqëria civile por edhe vet institucionet kundrejt organizatave të shoqërisë civile.

Shoqëria civile Ndryshe nga periudha para vitit 1999, kur në Kosovë ekzistonin një numër i vogël i OJQ-ve (Nëna Terezë, KMDLNJ dhe Kryqi i Kuq i Kosovës), aktualisht në Departamentin për Regjistrim dhe Ndërlidhje të OJQ-ve në Prishtinë janë të regjistruara 5.481 organizata. Por, sipas udhëheqësit të këtij departamenti vetëm 200-300 prej këtyre OSHC-ve janë aktive7. Në këtë departament, gjatë dy viteve të fundit janë regjistruar mbi 1.000 organizata të ndryshme të shoqërisë civile. Megjithatë, nëse krahasohen këto dy periudha për “fuqinë” e aktivizmit dhe pjesëmarrjes qytetare, atëherë periudha e paraluftës karakterizohet me një pjesëmarrje dhe vetëdije të lartë qytetare, veçanërisht në procesin e rezistencës dhe shtet-ndërtimit8. Sa për ilustrim, vlen të përmendet shoqata e bamirësisë “Nëna Terezë” e cila gjatë asaj

4 Hajredin Kuqi, Zëvendës Kryeministër i Republikës të Kosovës, panelist at TACSO Conference, 11.02.2010 5 Dragan Golubovic, Suradnja Drzave i Civilnog Drustva u postupku donosenja zakona i drugih opcih propisa,p.13 6 Legal Environment Assessment Report-Kosovo, ECLN February-March 2009, p.12 7 Bajram Kosumi, Drejtor i Zyrës për Regjistrim dhe Ndërlidhje të OJQ-ve, TACSO Conference, 11.02.2010 8 Luan Shllaku, Director of KFOS, Panelist- Tacso- Conference ‘Civil Society beyond formal dialogue’-12.02.2010

200

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj kohe operonte me rreth 7.200 vullnetarë. Sot, kjo organizatë ka vetëm 4.800 vullnetarë të regjistruar por aktiv vetëm në raste të caktuara, që tregon për një rënie drastike të aktivizimit dhe pjesëmarrjes qytetare. Përndryshe, në periudhën e pasluftës (vitet 2000 e tutje), e cila njihet edhe si periudha e “këpurdhave pas shiut”, kishte një trend vazhdimisht në rritje të regjistrimit të OSHC-ve. Kjo periudhë karakterizohej nga organizatat me varshmëri të lartë nga donatorët dhe të cilave u mungonte misioni dhe strategjitë origjinale. Kështu, organizatat e shoqërisë civile edhe pse operuan dhe zhvilluan kapacitetet brenda organizatave të tyre, prapë mbeten të pamjaftueshme për të përçuar kërkesat e shoqërisë civile në nivelet më të larta të vendimmarrjes. Por, numri i organizatave që arritën të forcohen, të mbijetojnë por edhe të zhvillohen, është relativisht i vogël krahasuar me numrin e OSHC-ve të regjistruara. Sot, në mungesë të të dhënave zyrtare të detajuara nga Departamenti për Regjistrim dhe Ndërlidhje të OJQ-ve në Prishtinë, nuk ekziston numër i saktë i OSHC-ve aktive dhe me ndikim në sektor të caktuar. Por, bazuar në aktivitetet e OSHC-ve dhe raporteve analitike të publikuara në vitet e fundit, lehtë mund të konkludohet se pjesa më e madhe e këtyre organizatave, janë të përqendruara në Prishtinë dhe më pak në qytetet tjera të Kosovës. Këto OSHC, ndonëse në numër jo shumë të madh, kanë arritur të konsolidohen dhe të profilizohen mjaft mirë si: grupe avokuese, think tank, watchdog dhe të angazhohen më shumë në çështjet politike dhe në politikat zhvillimore publike. Kështu, në Prishtinë organizatat si: KIPRED, RIINVEST, GAP, Forumi 2015, BIRN marrin pjesë përmes raporteve/analizave të tyre në procesin e politikë-bërjes. Organizata ATRC më shumë njihet si organizatë avokuese, ndërsa si organizata monitoruese njihen organizatat Çohu dhe KDI, ndërsa Lëvizja Fol në Prishtinë dhe INPO në Ferizaj, njihen më shumë si grupe presioni. Infrastruktura ligjore ekzistuese, siç janë Ligji për Lirinë e Asociimit dhe OJQ-të (miratuar në shkurt 2009) dhe Ligji për Qasje në Dokumente Zyrtare si dhe Ligjin për Tubimet Publike (2008) konsiderohen si mjaft favorizuese për funksionimin e OSHC-ve. Mirëpo, OSHC-të ende ballafaqohen me varshmëri nga donatorët, me mungesë të profilizimit të qartë dhe qëndrueshmërisë afatgjate (përjashto një numër të caktuar të OJQ-ve). Kjo situatë bëri që organizatat e shoqërisë civile shpesh të mos merren parasysh dhe të konsiderohen si të “pa-afta” për të kontribuar në proceset vendimmarrëse apo në raste të caktuara të konsiderohen si “organizata elitiste” që kujdesen vetëm për vetën e tyre. Por, në mesin e njohësve dhe veprimtarëve të shoqërisë civile, ka zëra të cilët mendojnë se OSHC-të në Kosovë kanë potencial civil për politikë-bërje dhe ndikim në vendimmarrje, sidomos kur merret parasysh absorbimi i një numri të ekspertëve të dalluar të shoqërisë civile nga institucionet shtetërore, për të qenë pjesë e misioneve diplomatike ose në cilësinë e këshilltarëve personal të përfaqësuesve të lartë shtetëror. Por, shikuar në një kontekst më të gjerë, një pyetje ende mbetet pezull: A i kuptuan dhe shfrytëzuan OSHC-të, shanset dhe mundësitë e tyre ligjore dhe praktike për të marrë pjesë në politikë-bërje dhe procesin e ligj-vënies, gjatë këtyre dy viteve të fundit? Sepse, sipas Raportit të Progresit për Kosovën 2009, “kapaciteti monitorues i OJQ-ve është i kufizuar, dhe pjesëmarrja e tyre në procesin e hartimit të legjislacionit është e dobët”. Në tërësi, shoqëria civile është zhvilluar por ambienti në të cilin operon duhet të përmirësohet dukshëm9.

9 Kosovo Progress Report 2009, p.14

201

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

Politikë-bërja dhe pjesëmarrja qytetare Në teori, janë gjashtë hapa të ndryshëm të procesit politik të vendim-marrjes: caktimi i agjendës, draftimi i politikave, vendimmarrja, zbatimi i politikave, monitorimi dhe riformulimi i politikave. Çdo hap ofron mundësi për ndërveprim ndërmjet OJQ-ve dhe autoriteteve publike. Përfshirja e OJQ-ve në hapat e ndryshëm të procesit të vendim-marrjes politike varet nga intensiteti i pjesëmarrjes. Ekzistojnë katër nivele të ndryshme të pjesëmarrjes, duke filluar nga ai me pjesëmarrje më të ulët deri te niveli me pjesëmarrje më të lartë: informimi, konsultimi, dialogu dhe partneriteti. Këto mund të aplikohen gjatë çdo hapi të procesit vendimmarrës, megjithatë shpesh ndonjëra nga këto forma është më relevante për pjesë specifike të procesit.

Informata Qasja në informatë është baza e çdo hapi të ardhshëm në përfshirjen e OJQ-ve në procesin politik të vendimmarrjes. Ky është një nivel relativisht i ulët i pjesëmarrjes që ka të bëjë me dhënien e informatës një-drejtimëshe nga autoritet publike dhe interakcioni apo përfshirja e OJQ-ve as nuk është i kërkuar e as i pritur.

Konsultimi Kjo është formë e iniciativës ku autoritetet publike u kërkojnë OJQ-ve mendimin e tyre në një fushë specifike të politikave ose të zhvillimit, ose dokument zyrtar të caktuar. Konsultimi zakonisht përfshinë autoritetet të cilat i informojnë OJQ-të për zhvillimet e caktuara të politikave apo ligjeve dhe i pyesin për komente, kontribut dhe sugjerime. Iniciativa dhe tema buron nga autoritetet publike e jo nga OJQ-të.

Dialogu Iniciativa për dialog mund të merret nga cilado palë, dhe mund të jetë në formë të gjërë (të përgjithshme) apo bashkëpunuese (specifike). Dialogu i gjërë (i përgjithshëm) është komunikimi dy-kahësh i ndërtuar në interes të përbashkët dhe potencialisht objektivat e përbashkëta që sigurojnë shkëmbim të rregullt të mendimeve. Mund të ketë formë të dëgjimeve publike deri te mbledhjet e specializuara ndërmjet OJQ-ve dhe autoriteteve publike. Diskutimi mbetet i gjërë dhe nuk është i lidhur me ndonjë proces specifik të zhvillimit të politikave. Dialogu bashkëpunues (specifik) ndërtohet në interesa të përbashkëta për zhvillim të një politike të caktuar. Kjo formë zakonisht rezulton me ndonjë rekomandim, strategji apo legjislacion të përbashkët. Kjo formë e dialogut është më e fuqishme ngase përfshin takimet e përbashkëta të rregullta dhe të shpeshta, e nga të cilat zhvillohet bërthama e strategjisë politike dhe zakonisht rezulton me përfundime për të cilat ka pajtim nga të dy palët.

Partneriteti Partneriteti zakonisht parasheh përgjegjësi të përbashkëta gjatë çdo hapi të procesit politik të vendimmarrjes, duke filluar nga caktimi i agjendës, draftimi, vendimi dhe zbatimi i iniciativës politike apo ligjit të caktuar. Kjo është forma më e lartë e pjesëmarrjes, dhe mund të përfshijë edhe aktivitete si delegimi i

202

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

çështjeve specifike të OJQ-ve, p.sh. në ofrim të shërbimeve e deri tek forumet pjesëmarrëse dhe krijimin e trupave të përbashkëta të vendim-marrjes, përfshirë alokimin e resurseve.

Hapat në procesin politik të vendimmarrjes Janë gjashtë hapa të ndryshëm të procesit politik të vendimmarrjes: caktimi i agjendës, draftimi i politikave, vendimmarrja, zbatimi i politikave, monitorimi dhe riformulimi i politikave. Çdo hap ofron mundësi për ndërveprim ndërmjet OJQ-ve dhe autoriteteve publike.

Caktimi i agjendës Agjenda politike zakonisht caktohet në pajtim në mes të Parlamentit dhe Qeverisë, por mund të ndikohet edhe nga OJQ-të, apo grupet e OJQ-ve nëpërmjet kampanjave, lobimit për çështje të caktuara, nevojave dhe brengave. Iniciativat e reja politike shpesh janë rezultat i ndikimit të kampanjave të OJQ-ve. Gjatë këtij hapi, OJQ-të mëtojnë të ndikojnë mbi vendimmarrësit në emër të interesit kolektiv.

Draftimi Autoritetet publike zakonisht kanë një sistem të organizuar të draftimit të politikave. Këtu OJQ-të shpesh janë të involvuara në fusha si p.sh. identifikimi i problemeve, propozimi i zgjidhjeve apo sjellja e provave për opsionet e tyre të preferuara nëpërmjet intervistave apo kërkimeve/hulumtimeve. Organizimi i konsultimeve duhet te jetë element kyç në këtë hap së bashku me format e ndryshme të dialogut për mbledhjen e ideve nga hisedarët kyç.

203

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

Vendimi Format e vendimmarrjes politike ndryshojnë, në bazë të kontekstit nacional dhe legjislacionit. Karakteristikat e ngjashme janë krijimi i direktivës politike qeveritare nga ana e ministrisë; apo legjislacioni, ku Parlamenti e voton një ligj; ose referendumi publik, i cili atëherë kërkon legjislacion përkatës. Draftet e ligjeve duhet të jenë të hapura për ide dhe pjesëmarrje të OJQ-ve. Autoritetet publike duhet t’i vlerësojnë idetë dhe mendimet e ndryshme para se të marrin vendim. Megjithatë, fuqia përfundimtare është në autoritetet publike, nëse vendimi nuk merret me votë publike, referendum apo me mekanizëm të përbashkët të vendimmarrjes.

Zbatimi Ky është hapi ku shumë OJQ janë më aktivet. Shumica e punëve të OJQ-ve në hapat e mëparshëm kanë të bëjnë me ndikim në zbatim të politikave. Kjo fazë është shumë e rëndësishme që të sigurohet që rezultati i pritur të përmbushet. Qasja në informata të qarta dhe transparente është shumë i rëndësishëm në këtë hap, sikurse edhe partneriteti aktiv.

Monitorimi Në këtë hap roli i OJQ-ve është monitorimi dhe vlerësimi i rezultateve të politikave të zbatuara. Është i rëndësishëm sistemi efektiv dhe transparent i monitorimit që siguron që politika apo programi e arrin qëllimin e caktuar. Kohëve të fundit, autoritetet publike të Kosovës (kryesisht Kuvendi) kanë filluar që të monitorojnë zbatimin e ligjeve të caktuara, edhe pse ende në një numër shumë të vogël.

Riformulimi Dija e fituar nga vlerësimi i zbatimit të politikave, bashkangjitur me nevojat e ndryshueshme në shoqëri, shpesh kërkojnë riformulim të politikave. Riformulimi duhet të bazohet në qasje në informata dhe mundësi për dialog që të identifikohet nevojat dhe iniciativat. Riformulimi lejon për inicimin e ciklit të ri të vendimmarrjes.

OJQ-të, si mbikëqyrëse Një numër i OJQ-ve mund të kategorizohen si organizata mbikëqyrëse ose grupe presioni. Ky është sektor shumë i rëndësishëm i shoqërisë civile që kujdeset për qeverisje më të mirë duke bërë presion mbi qeverinë. Ky sektor duhet të zhvillohet tutje dhe duhet të ruaj autonominë nga qeveria. Para pavarësisë, organizatat e shoqërisë civile kanë qenë relativisht të buta në marrëdhëniet e tyre me qeverinë, pasi që e kanë perceptuar atë si kampione për zgjidhjen e statusit final të Kosovës. Për derisa statusi mbeti në harresë, besohej se mosmarrëveshja ose presioni i tepruar mund të dëmtoj perspektivën për zhvillimin e Kosovës. Bile më herët, marrëdhënia e veçantë që OShC-të kishin me qeverinë e Kosovës në azil gjatë viteve 90-ta krijuan një kulturë të marrëdhënieve paqësore në mes të të dyjave. Aktualisht duke pasur mungesë të një opozite të fuqishme dhe të zëshme, sektori i OShC-ve ka qenë mjaft pasiv me qeverinë.

204

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

OShC-të ndihen të pasigurta në lidhje me ushtrimin e presionit ndaj qeverisë kur as opozita politike nuk e bën këtë.

Konkluzionet Duke analizuar situatën e këtyre dy viteve, natyrshëm vijmë në përfundim se si Institucionet po ashtu edhe Organizatat e Shoqërisë Civile, sikur kanë një lloj vet-mjaftueshmërie, dhe nuk kanë nevojë për njëra-tjetrën. Këto të parat mjaftohen me pozicionet që kanë, ndërsa të dytat me donacionet që i ndihmojnë të mbijetojnë përmes projekteve. Edhe përkundër ekzistimit të një bashkëpunimi joformal të nivelit të kënaqshëm, ende ka shumë probleme me të cilat ballafaqohen të dyja palët, si autoritetet publike po ashtu dhe OSHC-të, e të cilat janë: Problemet që hasin Organizatat e Shoqërisë Civile: Niveli Lokal - Njohuritë e limituara mbi rolin e OSHC-ve nga zyrtarët komunal - Mos-informimi i duhur i zyrtarëve komunal për përmbajtjen e rregulloreve të komunës (klauzolat për takimet me publikun si dhe përbërjen e komiteteve konsultative) - Informimi i pamjaftueshëm për vend-mbajtjen e takimeve publike sidomos në zonat rurale - Mos-shpërndarja paraprake e materialeve/drafteve në lidhje me temën/vendimin që do të diskutohet gjatë dëgjimeve publike (niveli lokal/qendror) - Mungesa e një trupi/këshilli të përbashkët për bashkëpunim në mes të autoriteteve komunale dhe organizatave të shoqërisë civile - Mungesa e një dokumenti specifik për organizimin, zhvillimin dhe menaxhimin e procesit të konsultimeve publike në nivel lokal - Mungesa e vullnetit politik nga zyrtarët komunal për të zbatuar ligjet/rregulloret - Mungesa e një mekanizmi obligativ funksional për përfshirjen e OSHC-ve - Mungesa e një mekanizmi mbikëqyrës funksional për konsultime publike

Niveli Qendror - Mos-harmonizimi i rregulloreve të Kuvendit/Qeverisë me Kushtetutën e Republikës së Kosovës - Neglizhimi dhe mos-njohja sa duhet e rolit të OSHC-ve në procesin legjislativ - Informimi i pamjaftueshëm i publikut për mbajtjen e dëgjimeve publike (online) - Mos-shpërndarja e materialeve/drafteve për komente para dëgjimeve publike - Mos-përfshirja e përfaqësuesve të OSHC-ve në grupet punuese (në kuadër të ministrive) - Konsultimi i vonshëm i OSHC-ve nga komisionet parlamentare

205

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

- Mungesa e ekspertëve ligjor me përvojë për shqyrtimin e projektligjeve sidomos në komisionet parlamentare - Mos-organizimi i konsultimeve publike për secilin projektligj nga komisionet parlamentare - Mungesa e një dokumenti specifik për mënyrën e organizimit, zhvillimit dhe menaxhimit teknik të konsultimeve publike në nivelin qendror - Mungesa e ndonjë strategjie apo dokumenti politik për institucionalizimin e bashkëpunimit në mes të Institucioneve dhe OSHC-ve - Mungesa e një zyre dhe zyrtarëve publik për komunikim dhe bashkëpunim me OSHC-të - Mungesa e mekanizmave obligativ për përfshirjen e OSHC-ve në procesin legjislativ - Mungesa e mekanizmave mbikëqyrës të procesit të konsultimeve publike

Problemet që hasin Institucionet (Kuvendi, Qeveria): Niveli lokal/qendror: - Njohuritë e limituara të OSHC-ve mbi procesin legjislativ dhe të drejtat e tyre - Mos-pjesëmarrja e kënaqshme e OSHC-ve në dëgjime publike - Mungesa e kapaciteteve të OSHC-ve për të kontribuar në procesin vendimmarrës (niveli lokal/qendror) - Mungesa e interesimit dhe gatishmërisë së OSHC-ve për të dhënë komente në draft-dokumentet që janë në proces të shqyrtimit publik (niveli lokal/qendror) - Kostoja financiare e lartë për organizmin e takimeve publike (niveli lokal) - Mungesa e besimit reciprok (Institucione-OSHC) - Niveli i ulët i pjesëmarrjes qytetare - Mos-zbatimi i ligjeve nga OSHC-të

206

Roli i Shoqërisë Civile ne vendimmarrje Taulant Gutaj

Bibliografia - Raporti i Progresit për Kosovën 2009, f.9, shikuar me 12.02.201 - Bajram Kosumi, Drejtor i Zyrës për Regjistrim dhe Ndërlidhje të OJQ-ve, TACSO Conference, 11.02.2010 - Besim Kajtazi, Drejtor i Zyrës Ligjore të Kryeministrit, intervistuar me 09.02.2010 - Dragan Golubovic, Suradnja Drzave i Civilnog Drustva u postupku donosenja zakona idrugiopcihpropisa, f.132 - Hajredin Kuqi, Zëvendës Kryeministër i Republikës të Kosovës, panelist at TACSO Conference, 11.02.2010 - Kosovo Progress Report 2009, f.14 - Kushtetuta e Republikës së Kosovës, neni 45, http://www.kushtetutakosoves.info, - Legal Environment Assessment Report-Kosovo, ECLN February-March 2009, f.12 - Luan Shllaku, Director of KFOS, Panelist- Tacso- Conference “Civil Society beyond formal dialogue” - 12.02.2010

207

rreth Shkollës për Lider të Rinj

Shkolla për Lider të Rinj është pjesë e Programit të Edukimit të Nismës së të Rinjve për të Drejtat e Njeriut në Kosovë i cili synon të zhvilloj kapacitetet e të menduarit kritik tek gjeneratat e reja në lidhje me konceptet sociale, politike dhe kulturore; t’iu ofroj mundësinë studentëve/eve që të marrin njohuri dhe të kuptojnë politikat demokratike; dhe të zhvilloj aftësitë praktike të studentëve/eve, të nevojshme për zbatimin e një programi progresiv në jetën profesionale apo në aktivitete tjera sociale.

Duke qenë pjesë e këtij programi, pjesëmarrësit/et e Shkollës për Lider të Rinj kanë rastin të familjarizohen me konceptet moderne të të drejtave të njeriut, sundimit të së drejtës dhe parimeve demokratike, si ndërlidhje të domosdoshme në ndërtimin e demokracisë dhe një shoqërie tolerante/paqësore; zhvillojnë mendimin kritik lidhur me mundësitë kreative/praktike të qeverisjes së mirë dhe transparencës politike; fuqizojnë njohuritë e tyre në fushën e drejtësisë tranzicionale; marrin njohuri të nevojshme teorike mbi demokracinë e drejtpërdrejtë duke analizuar praktikat më të mira nëpër botë; kuptojnë kompleksitetin dhe pasojat e paragjykimeve, stereotipeve dhe diskriminimit në jetën shoqërore; familjarizohen me konceptet e kombit, nacionalizmit dhe identitetit; njihen me idenë dhe karakteristikat historike, politike dhe ekonomike të Bashkimit Evropian, sistemin e saj legjislativ dhe proceset politike të BE-së; fuqizojnë dhe zhvillojnë aftësitë e tyre të shkrimit akademik.

|PËRKRAHUR NGA: