Arkusz WOJCIECHY (63)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012 Autorzy: SŁAWOMIR M ĄDRY*, PAWEŁ KWECKO**, HANNA TOMASSI-MORAWIEC**, GRA śYNA HRYBOWICZ***

Główny koordynator MGP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA** Redaktor regionalny planszy A: BOGUSŁAW B ĄK** Redaktor regionalny planszy B: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA** Redaktor tekstu: JOANNA SZYBORSKA-KASZYCKA **

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 11 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 11 VII. Warunki wodne (Sławomir M ądry) ...... 14 1. Wody powierzchniowe...... 14 2. Wody podziemne...... 14 VIII. Geochemia środowiska...... 17 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 17 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 19 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 22 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 28 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 30 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 34 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 34 XIV. Literatura ...... 36

I. Wst ęp

Arkusz Wojciechy Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2011/12 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przed- si ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Wojciechy, wraz z materiałami autorskimi (M ądry i in., 2006). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geo- logii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: − Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w War- szawie, − Urz ędach Wojewódzkim i Marszałkowskim w Olsztynie,

3 − urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych, − nadle śnictwach Lasów Pa ństwowych. Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Wojciechy wyznaczaj ą współrz ędne 20°30’ – 20°45’ długo ści geograficznej wschodniej i 54°10’ – 54°20’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 302 km 2. Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w województwie warmi ńsko-mazurskim, w granicach administracyjnych dwóch powiatów – bartoszyckiego (gminy: Górowo Iławiec- kie, i Bartoszyce) i lidzbarskiego (gminy Lidzbark Warmi ński i Kiwity). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski J. Kondrackiego (2002) obszar arkusza znajduje si ę na pograniczu podprowincji Pobrze Ŝy Wschodniobałtyckich (makroregion Nizina Staropruska) i prowincji Pojezierzy Wschodniobałtyckich (makroregion Pojezierze Mazurskie). Przewa Ŝaj ąca cz ęść omawianego terenu nale Ŝy do mezoregionu Niziny S ępopol- skiej. Oprócz niego wyst ępuj ą jeszcze dwa mezoregiony. Na północnym zachodzie Wzniesie- nia Górowskie, a na południowym wschodzie niewielki fragment Pojezierza Olszty ńskiego (fig. 1). Rze źba Równiny S ępopolskiej jest mało urozmaicona. Generalnie powierzchnia terenu na obszarze arkusza poło Ŝona jest na rz ędnych 80 – 110 m n.p.m. W najwy Ŝszych miejscach, na wschód od Wojciechów i Barciszewa, przekracza 115 m n.p.m., osi ągaj ąc maksymalnie 125,6 m n.p.m. W powierzchni ę równiny wci ęte s ą na gł ęboko ść 25 – 40 m doliny Łyny i Elmy. Na zachód od linii wyznaczonej przez miejscowo ści Pieszkowo, Wiewiórki i Woryny wznosz ą si ę na wysoko ść 140 – 160 m n.p.m. Wzniesienia Górowskie, a na południowy wschód od Morawy i Samolubia znajduje si ę północna cz ęść Pojezierza Olszty ńskiego. Lasy zajmuj ą około 20% powierzchni terenu. Cechuje je bardzo wysoka Ŝyzno ść , dzi ęki czemu wyst ępuje w nich du Ŝa ró Ŝnorodno ść gatunków drzew. Dominuj ącym typem siedli- skowym s ą lasy mieszane i bory. S ą to głównie siedliska świe Ŝe i wilgotne, tworz ące cz ęsto struktur ę dwupi ętrow ą, wielogatunkow ą, z g ęstym podszytem. Do najwa Ŝniejszych gatunków

4 lasotwórczych nale Ŝą : sosna, świerk i dąb. Du Ŝy udział w powierzchni le śnej ma równie Ŝ brzoza, która wyró Ŝnia si ę na tych terenach dobr ą jako ści ą i znaczn ą ekspansywno ści ą.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wojciechy na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granice mezoregionów, 3 – granica pa ństwa

Nizina Staropruska: 841.57 Wzniesienia Górowskie 841.58 Równina Ornecka 841.59 Nizina S ępopolska Pojezierze Mazurskie: 842.81 Pojezierze Olsztyńskie 842.22 Pojezierze Mr ągowskie

Wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego na obszarze arkusza s ą grunty rolne. Na około 80% ich powierzchni wyst ępuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych. S ą to głównie gleby brunatne, w niewielkiej cz ęś ci pseudobielice, III i IV klasy bonitacyjnej, wy- kształcone na glinach zwałowych, rzadziej na iłach. Chronione s ą równie Ŝ gleby organiczne – torfowe, rozwini ęte na torfowiskach niskich w północnej cz ęści obszaru arkusza oraz na wschód od Pieszkowa.

5 Obszar arkusza znajduje si ę w północnomazurskim regionie klimatycznym, który charakteryzuje si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą typów pogody, zwi ązan ą z przemieszczaniem si ę frontów atmosferycznych i cz ęst ą zmienno ści ą mas powietrza. Średnia temperatura roku wynosi 6,9° C (na podstawie danych z posterunku meteorologicznego w Bartoszycach z lat 1951– 1970). Najcieplejszym miesi ącem jest lipiec ze średni ą temperatur ą około 17,9°C, a najzim- niejszym – luty o średniej temperaturze –4,0°C. Średnie roczne sumy opadów atmosferycznych kształtuj ą si ę na poziomie 580 – 600 mm, przy czym najwi ększe opady wyst ępuj ą latem, a najni Ŝsze zim ą. Wiatry maj ą głównie kierunek zachodni, lub zbli Ŝony do zachodniego (Puza i in., 2000). Sie ć osadnicz ą stanowi ą niewielkie wsie oraz liczne przysiółki i osiedla znajduj ące si ę przy dawnych pa ństwowych gospodarstwach rolnych (PGR) – wcze śniej maj ątkach ziem- skich. Zachodnia granica obszaru arkusza przebiega przez Górowo Iławeckie – jedyny o śro- dek miejski, licz ący 4,5 tys. mieszka ńców. Na omawianym terenie nie ma zakładów przemy- słowych. Niespełna 15–20 lat temu przewa Ŝaj ąca cz ęść terenów uprawnych nale Ŝała do PGR. Pozostałe u Ŝytki rolne zagospodarowane były przez niewielkie gospodarstwa indywidualne. Po rozpadzie PGR, na przejętych przez Agencj ę Własno ści Rolnej Skarbu Pa ństwa areałach utworzyły si ę odłogi. Obecnie na wi ększo ści tych terenów, po ich wykupieniu lub wydzier- Ŝawieniu, zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Najwa Ŝniejszym szlakiem komunikacyjnym na obszarze arkusza jest droga krajowa nr 51, prowadz ąca do przej ścia granicznego Bezledy. Z Lidzbarka Warmi ńskiego przez Gó- rowo Iławieckie i Toprzyny do granicy pa ństwa przebiega droga wojewódzka nr 511. Barto- szyce z Górowem Iławeckim i Pieni ęŜ nem ł ączy droga nr 512. Pozostałe drogi maj ą charakter lokalny, ł ącz ąc poszczególne wsie z ośrodkami gminnymi.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza Wojciechy przedstawiono według Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 (Ma ńkowska, Słowa ński, 1979a,b) i Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Giemza, 2009a,b). Teren omawianego arkusza poło Ŝony jest w zachodniej cz ęś ci platformy wschodnioeu- ropejskiej, w granicach jednostki ni Ŝszego rz ędu, okre ślanej jako obni Ŝenie nadbałtyckie (pe- rybałtyckie). Na omawianym obszarze podło Ŝe krystaliczne, zbudowane z gabr i granitów prekam- bru, znajduje si ę na gł ęboko ści 2 200 – 2 500 m. Zalegaj ą na nim, le Ŝą c prawie poziomo, utwory pokrywy osadowej (monoklina k ętrzy ńska). W jej profilu wyst ępuj ą osady kambru,

6 ordowiku, syluru, wykształcone w postaci piaskowców, wapieni, mułowców i iłowców, o łącznej mi ąŜ szo ści 600 – 1 000 m. Osadów dewonu, karbonu i dolnego permu brak (luka stratygraficzna). Utwory permu reprezentuj ą zlepie ńce i piaskowce umownie zaliczane do czerwonego sp ągowca, powy Ŝej których zalegaj ą piaskowce, iłowce, margle, dolomity, anhy- dryty i sole kamienne cechsztynu o mi ąŜ szo ści około 250 – 300 m. Osady mezozoiczne, w śród których wyst ępuj ą liczne luki stratygraficzne, zalegaj ą na całym obszarze arkusza. Profil triasu rozpoczynaj ą mułowce i iłowce pstrego piaskowca (trias dolny). Wy Ŝej wyst ępuj ą iłowce retyku (trias górny). Utworów wapienia muszlowego (trias środkowy) na omawianym terenie brak. Utwory jury to: piaskowce, mułowce i iłowce jury dolnej i środkowej oraz mułowce, podrz ędnie piaskowce i margle jury górnej. Po przerwie w sedymentacji, na przełomie kredy dolnej i górnej osadziły si ę piaski i piaskowce (alb, ce- noman) oraz wapienie i margle (turon). Profil osadów kredy ko ńcz ą margle, wapienie, opoki, lokalnie piaskowce (kampan, mastrycht). Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mezozoiku wynosi około 1000 m. Paleogen na obszarze arkusza reprezentuj ą piaski, mułki oraz iły paleocenu, eocenu i oligocenu o mi ąŜ szo ści do kilkudziesi ęciu metrów. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na wyniesieniu powierzchni podczwartorzędowej, wyst ępuj ą osady neogenu. S ą to szare bezwapienne iły miocenu górnego, zalegaj ące w Nerwikach na gł ęboko ści 137 m. Utwory czwartorz ędowe o mi ąŜ szo ści 130 – 280 m pokrywaj ą cały obszar arkusza Woj- ciechy (fig. 2). Pomi ędzy Now ą Wsi ą Iławeck ą, Wiewiórkami i Wojciechami zalegaj ą na osadach kredy, a na pozostałym terenie na osadach paleogenu i neogenu. W profilu czwartorz ędu główn ą rol ę odgrywaj ą gliny zwałowe, tworz ące miejscami, od spągu do powierzchni terenu, jeden ci ągły kompleks. Na omawianym obszarze nie stwierdzono osadów preglacjalnych. Najstarszymi wyst ę- puj ącymi utworami czwartorz ędowymi s ą gliny zwałowe, miejscami z piaskami wodnolo- dowcowymi w stropie, zlodowacenia najstarszego (narwi), zalegaj ące w obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej. Zlodowacenia południowopolskie, reprezentuj ą 4 poziomy glin zwałowych (nidy 1, nidy 2, sanu 1 i sanu 2), miejscami pod ścielone i rozdzielone iłami, mułkami, b ądź piaskami zastoiskowymi. Towarzysz ą im piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. Do interglacjału mazowieckiego została zaliczona seria jeziornych piasków, mułków i ciemnobr ązowych iłów, przykryta poziomem gliny zwałowej z okresu zlodowacenia liwca. Profil osadów interglacjału mazowieckiego ko ńcz ą szare i br ązowe piaski zastoiskowe, wy Ŝej rzeczne. Do zlodowace ń środkowopolskich zaliczono kolejne 4 poziomy glin zwałowych. Dwa ni Ŝsze z nich powstały podczas zlodowacenia odry, dwa wy Ŝsze

7 podczas zlodowacenia warty. Miejscami rozdzielaj ą je osady wodnolodowcowe – piaski, rzadziej piaski ze Ŝwirami oraz zastoiskowe – mułki i piaski. Osadów interglacjału eemskiego na obszarze omawianego arkusza nie stwierdzono. Najmłodszymi osadami glacjalnymi s ą 2 poziomy glin zwałowych z okresu zlodowace ń północnopolskich, reprezentuj ące 2 stadiały zlodowacenia wisły. Towarzysz ą im osady zastoiskowe: iły, mułki i piaski oraz wodnolodowcowe piaski i piaski ze Ŝwirem.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wojciechy na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe. Drobne formy akumulacji lodowcowej: a – kry utwo- rów neoge ńskich i paleoge ńskich, b – kemy; c – jeziora; d – granica pa ństwa.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

8 Na powierzchni terenu wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły – faza pomorska (fig. 2). Podczas deglacjacji l ądolodu ostatniego zlodowacenia powstały liczne zastoiska wypełnione osadem o ró Ŝnym składzie litologicznym od piasków drobnoziarnistych do tłustych iłów. Pozostało ści ą po rozpadzie l ądolodu s ą równie Ŝ wzgórza moren martwego lodu, kemy oraz wały form akumulacji szczelinowej. W rejonie Nowej Wsi Iławeckiej, Solna, Tolka i Samolubia wyst ępuj ą cienkie płaty piasków wodnolodowcowych, utworzone przez wody roztopowe. Holocen jest okresem akumulacji piasków w dolinach rzecznych. Równocze śnie w licznych zagł ębieniach i kotlinach wytopiskowych osadzaj ą si ę, zawieraj ące substancj ę organiczn ą, namuły piaszczysto-humusowe oraz torfy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Wojciechy znajduje się jedno zło Ŝe torfów (Szuflicki i in., red., 2011). W pierwszej połowie lat 80. ubiegłego wieku, ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów, z „Bilansu zasobów...” zostało skre ślone zło Ŝe kruszywa naturalnego „Jagoty”. Charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ przedstawiono w tabeli 1.

Zło Ŝe torfu leczniczego (borowiny) „Wojciechy-B” zostało udokumentowane w kat. C 2 (Makowiecki, 1996). Stanowi ono fragment torfowiska niskiego, w którym wyst ępuj ą 4 ro- dzaje torfu: szuwarowy, turzycowiskowy, mechowiskowy i olesowy. Miejscami w sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuje gytia detrytusowa, pod któr ą lub bezpo średnio pod torfem zalegaj ą piaski drobnoziarniste. Zwierciadło wody gruntowej wyst ępuje na gł ęboko ści 0,3 m. Na wiosn ę i pó źną jesieni ą pewne fragmenty powierzchni zło Ŝa s ą zalewane wod ą. Powierzchnia zło Ŝa wynosi 23,35 ha, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 1,4 do 4,7 m, śr. 3,2 m. W nadkładzie wyst ę- puje gleba torfowo-murszowa o grubo ści około 0,3 m. Parametry jako ściowe torfu ze zło Ŝa „Wojciechy-B” przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco:

– stopie ń rozkładu w skali von Posta > H 3–> H 7 – popielno ść (%) 8,59–21,93 śr. 11,74 – wilgotno ść (%) 84,04–87,53 śr. 86,34 – odczyn pH roztworu 10% 6,52–6,73 śr. 6,64 – ci ęŜ ar wła ściwy suchej masy (T/m 3) 1,32–1,53 śr. 1,40 – Miano Coli >1,0 – Miano Coli perfringens >0,1

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Ŝ zagospodarowania zło a Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) kopaliny złó Ŝ konflikto- Ŝ zło Ŝa ś na zło a kopaliny litologiczno- (tys. t) wo ci mapie surowcowego zło Ŝa wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in., red., 2011) Klasy 1–4 Klasy A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 K, Gl

1 Wojciechy-B t Q 754,4 C2 N 0 I 2 B Natura 2000

Jagoty pŜ Q ZWB

Rubryka 3: t – torfy, p Ŝ – piaski i Ŝwiry Rubryka 4: Q – czwartorz ęd

10 Rubryka 6: C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych Rubryka 7: zło Ŝa: N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: I – lecznicze (borowina) Rubryka 10: 2 – zło Ŝa rzadkie w skali całego kraju Rubryka 11: B – zło Ŝa konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, Gl – ochrona gleb

Zło Ŝe „Wojciechy-B” poddano klasyfikacji sozologicznej ze wzgl ędu na jego ochron ę oraz ochron ę środowiska. Zostało zaliczone do klasy 2 tj. do złó Ŝ rzadkich w skali całego kraju, a ze wzgl ędu na poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Elmy i w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” uznano je za konfliktowe (tabela 1). Ponadto na obszarze zło Ŝa wyst ępuj ą ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Wojciechy nie prowadzi si ę eksploatacji kopalin mineralnych. Na pocz ątku lat 80. ubiegłego wieku zako ńczona została eksploatacja zło Ŝa „Jagoty”. Teren po- eksploatacyjny został niedawno zalesiony. W dwóch miejscach, w Dzier Ŝnie i w Samolubiu, prowadzona jest, przy u Ŝyciu koparki, niekoncesjonowana eksploatacja piasku i Ŝwiru. Kruszywo z Dzier Ŝna wykorzystywane jest do utwardzania dróg lokalnych. Dla obu zlokalizowanych punktów zostały sporz ądzone karty informacyjne. Nieliczne miejsca, w których okoliczna ludno ść pozyskuje na potrzeby własne Ŝwiry, piaski ze Ŝwirem i piaski zaznaczono jako punkty wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Na obszarze arkusza Wojciechy istnieją mo Ŝliwo ści udokumentowania złó Ŝ torfów oraz piasków ze Ŝwirem i Ŝwirów. Najwi ększe torfowiska, o powierzchni 252, 166 i 77 ha, wyst ępuj ą w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, pomi ędzy Bezledami a Worynami. Na południu, w rejonie Nerwików znajduj ą si ę dwa torfowiska o powierzchni 34 i 21 ha, a koło Rodnowa o powierzchni 49 i 42 ha. Pozostałe nie przekraczaj ą 20 ha. S ą to przewa Ŝnie torfowiska niskie, rzadko mieszanotypowe, wysokie lub zdegradowane, o średniej mi ąŜ szo ści torfu od 1,5 do 7,2 m i maksymalnej dochodz ącej do 10,3 m. Analiza dokumentacji złó Ŝ torfów, przeprowadzona zgodnie z kryteriami bilansowo ści i przy uwzgl ędnieniu wymogów ochrony środowiska, doprowadziła do stwierdzenia, Ŝe jedynie 7 niewielkich torfowisk z obszaru arkusza spełnia wymogi sta- wiane obszarom potencjalnej bazy surowcowej (tabela 2) (Ostrzy Ŝek, Dembek i in., 1996). S ą to trzy torfowiska niskie olesowe (nr I, II i VII), dwa niskie mechowiskowo-olesowe (nr III i IV), jedno niskie szuwarowo-olesowe (nr V) i jedno mieszanotypowe, mszarno- mechowiskowe (nr VI). Wyst ępuj ące w nich torfy mog ą by ć wykorzystywane w rolnictwie. Wi ększo ść torfowisk nie mo Ŝe by ć uznana za obszary prognostyczne dla udokumentowania

11 złó Ŝ torfu ze wzgl ędu na poło Ŝenie na terenach le śnych oraz w sąsiedztwie cieków wodnych i na obszarach źródliskowych. Niektóre z nich s ą terenami u Ŝytkowanymi rolniczo, zostały zmeliorowane i wykorzystuje si ę je jako ł ąki, pastwiska lub pola orne. Piaski, piaski ze Ŝwirem i Ŝwiry na opisywanym obszarze wyst ępuj ą w takich formach morfologicznych jak moreny martwego lodu, kemy i wały form akumulacji szczelinowej (Giemza, 2009a,b). Piaski i Ŝwiry w morenach martwego lodu charakteryzuj ą si ę nieregularnym uło Ŝeniem, bardzo słabym wysortowaniem oraz du Ŝą zawarto ści ą pyłów mineralnych. Wyst ępują w formie gniazd i soczewek w śród glin, nie tworz ąc wi ększych nagromadze ń. Z powy Ŝszych wzgl ędów z morenami martwego lodu nie mo Ŝna wi ąza ć perspektyw udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. Wi ększo ść wyst ępuj ących na obszarze arkusza kemów zbudowana jest głównie z piasków drobnoziarnistych, piasków pyłowatych i mułków piaszczystych. W stropie cz ęsto wyst ępuj ą osady bezstrukturalne piaszczysto-Ŝwirowe w ró Ŝnym stopniu zaglinione. Kemy pokryte s ą warstw ą gliny, która na wierzchołkach tych form morfologicznych tworzy gliniast ą „czap ę”. Z obserwacji terenowych wynika, Ŝe z niektórymi kemami mo Ŝna wi ąza ć perspektywy surowcowe dla piasków i Ŝwirów. Tabela 2 Wykaz obszarów prognostycznych Średnia Średnia Nr Po- Wiek grubo ść Zasoby Zasto- Rodzaj grubo ść obszaru wierzch- kompl. kompl. w kat. sowanie kopa- Parametry jako ściowe nad- na nia litolog.- litolog.- D kopaliny kładu 1 mapie (ha) surow. surow. (tys. m 3) liny (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść 15,0 % I 1,5 t Q 0,0 4,3 56 Sr rozkład 35 % popielno ść 10,0 % II 1,8 t Q 0,0 1,8 22 Sr rozkład 40 % popielno ść 16,0 % III 2,8 t Q 0,0 2,5 57 Sr rozkład 33 % popielno ść 15,0 % IV 2,5 t Q 0,0 4,1 103 Sr rozkład 40 % popielno ść 17,0 % V 1,3 t Q 0,0 5,5 61 Sr rozkład 40 % popielno ść 14,4 % VI 1,3 t Q 0,0 6,0 78 Sr rozkład 30 % popielno ść 10,5 % VII 5,0 t Q 0,0 2,0 99 Sr rozkład 40 % Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: kopaliny: Sr – rolnicze

12 Piaski i Ŝwiry form akumulacji szczelinowej na obszarze arkusza s ą ograniczone do dwóch miejsc wyst ępowania (Wojmiany i Wólka). S ą to kilkunastometrowej szeroko ści wały, składaj ące si ę z kilku oddzielonych od siebie niewielkich pagórków. Ze wzgl ędu na swoje rozmiary nie stwarzaj ą perspektyw dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa piaszczysto- Ŝwirowego. Prace geologiczne maj ące na celu rozpoznanie powy Ŝszych form morfologicznych na obszarze arkusza miały bardzo ograniczony zasi ęg. W 9 sondach mechanicznych odwierco- nych w 1982 roku w rejonie Piaseczna (Czop, 1982), zlokalizowanych na kulminacjach i zboczach pagórów kemowych oraz na morenach martwego lodu, nie stwierdzono osadów piaszczysto-Ŝwirowych. W trzech obecne były natomiast iły i mułki z cienkimi przewarstwieniami drobnoziarnistych piasków o mi ąŜ szo ści co najmniej 10 m. Nadkładem była jedynie gleba. Sondy te dały podstaw ę do wyznaczenia obszaru perspektywicznego dla udokumentowania zło Ŝa iłów ceramiki budowlanej. Całkowitego braku mo Ŝliwo ści udokumentowania zło Ŝa kruszywa naturalnego nie nale- Ŝy jednak wyklucza ć. W Nerwikach znajduje si ę nieczynna Ŝwirownia, w której od powierzchni terenu wyst ępuj ą poziomo warstwowane Ŝwiry o widocznej mi ąŜ szo ści około 3 m. świrownia znajduje si ę na zboczu niewysokiego pagóra, zbudowanego według Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Giemza, 2009a) z osadów wodnomorenowych. Obszar wyst ępo- wania tych utworów został na mapie uznany jako perspektywiczny dla udokumentowania zło Ŝa kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego. Kolejne dwa obszary perspektywiczne wyznaczono w rejonie Dzier Ŝna i Samolubia na podstawie zlokalizowanych w czasie wizji terenowej punktów eksploatacji. Według Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski (Giemza, 2009a) s ą to wzgórza kemów. W ścianach wyrobisk widoczna jest 4 – 5 m mi ąŜ szo ści seria bezstrukturalnych osadów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych. W obu miejscach nadkład stanowi 0,5–1,0 m warstwa gliny. Na omawianym obszarze, w osadach cechsztynu (perm górny), wyst ępuj ą sole kamienne (Kozłowski, red., 1978), jednak m.in. ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania (ponad 1200 m) nie spełniaj ą kryteriów bilansowo ści. Z osadami czerwonego sp ągowca (perm dolny) zwi ązane s ą perspektywy udokumentowania złó Ŝ gazu ziemnego ( śołnierczuk i in., 1990). Szczegółowa lokalizacja potencjalnych złó Ŝ w ęglowodorów, w ramach niniejszego opracowania, nie jest mo Ŝliwa. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści około 1 500 m. Koncesj ę na poszukiwanie gazu łupkowego posiada firma Silurian Energy Services.

13 VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Przez obszar arkusza Wojciechy przebiega dział wodny I rz ędu pomi ędzy dorzeczami Pregoły i Świe Ŝej (obecnie Prochładnaja), które uchodz ą do Zalewu Wi ślanego. Cz ęść pół- nocno-wschodni ą omawianego obszaru odwadnia, wraz z sieci ą rowów i lokalnych cieków, Bezleda (Riezwaja w Obwodzie Kaliningradzkim), która jest dopływem Świe Ŝej. Pozostała cz ęść terenu arkusza nale Ŝy do zlewni Pregoły. Najwi ększymi rzekami s ą Łyna i jej lewo- brzeŜny dopływ Elma. Sie ć hydrograficzn ą tworz ą ponadto liczne bezimienne cieki oraz niewielkie dopływy Elmy: Górowska Młynówka, wraz z Kamienn ą, Zielenica, Powarszynka i Gąska (odnoga bifurkacyjna Elmy). Jedynymi naturalnymi zbiornikami wodnymi s ą oczka wodne, z których najwi ększe jezioro Solno ma powierzchni ę 3,5 ha. Spo śród sztucznych zbiorników wodnych, ze wzgl ędu na swoj ą wielko ść , wyró Ŝniaj ą si ę stawy poło Ŝone na południe od Woryn i jezioro Wyr ęba. W 2009 r. na obszarze arkusza Wojciechy w punktach pomiarowo-kontrolnych na El- mie, w Piasecznie (niezaznaczony na mapie) i na Górowskiej Młynówce prowadzone były badania stanu ekologicznego wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., Dz U Nr 162, poz. 1008). Stan wód obu rzek był umiarkowany. Na wynik klasyfikacji wpływ miała wysoka koncentracja zwi ązków azotu i fosforanów. Natomiast stan ekologiczny Łyny badany w 2009 r. w punkcie kontrolno-pomiarowym w Lidzbarku Warmi ńskim (na arkuszu Lidzbark Warmi ński) był dobry. Na wynik klasyfikacji wpłyn ęła wysoka zawarto ść zanieczyszcze ń organicznych.

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego Polski zwykłych wód podziemnych obszar arkusza Woj- ciechy poło Ŝony jest w regionie mazowiecko-mazursko-podlaskim (II), w subregionie nad- morskim (II 1) i znajduje si ę w granicach jednolitej cz ęś ci wód podziemnych nr 20 (zlewnia Łyny), nale Ŝą cej do regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczy ński, Sadurski, red., 2007). Warunki hydrogeologiczne przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Pol- ski w skali 1:50 000 (Kordalski, 2004). Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu uŜytkowym, zwi ązane s ą z utworami czwartorz ędowymi. Wody wyst ępuj ące w utworach paleoge ńskich, eksploatowane jedynie studniami w Morawie, nie s ą poza tym uj ęciem wykorzystywane, ale ju Ŝ na obszarach s ąsiednich arkuszy, np. w rejonie Bartoszyc, poziom paleoge ński pełni rol ę głównego lub podrz ędnego poziomu wodono śnego.

14 W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wykształcone s ą generalnie trzy nieci ągłe, wyst ę- puj ące na ró Ŝnych gł ęboko ściach, mi ędzymorenowe poziomy wodono śne, rozdzielone iłami, mułami i mi ąŜ szymi pokładami glin zwałowych. Pierwszy zwi ązany jest z piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi osadami zlodowacenia wisły. Strop utworów wodono śnych zalega na gł ęboko ści 10 – 50 m. Ich mi ąŜ szo ść najcz ę- ściej wynosi od 10 do 20 m, ale miejscami mo Ŝe przekroczy ć 40 m. Studnie wiercone najwi ększych uj ęć osi ągaj ą wydajno ści od 50 do 150 m3/h, przy depresjach od 3 do 14 m. Zwier- ciadło wody ma charakter naporowy. Jego powierzchnia piezometryczna nachyla si ę w kierunku południowo-wschodnim. Najwy Ŝej zalega w rejonie Wzgórz Górowskich, na wysoko ści około 145 m n.p.m., najni Ŝej w dolinie Łyny około 50 m n.p.m. Warstw ą napinaj ącą jest kompleks glin zwałowych zalegaj ący od stropu warstwy wodono śnej do powierzchni terenu. Poziom ten na obszarze arkusza Wojciechy pełni rol ę głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Drugi poziom czwartorz ędowy stanowi ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe zlodowace ń środkowopolskich. Zalegaj ą one na gł ęboko ści od 80 do 120 m w cz ęści północnej obszaru arkusza i od 50 do 80 m w cz ęś ci południowej. Mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wynosi od 5 do 30 m, średnio około 15 m. Studnie wiercone najwi ększych uj ęć osi ągaj ą wydajno ści od 35 do 65 m3/h, przy depresjach od 3 do 30 m. Zwierciadło wody, o charakterze naporowym, stabilizuje si ę 2 – 5 m ni Ŝej ni Ŝ zwierciadło poziomu górnego, jedynie w dolinie Łyny powierzchnie piezometryczne zwierciadeł statycznych obu poziomów wyrównuj ą si ę. Trzeci mi ędzymorenowy poziom wodono śny, zwi ązany z piaskami i Ŝwirami rzeczny- mi zlodowace ń południowopolskich, rozpoznany został w zachodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Wyst ępuje na znacznych gł ęboko ściach od 100 do 140 m, a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 5 do 26 m. Studnie wiercone ujmuj ące ten poziom osi ągają wydajno ści od 45 do 55 m3/h, przy depresjach od 8 do 13,5 m. Powierzchnia piezometryczna statycznego zwier- ciadła wód podziemnych nawi ązuje do powierzchni piezometrycznych poziomów wy Ŝej le Ŝą- cych, stabilizując si ę nieco ni Ŝej. Tylko w dolinie Łyny jest zdecydowanie wy Ŝej, nawet do 10 m. Skałami zbiornikowymi paleoge ńskiego pi ętra wodono śnego s ą piaski oligocenu. Wy- st ępuj ą one na całym omawianym obszarze, z wyj ątkiem gł ębokich rozci ęć erozyjnych, gdzie zostały całkowicie wyerodowane. Pi ętro to zostało rozpoznane jedynie dwoma otworami stu- dziennymi uj ęcia w Morawie, gdzie osi ąga mi ąŜ szo ść 14,5 m. Zwierciadło wody jest napi ęte – subartezyjskie. Zasilanie paleoge ńskiego poziomu wodono śnego nast ępuje na drodze prze-

15 sączania wód z utworów czwartorz ędowych lub bezpo średnio na kontaktach z czwartorz ędo- wymi poziomami wodono śnymi w obr ębie kopalnych dolin erozyjnych. Południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w granicach głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 (kredowo-trzeciorzędowego) – Subzbiornik Warmia (Kleczkowski, red., 1990), który dotychczas nie został jeszcze udokumentowany (fig. 3).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Wojciechy na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990) Granica GZWP: 1 – w o środku porowym, 2 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO). Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd i kreda (Tr,K), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q); 4 – granica pa ństwa

Wody w obu poziomach czwartorz ędowych nie wykazuj ą znacz ących ró Ŝnic jako ścio- wych. Charakteryzuj ą si ę odczynem słabo zasadowym (pH 6,8–8,0; śr 7,2). Twardo ść ogólna 3 mie ści si ę w granicach od 220 do 545, śr. 330 mg CaCO 3/dm . Najcz ęś ciej s ą to wody twarde. 3 3 Zawarto ść chlorków (3–110; śr. 13 mg Cl/dm ), siarczanów (do 80; śr. 11,3 mg SO 4/dm ), azotynów (do 0,021 /dm 3) i azotanów (do 0,5 mg N/dm 3) kształtuje si ę poni Ŝej warto ści do- puszczalnych dla wód pitnych zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 mar-

16 ca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). W rejonie Zielenicy i Pieszkowa notowano przekroczenia ilo ści amoniaku (do 2,18; śr. 0,64 mg N/dm 3). Na całym obszarze arkusza obserwuje si ę wy- sok ą zawarto ść zwi ązków Ŝelaza (0,1–10,0; śr. 3,6 mg Fe/dm 3) i manganu (0,02–0,45; śr. 0,20 mg Mn/dm 3). Wysoka zawarto ść Ŝelaza i manganu powoduje, Ŝe wody podziemne ujmowane z poziomów czwartorz ędowych zawsze wymagaj ą uzdatniania. Wody z rejonu Zielenicy i Pieszkowa, z uwagi na ponadnormatywn ą ilo ść azotu amonowego, przed przeznaczeniem do spo Ŝycia, wymaga ć b ędą zastosowania bardziej skomplikowanych metod uzdatniania. Jako ść wód podziemnych paleoge ńskiego poziomu wodono śnego na obszarze arkusza Wojciechy nie została dostatecznie rozpoznana. Na obszarze arkusza od gł ęboko ści około 300 m, pocz ąwszy od sp ągowej cz ęś ci utwo- rów kredy górnej, wyst ępuj ą wody zmineralizowane, typu Cl-Na. Najbardziej wydajnym poziomem, z którego mo Ŝna by ujmowa ć wody o mineralizacji 20 – 50 g/dm 3, s ą piaskowce dolnego triasu (Kozłowski, red., 1978), zalegaj ące na gł ęboko ści około 800 m.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 63 – Wojciechy, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

17 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach na (median) (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 63 – w glebach na w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Wojciechy arkuszu 63 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Wojciechy Polski 4) Metale

N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0 – 0,3 0 – 2,0 0 – 0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 12–56 30 27 Cr Chrom 50 150 500 1–11 6 4 Zn Cynk 100 300 1000 24–43 28 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–6 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–9 4 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–15 5 3 Pb Ołów 50 100 600 9–14 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 63 – Wojciechy 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych ą Hg Rt ęć 8 z wył czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 63 – Wojciechy do poszczególnych grup u Ŝytkowa- zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, nia (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej

18 technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały, wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfi- kowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi i ołowiu w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, niklu oraz rt ęci. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994).

19 Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary wykonywano co 1 km, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomia- ru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 27 do około 48 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi ok. 34 nGy/h i jest bardzo zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 28 do około 58 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 46 nGy/h. W profilu zachodnim obserwuje si ę niewielkie zró Ŝnicowanie pomierzonych dawek promieniowania gamma (przewa Ŝaj ą warto ści z zakresu 30–40 nGy/h), poniewa Ŝ wzdłu Ŝ tego profilu pomiarowego dominuje jeden typ utworów powierzchniowych: gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego. Najni Ŝsze zarejestrowane dawki promieniowania (ok. 27 nGy/h) są zwi ązane z piaskami i Ŝwirami utworów wodnolodowcowych z tego samego okresu zlodowacenia. W profilu wschodnim obserwuje si ę wi ększe zró Ŝnicowanie zarejestrowanych dawek promieniowania gamma i generalnie wy Ŝsze warto ści tych dawek. Najni Ŝsz ą warto ści ą promieniowania gamma (ok. 28 nGy/h) cechuj ą si ę holoce ńskie namuły, a najwy Ŝszymi (>50 nGy/h) gliny zwałowe fazy leszczy ńskiej oraz gliny zwałowe moren czołowych (zlodo- wacenie północnopolskie).

20 63 W PROFIL ZACHODNI 63 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6016733 6022597 6014758 6020823 6012767 m m 6010634 6009782 6008784 6007656 6006501 6004752 6005797 0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 21

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6016733 6022597 6014758 6020823 6012767 m m 6010634 6009782 6008784 6007656 6006501 6004752 6005797 0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wojciechy (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Zarejestrowane st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,7 do 8,2 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,4 do 5,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ędnia si ę zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ą- cych lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczegól- ne typy składowisk odpadów (DzU nr 39, poz. 320). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegó- łowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokalizacyj- ne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów składowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk od- padów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: − obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów,

22 − obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, − obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: − izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, − rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 4). Tabela 4 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 4), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do

23 materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Wojciechy Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kordalski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 80% powierzchni terenów obj ętych arkuszem.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Wojciechy bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” PLB 280015 (ochrona ptaków), − zabudowa Górowa Iławeckiego b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy, − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − obszary bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łyny, Elmy, Młynówki, Kamiennej, G ąski, Powarszynki, Bezledy, Zielinicy i innych cieków, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (wzdłu Ŝ doliny Łyny), − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi ziemi wzdłu Ŝ doliny Łyny (od Koniewa do Ar- dap), wzdłu Ŝ doliny Elmy (od Koniewa do miejsca na wschód od miejscowo ści Nerwi- ki) i od Ziele ńca do Ka ń Iławeckich (Grabowski i in., 2007), − strefy (do 250 m) wokół jeziora Solno i pozostałych akwenów.

24 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 4) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Powierzchni ę współczesnej wysoczyzny na prawie całym analizowanym terenie buduj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia wisły zlodowace ń północnopolskich. W granicach ich wyst ąpie ń wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Są to br ązowe gliny piaszczyste z głazikami i pojedynczymi grubymi ziarnami Ŝwirów, wap- niste. Skład petrograficzny Ŝwirów wskazuje na znaczny stopie ń zwietrzenia całej warstwy gliniastej i prawdopodobnie procesy wymywania. Maksymalna mi ąŜ szo ść glin zlodowacenia wisły wynosi prawdopodobnie 30 m (Giemza, 2009b). W kilku otworach nawiercone gliny opisano do ść szczegółowo. W Spurławkach jest to warstwa szarobrunatnej, silnie ilastej gliny z przewarstwieniami mułków o mi ąŜ szo ści 7,6 m, w rejonie Wyr ęby i Wielochowa kilkumetrowa facja gliny zwałowej bardzo silnie ilastej (gli- noił) pokrywa typow ą glin ę zwałow ą. Wszystkie otwory, z których pobrano próby glin do analizy petrograficznej odwiercono na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z moŜliwo ści składowania odpadów. Miejscami gliny zlodowacenia wisły poło Ŝone s ą bez wyra źnego rozdzielenia na glinach stadiału środkowego wisły oraz starszych zlodowace ń (warty, interglacjału wielkiego, sanu 2, nidy). W rejonie Morawy ich wspólna mi ąŜ szo ść wynosi około 180 m (przekroje geologiczny i hydrogeologiczny). Na niewielkich obszarach wskazanych w rejonie Sołtysowizny i obszarze oddalonym około 500 m na południowy wschód od Zielenicy warunki izolacyjne mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). Budowa składowisk b ędzie si ę wi ąza ć z konieczno ści ą zdj ęcia przepusz- czalnego nadkładu osadów piaszczystych piaszczysto-Ŝwirowych o niewielkiej (do 2 m) mi ąŜszo ści. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano na terenie gmin: Górowo Iławeckie, Bartoszyce, Lidzbark Warmi ński i Kiwity. Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniami środowiskowymi budowy obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla śro- dowiska w granicach cz ęś ci wskazanych obszarów jest ich poło Ŝenie w obszarach Chronione-

25 go Krajobrazu Doliny Elmy i Doliny dolnej Łyny (p). Nie maj ą one charakteru bezwzgl ęd- nych zakazów Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabyt- ków oraz administracji geologicznej. Cz ęść obszarów zlokalizowanych w cz ęś ci południowej i południowo wschodniej znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 Subzbiornik Warmia. Utwo- rami wodono śnymi s ą osady kredowe i oligoce ńskie (paleogen).W 2011 roku rozpocz ęto do- kumentowanie zbiornika. Po zako ńczeniu dokumentacji i ustaleniu stref zasilania oraz ochrony zbiornika wytypowane obszary mog ą zosta ć wykluczone z tego typu zagospodarowania. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędo- we. Budowa obiektów tego typu wymaga zastosowania dodatkowych przesłon podło Ŝa – syn- tetycznych lub mineralnych.

Problem składowania odpadów innych, ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalnych). W strefie gł ęboko ści do 2,5 m na obszarach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składo- wania odpadów komunalnych. Przy konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć obszar wskazany w rejonie Morawy, gdzie według danych zawartych w przekrojach hydro- geologicznym i geologicznym mog ą wyst ępowa ć gliny zwałowe kilku zlodowace ń poło Ŝo- nych bezpo średnio na sobie i tworz ących pakiet izolacyjny o mi ąŜszo ści dochodz ącej do 180 m. Pod tym k ątem mo Ŝna równie Ŝ rozpozna ć tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu odwierconego w rejonie Pieszkowa, w profilu którego stwierdzono wyst ępowanie glin o 70 m mi ąŜ szo ści oraz otworów, w których nawiercono iły lub pakiety osadów gliniasto- ilastych. W otworach wykonanych w rejonie oddalonym około 1,5 km na północny zachód od miejscowo ści Jagoty wyst ępuj ą twardoplastyczne, br ązowe iły o mi ąŜ szo ści 6,2 m pod 0,3 m nadkładem (Czop, 1982), w Jagotach nawiercono 5,3 m warstw ę iłów plastycznych pod nad- kładem o grubo ści 0,2 m, w Morawach 15,5 m i 21,5 m warstw ę glin zwałowych przewar- stwionych iłami o mi ąŜ szo ści 1,5 m. W profilu otworu, wykonanego na terenie miejscowo ści Budniki, 12 m warstw ę gliniast ą pod ścielaj ą iły o mi ąŜ szości 21 m.

26 Rozpoznanie geologiczne pozwoli na okre ślenie rozprzestrzenienia, mi ąŜ szo ści i fak- tycznych wła ściwo ści izolacyjnych osadów. W Wysiece znajduje si ę składowisko odpadów komunalnych. Obiekt spełnia wszystkie wymagane kryteria. W czerwcu 2011 roku zako ńczono I etap rozbudowy Zakładu Zagospo- darowania Odpadów. Obejmował on budow ę kwatery do składowania odpadów o pojemno ści 388 tys. m 3, kompostowni odpadów zielonych o powierzchni 2 400 m 2, zbiornika odcieków, zbiornika przeciwpo Ŝarowego, wagi samochodowej, drogi i pasów remontowych oraz drogi dojazdowej do składowiska. Dotychczasowa niecka, w której składowano odpady została zamkni ęta. Planowana jest budowa ruroci ągu tłocznego odcieków ze składowiska do kolekto- ra ściekowego we wsi Łojdy oraz pawilonów do segregacji odpadów. Obiekt znajduje si ę na terenie obj ętym ochron ą prawn ą Natura 2000 „Ostoja Warmi ń- ska” (ochrona ptaków).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Gliny zwałowe, w obr ębie których wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla tego typu odpadów. Przy projektowaniu miejsca lokalizacji składowiska odpadów w pierwszej kolejno ści powinno si ę rozpatrywa ć obszar wskazany w rejonie Morawy, gdzie gliny kilku zlodowace ń tworz ą pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 180 m oraz tereny w bezpo średnim sąsiedztwie otworów, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝej mi ąŜ szo ści (Pieszkowo) i takie, w których nawiercono iły czwartorz ędowe (w odległości 1,5 km na północny zachód od miejscowo ści Jagoty) lub warstwy ilasto-gliniaste (Jagoty, Budniki). Rozpoznanie geologiczne pozwoli na okre ślenie faktycznego rozprzestrzenienia, mi ąŜ- szo ści i wła ściwo ści izolacyjnych osadów. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. U Ŝytkowe poziomy wodono śne, zasilane głównie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych wyst ępuj ą na gł ęboko ści 50 – 100 m, podrz ędnie 15 – 50 m s ą zagro Ŝone w stopniu bardzo niskim, podrz ędnie niskim. S ą to tereny o bardzo dobrej izolacji głównego u Ŝytkowe- go poziomu wodono śnego (bardzo niski stopie ń) lub izolacji cz ęś ciowej (kompleks glin zwa- łowych – niski stopie ń zagro Ŝenia).

27 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie nie prowadzi si ę koncesjonowanej eksploatacji kopalin. Punk- ty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ą- czonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozy- cji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze planowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowa- dzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska od- padów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Wojciechy opracowano na podstawie mapy topograficznej w skali 1:10 000, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Giemza, 2009a) oraz obserwacji terenowych. Z analizy wył ączono obszary lasów i gleb chronionych oraz jeziora Solno i Wyr ęba. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą około 15% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a takŜe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych

28 i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wydzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniaj ące) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych wyst ępuj ą na morfologicznie wy Ŝej po- ło Ŝonych obszarach, zbudowanych z nieskonsolidowanych lub małoskonsolidowanych glin zwałowych, a tak Ŝe osadów wodnolodowcowych (piasków) zlodowace ń północnopolskich, w miejscach, gdzie zwierciadło wód gruntowych poło Ŝone jest poni Ŝej 2 m p.p.t. Gliny zwa- łowe znajduj ą si ę najcz ęś ciej w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. Wodnolodowco- we piaski, miejscami ze Ŝwirem s ą gruntami niespoistymi, średnio zag ęszczonymi i zag ęsz- czonymi. W strefie przypowierzchniowej zagł ębie ń wytopiskowych mog ą wyst ępowa ć grunty zastoiskowe: iły, mułki i mułki piaszczyste, które jeŜeli s ą w stanie półzwartym lub twardoplastycznym, stanowi ą stosunkowo korzystne podło Ŝe budowlane. Zmienne warunki budowlane wyst ępuj ą na morenach martwego lodu, kemach i formach akumulacji szczelinowej. Ze wzgl ędu na bardzo zró Ŝnicowan ą litologi ę (gliny, piaski, Ŝwiry, mułki) i mo Ŝliwo ść wyst ępowania zaburze ń glacitektonicznych (rejon Zielenicy) warunki posadowienia budynków na tych formach morfologicznych mog ą by ć miejscami utrudnione. W tych przypadkach konieczne jest opracowanie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej poprzedzaj ącej projekt budowlany. Moreny martwego lodu i kemy na mapie geologicznej (Giemza, 2009a) wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, a formy akumulacji szczelinowej koło Wojmianów i Wólki. Jako rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych okre ślono obszary wyst ępowa- nia torfów, i namułów torfiastych oraz jeziornych piasków i mułków próchniczych, które reprezentuj ą grunty słabono śne z wodami agresywnymi. Warunki utrudniaj ące budownictwo zwi ązane s ą tak Ŝe z obszarami, na których wody gruntowe wyst ępuj ą płycej ni Ŝ 2 m. S ą to doliny rzek, głównie Elmy i Łyny oraz inne obni Ŝenia w powierzchni terenu, zazwyczaj o genezie wytopiskowej. W pobli Ŝu oczek wodnych i w innych niewielkich zagł ębieniach terenu, które nie zostały wyró Ŝnione na mapie, nale Ŝy si ę spodziewa ć glin zwałowych lub spoistych gruntów o genezie wytopiskowej, znajduj ących si ę w stanie plastycznym, co pogar- sza warunki budowlane (obni Ŝona no śno ść , znaczna odkształcalno ść gruntu). W dolinach rzecznych mog ą wyst ępowa ć niekorzystne dla budownictwa piaski w stanie lu źnym. Ponadto budownictwo jest utrudnione na w stokach dolin, rozcinaj ących wschodnie zbocza Wzniesie ń Górowskich w rejonie Górowa Iławeckiego, gdzie spadki terenu przekraczaj ą 12%. S ą to tereny zagro Ŝenie ruchami osuwiskowymi, szczególnie po pozbawieniu ich

29 szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budowlanymi. Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych w takich rejonach wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. Prawie wszystkie strome stoki pokrywaj ą lasy i gleby chronione. Na obszarze arkusza ruchy masowe wyst ępuj ą, wzdłu Ŝ Elmy i Łyny w miejscach podci ęć erozyjnych (obrywy, zsuwy) i na stromych zboczach dolin (spływy i spełzywania), koło Kani Iławeckich, Jagot, Koniewa, Morawy, Kotowa, Samolubia i Sortławek (Grabowski, red. i in., 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza Wojciechy s ą znacz ące w skali regionalnej i krajowej. Poło Ŝony jest on w obr ębie regionu „Zielonych Płuc Polski”. Region ten powstał w 1988 r., w celu stworzenia podstaw organizacyjnych i programowych dla kompleksowej ochrony i racjonalnego kształtowania środowiska, z uwzgl ędnieniem harmo- nijnego rozwoju społeczno-gospodarczego i zagospodarowania przestrzennego. Region „Zielonych Płuc Polski” cechuje znaczne zró Ŝnicowanie krajobrazowe oraz bogactwo szaty ro ślinnej i świata zwierz ęcego. Lasy, wyst ępuj ące w du Ŝych, zwartych kompleksach, s ą przewa Ŝnie pochodzenia naturalnego, czasami zbli Ŝone do lasów pierwotnych. Jednym z najwa Ŝniejszych bogactw przyrodniczych tego regionu s ą zasoby wodne rzek i terenów bagiennych. Obszary prawnie chronione zajmuj ą około 25% powierzchni obszaru arkusza. Znajduj ą si ę tu fragmenty Obszarów Chronionego Krajobrazu Doliny Elmy i Doliny Dolnej Łyny. Ce- lem ich utworzenia była ochrona dolin rzecznych Elmy i Łyny oraz cennych przyrodniczo terenów przydolinnych jako korytarzy ekologicznych. Na obszarze arkusza, w 15 miejscach ro śnie 51 drzew pomnikowych. Ponadto w nieist- niej ącej obecnie miejscowo ści Ł ęg nad Łyn ą, przy drodze z Sortławek do Ardap, ci ągnie si ę na odcinku 150 m aleja drzew pomnikowych, składaj ąca si ę z 25 lip. Wykaz pomników przyrody znajduj ących si ę na obszarze arkusza został przedstawiony w tabeli 5.

30 Tabela 5 Wykaz pomników przyrody Numer obiektu Forma Gmina Rok Miejscowo ść Rodzaj obiektu na ochrony Powiat zatwierdz. mapie 1 2 3 4 5 6 PŜ Woryny Górowo Iławeckie 1 P 1995 2 d ęby szypułkowe, buk pospolity, w parku podworskim bartoszycki buk purpurowy i jesion wyniosły le śn. Mała Wola Bartoszyce PŜ 2 P 2007 oddz. 193 n bartoszycki 5 brzóz brodawkowatych, PŜ le śn. Mała Wola Bartoszyce 3 P 2007 2 lipy drobnolistne i buk pospolity – oddz. 193 m bartoszycki odmiana czerwonolistna le śn. Mała Wola Bartoszyce PŜ 4 P 2007 oddz. 193 j bartoszycki dąb szypułkowy le śn. Mała Wola Bartoszyce PŜ 5 P 2007 oddz. 192 j bartoszycki dąb szypułkowy Bartoszyce PŜ 6 P Bezledy – Wola 2007 bartoszycki lipa drobnolistna i klon pospolity le śn. Mała Wola Bartoszyce PŜ 7 P 2007 oddz. 297 l bartoszycki lipa drobnolistna le śn. Pieszkowo Górowo Iławeckie PŜ 8 P 2007 oddz. 59A g bartoszycki 3 d ęby szypułkowe le śn. Borki Bartoszyce PŜ 9 P 2007 oddz. 314 o bartoszycki dąb szypułkowy PŜ le śn. Pieszkowo Górowo Iławeckie 10 P 2007 4 d ęby szypułkowe, 2 klony pospolite, oddz. 110 k bartoszycki klon jawor i kasztanowiec zwyczjny le śn. Borki Bartoszyce PŜ 11 P 2007 oddz. 337 d bartoszycki dąb szypułkowy Łęg Bartoszyce PŜ 12 P 1967 w parku podworskim bartoszycki 2 d ęby szypułkowe Łęg Bartoszyce PŜ 13 P 1968 w parku podworskim bartoszycki 4 d ęby szypułkowe i lipa drobnolistna PŜ Łęg Bartoszyce 7 d ębów szypułkowych, 14 P 2007 w parku podworskim bartoszycki 3 lipy drobnolistne i modrzew europejski PŜ Bartoszyce 15 P Łęg 1975 aleja drzew pomnikowych bartoszycki 25 lip drobnolistnych le śn. Borki Bartoszyce PŜ 16 P 2007 oddz. 328 f bartoszycki 2 d ęby szypułkowe Rubryka 2: P – pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej

Bardzo wa Ŝnym składnikiem środowiska naturalnego s ą gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych I – IVa, chronione dla u Ŝytkowania rolniczego, stanowi ące wi ększo ść gruntów or- nych. Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro i in., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezen-

31 tatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. W południowo-wschodniej cz ęś ci terenu arkusza Wojciechy znajduje si ę fragment krajowego korytarza ekologicznego Łyny (fig. 5). Północna cz ęść omawianego terenu znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska” (tabela 6). Informacje na jego temat zaczerpnięto ze strony internetowej http://www.gdos.gov.pl . W „Ostoi Warmi ńskiej” (PLB 280015) wyst ępuje najliczniejsza w Polsce lokalna popu- lacja bociana białego, wyst ępuj ącego w liczbie około 1 000 par, w najwy Ŝszym w kraju za- gęszczeniu, wynosz ącym 71 par na 100 km 2. Jest to równie Ŝ obszar l ęgowy dwu innych rzadkich gatunków ptaków – orlika krzykliwego i Ŝurawia.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Wojciechy na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998) 1 – krajowy korytarz ekologiczny: 13k – Łyny, 2 – granica pa ństwa

32 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Nazwa obszaru Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia w granicach arkusza Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długo ść Szeroko ść obszaru Kod na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ostoja warmi ńsko- Górowo Iławieckie 1 F PLB280015 Warmi ńska 20º43’07’’E 54º17’18’’N 142 016,2 ha PL622 bartoszycki (P) mazurskie Bartoszyce

Rubryka 2: F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków 33

XII. Zabytki kultury Na obszarze arkusza Wojciechy spo śród stanowisk archeologicznych du Ŝą warto ść po- znawcz ą posiadaj ą grodziska – wczesno średniowieczne w: Worynach, Bezledach, Woli, Wie- wiórkach oraz średniowieczne w Piasecznie. Pocz ątki wielu miejscowo ści si ęgaj ą średniowiecza. Lokowane one były przez Zakon KrzyŜacki, jako jego maj ątki słu Ŝebne, w XIV i na pocz ątku XV w. O historii tych terenów świadcz ą, zachowane, pochodz ące z tamtego okresu, murowane gotyckie ko ścioły w: Wojcie- chach, Borkach, Pieszkowie, Rodnowie i Samolubiu. Ko ściół w Borkach spłon ął w 1945 roku. Obecnie jest on bardzo zaniedban ą ruin ą. Poza obiektami sakralnymi w rejestrze zabytków znajduj ą si ę zało Ŝenia pałacowo-par- kowe, zespoły dworsko-folwarczne i folwarczne. Najcenniejszym z nich jest pałac z przełomu XVII i XIX w., stoj ący w otoczeniu zabytkowego parku w Tolku, przy drodze z Bartoszyc do Górowa Iławeckiego. Na uwag ę zasługuje równie Ŝ zaniedbany neoklasycystyczny pałac w Nerwikach. W Wojtkowie znajduje si ę niszczej ący dwór z przełomu XIX i XX w., jedyna pozostało ść po zało Ŝeniu dworsko-folwarcznym. Z zespołu folwarcznego w Bezledach za- chowały si ę: budynek gospodarczy (1908 r.), stajnia (XIX/XX w.) i stodoła (pocz ątek XX w.). W Worynach z dawnego zespołu dworsko-folwarcznego pozostała tylko rz ądcówka. Poza wspomnianym wy Ŝej pakiem w Tolku ochronie konserwatorskiej podlegaj ą równie Ŝ parki podworskie w: Worynach, Bezledach, Pilwie, Borkach, Wyr ębie, Łegu i Morawie.

XIII. Podsumowanie Teren arkusza Wojciechy charakteryzuje si ę du Ŝym udziałem gleb chronionych. Bardzo korzystne warunki glebowe i klimatyczne daj ą podstawy do rozwoju rolnictwa, b ędącego tu dominuj ącą dziedzin ą gospodarki. Niespełna 15–20 lat temu w tym regionie kraju na wi ększo- ści terenów uprawnych funkcjonowały pa ństwowe gospodarstwa rolne. Po rozpadzie PGR, na obj ętych przez nie terenach utworzyły si ę odłogi, b ędące w pierwszych kilku latach atrakcyj- nymi Ŝerowiskami dla bocianów, które na omawianym terenie wyst ępuj ą szczególnie licznie. Północna cz ęść obszaru arkusza znajduje si ę w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Warmi ńska”. Obecnie na wi ększo ści odłogów zacz ęły powstawa ć du Ŝe gospodarstwa rolne, nastawione na jeden rodzaj produkcji. Powoduje to powstanie monokultur o duŜych powierzchniach i zmniejszenie ró Ŝnorodno ści krajobrazowej. Krajobraz obszaru traci swój mozaikowy charakter oraz cenne siedliska, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszania bioró Ŝnorodno ści gatunkowej tych terenów.

34 W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze arkusza Wojciechy. Obejmuje ona jedynie zło Ŝe torfu leczniczego (borowiny). Spo śród licznych wyst ąpień torfów osiem uznano za obszary prognostyczne. Wyznaczono 3 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków ze Ŝwirem w rejonie Wojmianów, Wólki i Nerwików. Na południe od Piaseczna wyst ępuj ą iły ceramiki budowlanej. Stwierdzona wierceniami mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej, pozwala zakwalifikowa ć ten obszar jako perspektywiczny. Ponadto spo śród licznych wyst ąpie ń torfów siedem uznano za obszary prognostyczne. Cechszty ńskie sole kamienne wyst ępuj ą na gł ęboko ści, która wyklucza ich eksploatacj ę. Z osadami czerwonego sp ągowca, wyst ępuj ącymi na obszarze arkusza, zwi ązane s ą mo Ŝliwo- ści wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym wyst ępowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku. Na omawianym terenie wody podziemne, o znaczeniu u Ŝytkowym, wyst ępuj ą w utworach czwartorz ędowych i paleoge ńskich. Ze wzgl ędu na du Ŝą gł ęboko ść zalegania, przy małym zapotrzebowaniu na wod ę poziom paleoge ński prawie nie jest wykorzystywany. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę maj ą czwartorz ędowe mi ędzymore- nowe poziomy wodono śne. Wszystkie poziomy wodono śne, za wyj ątkiem najwy Ŝszego poziomu czwartorz ędowego, którego izolacja jest miejscami słaba, s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Na powierzchni terenu obj ętego arkuszem Wojciechy nie wyst ępuj ą osady, które speł- niałyby kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Na mapie wskazano jedynie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły). Obszary zlokalizowane s ą na terenie gmin: Górowo Iławeckie, Bartoszyce, Lidzbark Warmi ński i Kiwity. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpozna ć obszar wskazany w rejonie Morawy, gdzie prawdopodobnie gliny zwałowe kilku zlodowace ń poło Ŝone bezpo- średnio na sobie, tworz ą pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 180 m. Mo Ŝna rów- nie Ŝ rozpozna ć bezpo średnie s ąsiedztwo otworu odwierconego w rejonie Pieszkowa, w profilu którego wyst ępuje 70 m warstwa glin oraz otworów wykonanych w rejonach miejscowo ści Jagoty i Budniki, gdzie nawiercono warstwy ilaste i gliniasto-ilaste. Warunki hydrogeologiczne rozpatrywane pod k ątem składowania odpadów s ą korzystne. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ące na gł ęboko ści 50 – 100 m, podrz ędnie 15 – 50 m i zagro Ŝone w stopniu bardzo niskim i niskim.

35 Niewielkie punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝliwo ści składowania odpadów. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mogą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ących stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Przewa Ŝaj ą tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Wi ększo ść z nich nie zosta- ła przedstawiona na mapie, gdy Ŝ na ogół pokrywaj ą si ę z obszarami wyst ępowania gleb chronionych wysokich klas bonitacyjnych.

XIV. Literatura

CZOP J., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północno-zachodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Arch. Geol. Warmi ńsko- Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskiego. GIEMZA A., 2009a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Toprzy- ny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GIEMZA A., 2009b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Toprzyny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej. Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie warmi ńsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa. KORDALSKI Z., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wojciechy. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KOZŁOWSKI S. (red.), 1978 – Surowce mineralne województwa olszty ńskiego. Wyd. Geol. Warszawa.

36 LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa torfu leczniczego (borowiny) w miejscowo ści Zabłocie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MA ŃKOWSKA A., Słowa ński W., 1979a – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MA ŃKOWSKA A., Słowa ński W., 1979b – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, wyd. A i B, arkusz Lidzbark Warmi ński. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MĄDRY S., KWAPISZ B, KURKOWSKI S., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Wojciechy. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Obszary Natura 2000 – http://www.gdos.gov.pl . OSTRZY śEK S., Dembek W. i in. 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom 1, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PUZA A., KOSMACZ E., LORENS P., WOJNOWSKA W., 2000 – Strategia zrównowa Ŝo- nego rozwoju powiatu bartoszyckiego. Raport diagnoza stanu powiatu. Grudzie ń 2000 r. Starostwo Powiatowe w Bartoszycach. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 września 2008 r., nr 162, poz. 1008.

37 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z dnia 13 marca 2009 r., nr 39, poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi, wraz ze zmian ą z 20 kwietnia 2010 r. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., nr 61, poz. 417 i z 29 kwietnia 2010 r., nr 72, poz. 466. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). DzU nr 185, poz. 1243, z pó źn. zmianami. śOŁNIERCZUK i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Technika Posz. Geol., nr 3–4, Kraków.