Van De Wereld Geschiedenis

DE GESCHIEDENIS VAN DE MENSHEID IN 515 KAARTEN

ATVA LNASDE WERELD GESCHIEDENIS CHRISTIAN GRATALOUP Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt dankzij een bijdrage van het Franse ministerie van Cultuur - Centre national du livre en het Institut français des Pays-Bas.

© 2020 Nieuw Amsterdam Oorspronkelijke titel Atlas historique mondial © Christian Grataloup, Paris, 2019, © Les Arènes, Paris, 2019, © L’Histoire, Paris, 2019 Redactie Jean-Baptiste Bourrat en Valérie Hannin Vormgeving Quintin Leeds Opmaak Vincent Lever Cartografie Héloïse Kolebka en Frédéric Miotto Alle rechten voorbehouden Uit het Frans vertaald door Henriette Gorthuis Boekverzorging en redactie Nederlandse vertaling Asterisk*, Amsterdam Omslagontwerp Nico Richter nur 680 isbn 978 90 468 2732 1 www.nieuwamsterdam.nl DE GESCHIEDENIS VAN DE MENSHEID IN 515 KAARTEN

ATVA LNASDE WERELD GESCHIEDENIS CHRISTIAN GRATALOUP INHOUD

8 Een atlas van de wereldgeschiedenis Maarten van Rossem 12 Een atlas maken Christian Grataloup

1 Eén mensheid – tot 3000 v.C.

18 Van Australopithicus naar Homo 20 De verspreiding van Homo 24 Het domesticeren van planten sapiens (in 7 miljoen jaar) sapiens en dieren 22 De laatste ijstijd: Homo sapiens 26 De Vruchtbare Sikkel bevolkt de aarde 2 Afzonderlijke autonome werelden

30 De indianenvolken van 32 De belangrijkste centra 36 Zuidelijk Afrika voor 1500 en steden 37 De Noordpool 34 Austronesische zeevaarders 3 Netwerken van de Oude Wereld – neolithicum tot de 15de eeuw

40 De as van de Oude Wereld aan 46 Hettieten tegen Egyptenaren 54 Bronstijd en ijzertijd het begin van onze jaartelling 47 Mozes, de routes van de Exodus 56 Het ontstaan van India 42 Mesopotamië: van stadstaten 48 De wereld van de Bijbel (3de millennium-3de eeuw v.C.) naar rijken 50 Kruispunt van het Nabije 58 Verspreiding van het (4de-1ste millennium v.C.) Oosten boeddhisme 44 Het oude Egypte 52 De Feniciërs en Carthago 60 Het Afrikaanse neolithicum (5de-1ste millennium v.C.) 4 Samenlevingen van de Oude Wereld – tot de 7de eeuw

64 De Jomonperiode 76 Athene en Sparta 91 Pompeï, het jaar 79 (13de-1ste millennium v.C.) (5de euw v.C.) 92 Romeins Gallië 65 De wortels van het oude China 78 De veroveringen van Alexander 94 De verbreiding van het (1570-300 v.C.) (336-323 v.C.) christendom (Iste-6de eeuw) 66 Naar een Chinees keizerrijk 80 Het ontstaan van Rome 96 Grote volksverhuizing (5de-3de eeuw v.C.) 82 Het ontstaan van het (5de eeuw) 68 De Han-dynastie Romeinse Rijk 98 Het rijk van Justinianus (206 v. C.-220 n.C.) 84 Geopolitiek rond de (6de eeuw) 70 De rijken in het noorden van India Middellandse Zee (eind 3de 100 Constantinopel en de (4de eeuw v.C.-6de eeuw n.C.) eeuw v.C.) Oosterse Kerken 72 Het Perzische Rijk 86 De wereld van Augustus 102 De Barbaarse koninkrijken 74 Het archaïsche en klassieke 88 De vestiging van Rome (5de-7de eeuw) Griekenland (1ste-3de eeuw) 104 De zijderoutes 90 De slavenoorlogen (140-71 v.C. 5 Samenlevingen langs de as van de Oude Wereld – 7de-15de eeuw

108 Het ontstaan van de islam 118 Van Al-Andalus tot de 128 Het Nabije Oosten in de 110 De islamitische veroveringen reconquista 12de eeuw (7de-9de eeuw) 120 Almoraviden en Almohaden 130 Het sultanaat van de 112 De verovering van de Maghreb (1061-1269) Mammelukken (1250-1517) (7de-8ste eeuw) 122 De Middellandse Zee (eind 132 Het rijk van Dzjengis Khan 114 Het kalifaat van de Abbasiden 11de eeuw) (1206-1241) (750-1258) 124 Routes van de kruistochten 134 De Pax Mongolica (1241-1343) 116 Bagdad en Caïro, twee nieuwe 126 De kruisvaardersstaten 136 De reizen van Willem van steden (1098-1291) Rubroeck en Marco Polo (13de eeuw) 138 De zwarte dood (14de eeuw) 168 De bloei van de universiteiten 198 Het Heilige Roomse Rijk 140 Het Byzantijnse Rijk (13de-15de eeuw) (10de-15de eeuw) (7de-8ste eeuw) 170 Ketterij in de 11de-15de eeuw 200 Frederik II van Hohenstaufen 142 Het Byzantijnse Rijk onder 172 De Joodse gemeenschappen 201 Zweden in de 14de eeuw Basilius II (960-1025) (1ste-16de eeuw) 202 De Hanze (12de-17de eeuw) 144 Neergang van Byzantium 174 Aardbevingen in het 204 Het Iberië van de Visigoten (1204-1453) Middellandse Zeegebied (5de-7de eeuw) 146 Het Ottomaanse Rijk 176 De Vikingen (9de-12de eeuw) 205 Het Iberisch Schiereiland (14de-18de eeuw) 178 Van Vikingen naar Normandiërs (13de-14de eeuw) 148 De wortels van Rusland 179 De veroveringen door de 206 Portugal (10de-13de eeuw) (8ste-16de eeuw) Normandiërs (11de-12de eeuw) 208 Stedelijk Italië 150 De Krim (10de-15de eeuw) 180 De Britse eilanden van de Kelten (13de-15de eeuw) 151 De opkomst van Moskou tot Willem I (5de-11de eeuw) 210 Venetië en het Middellandse (14de-16de eeuw) 182 Het huis Plantagenet Zeegebied (13de-15de eeuw) 152 Van Karel Martel tot (1154-1453) 212 Het ontstaan van Hongariije Pepijn de Korte 184 Het huis Capet (987-1453) (10de eeuw) 154 Karel de Grote (768-814) 186 Karel van Anjou (1246-1285) 214 Indische Oceaan: expansie van 156 De opdeling van het 187 Parijs in de middeleeuwen de islam (8ste-16de eeuw) Karolingische Rijk (840-843) 188 Bretagne (9de-16de eeuw) 216 Angkor en het Khmer-Rijk 158 Het christendom in de 189 Noord- en Zuid-Frankrijk (12de-13de eeuw) 11de-12de eeuw 190 De kruistochten tegen de 218 Van de Song-dynastie tot de 160 Cluny en Cîteaux Albigenzen (13de eeuw) Mongolen (13de eeuw) (10de-13de eeuw) 192 Het begin van de Honderdjarige 220 Vietnam (3de eeuw v.C- 162 De handel in Europa Oorlog 19de eeuw) (13de eeuw) 194 Het eind van de Honderdjarige 222 Korea (5de-19de eeuw) 164 Europa in 1250 Oorlog 223 Japan (11de-17de eeuw) 166 De kunsten 196 Frankrijk en het Heilige Roomse 224 Afrika (10de-16de eeuw) Rijk (11de-15de eeuw) 6 De wereld in de 15de eeuw

228 De as van de Oude Wereld in 32 De reizen van Zheng He 238 Het quattrocento (15de eeuw) de 15de eeuw (1405-1433) 240 De uitstraling van Italië 230 De suikerhandel in de 234 Twee Europese grootmachten (15de-18de eeuw) 15de eeuw 236 De renaissance 242 De Azteken (14de-16de eeuw) 2 (15de-16de eeuw) 244 De Inca’s (14de-16de eeuw) 7 Het Europese web over de wereld – 16de-18de eeuw

248 De oversteek over de 262 Het eerste Fanse imperium 276 Europa ontdekt de Grote Atlantische Oceaan (1492-1616) (17de-18de eeuw) Oceaan (18-de-19de eeuw) 250 Tordesillas, de eerste opdeling 264 De slavenhandel 278 De Europeanen in Azie van de wereld (1494) (7de-19de eeuw) (17de-18de eeuw) 252 Veroveringen en demografische 266 Europees Amerika 280 De Qing-dynastie rampen in Amerika (17de-18de eeuw) (17de-19de eeuw) 254 Verbinding met Amerika 268 De Antillen aan het eind van 282 Rondom het keizerrijk China (16de-18de eeuw) de 18de eeuw (16de-18de eeuw) 256 Het Portugese imperium 270 Frans Noord-Amerika 284 Mogols en Safawieden (15de-16de eeuw) (1608-1803) (15de-18de eeuw) 258 Het Spaanse imperium 272 18de eeuw: Engeland beheerst 286 Moslims tegen christenen (15de-17de eeuw) de wereldzeeën (16de eeuw) 260 Het Hollandse imperium 274 Afrika (16de-19de eeuw) 288 Een krimpend Ottomaans Rijk (16de-18de eeuw) (1683-1830) 8 Europa – 16de-18de eeuw

292 Schisma en hervorming (1519-1558) 306 De Spaanse Successieoorlog (16de eeuw) 300 Europa, begin 16de eeuw (1701-1714) 294 Maarten Luther (1483-1546) 302 De Dertigjarige Oorlog 307 De Zevenjarige Oorlog 296 De Joodse diaspora (1618-1648) (1756-1763) (16de-20ste eeuw) 304 De eerste oorlogen van 308 Academies, vrijdenkers en 298 Het keizerrijk van Karel V Lodewijk XIV toneelspelers in de 18de eeuw 6 INHOUD

310 De Italiaanse getto’s 318 De opdeling van Polen 328 De fortificaties van Vauban (16de-18de eeuw) 320 Rusland in de 17de en (1666-1707) 311 De bedevaart naar Rome 18de eeuw 330 De Franse protestanten (16de-17de eeuw) 322 Frankrijk onder Frans I (1685-1787) 312 Zwitserland in de 16de eeuw (1515-1547) 332 Het Franse platteland in de 314 Het Heilige Roomse Rijk 324 Katholieken en protestanten in 18de eeuw (962-1806) Frankrijk (1520-1598) 334 De talen van Frankrijk 316 De Nederlanden in de 325 De dood van Hendrik IV (1610) 336 De koninklijke wegen in de 17de eeuw 326 Franse veroveringen in het 18de eeuw 317 Oostenrijk in de 18de eeuw noordoosten (1552-1697) 9 Europa als dominante wereldmacht – eind 18de eeuw-1914

340 De wereld in 1815 354 Zuid-Afrika (1795-1910) 366 Het Chinese verval in de 342 De laatste witte vlekken op 356 De koloniale gebieden in 1914 19de eeuw de kaart 358 Azië onder de westerse 367 De Russisch-Japanse Oorlog 344 Emigratie (1820-1914) grootmachten (1857-1898) (1904-1905) 346 De industriële revolutie van de 360 Brits-Indië in de 19de eeuw 368 De Middellandse Zee 19de eeuw 362 De verovering van Algerije en (eind 19de eeuw) 348 West-Afrika in de 19de eeuw Marokko (1830-1912) 370 De wereld rond 1900 350 Koloniaal Afrika 364 De overzeese strafkampen 352 De verovering van Afrika (halverwege 18de-begin (1870-1935) 20ste eeuw) 10 Krachten buiten Europa – eind 18de-19de eeuw

374 De Amerikaanse 381 De Mexicaanse revolutie 390 Het imperialisme van de VS aan Onafhankelijkheidsoorlog (1910-1917) het begin van de 20ste eeuw (1775-1783) 382 De Neme-ne (18de-19de eeuw) 392 Het ontstaan van Canada 376 Opstanden tegen het Spaanse 384 De trek naar het westen (1867-1949) Rijk (1780-1830) 386 De interne kolonisatie en de 394 De uitzondering Ethiopië 378 De afschaffing van de slavernij in indianen (19de-21ste eeuw) 395 Siam tussen twee vuren Amerika (1791-1888) 388 De Amerikaanse Burgeroorlog 380 De Texaanse revolutie (1836) (1861-1865) 11 Europa – 1789-1914

398 ‘La Grande Peur’ (zomer 1789) 412 De veldtocht naar Rusland 430 Onafhankelijke landen op de 399 De indeling in departementen (1812) Balkan (19de eeuw) (december 1789) 414 De Rijnbond (1806-1813) 432 De Balkanoorlogen (1912-1913) 400 De Revolutie in Parijs 415 De nadagen van het keizerrijk 434 Agrarisch Frankrijk in de (1789-1795) (1814) 19de eeuw 402 De oppositie tegen de Franse 416 De campagne in Noordoost- 436 Parijs in opstand (1848-1871) Revolutie (1790-1794) Frankrijk (1814) 438 Parijs en Frankrijk rond 1870 404 De Vendée (1793-1796) 418 De Honderd Dagen 440 De demografische krimp van 405 De zusterrepublieken 420 Europa na het Congres van Ierland (halverwege de 19de (1795-1799) Wenen (1815) eeuw) 406 De expeditie naar Egypte 422 Het revolutiejaar 1848 441 De eenwording van Italië (1798-1801) 424 De Krimoorlog (1853-1856) (1858-1870) 408 Trafalgar (21 oktober 1805) 426 De oorlog van 1870 442 Het ontstaan van het Duitse 409 Austerlitz (2 december 1805) 428 Het Ottomaanse Rijk in de Rijk (1815-1871) 410 Het Europa van Napoleon 19de eeuw 444 Oostenrijk-Hongarije (1812) (1867-1920) 446 Het Russische Rijk (1783-1914) 12 De dominantie van het Westen – 1914-1980

450 De wereld in 1914 456 Een mondiaal conflict 460 De Slag om Verdun 452 De oorlog in Europa (1917-1918) (februari-december 1916) (1914-1918) 458 Het westelijk front (1914-1918) 462 De Slag om Gallipoli 454 Het jaar 1916 459 Het oostelijk front (1914-1918) (1915-1916) 7

463 De Slag bij Arras (1917) 498 De ontwikkeling van Saoedi- 540 Duitsland onder curatele 464 De interventie van de Verenigde Arabië vanaf 1744 (1945-1949) Staten (1917-1918) 500 Europa in 1938 542 De tweedeling van Europa 466 De offensieven van 1918 502 De invasie van Polen en de (1945-1955) 467 De verwoestingen in het westen Baltische staten (1939-1940) 544 De wereld tijdens de Koude (1918-1935) 504 De Blitzkrieg (1940) Oorlog (1947-1991) 468 De Armeense genocide 506 De oorlog aan het oostfront 546 Afrika tijdens de Koude Oorlog (1915-1916) (juni 1941-februari 1943) 547 Azië tijdens de Koude Oorlog 470 De terugkeer van Lenin 508 De kolonisatie van Oost-Europa 548 De wapenwedloop (maart-april 1917) (1939-1945) 550 De Koreaanse Oorlog 471 De Russische Burgeroorlog 510 1942 : een keerpunt in de (1950-1953) (1918-1921) oorlog 552 De Middellandse Zee tijdens de 472 Het eind van de Eerste 512 Leningrad (1941-1944) Koude Oorlog (jaren 50) Wereldoorlog en het vervolg 513 Stalingrad (1942-1943) 554 Het Midden-Oosten 474 Miljoenen Europese 514 Bezet Frankrijk (1940-1944) (1948-1988) vluchtelingen (1918-1923) 516 De oorlog in Azië en de Grote 556 De deling van Cyprus 476 Polen (1918-1921) Oceaan (1931-1945) (1959-2019) 477 De Russische grenzen 518 Japanse gruweldaden 558 Israël en de Palestijnse gebieden (1918-1921) (1931-1945) (1948-2005) 478 Europa na de Eerste 520 Afrika in de Tweede 560 De Zesdaagse Oorlog (1967) Wereldoorlog Wereldoorlog (1940-1945) 561 Jeruzalem (sinds 1948) 480 Het Sykes-Picotverdrag (1916) 522 De Tweede Wereldoorlog rond 562 De dekolonisatie van Azië 481 De conferentie van San Remo de Middellandse Zee (1945-2002) (1920) 524 De landingen in Normandië en de 564 India en Pakistan: onafhankelijk 482 Van Sèvres naar Lausanne : het Provence (juni-augustus 1944) en conflict (1947-1971) ontstaan van Turkije 526 De bevrijding van Frankrijk 566 Indochina (1945-1954) 484 Hongersnood in de Sovjet-Unie (1944-1945) 568 De Vietnamoorlog (1954-1975) (1931-1933) 528 Het contraoffensief van de 569 Cambodja (1975-1979) 486 De Goelag (1929-1953) Sovjet-Unie (1942-1945) 570 De strijd tegen kolonisatie en 488 De Duitse expansie 530 De val van het Derde Rijk apartheid in Afrika (1945-1991) (1935-1939) 532 De uitroeiing van de Joden in 572 Opstanden in Frans Afrika 489 Onrust in Spanje (1936-1939) Europa (1941-1945) 574 De onafhankelijkheid van 490 De Japanse expansie 534 De kampen (1941-1945) Algerije (1945-1962) (1875-1933) 536 De bevrijding van de kampen 576 Guerrilla’s en revoluties in 492 Oorlogen in China (1927-1937) (1944-1945) Latijns-Amerika (1953-2012) 494 De koloniale rijken in 1939 538 Vluchtelingen en verjaagde 578 Autoritarisme en democratie in 496 Koloniaal Afrika (1919-1939) bevolkingsgroepen (1944-1948) Latijns-Amerika (1930-2000) 497 Frans-Indochina (1930) 13 De wereld sinds 1989

582 Nieuwe staten sinds 1991 594 Het uiteenvallen van Joegoslavië 608 China en de wereld 584 De oorlog in Afghanistan (1991-2008) (21ste eeuw) (1979-1989) 596 Rwanda en Burundi 610 Onderzeese kabels in de 585 Het eind van de satellietstaten (1959-1994) 21ste eeuw van de Sovjet-Unie (1980-1990) 598 Spanningen in de Golf sinds 612 De muren (1900-2010) 586 De hereniging van Duitsland 1990 614 Klimaatverandering (1989-2000) 600 De Arabische Lente 616 Bescherming van de zee sinds 588 Het uiteenvallen van de (sinds 2010) 1980 Sovjet-Unie (1990-1991) 602 Syrië: burgeroorlog sinds 2011 618 De Polen (sinds 1959) 590 Rusland en zijn buren sinds 1991 604 Afrika sinds 1990 592 De Europese eenwording 606 De Verenigde Staten in de (1951-2016) wereld (1991-2016)

620 Woord van dank 621 Bibliografie 624 Namenregister 629 Geografisch register 40 NETWERKEN VAN DE OUDE WERELD – NEOLITHICUM TOT DE 15DE EEUW DE AS VAN DE OUDE WERELD AAN HET BEGIN VAN ONZE JAARTELLING

Ë XIANBEI R I S I B E

SAKSEN JAPANNERS Pyongyang Baikalmeer Keulen XIONGNU KOREANEN Trier Stoen Wijn GERMANEN Glaswerk Lyon GOTEN Metalen Kunstvoorwerpen Barnsteen Gele Zee Hout Linzi ) Narbonne Bont r

Arles Mantua Changaigebergte e e Huiden Slaven i HUNNEN h Guau Aquileia v Cádiz Slaven Honing Altaj g i Tarragona n R Carnuntum Balkasjmeer a Ravenna Graan e Paarden u l e H HUNNEN Leer G GROTE Graan ALANEN e ( ROME Viminacium p LUOYANG e p Tian Shan OCEAAN Pozzuoli K a s t Napels z a k k e n Chang’an PROTECTORAAT

g Brindisi Zwarte Zee Kucha ) Carthago Aralzee Zijde n r Kaspische e a Leer Byzantium(Pontos Euxeinos) n i i Syracuse Athene Phasis Aksu a k v YUEZHI Tasjkent i Nanhai GAETULIËRS Zee k e a R (Poti) s Middellandse Samarkand Tarim M t (Kanton) Kashgar - QIANG e HAN- la g Zee Efeze Trebizonde k n w a Ja u T la RIJK Vlas KONINKRIJK ARMENIË Hotan (B Leptis ROMEINSE BACTRIË TIBET Hecatompylos Pamir Magna RIJK Rodos Antiochië Ecbatana (Qoemis) Merv Lapis lazuli Enkomi Wol (Hamadan) Balch Kaboel A Tin Palmyra Y Begram Taxila L A Tyrus Dura-Europos H I M A Damascus Hindu Kush Indigo Cattigara Ctesiphon Oost- Rhinocolura Jeruzalem PARTHISCHE KUSHANA Patliputra Alexandrië Rietsuiker (El Arish) Vologesias (Patna) Chinese Zee Petra Soesa Gan GARAMANTEN NABATEA RIJK s ge Heroonpolis (Suez) Charax Persepolis u s Aela d MAGADHA Vlas In Hegra Apologos Coptos (Qift) WESTELIJKE Barbaricum Tamralipti Myos Hormos Aromaten Gerrha SATRAAP FUNAN Leuke Kome Parfums Omana Ku Bua Katoen KALINGA Palur Golf Berenice OMAN Barygaza van Bengalen Temala Óc Eo (Bharuch) Giong ANDHRA Parels Ca vo 500 km KONINKRIJK KOESJ ARABIË Arabische Zee IIIIII Kalyan Olifanten Masalia Wierook Mirre Romeinse Rijk Katoen KONINKRIJK INDISCHE OCEAAN Takua Pa Parthische Rijk Moscha Edelstenen Diamanten Sopatma SABA Kedah Schiereiland l TAMIL- Kushana j Aksoem KONINKRIJK Poduca (Puducherry) Malakka i KONINKIJKEN Arikamedi Han-rijk N HIMYAR Cana Adulis Parfums Sandelhout GOTEN Grensvolken Mouza KONINKRIJK AKSOEM Socotra Specerijen Taprobane XIONGNU Steppevolken Aden Muziris Route over land (Ceylon) Avalites Specerijen- Anuradhapura Specerijen Route over zee Ivoor Nelkynda Wilde dieren kaap Parels Specerijen Tin Haven Opone Schildpaddden Indigo Goederen Huiden Mirre Grote Muur Slaven Wierook Specerijen Uitbreiding van de Grote Muur Kruispunt van het Nabije Oostenblz. 50 Zie ook –– De zijderoutesblz. 104 41 De as van de Oude Wereld in de 15de eeuw blz. 228

VAN CHINA NAAR ROME IN HET JAAR 200: EEN VERBONDEN WERELD Na het neolithicum concentreerde ten minste twee derde van de mensheid zich in de zone tussen de Chinese zeeën en de Middellandse Zee. In de 2de eeuw hadden zich daar grote imperia ontwikkeld: het Han-rijk, de rijken in noordelijkI Ë India en het XIANBEI E R Hoogland van Iran, en hetS RomeinseI B Rijk. Ze kampten in het noorden met invallen van enkele zeer mobiele steppevolken (veehouders en karavaanhandelaren). Zuidelijker (van de bovenloop van de Nijl via Dekan naar Insulinde) lagen kleinere koninkrijken, die SAKSEN JAPANNERS via de Indische Oceaan intensieve betrekkingen onderhielden. Pyongyang Het Han-rijk en het Romeinse Rijk, aanBaikalmeer de uiteinden van de as, Keulen waren de grootste mogendheden. Over land waren ze verbonden XIONGNU KOREANEN Trier Stoen Wijn GERMANEN door de zijderoute, over zee door de specerijenroute. Deze eerste Glaswerk Lyon GOTEN ‘mondialisering’ maakte de handel in zeldzame, kostbare goederen Metalen Kunstvoorwerpen Barnsteen mogelijk: metalen, parels en edelstenen, stoffen (o.a. zijde en Gele Zee Hout katoen), parfums, smaakmiddelen en specerijen (o.a. suiker), enz. Linzi ) Narbonne Bont r

g Brindisi Zwarte Zee Kucha ) Carthago Aralzee Zijde n r Kaspische e a Leer Byzantium(Pontos Euxeinos) n i i Syracuse Athene Phasis Aksu a k v YUEZHI Tasjkent i Nanhai GAETULIËRS Zee k e a R (Poti) s Middellandse Samarkand Tarim M t (Kanton) Kashgar - QIANG e HAN- la g Zee Efeze Trebizonde k n w a Ja u T la RIJK Vlas KONINKRIJK ARMENIË Hotan (B Leptis ROMEINSE BACTRIË TIBET Hecatompylos Pamir Magna RIJK Rodos Antiochië Ecbatana (Qoemis) Merv Lapis lazuli Enkomi Wol (Hamadan) Balch Kaboel A Tin Palmyra Y Begram Taxila L A Tyrus Dura-Europos H I M A Damascus Hindu Kush Indigo Cattigara Ctesiphon Oost- Rhinocolura Jeruzalem PARTHISCHE KUSHANA Patliputra Alexandrië Rietsuiker (El Arish) Vologesias (Patna) Chinese Zee Petra Soesa Gan GARAMANTEN NABATEA RIJK s ge Heroonpolis (Suez) Charax Persepolis u s Aela d MAGADHA Vlas In Hegra Apologos Coptos (Qift) WESTELIJKE Barbaricum Tamralipti Myos Hormos Aromaten Gerrha SATRAAP FUNAN Leuke Kome Parfums Omana Ku Bua Katoen KALINGA Palur Golf Berenice OMAN Barygaza van Bengalen Temala Óc Eo (Bharuch) Giong ANDHRA Parels Ca vo KONINKRIJK KOESJ ARABIË Arabische Zee Kalyan Olifanten Masalia Wierook Mirre Katoen INDISCHE OCEAAN Takua Pa KONINKRIJK Moscha Edelstenen Diamanten Sopatma SABA Kedah Schiereiland l TAMIL- j Aksoem KONINKRIJK Poduca (Puducherry) Malakka i KONINKIJKEN N HIMYAR Cana Arikamedi Adulis Parfums Sandelhout Mouza KONINKRIJK AKSOEM Socotra Specerijen Taprobane Aden Muziris (Ceylon) Specerijen Ivoor Avalites Specerijen- Nelkynda Anuradhapura Wilde dieren kaap Parels Specerijen Tin Huiden Mirre Opone Schildpaddden Slaven Wierook Specerijen 76 SAMENLEVINGEN VAN DE OUDE WERELD – TOT DE 7DE EEUW ATHENE EN SPARTA (5DE EEUW V.C.)

Naar Eleusis Naar de Academia Naar Marathon

CERAMICUS ATHENE IN DE Heilige Poort Eridanos Dipylon 5DE EEUW H e ili Stoa van Zeus De stadstaat, waar voor de ge W Peloponnesische Oorlog 100.000 e g Stoa Poikile mensen woonden, had zich rond Tempel van Hephaistos de oude burcht ontwikkeld, de Naar Salamis Tempel van Apollo Patroös MELITE AGORA Akropolis, op veilige afstand van StoaZuidelijke sud stoa de kust. In de 5de eeuw v.C. r was Athene versterkt met uu Eleusinion M Areopagus e een stadswal en door de ng Heuvel AKROPOLIS La Pnyx Lange Muren met zijn havens e van de Parthenon lijk nimfen verbonden, 10 km verderop. de or Odeion De religieuze architectuur No Dionysustheater Naar Piraeus van Perikles verwees naar de mythologische 300 m Heuvel KOLLYTOS ontstaansgeschiedenis van de IIII Muur van de stad: beelden van de godin Zuidelijke Lange muzen Athena (de heilige olijfboom), os iss Hoogte (meter) Il het Erechtheion voor de

Heiligdom van gezamenlijke cultus van Athena 100 Athena Skiras en Poseidon, het heiligdom op 75 50 de Agora met het gebeente van Naar Piraeus Naar Phaleron 25 de mythische held Theseus. Larissa LYDIË THESSALIË Lesbos

Egeïsche Zee DE PERZISCHE EUBOEA Sardis 490 v.C. Eretria OORLOGEN AETOLIË (490-479 V.C.) Chios Plataeae 490 v.C. Marathon IONIË Na de Ionische Opstand (499- 494 v.C.) en de verwoesting Athene Efeze Kassandra Andros van Milete vielen de Perzen in 480 v.C. Phaleron 494 v.C. Milete 490 v.C. het Griekse vasteland Piraeus Tinos Salamis aan. De Perzische troepen ACHAIA Delos verwoestten ook Eretria en Kaap KARIË gingen daarna ten noorden van Soenion Naxos Sparta Paros Athene aan land, bij Marathon. De Atheense hoplieten sloegen 100 km LYCIË III de aanval af en snelden terug naar Athene (40 km daarvandaan) om k CYCLADEN het tegen de Perzische vloot op k 444 te nemen, die om Kaap Soenion was gevaren. Na een afmattende Kythira Rodos mars kwamen ze daar als eersten kk Kretenzische Zee aan en dwongen de vijandelijke vloot rechtsomkeert te maken. Tien jaar later werd de Perzische k vloot bij Salamis verslagen. De Feniciërs en Carthago blz. 52 Zie ook –– Het ontstaan van Rome blz. 80 77

ACHAIA Tempel van Megaris ILIA Poseidon Megara Stymphalia Korinthe Athene Attica Thaliades Nemea KORINTHIË PELOPONNESOS Olympus Orchomenos Heraion Egina ARGOLIS Heraia Argos Methana Golf van ARCADIË Golf Lycaeus Asklepeion van Egina Kyparissia Tegea Phigalea Hermione Aulon Golf van Oion Andania Argos Kyparissos Belmina Hydra Pellana LACONIË Tyros Middellandse Ionische Ithome Thouria Sellasie Prasiai Zee

Sparta Zee MESSENIË

Limnai Therapne

T Koroni a Amyklai i Kyphanta g Sphacteria Kardamyla e t o Methoni s SPARTA, DE GROOTSTE Asine Gytheio Zarax Thalamai Hyperteleaton GRIEKSE STADSTAAT Epidauros 20 km Oitylos Las De stadstaat Sparta omvatte III Kyparissia Limera Teuthrone in de 5de eeuw v.C. behalve Golf van Etis het eigen grondgebied in het Laconië vruchtbare dal van de Eurotas Tempel van Apollo Tempel van ook de veroverde regio’s Laconië Poseidon en Messenië (6de eeuw v.C.). m Tenaro Gevoegd bij zijn macht over k Kythira

k de perioiken (omwonenden), beheerste Sparta de helft 3 van de Peloponnesos. Kretenzische Zee Zwarte Zee

415-413 v.C. Syracuse 422 v.C. Amphipolis Zee van Sicilië Marmara 405 v.C. Aigos Potamos AAN DE THESSALIË VOORAVOND VAN DE 432 v.C. Potidea PERZISCHE RIJK PELOPONNESISCHE Corcyra Egeïsche Zee Mytilene Lesbos 433 v.C. Sybota OORLOG CENTRAAL De oorlog die in 431 v.C. Euboea 406 v.C. Arginusae GRIEKENLAND Chios uitbarstte, was het gevolg Ionische Megara Athene Samos van een lange rivaliteit tussen Zee Korinthe de twee steden die zij aan Peloponnesos Delos zij tegen de Perzen hadden gestreden. Sparta steunde op 425 v.C. Pylos Sparta 416 v.C. Melos zijn bondgenoten op de gehele Peloponnesos, de zeemacht 200 km Kretenzische Zee IIIII Athene stond aan het hoofd van een bondgenootschap van stadstaten rond de Egeïsche Zee. 431 De oorlog duurde tot 404 v.C. en eindigde met de definitieve nederlaag van Athene, na de 431 rampzalig verlopen expeditie naar Sicilië (415-413 v.C.). 156 SAMENLEVINGEN LANGS DE AS VAN DE OUDE WERELD – 7DE-15DE EEUW DE OPDELING VAN HET KAROLINGISCHE RIJK (840-843)

Noordzee OOSTEL. SLAVEN SAKSEN

ANGELSAKSISCHE Maagdenburg KONINKRIJKEN Oder

AUSTRASIË THÜRINGEN

Keulen VLAANDEREN Aken Luik Het Kanaal Frankfurt Main

Maas Trier Mainz Trier Seine Worms Soissons Regensburg Reims Metz Donau Parijs OOSTFRANCIË Verdun Straatsburg BEIEREN AVAARSE BRETAGNE RIJK Sens NEUSTRIË Orléans ALLEMANNIË Salzburg Loire Rijn

Tours KARINTHIË Nantes ône Bourges Sa BOURGOGNE WESTFRANCIË Aquileia ATLANTISCHE MIDDENFRANCIË OCEAAN Lyon (LOTHARINGEN) Milaan

Rhône Pavia e Po Dordogn LOMBARDIJE Bordeaux Genua Ravenna Garonne AQUITANIË KERKELIJKE Bayonne PROVENCE Toulouse Nice KONINKRIJK GASCOGNE IË N ASTURIË A Adriatische M Marseille I Spoleto Pamplona T Zee P E STAAT S Ebro SPAANSE CORSICA Rome MARK HERTOGDOM Zaragoza Middellandse BENEVENTO Zee EMIRAAT Tarragona Barcelona Napels CÓRDOBA Het huis Capet blz. 184 Zie ook –– Het Heilige Roomse Rijk (10de-15de eeuw) blz.198 157

Karel Martel Hofmeier Rotrude van Trier

Hiltrude Carloman Pepijn de Korte Koning der Franken Tassilo Keizer van het Roomse Rijk Bertrada van Laon

Carloman I Gisela Himiltrude Desiderata Karel de Grote Fastrade Luitgarde Koning der Franken Hildegarde Keizer van het Roomse Rijk Pepijn de van Vintzgau 800-814 2 dochters Gebochelde Noordzee OOSTEL. Karel de Jongere Lodewijk de Vrome 3 dochters Koning der Franken SLAVEN Ermengarde Keizer van het Roomse Rijk SAKSEN van Haspengouw 814-840 Judith van Beieren

Pepijn van Aquitanië Lotharius Lodewijk Karel de Kale Gisela ANGELSAKSISCHE Maagdenburg Koning van de Duitser Koning van KONINKRIJKEN Oder Midden-Francië Koning van West-Francië Keizer 840-855 Oost-Francië Keizer 875-877 Ermentrudis AUSTRASIË THÜRINGEN Karel van Provence Lotharius II Lodewijk II Karel III de Dikke Carloman Lodewijk de Jonge Lodewijk Koning van Ita lië Koning van de Stamelaar Keizer 850-875 Oost-Francië Keizer 881-887 Koning van Keulen West-Francië VLAANDEREN Aken Deze stamboom van de Karolingische dynastie houdt uitsluitend rekening met de wettige echtgenotes Luik van de Frankische koningen (er waren ook concubines) en de wettige zonen en dochters. Dat Het Kanaal Frankfurt Main neemt niet weg dat onwettige kinderen ook vaak zeer eervolle posities kregen toebedeeld.

Maas Trier Mainz Trier Seine Worms Soissons Regensburg Reims Metz Donau Parijs OOSTFRANCIË Verdun Straatsburg BEIEREN AVAARSE BRETAGNE RIJK Sens NEUSTRIË Orléans ALLEMANNIË Salzburg Loire Rijn

Tours KARINTHIË Nantes ône Bourges Sa BOURGOGNE WESTFRANCIË Aquileia ATLANTISCHE MIDDENFRANCIË OCEAAN Lyon (LOTHARINGEN) Milaan

Rhône ELKE ZOON ZIJN DEEL Pavia e Po Dordogn LOMBARDIJE De opdeling van het Karolingische Rijk in 843 bleek definitief, ondanks een korte, Bordeaux Genua Ravenna theoretische hereniging onder Karel III de Dikke (881-887), zoon van Lodewijk de Garonne AQUITANIË Duitser. In 840 stierf Lodewijk de Vrome, die drie zonen had. In 817 had hij zijn KERKELIJKE opvolging al geregeld en zijn rijk onder de drie erfgenamen verdeeld. Toch wilde Bayonne PROVENCE Toulouse Nice Lotharius, de oudste, zijn broers aan zich onderwerpen. De halfbroers Lodewijk en KONINKRIJK GASCOGNE IË Karel begrepen dat ze moesten samenwerken en in 841 versloegen ze Lotharius N ASTURIË A Adriatische en zijn bondgenoot Pepijn II van Aquitanië bij Fontenoy-en-Puisaye, in Bourgondië. M Marseille I Spoleto Pamplona T Zee In 842 legden ze de Eed van Straatsburg af, waarmee ze hun bondgenootschap P E STAAT bevestigden. In 843 verdeelden de drie broers de Karolingische erfenis in Verdun. S Ebro De drie territoria bestreken elk een deel van het oude machtscentrum, waar de SPAANSE CORSICA Rome MARK HERTOGDOM wieg van hun dynastie had gestaan. De gekozen opdeling, met territoria in noord- Zaragoza Middellandse BENEVENTO zuidrichting, leek zo goed mogelijk recht te doen aan de oorspronkelijke inrichting Zee van het keizerrijk, maar Midden-Francië (of het Koninkrijk Lotharingen) zou na EMIRAAT Tarragona Barcelona Napels de dood van Lotharius, in 855, van de kaart verdwijnen. Zijn zonen Lodewijk II CÓRDOBA en Lotharius II betwistten het grondgebied, waarna het uiteindelijk onder hun ooms Karel de Kale en Lodewijk de Duitser werd verdeeld. Daarmee werd de basis gelegd voor de ontwikkeling van de latere staten Frankrijk en Duitsland. 316 EUROPA – 16DE-18DE EEUW DE NEDERLANDEN IN DE 17DE EEUW

75 km IIIIII

GRONINGEN Verenigde Nederlanden (1648-1697)

Koninkrijk Frankrijk (1648) FRIESLAND Opmars van Lodewijk XIV in

de Nederlanden (1672)

Door Fransen op Spanje veroverd gebied (1648-1697) DRENTHE

Spaanse Nederlanden in 1697

Barrièresteden van de

Republiek in 1697

(Vrede van Rijswijk)

Amsterdam OVERIJSSEL

HOLLAND GELDERLAND Noordzee Rijswijk UTRECHT Rotterdam

HERTOGDOM KLEEF ZEELAND Den Bosch

BRABANT

R i j Antwerpen n Duinkerke Gent PRINS Keulen e d l Leuven Ieper e BISDOM h c LUIK Maastricht S Brussel Doornik Aat HEILIGE Rijsel Bergen Charleroi ROOMSE se Meu RIJK Valenciennes Namen Atrecht Kamerijk Dinant

KONINKRIJK FRANKRIJK DE ONAFHANKELIJKE NEDERLANDEN (1648-1697) De Bourgondische westelijke provincies van het Heilige Roomse Luxemburg Rijk gingen in 1477 bij huwelijk over op de Habsburgers. Het noordelijke, calvinistische deel sloot zich in 1579 aaneen (Unie van Utrecht) om zich beter tegen Spanje te kunnen verdedigen. De Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) eindigde met de Vrede van Münster, waarbij de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden onafhankelijk werd en de katholieke Zuidelijke Nederlanden Spaans bleven. Een deel van dat gebied werd veroverd door Lodewijk XIV. Bij de Vrede van Utrecht (1713) en de Vrede van Rastatt (1714) werden de Oostenrijkse Nederlanden gevormd, als buffer tussen de Republiek en Frankrijk. Dit werd later België. 466 DE DOMINANTIE VAN HET WESTEN – 1914-1989 DE OFFENSIEVEN VAN 1918

Noordzee Antwerpen Brugge

Belgische leger Diksmuide Gent

april 1918 Leie Ieper Brussel Vierde leger Tweede leger 2 – Georgette Doornik BELGIË Lille Zesde leger Maas Valenciennes Charleroi Eerste leger Douai Arras Cambrai Maubeuge Derde leger Zeventiende leger 11 nov. 1918 Somme Givet Tweede leger 1 – Michael Amiens Péronne Saint-Quentin aug. 1918 Amiens Sedan Vijfde leger 4 Laon 3 – Blücher-Yorck Rethel

Maas Eerste leger Achtste leger Aisne sept.-nov. 1918 Maas-Argonne

Derde leger Eerste leger Reims Tweede leger juni 1918 Belleaubos 5 DUITSLAND Verdun Tiende leger Marne Oise Meaux Vierde leger mei-aug. 1918 Marne sept. 1918 Saint-Mihiel Parijs Zesde leger American Vijfde leger expeditionary force Nancy

FRANKRIJK DE LAATSTE AANVALLEN AAN HET WESTFRONT 50 km Op 21 maart 1918 lanceerde Duitsland een grootscheeps offensief. IIIIII Tussen de Noordzee en Reims werden vijf uitvallen in vijandelijk gebied gedaan, waarvan Operatie Michael de grootste was. Na Gebied onder Duits gezag de Vrede van Brest-Litovsk konden de Duitsers nu ook hun (maart 1918) troepen van het oostfront in het westen inzetten. Aanvankelijk Front 21 maart 1918 boekten ze succes, maar na een reeks veldslagen werd de Duitse Vijf Duitse aanvallen opmars in juli 1918 gestuit. De geallieerde troepen gingen bij Door Duitsers in juli 1918 veroverd gebied Reims meteen in de tegenaanval (Tweede Slag bij de Marne), bij Hindenburglinie Amiens op 8 augustus. De Duitse strijdkrachten trokken zich Front juli 1918 vanaf 8 september terug achter de Hindenburglinie, die in de Geallieerd tegenoensief winter van 1916-1917 was aangelegd. Daar werden ze door de (augustus-november 1918) geallieerde troepen steeds verder teruggedrongen, totdat in oktober Front 11 november 1918 bijna heel Frankrijk en ook een deel van België was bevrijd. 530 DE DOMINANTIE VAN HET WESTEN – 1914-1989

DE VAL VAN HETNOORWEGEN DERDE RIJK Moskou LETLAND 3de Wit-Rus. Vasilevski/ Bagramjan Vitbesk ZWEDEN Riga a 29 juni 1944 g

SOVJET-UNIE l o

Juli-aug. 1944 Operatie Bagration W LITOUWEN Januari 1943 Oostzee Wit-Rusland Vilnius DENEMARKEN Kopenhagen Koningsbergen 3de Wit-Rus. Rokossovski 9 april 1945 Noordzee Minsk Juli-aug. 1943 Koersk Dantzig 3 juli 1944

Januari-mei 1944 Monte Cassino Militaire operaties in 1944-1945 4 juin 1944 Rome

Grens in 1937 Juni 1944 Grenzen Derde Rijk in 1943 Januari 1944 Gebied in bezit van of veroverd door geallieerden

Gebied onder Duits gezag op 8 mei 1945 6 sept. 1943 Salerno Verplaatsingen van het front

April 1945 Oostelijk front

April 1945 Westelijk front

Aanvallen Rode Leger

Aanvallen Amerikanen en Britten

Tegenaanval Duitsers in de Ardennen Middellandse Zee Belangrijke slag

Ontmoeting

Bevrijding Auschwitz Duitse Festungen in 1945 De oorlog aan het oostfront (juni 1941-februari 1943) blz. 506 Zie ook –– De landingen in Normandië en de Provence blz. 524 531

NOORWEGEN Moskou LETLAND 3de Wit-Rus. Vasilevski/ Bagramjan Vitbesk ZWEDEN Riga a 29 juni 1944 g

SOVJET-UNIE l o

a ł s Hamburg i W POLEN Charkov Elbe Warschau NEDERLAND VERENIGD KONINKRIJK Berlijn 19 januari Juni 1944 1ste Oekr. Konev Amsterdam 2 mei 1945 15 april 1945 1ste Wit-Rus. Kiev Londen Hannover 23 dec. 1943 1945 Łódź Zjoekov 3de Oekr. Malinovski n Antwerpen J o DUITSLAND 18 januari 1945 a e D 4 september 1944 n Dnj pr Dresden Wrocław Auschwitz Oekraïne u Montgomery 21 Br. ar Dec. 1944-januari 1945 6 mei 1945 27 januari 1945 i 1944 Rostov Ardennenoensief Erfurt Petrov 6 juni 1944 Operatie Overlord 12 april Lviv 4de Oekr. 27 juli 1944 J 1945 Praag TSJE Krakau a R Frankfurt CH n OS 17 januari 1945 ij LO ua n WA Zee ri 1 KI 945 u JE 5 van Azov Parijs na 94 Do ri 1 25 aug. 1944 Bradley 12 US Janua Straatsburg Stuttgart Wenen Odessa 23 november 1944 11 april 1945 München Boedapest 18 januari 1945 Aug. 1944 Sebastopol 12 sept. 1944 OOSTENRIJK 6 US Devers ZWITSERLAND HONGARIJE ROEMENIË FRANKRIJK Zwarte Zee Lyon 3 september 1944 Boekarest Milaan Duitse front in 1945 Bologna nau JOEGOSLAVIË Do Rostock Januari 1945 Groningen April 1945 10 april Hamburg Aug. 1944 3 mei 2de Wit-Rus. BULGARIJE Florence Bremen Elb Rokossovski Marseille 26 april e 28 aug. 1944 15 aug. 1944 Provence ITALIË Adriatische Amsterdam 16-19 april Seelow Zee Berlijn NEDERLAND 2 mei 1ste Wit-Rus. Hannover O Rijn d Zjoekov Januari-mei 1944 Monte Cassino 10 april er 4 juin 1944 Rome 21 Br. DUITSLAND 15 april Essen Juni 1944 Montgomery 1ste Oekr. Konev Januari 1944 Keulen Leipzig 25 april Torgau Breslau BELGIË Remagen 19 april 6 mei 1945 6 sept. 1943 Salerno 12 US 7 maart 13-14 februari Bradley Koblenz 12 april Bombardement Dresden Frankfurt LUX. 28 maart Praag J Mannheim an Pilsen TSJECHOSLOWAKIJE ua Neurenberg 5 mei ri 1 945 19 april Middellandse Zee 6 US Devers Stuttgart Straatsburg 21 april München 30 april Linz 100 km III 608 DE WERELD NA 1989 CHINA EN DE WERELD (21STE EEUW) De zijderoutesblz. 104 Zie ook –– Afrika tijdens de Koude Oorlogblz. 546 609

DE NIEUWE ZIJDEROUTE (2019) Tijdens een reis naar Kazachstan, in 2013, sprak de Chinese president Xi Jinping voor het eerst in het openbaar over de ‘Nieuwe Zijderoute’. Achter deze naam, die het beeld oproept van economische, culturele en wetenschappelijke relaties tussen Euraziatische landen, gaat in werkelijkheid een groot aantal infrastructurele projecten schuil. Het doel van China is een zestal handelscorridors over land te ontwikkelen plus een aantal routes over zee, om zo de Chinese export te bevorderen en nieuwe markten voor de eigen bouwsector aan te boren. Daarnaast is het plan nieuwe zones voor productie en opslag en een glasvezelnetwerk te creëren. Terwijl de economische liberalisering en openstelling van China zich in de jaren 80 voornamelijk aan de kust afspeelde, met de bouw van grote havens en de instelling van Speciale Economische Zones, wil China zich nu vooral op de ontwikkeling van het binnenland en de verbinding met Centraal-Azië richten. In het kader van de samenwerkingsorganisatie Shanghai Zes heeft Peking al banden met Moskou en enkele voormalige Sovjetrepublieken. China kijkt nu ook naar de Indische Oceaan, met de bedoeling daar een netwerk van militaire bases te ontwikkelen (‘als parels aan een ketting te rijgen’) en concessies voor handelsactiviteiten in de havens te verwerven. In het noordpoolgebied worden de mogelijkheden van een zeeroute naar Europa onderzocht.

Actieve diplomatie

China

Lid Shanghai-samenwerkingsorganisatie

Lid of observator Arctische Raad

Lid Asia-Pacific Economic Cooperation

Nieuwe Zijderoute (ontwikkeling van transportroutes

voor wegen spoorvervoer en scheepvaart)

Vervoer over land

6 corridors

Autoweg

Spoorlijn

Pijplijn

Oliebronnen

Vervoer over zee

Speciale Economische Zone (vanaf)

Zeeroute

Chinese haven (in bezit of concessie)

Haven met speciale faciliteiten voor Chinese schepen

Arctische route (in ontwikkeling)

Kantelstaten op de ‘Nieuwe Zijderoute’

Tegenstanders van de ‘Nieuwe Zijderoute’

Gebied binnen de invloedssfeer van de VS