rijken worden rijker, armen worden armer Wie rijk is mag slim zijn? stelen van de armen?

Uitgave van het Wetenschappelijk Bureau van de SP Verschijnt 11 keer per jaar, jaargang 16, nummer 5, mei 2014 INHOUD

3 Armoede in Nederland stijgt snel 4 Opgroeien in armoede 6 Participatiewet wordt een drama 8 De miljonairstaks: eerlijk & noodzakelijk 10 ‘Muntunie is op termijn niet houdbaar’ 12 Geloof in individu bedreigt gelijkwaardige deelname nieuwkomers rijken worden rijker, in Nederland 14 armen worden armer Laat 4 mei over ’40-’45 gaan 17 ons kapitaal 8 18 Bijna overal in Europa nemen Politiek econoom Bastiaan van Een langetermijnperspectief op armoede en ongelijkheid fors toe. Apeldoorn uit in een interview met welvaart Ook in Nederland, zo laten de laatste Spanning zijn grote zorgen over het 20 cijfers van CBS en SCP zien. In 2012 voortgaande neoliberale Europese ‘in ons straatje’ leefden hier ruim 1,3 miljoen mensen beleid dat de verschillen tussen arm in armoede. Een speciale categorie en rijk in Europa verder vergroot en daarbinnen vormen de kinderen. de nationale democratie buitenspel Maar liefst 384 duizend van hen zet. groeien in Nederland op in armoede, wat betekent dat zij onvoldoende Historicus Bram Mellink betoogt in Colofon goede voeding of kleding krijgen, niet zijn artikel dat het dominante geloof Spanning wordt uitgegeven door het op schoolreisje of vakantie kunnen in het vrije, zelfstandige individu in Wetenschappelijk Bureau van de SP gaan en zich grote zorgen maken over Nederland de gelijke behandeling van Een abonnement kost 12 euro per jaar voor hun toekomst. Kinderombudsman nieuwkomers die niet op die manier SP-leden en 25 euro voor niet-leden. De betaling gaat per incasso. Marc Dullaert onderzocht samen met individualistisch zijn ingesteld, ernstig Abonnementenadministratie het Verwey-Jonker Instituut hoe belemmert. Snouckaertlaan 70 kinderen het zelf ervaren om in 3811 MB Amersfoort armoede op te groeien. Tevens geeft Medeoprichter van het Verzetsmu- T (088) 243 55 40 hij gemeenten en Rijk een aantal seum in Amsterdam Max van den E [email protected] aanbevelingen om armoede onder Berg legt in een opiniestuk uit Redactieadres kinderen effectief te bestrijden. waarom hij vindt dat de 4 mei-herden- Snouckaertlaan 70 king weer teruggebracht moet worden 3811 MB Amersfoort Journalist en schrijver Will Tinnemans tot het oorspronkelijke uitgangspunt: T (088) 243 55 35 geeft in zijn bijdrage over de Participa- het herdenken van de slachtoffers uit E [email protected] tiewet aan dat deze wet, die mogelijk de Tweede Wereldoorlog. Redactie Tijmen Lucie al per 1 januari 2015 van kracht wordt, Arjan Vliegenthart de positie van arbeidsgehandicapten, Verder in Spanning bespreekt Ronald Tekstredactie bijstandsgerechtigden en laagopgelei- van Raak in deel 8 van Ons Kapitaal Daniël de Jongh den op de arbeidsmarkt aanzienlijk de Russische schrijver Dostojevski en Redactieraad zal verslechteren. recenseert fractiemedewerker Sara Hans van Heijningen Murawski Prosperity without growth Tiny Kox Hans van Heijningen sprak met de van Tim Jackson. Belgische PVDA-leider Peter Mertens Basisontwerp over de succesvolle campagne van zijn ‘In ons straatje’ staat ten slotte in het Thonik en BENG.biz partij om miljonairs meer belasting te teken van het toenemende debat over Vormgeving laten betalen. Deze zogenaamde vermogensongelijkheid, dat ook in Robert de Klerk Gonnie Sluijs miljonairstaks kan op steeds meer Nederland actueel is. Net als de SP foto cover steun van de Belgische bevolking pleiten steeds meer economen voor Archief SP rekenen. een progressieve vermogensbelasting. De SP zet zich in voor menselijke waardigheid, gelijkwaardigheid en solidariteit 2 SPANNING mei 2014 Armoede in Nederland stijgt snel Tekst: Tijmen Lucie

Hoewel armoede in Nederland rige kans op armoede steeg hierdoor staanden tot 65 jaar van 18 naar 20; en volgens premier Rutte niet voor het eerst sinds het uitbreken van bij niet-westerse huishoudens van 25 bestaat, laten de cijfers toch wat de economische crisis van 2,4% in naar bijna 29 procent. anders zien. De verwachting is 2011 naar 2,7% in 2012. dat de armoede ook dit jaar – Sterke groei armoede onder hoewel minder snel – zal blijven Ook meer personen in armoede kinderen groeien. De effecten van het Het aantal personen dat deel uit- Minderjarigen lopen meer risico op desastreuze bezuinigingsbeleid maakt van een huishouden met een armoede dan volwassenen. Sinds 2007 van Rutte I en II laten zich gelden. laag inkomen is in 2012 met 177.000 zijn er ruim 100 duizend arme gestegen tot 1,33 miljoen personen kinderen bijgekomen, waardoor het Volgens het Armoedesignalement (8,4%). Ramingen wijzen op een aantal 0-17 jarigen beneden het 2013 van het Centraal Bureau voor de toename tot 1,4 miljoen personen in niet-veel-maar-toereikendcriterium in Statistiek (CBS) en Sociaal Cultureel 2013 (8,8%) en 1,44 miljoen in 2014 2012 is opgelopen tot 384 duizend Planbureau (SCP)1 is de armoede in (9,1%). Het aantal personen dat (11,4 procent van alle kinderen). Een Nederland in 2012 sterk toegenomen. langdurig van een laag inkomen moet op de drie armen is jonger dan 18 jaar. CBS en SCP hanteren verschillende rondkomen, groeide in 2012 naar criteria om armoede te meten. Het 340.000 (2,4%).Bijna één op de drie Financiële problemen CBS bespreekt de kans op armoede was een minderjarige. Van elke tien Huishoudens met risico op armoede aan de hand van de lage-inkomens- kinderen met een langdurige kans op kampen vaak met financiële proble- grens. Deze grens vertegenwoordigt armoede groeiden er ruim vier op in men. Acht op de tien huishoudens met een vast koopkrachtbedrag en wordt een bijstandsgezin. een inkomen onder de lage-inkomens- alleen aangepast voor de prijsontwik- grens gaven in 2012 aan onvoldoende keling. Het CBS beschrijft vooral de Armoede bij risicogroepen geld te hebben voor uitgaven op het kans op armoede onder huishoudens. loopt verder op gebied van voeding, kleding, woning- Het SCP beschrijft armoede op grond Bij alle groepen die van oudsher een inrichting en vakantie. In dat jaar had van het niet-veel-maar-toereikendcri- verhoogd risico op armoede lopen, 11 procent van de huishoudens met terium. Dit normbedrag is gebaseerd nam het aandeel huishoudens met een laag inkomen een huur- of op de minimaal vereiste uitgaven voor een inkomen onder de lage-inko- hypotheekschuld. De groep met voedsel, kleding, wonen en sociale mensgrens in 2012 verder toe. Bij weinig inkomen die gedwongen was participatie. Het SCP kijkt voorname- huishoudens die bijstand ontvingen, om schulden te maken groeide van lijk naar de armoede van individuen. liep het percentage met een inkomen ruim 5 procent in 2008 naar bijna 8 onder de lage-inkomensgrens op van procent in 2013. Fors meer huishoudens met 69 procent in 2011 naar bijna 74 kans op armoede procent in 2012; bij eenoudergezin- Gemeenten met veel armoede Van de ruim 7 miljoen huishoudens in nen van 28 naar 30 procent; bij alleen- In 2011 bevond zich bijna een kwart 2012 moesten er 664.000 (9,4%) leven van alle huishoudens met een van een inkomen onder de lage-inko- inkomen onder de lage-inkomens- mensgrens. Daarmee steeg het aantal grens in een van de vier grote steden. huishoudens met een laag inkomen Ook meer armoede en Vooral in Amsterdam (15,4), Rotter- ten opzichte van 2011 met 89.000 ongelijkheid in Europa dam (14,9%) en Den Haag (14,0%) (+1,2%). Ramingen wijzen erop dat Uit onderzoek van Oxfam2 komt naar voren was het aandeel huishoudens met een het percentage huishoudens met een dat als de bezuinigingspolitiek in Europa laag inkomen hoog. Naast deze drie laag inkomen in 2013 verder stijgt onverminderd doorgaat er in 2025 15 tot 25 grote gemeenten bevat de top 10 naar 9,9% en vervolgens naar 10,1% in miljoen extra arme Europeanen bijkomen. onder meer (14,0) en de 2014. Naar verwachting zijn in 2014 In totaal zullen dan 146 miljoen mensen in drie Zuid-Limburgse gemeenten Vaals dan 717.000 huishoudens afhankelijk Europa in armoede leven. Vooral in (13,7%), Heerlen (13,0%) en Kerkrade van een laag inkomen, het hoogste Griekenland, Ierland, Italië, Portugal, (11,8%). aantal sinds 2000. Spanje en het Verenigd Koninkrijk, waar het In 2012 hadden ruim 170.000 strengste bezuinigingsbeleid wordt huishoudens al ten minste vier jaar gevoerd, nemen armoede en ongelijkheid 1 Het rapport van Oxfam is na te lezen op: achter elkaar een laag inkomen. Dat fors toe. Oxfam stelt als alternatief voor om http://sp.nl/9zlie2 waren er 17.000 meer dan in 2011. Het de rijkste Europeanen te belasten en 2 Het rapport van Oxfam is na te lezen op: percentage huishoudens met langdu- belastingontwijking tegen te gaan. http://sp.nl/9zlie2

SPANNING mei 2014 3 Opgroeien in armoede Tekst: Tijmen Lucie Foto: Sander van Oorspronk

Maar liefst een op de negen woord. Veertig procent van hen eet maar bij de helft van hen speelt ook kinderen groeit in Nederland op in niet elke dag een warme maaltijd. de angst om uit huis gezet te worden, armoede. Dat zijn 384 duizend Meer dan de helft van de kinderen, geen eten of spullen meer te hebben, kinderen en jongeren onder de 18 gaat soms of regelmatig naar de of nog meer schulden te maken. Als jaar. Onacceptabel natuurlijk in voedsel- en of kledingbank of heeft het over de toekomst gaat, maakt meer een rijk land als Nederland. meegemaakt dat water en/of elektrici- dan de helft van de kinderen zich Recent onderzoek van de Kinder- teit werd afgesloten. Ook vakanties, zorgen of ze later wel voldoende geld ombudsman laat zien wat het een lidmaatschap van een sportclub, zullen hebben om hun opleiding te voor kinderen betekent als er het vieren van een verjaardag of kunnen betalen. Bij een aantal thuis geen geld is en levert schoolexcursies zijn vaak niet moge- kinderen leiden de zorgen tot handvatten voor gemeentelijk lijk. Opvallend genoeg ligt de oorzaak psychische en lichamelijke klachten. armoedebeleid. van de armoede in veel gevallen niet Ongeveer een kwart van de geïnter- aan de werkloosheid van een of beide viewde kinderen geeft aan dat zij wel Kinderombudsman Marc Dullaert ouders, maar aan schulden die het eens last hebben van hoofdpijn, deed samen met het Verwey-Jonker gezin heeft. buikpijn of vermoeidheid als ze zich Instituut onderzoek naar wat het voor Het merendeel van de kinderen die zorgen maken over hun thuissituatie. kinderen betekent om in armoede te reageerden, geeft aan dat zij merken Wat een aantal kinderen als positief leven.1 Dullaert geeft tevens een dat er thuis weinig geld is doordat zij ervaart aan hun situatie is dat zij een aantal aanbevelingen aan gemeenten dingen missen in het leven. Dat gemis hechte band hebben met de overige om armoede onder kinderen aan te kan zowel betrekking hebben op leden van hun gezin en goed met geld pakken. primaire levensbehoeften als voedsel, hebben leren omgaan. Daarnaast kleding en schoolspullen als op zaken kunnen zij de kleine dingen extra Meldpunt Kinderen in Armoede als uitjes, vakanties of een verjaardag waarderen. Volgens artikel 27 van het Kinderrech- vieren. De meeste kinderen vinden Behalve voor de kinderen zelf en voor tenverdrag van de Verenigde Naties het erg dat er thuis geen geld is. Het thuis heeft de armoedesituatie ook hebben kinderen recht op een overgrote deel – 81 procent – van de gevolgen op school. Slechts een toereikende levensstandaard. In kinderen denkt dat de situatie in de enkeling praat op school openlijk over Nederland is dat voor 1 op de 9 toekomst ook niet zal verbeteren. de armoede thuis. Pesten is een kinderen helaas niet het geval. Om Wel geven ze aan dat ze steun belangrijke reden om de thuissituatie erachter te komen hoe kinderen het ontvangen. Dit is meestal van vrien- op school stil te houden. Ongeveer de zelf ervaren om in armoede te leven den of familie, en van verschillende helft van de kinderen geeft aan wel opende de Kinderombudsman in regelingen en instanties zoals het eens op school gepest te zijn vanwege februari 2013 het Meldpunt Kinderen Jeugdsportfonds en de voedselbank. armoede. Pesterijen die vaak gerela- in Armoede voor kinderen tussen de 6 Op school ervaren kinderen daarente- teerd zijn aan de kleding die deze en 18 jaar. Ook ouders, professionals, gen weinig steun. kinderen dragen. ambtenaren en andere betrokkenen De gevolgen voor kinderen die Tenslotte zorgt het geldgebrek van konden hun ervaringen en problemen opgroeien in armoede liegen er niet arme kinderen voor sociale uitsluiting. bij armoedebeleid doorgeven, of om. Een op de drie kinderen maakt Een derde van de kinderen die goede voorbeelden aandragen van zich elke dag zorgen over de armoede gereageerd hebben, zegt dat ze niet op projecten rondom kinderen in thuis. Deze zorgen richten zich in de schoolreisje of naar een feestje van armoede. meeste gevallen op geldproblemen, andere kinderen gaan, omdat ze geen Het Meldpunt kreeg de nodige geld hebben. De helft neemt geen of belangstelling. In totaal benaderden maar af en toe vrienden mee naar 681 kinderen en 421 volwassenen het huis, omdat die anders kunnen zien Meldpunt. Daarnaast hielden de Armoede onder kinderen niet dat ze arm zijn. En twee op de vijf onderzoekers met 25 jongeren uit dit alleen in grote steden kinderen nemen niet deel aan Meldpunt diepte-interviews. Ook Volgens het onlangs verschenen rapport sportieve of culturele activiteiten vroegen zij alle Nederlandse gemeen- Kinderen in Tel 20142 van het Kinderrech- vanwege het tekort aan geld. ten naar hun armoedebeleid voor tencollectief zijn de kinderen in Rotterdam, De kinderen gaven zelf ook een aantal kinderen (198 van de 408 gemeenten Pekela, Delfzijl, Heerlen en Den Haag het oplossingen, variërend van het zoeken reageerden). slechtst af. Opvallend is dat er ook in kleine naar een bijbaantje, tot het inzetten steden grote armoedeproblemen zijn. In de van je creativiteit en gebruikmaken Angst voor uithuiszetting top 10 van armste wijken voor kinderen om van acties, tot vertrouwen houden en In het eerste deel van het rapport in Nederland op te groeien, staan ook tevreden zijn met wat je hebt. Daar- komen de kinderen die opgroeien in steden als Leeuwarden, Amersfoort, naast gaven zij aan het belangrijk te een armoedesituatie zelf aan het Zoetermeer en Lelystad. vinden om contact te krijgen met

4 SPANNING mei 2014 Devember 2012. SP-Tweede Kamerlid en ROOD-voorzitter Lieke Smits overhandigen minister Asscher van Sociale Zaken het manifest Stop de armoede onder kinderen.

kinderen in dezelfde situatie. Volgens voorzieningen voor deze doelgroep, derde dat kinderen en jongeren hen kan de gemeente daarin een een samenhangende aanpak ont- betrokken worden bij het opzetten van ondersteunende rol spelen. Ook breekt voor het verbeteren van de voorzieningen die voor hen bedoeld vinden zij dat armoede op school leefsituatie van arme kinderen, weinig zijn. meer bespreekbaar moet worden gemeenten weten of kinderen in De tweede aanbeveling aan alle gemaakt. armoede de voor hen bedoelde gemeenten is dat zij een zogenaamd voorzieningen goed gebruiken en als kindpakket samenstellen, waarvan de Verschillen tussen gemeenten laatste hebben kinderen onvoldoende onderdelen direct aan het kind ten In het tweede deel van het rapport stem in het bedenken en uitvoeren goede komen. Het pakket beslaat in komen de ouders en professionals aan van op hen gericht beleid. elk geval de absoluut noodzakelijke het woord. De belangrijkste conclusie levensbehoeften, aangevuld met zaken uit hun reacties op het Meldpunt is dat Speciaal armoedebeleid voor om mee te kunnen doen in de zij het gevoel hebben dat het in kinderen nodig samenleving. Nederland uitmaakt waar je als kind Aan het einde van rapport doet de In de derde plaats roept de Kinderom- in een armoedesituatie opgroeit en Kinderombudsman een aantal budsman gemeenten op om intensief woont. Veel gezinnen vinden de hulp aanbevelingen aan Rijk en gemeen- samen te werken met alle lokale van een stichting Leergeld en de ten, waar ook (aankomende) SP-raads- actoren (zowel op beleids- als uitvoe- voedsel- en kledingbanken waardevol, leden en wethouders profijt van rend niveau) die hulp bieden aan maar deze voorzieningen zijn niet in kunnen hebben. De eerste is dat alle kinderen in armoede. alle gemeenten aanwezig. Daarnaast gemeenten een armoedebeleid De vierde en vijfde aanbeveling tot slot hebben alle gemeenten een eigen ontwikkelen dat specifiek gericht is op vormen een oproep aan gemeenten armoedebeleid en niet alle gemeenten kinderen, gezien het feit dat 1 op de 9 en Rijk om het armoedebeleid gericht informeren de gezinnen die daarvoor kinderen in armoede leeft. Dit op kinderen in beeld te brengen en in aanmerking komen even adequaat. armoedebeleid zou aan drie voorwaar- specifiek aan het Rijk om toe te zien den moeten voldoen. Ten eerste dat er op de verplichting uit het Kinderrech- Samenhangende een integrale aanpak van armoede tenverdrag van de Verenigde Naties aanpak ontbreekt onder kinderen komt, waarbij de dat ieder kind in Nederland een In het derde deel van het onderzoek verschillende beleidsafdelingen toereikende levensstandaard heeft. spreken de gemeenten zelf over hun binnen gemeenten die zich bezighou- armoedebeleid. Hieruit komt een den met kinderen in armoede, nauw vijftal conclusies naar voren. Visie en met elkaar samenwerken. Ten tweede 1 Zie voor het rapport Kinderen in doelstellingen ontbreken bij voorzie- dat voor alle kinderen de voorzienin- armoede: http://sp.nl/9zllr7 ningen voor kinderen in armoede, gen vrij toegankelijk zijn en makkelijk 2 Zie voor het rapport Kinderen in Tel gemeenten verschillen sterk in aangevraagd kunnen worden. En ten 2014: http://sp.nl/9zllra

SPANNING mei 2014 5 Participatiewet wordt een drama Tekst: Will Tinnemans Foto: Archief Will Tinnemans

Als de Eerste Kamer geen roet in baan, terwijl het quotum wel gevuld het eten gooit – je weet maar nooit wordt. Bovendien: door de vage – is vanaf 1 januari 2015 in alle definitie van ‘arbeidsgehandicapt’ Nederlandse gemeenten de zullen mensen die voorheen als Participatiewet van kracht. Nu al regulier personeel in dienst waren als valt te voorspellen dat deze wet gehandicapt gelabeld worden. Een niet gaat doen waarvoor hij in het quotumregeling bergt altijd het gevaar leven is geroepen. Will Tinnemans in zich van stigmatisering (‘die werkt legt in zijn nieuwe boek over hier alleen omdat hij zo zielig is’) en kwetsbaren uit waarom. de banen die arbeidsgehandicapten innemen, gaan op slot voor niet-ge- Zes volle jaren heeft het geduurd handicapte laagopgeleiden. En dan voordat de Wet werken naar vermo- hebben we het nog niet over de hoge gen, vermomd als Participatiewet, administratieve kosten voor onderne- werkelijkheid werd. De wet moet de mers, de uitgaven voor (her)keuringen kansen op regulier werk vergroten en voor handhaving van het quotum. voor bijstandsgerechtigden en Er staan besparingen op uitkeringen arbeidsgehandicapten, zowel Wajon- en inkomsten uit boetes tegenover, gers als WSW’ers. Het is daarbij verdwijnt, door automatisering ‘maar van de effectiviteit in termen meegenomen, zo doet staatssecretaris (transport en logistiek, productiewerk) van werkgelegenheid voor arbeidsge- van Sociale Zaken en Werkgelegen- en door bezuinigingen (zorg, zieken- handicapten mag niet te veel worden heid Jetta Klijnsma ons geloven, dat de en leerlingenvervoer, groenvoorzie- verwacht’, schreven CPB-medewerkers uitgaven voor die groepen de komen- ning). Nu al worden laagopgeleiden Daniel van Vuuren en Krista Hoekstra de jaren 1,7 miljard euro minder verdrongen door mensen met een mid- in maart 2013.4 stijgen dan bij ongewijzigd beleid het delbare of hogere opleiding die anders geval geweest zou zijn. Maar die niet aan het werk komen.3 De komen- De Participatiewet gaat bezuiniging is eigenlijk hoofdzaak. de jaren hengelen enkele honderddui- schade veroorzaken Want de Participatiewet gaat bijstands- zenden arbeidsgehandicapten en Je zou nog kunnen zeggen: baat het gerechtigden, arbeidsgehandicapten bijstandsgerechtigden onder de niet, dan schaadt het niet. Maar de wet en laagopgeleiden helemaal geen dreigende knoet van uitkeringsinstan- gaat wel degelijk schade veroorzaken. betere positie op de arbeidsmarkt ties naar dezelfde, toch al schaarse, Er is niet alleen sprake van verdrin- bezorgen. En wel om drie redenen. banen voor laagopgeleiden. gingseffecten, van mogelijke stigmati- Ten derde: in het sociaal akkoord is sering en van hoge kosten voor Waarom de wet afgesproken dat het bedrijfsleven tot administratie en handhaving. Er niet gaat werken 2026 100.000 en de overheid 25.000 kleven ook andere nadelen aan de Ten eerste: de arbeidsmarkt in het banen voor arbeidsgehandicapten Participatiewet. algemeen. De eerste versies van de wet creëert. Als die banen er niet komen, a) Schoffelen of creperen, luidt het zijn ontworpen in een tijd dat de krijgen werkgevers met meer dan 25 adagium steeds vaker. De tegenpresta- commissie-Bakker ons voorhield dat personeelsleden te maken met een tie voor een bijstandsuitkering en de de krapte op de arbeidsmarkt niet quotumregeling, zo dreigt Jetta druk op arbeidsgehandicapten om een alleen een probleem was, maar ook Klijnsma. Maar dat is vooral symbool- reguliere baan te zoeken, werken op een kans om ‘kwetsbare groepen beter politiek. Juist in regio’s met veel een extreem ruime arbeidsmarkt als te integreren in de Nederlandse arbeidsgehandicapten – Noord-, een ongewenst-verklaring. Als het samenleving’.1 Nederland telt inmid- Oost- en Zuid-Nederland – zijn weinig effect op de totale voorraad banen nul dels bijna 700.000 werklozen en de bedrijven met meer dan 25 werkne- is, is niemand gebaat bij een substanti- beroepsbevolking groeit de komende mers. Er is bovendien sprake van ële groep mensen die door de tien jaar met 620.000 personen als ‘herschikking’, zo is gebleken in overheid als lijntrekkende paria’s gevolg van de verhoging van de Oostenrijk, dat al langer een quotum- wordt weggezet. Het maatschappelijk pensioengerechtigde leeftijd naar 67 regeling kent: bedrijven nemen vooral klimaat zal harder en voor deze jaar.2 arbeidsgehandicapten aan die in groepen nog onaangenamer worden. Ten tweede: de arbeidsmarkt voor kleinere bedrijven al bewezen hebben b) Bijstandsgerechtigden krijgen vaker laagopgeleiden in het bijzonder. Veel dat ze hun geld waard zijn. Per saldo met strafkortingen en andere sancties werk in de dienstverlenende beroepen ontstaat er dus geen enkele extra te maken. Wajongers die kunnen

6 SPANNING mei 2014 Will Tinnemans is schrijver, moderator en mediatrainer. Van zijn hand verscheen onlangs: De Kwetsbaren. Concurrentie en verdringing aan de onderkant van de arbeidsmarkt, Uitg. Nieuw Amsterdam

werken, zien hun uitkering verlaagd bijbehorende budgetten. Het Centrum diezelfde plannen met verve, inclusief van 75 naar 70 procent van het voor Onderzoek van de Economie van de ‘verschrikkelijk draconische minimumloon. Nieuwe arbeidsgehan- de Lagere Overheden (Coelo) van de bezuinigingen’ en de sociale werk- dicapten die in theorie kunnen Rijksuniversiteit Groningen heeft plaats als sterfhuis. Het is lastig werken maar geen baan vinden, berekend dat gemeenten bij ongewij- weerwoord bieden aan kiezers die over komen in de bijstand (voor alleen- zigd beleid in 2017 zes miljard euro te haar zeggen: zo de wind waait, waait staanden 50 procent van het mini- kort komen, waarvan bijna de helft haar jasje. mumloon). Die uitkering vervalt bij wordt veroorzaakt door de taken in het De vraag is niet óf maar wannéér de een te hoog vermogen of als iemand sociale domein.7 De Participatiewet Tweede Kamer begint met een inwoont bij een partner of ouders met ‘wordt een financieel en sociaal parlementaire enquête naar de een uitkering of inkomen. Het kan drama’, zei PVDA-wethouder Klaas Participatiewet. niet anders of het aantal arme Steenhuis van Veendam op 14 januari Nederlanders zal de komende jaren 2014 in NRC Handelsblad. De Zie voor discussie over oplossingen voor doorgroeien. financiële problemen van gemeenten, problemen aan de onderkant van de c) Laagopgeleide werknemers hebben waarvan er veel al kampen met arbeidsmarkt: www.dekwetsbaren.nl bij hoge werkloosheid te maken met enorme verliezen op grondtransacties, verdringing door hogeropgeleiden. zijn op termijn niet te overzien. Dat Dit artikel verscheen eerder op Hun positie op de arbeidsmarkt is al gaat waarschijnlijk leiden tot sterke www.socialevraagstukken.nl niet best. Ze werken vaak onder verhogingen van de WOZ en drasti- beroerde omstandigheden, op sche kortingen op zorg, welzijn, onaangename tijden, tegen laag loon cultuur en sociale voorzieningen. En 1 www.rijksoverheid.nl/documenten-en- en op tijdelijke contracten. Nu krijgen uiteindelijk zullen veel gemeenten publicaties/kamerstukken/2008/06/16/ ze ook nog eens concurrentie van volgens artikel 12 van de Gemeentewet naar-een-toekomst-die-werkt-advies- arbeidsgehandicapten en bijstandsge- een beroep op een extra uitkering uit commissie-arbeidsparticipatie.html rechtigden, zowel door hun toestroom het Gemeentefonds moeten doen, 2 insights.abnamro.nl/kwantitatieve- op de arbeidsmarkt als door het wegka- opgebracht door al die andere ontwikkeling-nederlandse-beroepsbe- pen van werkgelegenheid door armlastige gemeenten. Tenzij de volking-voorlopig-nog-geen-war-for- uitkeringsgerechtigden die ‘als rijksoverheid in een eerder stadium talent/ tegenprestatie’ of als reïntegratie bijspringt, maar dan is dat hele 3 www.os.amsterdam.nl/pdf/2013_pre- verplicht werken met behoud van decentralisatiecircus een zotte sentatie_laagopgeleiden_2.pdf uitkering. De bepaling in de Wet werk vertoning geweest. 4 www.mejudice.nl/artikelen/detail/ en bijstand dat dergelijk werk niet mag e) Het vertrouwen in de politiek krijgt quotum-arbeidsgehandicapten-matig- leiden tot verdringing van regulier een flinke knauw. In het kabinet-Bal- effectief werk, blijkt nu in de praktijk al een kenende IV deed Jetta Klijnsma als 5 www.fnv.nl/site/media/pdf/95157/ wassen neus.5 Haagse Harry, een staatssecretaris van SZW de eerste Beter_zicht_op_werken_in_de_bijstand_ 53-jarige straatveger, is heus niet de voorbereidingen voor de Wet werken rapportage_aug_2013.pdf enige die na drie jaar zijn oude baan naar vermogen. Tijdens Rutte I voerde 6 ‘Werkloze straatveger moet voor terugkrijgt, maar nu moet ‘werken met ze fel oppositie tegen de ‘verschrikke- uitkering straten vegen’, Algemeen behoud van uitkering’ voor een lijk draconische bezuinigingen’ en de Dagblad, 12 juni 2013 inkomen dat 400 euro per maand plannen om de sociale werkplaatsen in 7 www.coelo.nl/rapporten/gemeen- lager is.6 een sterfhuisconstructie te laten ten%20in%20perspectief%202013.pdf d) Gemeenten komen in zwaar weer doodbloeden. ‘Die beschermde 8 Zie interview in het boek Onbeperkt terecht. Bij de decentralisatie van tal werkplekken mogen we nooit afbre- succesvol. Leven met een handicap, van taken in het sociale domein naar ken’, zei ze.8 Als staatssecretaris van Bert Jongen, Eindhoven, Uitgeverij De lokaal niveau wordt stevig gekort op de SZW in Rutte II verdedigde ze Boekenmakers, 2012

SPANNING mei 2014 7 De miljonairstaks: eerlijk & noodzakelijk Tekst: Hans van Heijningen

Niet de gewone mensen zouden de rekening van de crisis moeten betalen, maar de 1 à 2 procent superrijke miljonairs die steeds minder belasting zijn gaan betalen. Daarvoor pleit de spraak- makende Franse econoom Piketty. In België lanceerde de Partij van de Arbeid van Peter Mertens zes jaar geleden het idee van de miljonairstaks. Hans van Heijningen maakt een voorlopige balans op.

Thomas Piketty schreef de non-fictie bestseller over kapitaal en ongelijk- heid Capital in the Twenty-First Century.

Kort gezegd komt zijn 680 pagina’s Foto: Archief SP tellende boek erop neer dat kapitaal Actiemateriaal bij de miljonairstaks-campagne van de Belgische PVDA. sneller groeit dan de inkomsten uit arbeid. Daardoor zou de omvang van de rijkdom in de handen van 1 à 2 procent van de rijken steeds krankzin- Belgische PVDA, heeft een lijst van eigenaar van een textielimperium. niger vormen aannemen, ten koste 100 grote bedrijven die tussen de 0 en ‘Door het thema vermogensongelijk- van een evenwichtige ontwikkeling 6 procent belasting betalen, terwijl ze heid een gezicht te geven wordt het van de economie en de belangen van wettelijk 33,99 procent horen te bevattelijker voor mensen. Als PVDA de grote meerderheid van de wereld- betalen. Een voorbeeld: Exxon Mobile België hebben we van aanvang af bevolking. Op grond daarvan pleit in de Antwerpse haven heeft vorig jaar gepleit voor een vermogensbelasting. Piketty voor een radicale correctie: de 2,9 miljard winst gemaakt zonder Maar in discussies werden we altijd invoering van een wereldwijde belasting te betalen. geconfronteerd met de vraag: ‘Wie belasting op vermogen en een Wanneer we de scheefgroei in reken je dan tot de rijken?’ Tweever- belasting van 80 procent op inkomens inkomens en vermogens niet weten te dieners en mensen uit de hogere boven de 500 duizend dollar. corrigeren, krijg je geweldige tegen- middenklasse bleken zich telkens weer stellingen tussen rijk en arm. Als daar ten onrechte aangesproken te voelen. Georganiseerde scheefgroei niets aan gebeurt, dreigt een sociale Daardoor zijn we beter gaan naden- De fiscale revolutie van de laatste explosie. Zelfs het OESO-rapport ken over het belasten van rijkdom. dertig jaar heeft in bijna heel Europa waarschuwt dat de scheefgroei in Daarmee kwamen we op het begrip geleid tot lagere belastingen voor de vermogens de economie van de miljonairstaks uit in plaats van rijken. In Duitsland, België en andere benodigde zuurstof berooft en tot vermogensbelasting.’ Europese landen hebben de sociaalde- stagnatie leidt. mocraten er actief aan bijgedragen Ploeteren dat de sterkste schouders nu minder Waspoederdoos ‘De eerste twee jaar deed de Belgische belasting betalen dan dertig jaar De miljonairstaks-campagne in België PVDA taboedoorbrekend werk met geleden. Begin mei bevestigde een startte in 2008, rond het uitkomen van een miljonairstaks-campagne, tot 2010 OESO-rapport dat de vermogenstoe- Mertens’ boek Op Mensenmaat. De taks moesten we tegen de stroom in roeien. name bijna uitsluitend naar de rijkste werd als waspoederdoos in de markt We kwamen met een nieuw idee, dat twee procent ging en dat dit vooral gezet, met een fraaie bijsluiter. Ook haaks stond op de liberale fanfare die komt door de veranderde belasting- werd een drietal ‘miljonairsroutes’ verkondigde dat als enige uitweg uit wetgeving. uitgezet door fraaie streken waar de de crisis de gewone mensen de Naast belastingverlaging voor de superrijken wonen, zoals Waasland en rekening moeten betalen. We zochten rijken is er ook het probleem van Waals Brabant. Langs deze fietsroutes naar een opening om een nieuw idee belastingontwijking. Marco van Hees, werd bijvoorbeeld halt gehouden bij ingang te doen vinden, via mediage- belastinginspecteur en lid van de het kasteel van de familie Declercq, nieke acties, zoals de SP in Nederland

8 SPANNING mei 2014 En de pijn? ‘De eigenaren van de Daarbij is het belangrijk om je te Belgisch-Braziliaanse biergigant AB realiseren dat rijken niet alleen Inbev of de miljardairsfamilie beschikken over roerend goed Spoelberg zullen jaarlijks een paar ton (kapitaal en dergelijke) maar ook over extra belasting betalen, maar die zien onroerend goed en waardevolle dat bij wijze van spreken niet eens op politieke connecties. Vaak zijn zij er hun rekening. Ook met zo’n belasting helemaal niet happig op om met hun kunnen ze gewoon met de catamaran hele hebben en houden te verkassen. de oceaan over en in Cannes de Dus zo’n vaart zal het niet lopen als we bloemetjes buiten zetten, terwijl zij er de rijksten wat meer belasting laten geen boterham minder om eten. Het betalen.’

Foto: Archief PVDA is dus niet zo dat de miljonairstaks Peter Mertens. oproept tot het onteigenen van de Slechte kopie rijken, zoals rechtse krachten graag Dit jaar hebben ook partijen als de roepen.’ liberale NV-A, de Parti Socialiste en doet. Vanaf 2010 omarmden ook de Groen het punt van de vermogensbe- christelijke en socialistische vakbon- Mythes doorgeprikt lasting in hun programma staan – den en maatschappelijke organisaties Kort geleden verscheen het boek maar in verwaterde vorm. De sociaal- als de Derde Wereldorganisatie Belastingparadijs België van Marco democraten in België kwamen recent 11.11.11 het miljonairstaks-idee. Zij van Hees. Daarin beschrijft hij de met een voorstel voor vermogensbelas- verenigden zich in een Financieel extreem scheve verdeling van de koek ting dat 10 tot 15 procent van de Actie Netwerk (FAN), waardoor onze in België. Van Hees werkt samen met bevolking omvat. Dat is wat de campagne aan kracht won. Oorspron- Piketty. Het genoemde onderzoek van Belgische PVDA betreft een slecht kelijk hadden we ons ten doel gesteld Piketty heeft geleid tot het sneuvelen voorstel, omdat het grootste deel van om 88.000 handtekeningen op te van een aantal mythes. Als eerste de de explosieve kapitaalsgroei niet naar halen (1 voor elke familie die onder mythe dat de inkomensverschillen de hogere middenklasse of de tweever- de miljonairstaks zou vallen). Maar na kleiner worden naarmate de econo- dieners gaat maar vrijwel exclusief 100.000 zijn we gestopt met actief mie groeit. Dat blijkt nergens het naar de hele kleine groep puissant handtekeningen ophalen. De invoe- geval: niet in de VS, niet in Duitsland rijken. ‘Met dit voorstel roep je ring van de miljonairstaks is belang- en niet in België en Nederland. Ten onmiddellijk de discussie over de rijk. In feite betaalt de werkende tweede blijkt uit zijn studie dat de voor- en nadelen van het extra bevolking nu de rekening voor de groei voornamelijk opgeslorpt wordt belasten van de middeninkomens over crisis. Ons voorstel is om door de door een miniem percentage van de je af. Daarmee ondermijn je de basis rijken te belasten slapend kapitaal te bevolking. Op de derde plaats blijkt er voor progressieve vermogensbelasting activeren. Voor de ontwikkeling van helemaal geen sprake van een in plaats van dat je die versterkt. De onze partij is de miljonairstaks-cam- trickle-down-effect, het mechanisme opstelling van de voorman van de pagne belangrijk geweest. We krijgen dat rijkdom aan de top doorsijpelt Vlaamse SP-A (de sociaaldemocraten) er nu erkenning voor.’ naar beneden. Daarmee wordt de laat die dubbelheid zien. Bij herhaling positie van de Chicago School, die brengt hij naar voren dat het geen Wie zijn de rijken? belastingverlaging voor de rijken schande is om rijk te zijn...’ De Belgische PVDA benadrukte van bepleit, totaal onderuit gehaald. De meet af aan dat de campagne alleen excessieve kapitaalstoename aan de Massale steun de allerhoogste inkomens trof: de 2 top leidt tot het oppotten van rijkdom, Vorig jaar heeft de krant De Morgen procent van de bevolking, 88 duizend wat op geen enkele manier ten goede een enquête gehouden over de steun gezinnen, met meer dan 1,5 miljoen komt aan de samenleving. vanuit de bevolking voor de miljonair- euro vermogen. De eerste categorie, staks. Daaruit bleek dat 80 procent met een vermogen van 1,5 tot 2 Een bekend bezwaar tegen een extra van de mensen voor was. ‘Een mooi miljoen euro, zou jaarlijks 1% gaan belasting voor de superrijken is dat zij percentage,’ vindt Mertens, ‘al zou je betalen; 2% belasting voor de hun kapitaal elders onderbrengen en ook kunnen zeggen dat 18 procent categorie die een vermogen van 2 tot daarmee de economie en werkgele- van de bevolking nog niet snapt dat 3 miljoen euro bezit; 3% voor de genheid schaden. Mertens pareert dit ook zij belang hebben bij de invoering groep met meer dan 3 miljoen euro door te verwijzen naar het Franse van zo’n belasting.’ Een van onze vermogen. Zo’n belasting zou jaarlijks voorbeeld: ‘Daar is onder de sociaal- affiches luidt: ‘Het wordt tijd dat 8 à 9 miljard euro opleveren. Dat democratische president Mitterand al multinationals meer belasting betalen maakt extra investeringen mogelijk in een bescheiden vermogensheffing dan de schoonmaakster.’ De schoon- onderwijs, gezondheidszorg, kinder- ingevoerd: l’impôt de solidarité sur la maakster betaalt jaarlijks 4.440 euro crèches, sociale zekerheid en publieke fortune. Die zorgt in Frankrijk voor 4 op een maandsalaris van 1.400 euro. voorzieningen. Mertens: ‘Het is de miljard aan extra belastinginkomsten. Ook kleine en middelgrote onderne- hoogste tijd voor een trendbreuk met Uit onderzoek van de Franse Senaat mingen (KMO’s) betalen allemaal het bezuinigingsbeleid dat overal in blijkt dat 97,5 procent van de rijken belasting. De grootste stelers betalen Europa tot stagnatie en werkloosheid die belasting keurig betaalt; slechts de minste belasting.’ leidt.’ 2,5 procent van de rijken ‘gaat lopen’.

SPANNING mei 2014 9 ‘Muntunie is op termijn niet houdbaar’ Tekst: Tijmen Lucie Foto: Archief Bastiaan van Apeldoorn

In het kader van de Europese verkiezingen sprak Spanning met politiek daar erg succesvol in en drukt een econoom Bastiaan van Apeldoorn. Hij maakt zich grote zorgen over het sterk stempel op het Europees beleid. neoliberale Europese beleid dat de nationale democratie steeds meer Dit is al zo sinds de jaren tachtig. buitenspel zet en de verschillen tussen arm en rijk vergroot. Multinationals als Shell, Philips, Fiat, Siemens, Volvo en Nestlé hadden veel ››Vorig jaar schreef jij twee opinie- vrije verkeer van goederen, diensten, te winnen bij de interne markt en een stukken over de plannen van de kapitaal en personen (‘de vier gemeenschappelijke munt. Zo konden president van de Europese Raad, vrijheden’) in de weg stonden. Het zij hun transactiekosten verlagen en Herman Van Rompuy, om te komen primaat van de politiek maakte plaats de muntunie gebruiken om neolibe- tot een ‘echte economische en voor het primaat van marktliberalise- raal beleid op te leggen. Dit betekende monetaire unie’. Wat houden deze ring, wat inhield dat nationale afslanking van de verzorgingsstaten, voorstellen in? wetgeving ondergeschikt werd begrotingsdiscipline voor alle ‘Ze zijn het sluitstuk van een serie gemaakt aan de wetten van de interne lidstaten, flexibilisering van de maatregelen om Eurolanden hun markt. arbeidsmarkt en deregulering van de begrotingsautonomie af te nemen. Ze Het opgeven van de eigen munt was financiële markten.’ hebben als doel om van de EMU een een volgende stap in het weggeven van echte economische unie te maken. de nationale soevereiniteit. Door de ››Wat zullen de gevolgen zijn voor de Het probleem is nu dat je één munt EMU, zoals vormgegeven door het verschillen tussen arm en rijk als de hebt met 18 nationale begrotingen. Verdrag van Maastricht, verloren plannen van Van Rompuy doorgaan? Van Rompuy wil deze weeffout in de landen belangrijke beleidsinstrumen- ‘Sinds de crisis van 2008 zijn die Economische Monetaire Unie ten om de eigen economie te sturen. verschillen door de enorme bezuini- herstellen. Dat doet hij op een slinkse Denk maar aan de beruchte 3-pro- gingen en de ongelijke verdeling van manier, want het ligt politiek te centnorm, die het begrotingsbeleid de kosten al toegenomen en die zullen gevoelig om een Europese superstaat van de lidstaten steeds meer bepaalt. alleen nog maar groter worden als de met een eigen begroting in te voeren. Door de door Van Rompuy voorge- plannen van Van Rompuy worden Daarom kiest hij ervoor om via stelde economische contracten kan uitgevoerd. De sociale kosten zijn bindende economische contracten de ‘Brussel’ zich ook nog gaan bemoeien enorm en de effecten daarvan zullen nationale begrotingen vanuit met de inhoud van de nationale nog generaties voelbaar zijn. De ‘Brussel’ te onderwerpen, waarbij de begroting. Daarmee zet je de natio- Griekse economie is met meer dan 25 EU niet alleen zeggenschap krijgt nale democratie volledig buitenspel.’ procent gekrompen terwijl de over de omvang van onze begroting, eurozone als geheel meer dan 10 maar ook over de inhoud, dus waar we ››Wie zitten er achter dit neoliberale procent aan potentiële groei verloren onze belastingcenten aan uitgeven. Europese project en wat zijn hun heeft. De werkloosheid in de zuide- Dit betekent dat we geen vrije keuzes intenties? lijke lidstaten ligt tussen de 15 en 25 meer kunnen maken over bijvoor- ‘Het neoliberalisme is een politiek procent, de jeugdwerkloosheid in beeld de arbeidsmarkt of onze project, dat gedragen wordt door Griekenland en Spanje zelfs boven de pensioenen.’ bepaalde krachten en actoren. Een 50 procent. Deze jongeren komen niet belangrijke rol hier wordt gespeeld aan de bak en het ziet er niet naar uit ››De uitholling van de Europese door een Europese kapitalistische dat dit snel zal veranderen. Volgens nationale democratieën is al langer elite die bestaat uit vertegenwoordi- een vorig jaar verschenen rapport van gaande. Waar ging het mis met gers van het Europese transnationale het Rode Kruis is als gevolg van de Europa? bedrijfsleven. Uit een analyse van de crisis en de daaropvolgende bezuini- ‘Het ging mis in de jaren tachtig met mensen erachter blijkt dat een gingspolitiek het aantal mensen dat de ondertekening van de Europese elitegroep van zo’n vijftig CEO’s van afhankelijk is van voedselpakketten akte in 1986. Hierin werd de ambitie transnationale bedrijven, verenigd in van het Rode Kruis in de periode uitgesproken om de Europese interne de Europese Ronde Tafel van Industri- 2009-2012 met 75 procent gestegen. markt te voltooien. Vanaf dat moment ëlen (ERT), een groot aandeel heeft Het aantal armen wordt steeds groter werd alles in het werk gesteld om alle gehad bij de totstandkoming van de en degenen die arm zijn worden denkbare barrières te slechten die het huidige neoliberale EU. Europese en steeds armer. Als Van Rompuy en de nationale politici maken weliswaar het zijnen hun zin krijgen wordt het beleid, maar ze krijgen wel input van huidige neoliberale beleid tot verschillende belangengroepen. De grondwet verheven en zal de ongelijk- lobby van het Europese grootbedrijf is heid tussen de noordelijke en

10 SPANNING mei 2014 Bastiaan van Apeldoorn (1970) is politiek econoom en docent Internationale Betrekkingen aan de Vrije Universiteit. Van zijn hand verschenen onder meer: • ‘Van Rompuy’s weg is de onze niet’, in: Socialisme & Democratie 2 (April 2013), 5-16; • ‘The European Capitalist Class and the Crisis of its Hegemonic Project’, in: Socialist Register 2014, Pontypool: Merlin; • ‘De democratie wordt geofferd op het altaar van de muntunie’, in: De Volkskrant (20 december 2013).

‘Je zult het neoliberale Europa eerst moeten afbreken, voordat je haar weer kunt opbouwen.

zuidelijke lidstaten, maar ook binnen ››Hoe zie jij de toekomst van Europa uiteenvallen van de euro, en een plan de EU-landen, alleen maar groter voor je? B hiervoor hebben klaarliggen om zo worden.’ ‘Er zijn drie scenario’s mogelijk. Het de negatieve gevolgen te beperken. eerste is de weg van Van Rompuy naar Op termijn is de euro volgens mij niet ››Welke kant moeten we volgens jou verdergaande Europese integratie houdbaar en dus is het goed om nu na dan op met Europa? waarbij de democratie geofferd wordt te denken over mogelijke alternatie- ‘Je zult het neoliberale Europa eerst op het altaar van de muntunie. De ven.’ moeten afbreken, voordat je haar Unie wordt dan steeds ondemocrati- weer kunt opbouwen. Anders zal er scher tot de bevolking het op een ››Je bent erg somber in je analyse over geen sociaal Europa zijn. We moeten gegeven moment niet meer pikt. Het Europa. Heeft het eigenlijk nog wel af van het idee dat je op Europees tweede is het scenario dat sommige zin om te stemmen op 22 mei? niveau sociaal beleid kunt voeren. De liberalen en de groenen voor ogen ‘Ja, dat heeft zeker zin, want verande- nationale bevolkingen moeten weer hebben, waarbij we verder gaan met ring in beleid is wel degelijk mogelijk. de mogelijkheid krijgen om hun het integratieproces, maar dan met Een flinke overwinning van Eurokriti- sociaal-economische stelsel zelf in te een Europese democratie. Dit gaat sche partijen als de SP, die Linke en richten. Dit is mogelijk met een niet werken, want Europa heeft geen Syriza kan een belangrijk signaal bepaalde mate van Europese integra- demos (volk). geven. Het verzet vanuit de bevolking tie, maar niet met een munt. Een Het derde is dat we teruggaan naar de tegen deze EU neemt steeds meer toe. munt met 18 soevereine landen werkt nationale munten met behoud van de De lidstaten voeren de bezuinigingen niet en gaat ten koste van de nationale nationale democratie en het eigen nog uit, maar de vraag is hoe lang democratie. Een Europese democratie sociale stelsel. Hoewel het vertrek uit nog. Steeds meer mensen hebben er daarvoor in de plaats stellen acht ik de euro hoge kosten met zich mee zal genoeg van en willen deze EU niet.’ onhaalbaar en onwenselijk, vanwege brengen, zouden we ons wel moeten de grote onderlinge verschillen.’ voorbereiden op een mogelijk

SPANNING mei 2014 11 Geloof in individu bedreigt gelijkwaardige deelname nieuwkomers in Nederland

Tekst: Bram Mellink Foto: Uitgeverij Wereldbibliotheek

Op vrijdag 21 maart, twee dagen dat allochtonen minder individualis- en hameren erop dat nieuwkomers zo na de gemeenteraadsverkiezin- tisch, en dus minder vrij en zelfstan- snel mogelijk Nederlandse waarden gen, deed cabaretier Pieter Derks dig zijn dan ‘wij’ Nederlanders. Zoals moeten omarmen. Beide partijen een voorspelling in De Wereld ik zal laten zien, valt dit strakke vinden elkaar echter in één grondge- Draait Door: met zijn ‘minder onderscheid tussen de individualisti- dachte: nieuwkomers zijn minder Marokkanen’ had sche Nederlander en de niet-individu- individualistisch dan wij. zijn hand definitief overspeeld. alistische Nederlander moeilijk vol te Vanaf nu werd het met de PVV houden. Toch is het een van de meest Deze tegenstelling – ‘wij’ zijn individu- alleen nog maar ‘minder, minder, wijdverbreide aannames van ons alistisch, ‘zij’ zijn dat (nog) niet – minder’. politieke debat, die grote belemmerin- klinkt zo vanzelfsprekend, dat we ons gen opwerkt voor de gelijkwaardige zelden afvragen of die ook daadwerke- Even leek Derks gelijk te krijgen. De deelname van nieuwkomers in lijk klopt. Toch zijn daar wel vragen bij PVV zakte in de peilingen, de Nederland. te stellen, want wat is dat eigenlijk, een politieke verontwaardiging steeg tot vrij, zelfstandig individu? Kunnen we grote hoogte en een snelle uittocht Individualisering als mythe ons los maken van anderen om, op van PVV’ers volgde. Maar na een Kort na de gemeenteraadsverkiezin- ons zelf teruggeworpen, in vrijheid roofoverval in Deurne was Wilders als gen schreef journalist Chris Ruten- onszelf te zijn? Maken we in plaats vanouds terug op het politieke frans in de Volkskrant een kort stuk daarvan niet van wieg tot graf deel uit podium. Waar we eerst gezamenlijk over ‘de uitvinding van het individu’, van een samenleving, die steeds weer een grens trokken – ‘dit gaat te ver’ – waarover de filosoof Larry Siedentop nieuwe eisen stelt en verplichtingen kwam nu weer een oude discussie op kort tevoren een boek had geschreven. aan ons oplegt? Hoe individualistisch gang: waarom valt Wilders zo moeilijk Siedentop meende, zo legde Ruten- zijn ‘wij Nederlanders’ dan eigenlijk? te bestrijden? En al snel kwamen de frans uit, dat individualistisch denken bekende argumenten op tafel: rechts een westerse uitvinding is, afkomstig Een paar voorbeelden laten zien dat wees op de ‘problemen’ die Wilders uit het vroege christendom. Volgens de grens tussen individuele keuzes en ‘benoemt’, links wijt Wilders’ succes Rutenfrans moesten we deze manier groepsgedrag vaak nogal achteloos vooral aan zijn slimme politieke van denken koesteren, en daarom wordt getrokken. Als iemand ’s strategie. Als ervaren politicus en moesten we Wilders’ groepsdenken ochtends een spijkerbroek aantrekt, behendige populist zou Wilders nu (‘de Nederlandse stam tegenover de zal niemand zich afvragen of hij of zij eenmaal moeilijk te bestrijden zijn. Marokkaanse stam’) niet accepteren. die keuze wel zelf heeft gemaakt. Tegelijkertijd was het volgens Ruten- Tegelijkertijd doen we het allemaal. Toch is het maar de vraag of het frans duidelijk dat ‘immigranten [die] De hoofddoek wordt wél vaak in succes van Wilders alleen maar zijn gekomen uit tribale samenlevin- verband gebracht met dwingend voortkomt uit zijn strategie of door de gen (...), begrijpelijk, moeite hebben groepsgedrag, terwijl die veel minder ‘problemen’ die hij benoemt. Wilders zich aan te passen aan onze geïndivi- voorkomt in het Nederlandse straat- mag dan een behendig politicus zijn, dualiseerde samenleving.’ Met andere beeld en dus ook gemakkelijk als maar heeft hij zoveel strategisch talent woorden: wij westerlingen zijn eeuwen eigenzinnig gezien zou kunnen dat werkelijk niemand zich met hem bezig geweest met individualisering. worden. Ga je naar het vrijdagmiddag- kan meten? Ik vraag het me af. En wat We mogen dus niet verwachten dat gebed in de moskee? Dan voeg je je die problemen betreft: welke proble- nieuwkomers dit in een paar jaar naar een groepscultuur. Blijf je thuis, men benoemt Wilders precies? Schept inhalen. zoals de overgrote meerderheid van hij, bijvoorbeeld met zijn nadruk op Nederland, dan geld je als zelfstandig afkomst als verklaring voor criminali- Onbedoeld laat Rutenfrans precies individu. teit, juist niet nieuwe problemen, zien waar het debat over de multicul- bijvoorbeeld door de indruk te turele samenleving in Nederland om Individualisering als wekken dat Marokkaans-zijn zélf een draait: de tegenstelling tussen keurslijf verklaring zou zijn voor crimineel geïndividualiseerde Nederlanders en Wat individueel gedrag eigenlijk is, gedrag? niet-geïndividualiseerde migranten. bepalen we met elkaar. Hoe gek het Hoe we met die tegenstelling moeten ook klinkt: individualisering berust In dit artikel verklaar ik het succes van omgaan, is niet altijd duidelijk. Vooral op groepsnormen. Sociologen hebben Wilders op een andere manier. Naar in linkse kringen wordt vaak gepleit daarom wel beweerd dat individualise- mijn idee is zijn politiek mede zo voor behoedzaamheid. Emancipatie ring, kortweg het idee dat we in invloedrijk, omdat die steunt op een en integratie vergen nu eenmaal tijd. Nederland vroeger een hechte idee dat in Nederland bijna van links Rechtse partijen als de VVD en de gemeenschap waren, maar nu vrije tot rechts weerklank vindt: het idee PVV hebben meestal minder geduld individuen zijn geworden, een mythe

12 SPANNING mei 2014 individu op te voeden. Daarom de rechter. Dat duidt niet op een open moeten nieuwkomers, bij het verkrij- democratisch debat, maar riekt naar gen van hun paspoort, verplicht de een nieuwe politieke correctheid: in verklaring van verbondenheid Nederland moet je je voegen naar afleggen, waarin ze beloven de onze individualiseringswaarden. rechten en vrijheden van Nederland te respecteren. Daarom ligt in Juist in het geloof in het vrije individu inburgeringscursussen de nadruk niet zit het Nederlandse groepsgedrag op sociaal-economische zelfredzaam- besloten. Als we écht problemen heid, maar op de omarming van willen benoemen en zinvol willen Nederlandse waarden. debatteren over de multiculturele samenleving, zouden we daarom Het gevoel dat we minderheden tot onder ogen moeten zien dat autoch- individuen moeten opvoeden, wordt tone Nederlanders, net als nieuwko- door links en rechts gedeeld. Pim mers, een groep vormen die bepaalde Fortuyn verwoordde dit gevoel al in normen en waarden uitdragen: 2002. In een berucht interview waarin individualiseringswaarden. hij de islam achterlijk noemde, zei hij: ‘Ik heb geen zin de emancipatie van Op basis van dat uitgangspunt vrouwen en homoseksuelen nog eens kunnen we vervolgens opnieuw het over te doen.’ Aan de ene kant wekte debat over minderheden aangaan. Bram Mellink. hij hiermee de indruk dat Nederland Misschien moeten we daarbij onder als land van geëmancipeerde indivi- ogen zien dat een gezonde democratie duen ‘af’ is, dat Nederlanders de bij groepsvorming is gebaat. Groeps- emancipatie van bijvoorbeeld vrouwen vorming geeft individuen namelijk de is. Dat klopt, althans in die zin dat er en homo’s ten volle hebben omarmd. ruimte om zich met andere individuen niet zoiets bestaat als een meetbaar Aan de andere kant wekte Fortuyn de te verenigen, en als groep een vuist te individualistischer samenleving. Hoe indruk dat deze emancipatie op de maken in het publieke debat. Al kan kun je individualiteit immers objectief tocht staat en ons door nieuwkomers dit leiden tot forse spanningen, als meten? wordt afgepakt. medicijn tegen zelfgenoegzaamheid en tot behoud van een breed demo- Toch heeft ons geloof in individualise- Naar een strijdbaarder cratisch debat is groepsstrijd onont- ring wel gevolgen voor onze samenle- democratie beerlijk. Groepsdenken brengt ving, maar op een heel andere manier Wat op het eerste oog zonder meer opponenten van Wilders daarom dan we gewend zijn te denken. Ons waar lijkt te zijn, berust eigenlijk op verder dan ongefundeerde individua- geloof in de Nederlandse geïndividua- een onbewezen stelling: Nederlanders liseringsdrang. liseerde samenleving leidt er vooral zijn geëmancipeerde individuen, toe dat we allochtonen (die worden nieuwkomers zijn dat (nog) niet. gezien als ‘niet-geïndividualiseerden’) Vanuit dit idee hebben we in de voortdurend vertellen dat ze net zo afgelopen jaren politieke debatten individualistisch moeten worden als gevoerd over de positie van de vrouw Nederlanders. Onze samenleving, die binnen de islam, over homogeweld aan ieder individu ‘worden wie je onder allochtone straatkinderen en bent’ belooft, heeft een sterke neiging over de relatie tussen de Marokkaanse om haar individualiseringswaarden groepscultuur en crimineel gedrag. op te dringen, om van nieuwkomers te verlangen dat ze worden zoals wij. Het is echter de vraag of onze democratie baat heeft bij deze Voorbeelden hiervan zijn er genoeg. onbewezen scheidslijn tussen geïndivi- Denk aan orthodoxe christenen, die dualiseerden en niet-geïndividuali- vrouwen in hun partij moeten seerden. Onder het mom van ‘indivi- toelaten en homovoorlichting op duele vrijheid’ zijn we hard bezig om school moeten slikken. Denk aan het hordes burgers als niet-geïndividuali- Nederlandse emancipatiebeleid, seerden weg te zetten. We verwachten waarin van overheidswege via een van nieuwkomers dat ze door integra- ‘emancipatiemonitor’ wordt bijgehou- tie ‘onze waarden’ omarmen, we den hoe het met de emancipatie van schrijven christenen via de wet voor minderheden staat. Maar denk vooral dat ze vrouwen moeten toelaten tot de ook aan de wijze waarop we met kieslijst en homo’s moeten toelaten op Bram Mellink is historicus en auteur van migranten omgaan, door ze via school, en als iemand uitspraken doet Worden zoals wij: Onderwijs en de opkomst inburgeringscursussen en naturalisa- die ons niet zinnen ( ‘minder Marok- van de geïndividualiseerde samenleving tieceremonies tot vrij en zelfstandig kanen’ bijvoorbeeld), stappen we naar sinds 1945, Uitg. Wereldbibliotheek

SPANNING mei 2014 13 Laat 4 mei over ’40-’45 gaan Tekst: Max van den Berg Foto’s: Archief Max van den Berg

Onlangs verscheen er een geza- uitzonderlijk? Dat wordt door de de deelnemers aan de 4 mei-herden- menlijke oproep van de Neder- aanpak van het Nationaal Comité 4 en king aan de periode 1940-1945 denkt. landse Raad van Kerken, de 5 mei in wezen ontkend. Deze Ook een karig geschiedenisonderwijs Joodse gemeenschap en het ontkenning wordt ondersteund door heeft daaraan bijgedragen. Gelukkig Contactorgaan Islam en Overheid, bekende historici. In zijn boek Grijs zijn er historici als Barbara Henkes in waarin werd aangedrongen om de Verleden schrijft Chris van der Heijden: het Historisch Nieuwsblad, Marjan 4 mei-herdenking weer terug te ‘We zouden de oorlog net zo moeten Schwegman van het NIOD, Jolande brengen tot het oorspronkelijk beschrijven als die van andere Withuis, Ruud Weijdeveld en Dirk uitgangspunt: het herdenken van periodes.’ Die opvatting wordt dan Mulder van het Herinneringscentrum de slachtoffers uit de bezettings- ook aangevuld met de typering van Kamp Westerbork, die de rol van het periode 1940-1945. Medeoprichter het verzet als ‘bestaande uit een paar verzet willen herwaarderen en de bete- van het Verzetsmuseum in mensen uit een stuk, heel wat schar- kenis van de Tweede Wereldoorlog Amsterdam, Max van den Berg, relaars en alles wat daar tussenin zat’. een zwaarder accent willen geven. vindt dat we deze oproep zouden Ad van Liempt introduceert in zijn moeten ondersteunen. boek en tv-serie De Oorlog motieven en De Tweede Wereldoorlog heeft handelingen van nazi’s en SS’ers die een uniek karakter Sinds 1961 worden op 4 mei ook de ‘zeker zo interessant zijn als de overwe- In het tijdvak 1939-1945 heeft zich in gevallenen uit andere oorlogen zoals gingen van verzetsmensen’. Van Nederland en Europa een strijd die in Indonesië, Korea, Joegoslavië, Liempt wil zich ‘zoveel mogelijk afgespeeld met wel degelijk een uniek Irak en Afghanistan herdacht. In een onttrekken aan de morele apprecia- karakter. Als bewijs wordt in eerste onlangs verschenen gezamenlijke ties’ bij de beoordeling van de Tweede instantie naar de Holocaust gewezen. oproep van de Nederlandse Raad van Wereldoorlog. Op die basis komt hij in Begrijpelijk. Deze industrieel opge- Kerken, de Joodse gemeenschap en zijn boek na anderhalf jaar bezetting zette massamoord op Joden kent zijn het Contactorgaan Islam en Overheid tot de conclusie ‘dat daden van verzet weerga in de geschiedenis niet en is wordt de vrees uitgesproken dat het uit den boze zijn. Waarom zou je ook, onverbrekelijk met het nazi-regime uitzonderlijke karakter van de Tweede als de bezetter samenwerking heeft verbonden. Wereldoorlog verloren gaat door dit aangeboden en zich van de beschaaf- Maar er zijn meer factoren. scala van herdenkingen. de kant laat zien’. Kortom: een Europa had niet alleen te maken met normale oorlog tussen normale het antisemitisme, maar ook met de De ‘verbreding’ van de 4 mei-herden- staten, zoals we die in de hele mense- waan van een superieur Germaans king stoelt op een gedachtegang met lijke geschiedenis hebben gezien. ras, dat levensruimte nodig had. In verschillende invalshoeken. Ten eerste Deze beschrijvingen lijken in tegen- 1939 werd in Berlijn het plan opge- wordt verondersteld dat de Tweede stelling te staan tot het groeiend steld om het hele Poolse volk, op twee Wereldoorlog zo ver achter ons ligt, bezoekersaantal aan musea over de miljoen toekomstige knechten na, te dat we die strijd nu zonder emoties en Tweede Wereldoorlog (recentelijk 1.2 doden. Dat plan moest in twintig jaar objectiever kunnen bekijken en miljoen), een niet ophoudende stroom worden voltrokken. Dat heeft geleid beoordelen als een gewone oorlog van films en succesvolle shows alsDe tot het uitroeien van 2,5 miljoen waarbij fouten aan beide kanten zijn Soldaat van Oranje of de theatervoor- mannen en vrouwen van Poolse gemaakt en waarbij verbroedering van stelling Anne. Maar met alle goede afkomst. In Wit-Rusland werden de volkeren in Europa nu op de bedoelingen slaat ook hier vervlak- zesduizend dorpen platgebrand, in agenda hoort te staan. Ten tweede telt king toe. Er wordt meer ingespeeld op zeshonderd gevallen inclusief de de Tweede Wereldoorlog bijna geen spanning en sensatie dan op verdie- bevolking. Hier kwamen 1,5 miljoen overlevenden meer, en wil je de ping van de inzichten. In zijn recente burgers bij om het leven. Drie miljoen Dodenherdenking – ook voor jonge- proefschrift De oorlog in het museum: Russische burgers vonden de dood ren – actueel houden, dan zou je de herinnering en verbeelding stelt de door executies en uithongering. De slachtoffers van recente oorlogen bij historicus Erik Somers: ‘Het evenwicht Duitse Wehrmacht was bij al deze de herdenking moeten betrekken. Ten tussen emotie en sensatie aan de ene acties volop betrokken. derde zijn er na 1945 vele oorlogen kant en verantwoorde informatie aan Ook de Romaanse volkeren werden geweest waar Nederland bij betrokken de andere is wankel.’ En zo ontstaat gediscrimineerd. Toen in de zomer was en waarbij slachtoffers vielen. Er een gemakzuchtige gedachtesfeer. Er van 1940 de Belgische krijgsgevange- zou ruimte moeten zijn om ook hen te zijn sinds 1945 zoveel oorlogen nen werden vrijgelaten, gold dat herdenken. gevoerd dat het dus beter is om alle alleen voor Vlamingen en niet voor gevallenen, zonder onderscheid, op Walen. Op 8 september 1943 verbrak Een brede Dodenherdenking? een dag te herdenken. Geen wonder Italië zijn bondgenootschap met Was de Tweede Wereldoorlog in dat door deze versluiering van de Hitler. Die liet uit wraak op het vergelijking met andere oorlogen geschiedenis nog maar 14 procent van Griekse eiland Kefalonia 5000

14 SPANNING mei 2014 Dit beeldhouwwerk in de Rosenstrasse in Berlijn, is een gedenkteken voor de niet-joodse vrouwen die demonstreerden tegen de arrestatie en dreigende deportatie van hun joodse mannen. Dankzij deze protesten werden de mannen uiteindelijk vrijgelaten.

Italiaanse soldaten fusilleren en 4500 ontstond als reactie daarop een pik. Tijdens de strooptocht door in concentratiekampen verhongeren. uitgebreide illegale verzetsbeweging Europa werd in Polen het hele Zij werden als mannen van een waarbij in Nederland onderduiken, Warthe-gebied geannexeerd en inferieure kwaliteit beschouwd. Het hulp aan onderduikers en illegale pers moesten een miljoen Polen gedwon- superieure Germaanse ras moest centraal stonden. Door deze verzetsac- gen verhuizen richting Warschau. In natuurlijk ook uit gezonde mannen en tiviteiten zijn in Europa tienduizen- Litouwen werd de kuststrook van vrouwen bestaan, klaar voor de den door executiepelotons om het Klaipeda (Memel) in beslag genomen. komende oorlog. Verstandelijk leven gebracht. Nazi-Duitsland was Het Sudetengebied werd van Tsjechië gehandicapte en geesteszieke kinde- ook de grootste slavenmaatschappij afgescheurd. Nog erger was de situatie ren bedreigden de raszuiverheid en uit de wereldgeschiedenis. Meer dan in West-Europa. Elzas Lotharingen, vormden een financiële belasting. 10 miljoen dwangarbeiders werden Luxemburg en Oost-België (Eupen/ Daarom werd in het diepste geheim onder onmenselijke omstandigheden Malmedy) werden bij nazi-Duitsland de Aktion T4 voorbereid, een plan om uitgebuit. Er waren 105 Arbeits gevoegd en de mannelijke bewoners deze kinderen te doden. De actie Erziehungs Lagers, AEL’s, waar moesten dienst nemen in de Wehr- startte begin 1940 en eindigde onder arbeiders die volgens de ondernemer macht. In de periode 1944-45 werd de druk van de katholieke kerk op 18 niet hard genoeg werkten voor 56 strook ten oosten van de augustus 1941. Maar toen waren er al dagen in konden worden opgesloten. Maas ook bij Duitsland gevoegd. De 70.000 kinderen door vergiftiging of Een seintje van de directie, en de bewoners werden naar Groningen vergassing om het leven gebracht. Gestapo kwam ze in de fabriek verjaagd. Sinti en Roma, die in Duitsland de arresteren. De AEL’s kregen in scheldnaam Zigeuner kregen, werden opdracht van de SS-generaal Kalten- Een oorlog tussen menselijke als asociale elementen in de concen- brunner een zwaarder regime dan dat waardigheid en tratiekampen opgesloten. Naar van de concentratiekampen. In heel onmenselijkheid schatting kwamen 450.000 van hen Duitsland zijn 700.000 dwangarbei- De Tweede Wereldoorlog was een om het leven. ders om het leven gekomen. Van de strijd tussen democratie en menselijke 500.000 Nederlandse dwangarbeiders waardigheid enerzijds en racistische Aangezien de nazi’s in alle Europese kwamen er 30.000 niet meer terug. dictatuur anderzijds. Die strijd liep landen de bestaande democratische Velen werden na 1945 getroffen door door alle volkeren heen. Natuurlijk instellingen als parlement en gemeen- verstoorde familierelaties. domineerde het militair geweld van teraden, vrije pers en radio ophieven Nazi-Duitsland deed ook aan landje- grote legers, maar aan de oorlog

SPANNING mei 2014 15 namen naar schatting van historici Frankrijk, net als de PVV van Geert zeker 2 miljoen gewapende partizanen Wilders in Nederland. Allen staan met deel in onder andere Frankrijk, hun discriminerende politiek haaks België, Noorwegen, Italië, Joegoslavië, op het streven naar democratische Bulgarije, Tsjecho-Slowakije, Grieken- Europese samenwerking. Vanzelfspre- land en vooral ook in Polen, Wit-Rus- kend moeten geen spookbeelden uit land, Rusland en de Oekraïne. Er een ver verleden worden opgeroepen. waren ondergrondse verzetsgroepen Ons parlementaire stelsel kan een in alle bezette gebieden en ook in stootje verdragen. Maar waakzaam Duitsland (onder andere de studen- zijn tegen een sluipend gevaar blijft tengroep De Witte Roos, de groep van nodig. Een op 1940-1945 toegespitste dominee Niemöller en de arbeiders- Dodenherdenking is dus, gezien verzetsgroep van Uhrig en Kowalke in bovengeschetste ontwikkelingen, Berlijn). Een heel bataljon Duitse actueler dan ooit. antifascisten vocht mee in de Franse Maquis. Moeten andere Aan de andere zijde een discrimine- oorlogsslachtoffers dan niet rend gewelddadig systeem dat in alle worden herdacht? landen aanwezig was. Het openbaarde Tijdens de ‘politionele acties’ in zich in Duitsland in de vorm van Max van den Berg is SP-lid en mede- Indonesië kwamen ruim 6000 Hitlers nazibewind, in Italië in de oprichter van Het Verzetsmuseum in Nederlandse militairen om het leven fascistische partij van Mussolini, in Amsterdam. Daarnaast is hij redacteur en werden minstens 100.000 Indone- Spanje in de Falangisten van generaal van het contactblad van de Stichting siërs gedood. Zeventig jaar later komt Franco, in Hongarije in de Pijlkruisers 1940-1945. onze regering tot de conclusie dat ons van admiraal Miklos Horthy, in land in die oorlog aan de verkeerde Roemenië in de IJzeren Garde van Ion kant van de geschiedenis heeft Antonescu, in Frankrijk in het gestaan. Het betrof hier inderdaad Vichy-bewind van maarschalk Petain Tweede Wereldoorlog als een gebeur- een koloniale agressieoorlog waarbij, en in Slowakije in de Volkspartij van tenis die ver achter ze ligt. Daarom zoals recentelijk naar voren kwam, Jozef Tiso. Al deze bewegingen waren worden Indonesië, Afghanistan, Irak ernstige oorlogsmisdaden aan nazigezind en beschikten over eigen of Mali maar bij de herdenking Nederlandse zijde zijn gepleegd. Deze militaire middelen. Daarnaast meegenomen. Maar juist deze aanpak gebeurtenissen staan haaks op die uit bevonden zich in vele landen de verbloemt het bijzondere karakter van de periode 1940-1945 en verdragen collaborerende aanhangers van dit de Tweede Wereldoorlog en ontneemt daarom moeilijk een gezamenlijke systeem. Mussert in Nederland, daarmee 4 mei haar actuele betekenis. herdenking. Toch dient er voor Degrelle in België, Quisling in Die betekenis is actueler dan ooit! nabestaanden een plaats te zijn voor Noorwegen, enzovoort. We kunnen Eind vorig jaar werd in het gebouw herdenken en rouwverwerking. Die dus concluderen dat de Tweede van de Europese Unie te Brussel een plaatsen zijn er in Den Haag en Venlo Wereldoorlog geen normale oorlog is grote internationale tentoonstelling bij de Indië-monumenten en kunnen geweest tussen staten, maar een geopend, die gewijd is aan het verzet op de geëigende datum 7 september unieke strijd tussen verschillende in alle Europese landen in de periode jaarlijks plaatsvinden. Minister-presi- maatschappelijke systemen, tussen 1939-1945. Bij de opening hield dent Drees voelde niets voor een democratie en raciale dictatuur. Miguel Angel Martínez, vicevoorzitter deelname aan de Korea-oorlog maar Gezien de Holocaust, de massamoord van het Europees Parlement, een werd, onder Amerikaanse dreiging op Slaven, Romanen, op Sinti en toespraak waarin hij erop wees dat de van stopzetting van Marshallhulp, Roma, gezien de unieke omvang van Europese democratie bedreigd wordt gedwongen om troepen te zenden. dwangarbeid is een morele beoorde- door ultrarechtse groeperingen, die Hierbij kwamen 132 Nederlandse ling daarover onvermijdelijk. zich in regeringspartijen dringen of in soldaten om het leven. Deelname aan partijen die regeringen ondersteunen. missies in Irak, Joegoslavië, Afghani- Over de actualiteit van de Om concreter te zijn: in Griekenland stan en Libië waren omstreden, Dodenherdenking is de partij Gouden Dageraad openlijk hebben bedroevende resultaten De Tweede Wereldoorlog ligt een antisemitisch, net als Jobbik in opgeleverd en aan tientallen militai- mensenleven achter ons. Degenen die Hongarije. In Estland en Letland ren het leven gekost. Al deze militai- er passief of actief bij betrokken vinden openlijke SS-parades plaats ren worden jaarlijks herdacht op de waren, nemen snel in aantal af. Hoe waaraan leden van de regering Veteranendag, op 29 juni (de verjaar- zorg je er dan voor dat de Dodenher- deelnemen. Roma en Sinti worden in dag van Prins Bernhard). Voor de denking op 4 mei actueel blijft voor Roemenië en Slowakije door racisten herdenking van gevallen militairen uit nieuwe generaties? Jongeren, die al bedreigd, in Noorwegen en Denemar- oorlogen van na 1945 zijn er dus al tientallen jaren via verschillende ken groeien partijen die hun afkeer data en plaatsen. Vermenging met 4 media met alle mogelijke conflicten in tegen burgers van mediterrane mei, alles herdenken, betekent in verschillende delen van de wereld afkomst luid verkondigen, Marine Le wezen niets herdenken. geconfronteerd worden, zien de Pen groeit met haar Front National in

16 SPANNING mei 2014 Ons Kapitaal 8 Dostojevski: de waarheid is onrechtvaardig

Tekst: Ronald van Raak Afbeelding: Wikimedia commons

‘Er zijn van die mensen over wie ook steeds een nieuw licht op elkaar. het heel moeilijk is iets zodanig te Daardoor komen deze romanfiguren zeggen dat je meteen een com- pas echt tot leven en worden ze ‘echte’ pleet beeld van hen krijgt, een mensen, van wie de goedheid altijd beeld dat hen direct typeert en minder goed blijkt dan je had gedacht karakteriseert... In hun romans en en voor wiens kwade handelen altijd verhalen proberen schrijvers vaak een verklaring is te vinden. allerlei maatschappelijke types te nemen en deze zo levendig en De idioot is het meest autobiografische artistiek mogelijk neer te zetten, boek van Dostojevski, vorst Mysjkin is types die men in de werkelijkheid in veel opzichten zijn alter ego. in die vorm maar zelden aantreft, Daardoor gaat de schrijver ook de doch die desalniettemin realisti- discussie aan met zichzelf. Als Mysjkin scher zijn dan de realiteit.’ een veroordeling uitspreekt over de ziekelijke en nerveuze jongeman Uit onderzoek van Amerikaanse Hyppolite, die de liberale Europese psychologen van The New School for waarden vertegenwoordigt, geeft Social Research in New York zou Aglája hem de wind van voren, omdat blijken dat het lezen van literatuur je niet mag oordelen over een mensen- bevorderlijk is voor het empathisch ziel: ‘U kent geen tederheid: alleen vermogen. Onzinnig lijkt me dat niet, maar waarheid, en dat is onrechtvaar- zeker niet als het gaat om klassieke dig.’ Russische literatuur. Zoals De idioot Fjodor Dostojevski (1869) van Fjodor Dostojevski. Dit (door Vasili Perov, 1872). De getekende schrijver Dostojevski boek leert ons meer over de mens dan schetst een ontluisterend beeld van de al het psychologisch onderzoek. mens. Vorst Mysjkin raakt verstrikt in zijn eigen gevoelens, in zijn verliefd- Dat Dostojevski dit boek kon schijven se Nastásja, wiens kwade geest hem heid voor Aglája en zijn verlangen mag gerust een klein wonder heten. vervult van een onverklaarbare liefde. naar Nastásja. Het lukt hem niet te Kritiek op de tsaar kwam hem te staan houden van het goede, maar hij kan op jarenlange dwangarbeid in Siberië Romans worden wel eens ‘fictie’ ook geen huwelijk sluiten met het en verbanning naar de woestijn van genoemd, maar dat is onterecht. kwaad. Oordelen over goed en kwaad Kazachstan. Na zijn vrijlating was zijn Literatuur beschrijft altijd de werke- zijn altijd abstracties, zeg opnieuw de lichaam kapot. Zijn vrouw overleed en lijkheid, maar in een andere taal, in wijze Aglája: ‘Wie een abstracte liefde hij raakte verslaafd aan de roulette. andere beelden. Dostojevski beschrijft voor de mensheid voelt, houdt bijna Een wurgcontract dwong hem in korte ‘maatschappelijke types’, mensen die altijd alleen van zichzelf.’ tijd meerdere boeken te schrijven. Dat je in het dagelijks leven niet zult tegen- leidde tot een bijna bovenmenselijke komen, maar die toch ‘realistischer’ Na De idioot schreef Dostojevski nog inspanning en publicatie van grootse zijn. Omdat ze ons meer vertellen over een aantal grote romans, waaronder romans, zoals Misdaad en straf (1866), de ‘menselijke drijfveren’, die volgens De eeuwige echtgenoot (1870), Boze De speler (1867) en De idioot (1869). hem ‘meestal onvergelijkelijk veel Geesten (1872) en De gebroeders Karama- ingewikkelder en minder voorspel- zow (1881). Zijn boeken worden graag De idioot in dit boek is vorst Mysjkin, baar zijn dan wij gewoonlijk denken, gelezen door schrijvers: in een Noorse de laatste telg uit een oud Russisch en zich zelden helder onder woorden lijst, samengesteld door de honderd adellijk geslacht, die zijn jeugd heeft laten brengen.’ belangrijkste hedendaagse auteurs doorgebracht in Zwitserland, waar hij (de Verdensbiblioteket), wordt werd behandeld voor de vallende De romans van Dostojevski zijn Dostojevski het meest genoemd. Maar ziekte. Na zijn terugkeer in Rusland geschreven in een romantische stijl, zijn boeken worden helaas steeds mengt hij zich in de hoogste sociale met ellenlange gesprekken waarin minder gelezen. Dat is jammer, omdat kringen, die leven volgens strakke niet direct een lijn of richting valt te we er nog steeds veel van kunnen sociale codes. De vorst wordt verliefd ontdekken. Maar doordat al die leren. Goedkoop is deze literatuur op de goede generaalsdochter Aglája, romanfiguren voortdurend het licht niet, maar beter dan elk psychologisch maar nog meer op de schone maîtres- over elkaar laten schijnen, schijnen ze zelfhulpboek.

SPANNING mei 2014 17 Een langetermijnperspectief op welvaart

Tekst: Sara Murawski Foto: Wikimedia commons

Tim Jackson stelt zichzelf in Prosperity without growth een heroïsche taak: hij onderzoekt de vraag hoe welvaart begrepen moet worden in Dat is geen toeval. De fixatie op het een land waar het beleid niet langer gericht is op de groei van het bbp. bbp is verankerd in drie algemeen Zijn boek is opgebouwd uit drie delen, waarin hij de ecologische geaccepteerde aannames over de grenzen van groei vaststelt, een kritisch macro-economisch kader positieve effecten van groei. De eerste ontwikkelt en invulling geeft aan een nieuw sociaal-maatschappelijk is dat een zekere mate van welvaart fundament voor onze samenlevingen. Het resultaat is een langetermijn- noodzakelijk is voor mens en maat- perspectief op welvaart dat linkse politici handvatten biedt voor schappij om te kunnen bloeien. De duurzaam en sociaal beleid. tweede houdt in dat economische groei gepaard lijkt te gaan met een Het is tegenwoordig volstrekt normaal naar Gordon Browns uitspraak over aantal basale rechten (zoals het recht geworden om de stand van het land de ‘age of irresponsibility’ en bena- op gezondheid en onderwijs) die gelijk te schakelen met de groeiplaat- drukt de rol van beleidskeuzes die het essentieel zijn voor welvaart. De derde jes van het CPB. In eerste instantie ontstaan van de crisis mogelijk stelt dat groei een belangrijke rol lijkt dat gerechtvaardigd: economi- maakten: “The economic crisis is not a speelt in het handhaven van economi- sche groei betekent dat de koek die we consequence of isolated malpractice sche en sociale stabiliteit. Jackson te verdelen hebben steeds groter in selected parts of the banking sector. bespreekt alle drie de vooronderstel- wordt. Maar groei brengt ook If there has been irresponsibility, it lingen op kritische en genuanceerde bedreigingen met zich mee die raken has been much systematic, sanctioned wijze, gestut door veel empirisch aan de kern van het kapitalistische from the top, and with one clear aim materiaal, en komt uiteindelijk tot de systeem. Nog los van het feit dat het er in mind: the continuation and conclusie dat er sprake is van een uiteindelijk om gaat hoe de koek protection of growth.” Met andere ‘dilemma van de groei’: het huidige verdeeld wordt, is het de vraag of woorden: het waren politieke beslissin- groeipad is niet duurzaam, en continue groei ecologisch gezien wel gen die ruimte gaven aan een systeem onhoudbaar, en de enorme consump- mogelijk is, en of onze samenlevingen dat roekeloos gedrag en ongelimiteer- tie en milieuschade die deze groei met er uiteindelijk bij gebaat zijn. Het de groei ten koste van mens en milieu zich meebrengt leidt tot grote opgeven van economische groei als legitimeerden. ongelijkheden in onze samenlevingen. beleidsdoel is echter makkelijker Maar aan de andere kant zou ‘de- gezegd dan gedaan. Groei is namelijk De rest is geschiedenis: toen de bubbel growth’ onder de huidige omstandig- een mondiaal geaccepteerd welvaarts- eenmaal barstte moesten overheden heden grote instabiliteit veroorzaken: model. In kapitalistische samenlevin- bijspringen om banken te redden en wanneer we ons consumptiepatroon gen geldt dat welvaart vrijwel uitslui- namen zij onconventionele maatrege- flink op de schop zouden gooien en tend gedefinieerd wordt in termen len om de crisis een halt toe te economische productie zouden van een kwantitatief ‘meer’ (meer roepen: omvallende banken kregen remmen, zou dat achtereenvolgens kapitaal, meer inkomen, etc.), in ‘kapitaalinjecties’ of werden zelfs leiden tot vraaguitval, werkloosheid, plaats van kritisch te kijken naar waar genationaliseerd. Om het vertrouwen verminderde concurrentie en een aan- we meer van zouden willen op de in de bankensector te herstellen, werd houdende recessie. lange termijn. Prosperity without growth de regulering aangescherpt en vormt een breuk met dit eenzijdige moesten de buffers omhoog. Jackson IJzeren kooi denken over groei als wondermiddel. wijst zijn lezers echter op een interes- Deze paradox plaatst critici van het sante paradox in dit proces: niet huidige groeimodel voor twee Schuldbubbel alleen werd de crisis veroorzaakt belangrijke uitdagingen: op micro- Het boek opent met een bondige doordat ongebreidelde economische economisch niveau is de vraag hoe het analyse van de financiële crisis: groei een onhoudbare schuldbubbel huidige consumptiemodel, dat deregulering, een overvloed aan creëerde, maar ook werd tijdens de gebaseerd is op het idee van steeds onverantwoorde leningen, falend crisis alles op alles gezet om terug te meer, beter, sneller en goedkoper, toezicht en overheden die een blinde keren tot het normale groeiniveau. anders vormgegeven zou kunnen vlek hadden voor onverantwoord Dat geldt ook voor voorstanders van worden. De macro-economische gedrag – of dit zelfs aanmoedigden. een duurzame investeringsagenda die uitdaging is hoe economie voorbij de Ondertussen nam de schuldenberg groei willen aanjagen door het groei plausibel gemaakt kan worden. (in eerste instantie de private) scheppen van groene banen. Een Uiteindelijk zijn het twee kanten van exponentieel toe. Jackson verwijst zogenaamde ‘green deal’ kan dezelfde medaille: het doel is om een weliswaar een tijdelijke oplossing perspectief op welvaart te scheppen bieden om de economie uit het slop te dat niet afhankelijk is van groei en trekken, maar biedt onvoldoende consumptie, en waar menselijke handvatten voor een ander, nieuw waardigheid en sociale relaties perspectief op welvaart. centraal staan. Jackson biedt voor

18 SPANNING mei 2014 arbitrair en beperkt het bbp als de praktijken zich allang voor in de gangbare maatstaf van economische marges van de consumptiemaatschap- groei eigenlijk is. Terwijl allerlei pij. Het probleem is dat zij niet passen vormen van economische activiteit in in het kapitalistische welvaartsmodel het bbp zijn opgenomen waarvan van voortdurende groei. correlatie met welvaart soms ver te zoeken is, vallen veel activiteiten, zoals En juist hier is de rol die de overheid huishoudelijk of vrijwilligerswerk, speelt cruciaal. Want op de korte buiten het rekenmodel. Bovendien termijn geldt – zeker in tijden van houdt het bbp geen rekening met het crisis – dat groei op korte termijn feit dat onze natuurlijke bronnen banen en koopkracht oplevert. langzaam maar zeker uitgeput raken Tegelijkertijd is de centrale taak van door onze overdadige consumptiege- de overheid dat publieke goederen woontes – zeker nu door globalisering voor de lange termijn niet ondermijnd de westerse welvaartsstandaard een worden door private belangen voor de steeds grotere afzetmarkt vindt en de korte termijn. En dat is precies wat er bevolking exponentieel toeneemt. gebeurt als we doorgaan op de ingeslagen weg: wanneer overheden Menselijke vervolmaking capituleren voor de druk die door Tim Jackson is hoogleraar Duurzame Om de uitputting van onze aarde een winst gedreven actoren op hen zetten Ontwikkeling aan de Universiteit van halt toe te roepen, zal de productie en zich mee laten slepen door de Surrey. van onze economie flink afgeremd ideologie van het consumentisme en moeten worden. Economische output privébezit die met het kapitalistische kan berekend worden door de arbeids- welvaartsmodel gepaard gaan, productiviteit (de economische verliezen zij het langetermijnperspec- opbrengst van arbeid) te vermenigvul- tief op collectieve welvaart uit het oog. beide sporen interessante aankno- digen met de hoeveelheid arbeid die De overheid blijkt zo zelf gevangen in pingspunten. in het productieproces gestopt wordt. het dilemma van de groei. Juist daar In een simpele formule uitgedrukt: Y ligt een kans voor moedige politici: Eerst het dilemma van de consumptie. = P x L. Om de output te stabiliseren door opnieuw na te denken over wat Jackson betoogt dat de moderne mens of zelfs kleiner te maken is dus een we verstaan onder welvaart, en terug gevangen zit in een ‘ijzeren kooi’ van afname van arbeidsproductiviteit, te keren naar de vraag welke functie consumentisme, aangejaagd door arbeid, of beide vereist. Accepteren de economie voor onze levens vervult, niet-aflatende economische groei. Het dat de arbeidsproductiviteit niet per se kunnen staten een begin maken met feit dat die economie voortdurend continu hoeft te stijgen, of dat mensen het streven naar een nieuw welvaarts- moet groeien, heeft volgens hem twee minder gaan werken of meer onbe- begrip, voorbij de groei. oorzaken: enerzijds stimuleert het taalde arbeid gaan verrichten, druist streven naar winst een continu proces echter in tegen de kapitalistische van innovatie en ‘creatieve destructie’, productiewijze. waarin nieuwe productiewijzen en goederen ontstaan. Anderzijds wordt Toch moet de oplossing volgens de vraag naar deze producten Jackson gezocht worden in het gedreven door een complexe ‘sociale opnieuw vormgeven van onze logica’: nog nooit was de rol die economieën. Niet alleen om de goederen in ons leven vervullen voor planeet te redden, maar ook omdat de de invulling van onze identiteit zo consumptiemaatschappij tekortschiet diep doorgedrongen tot sociale en in het bieden van mogelijkheden voor psychologische processen. Maar juist menselijke vervolmaking. Jackson doordat we ons door middel van oppert het idee van ‘ecologische consumptie kunnen onderscheiden ondernemingen’ in verwijzing naar van andere individuen, vallen coöperatieve structuren waarbij de verschillen sterker op en ligt een democratisering van de economie en negatieve vergelijking al snel op de de uitwisseling van diensten de kern loer. Deze ontwikkeling heeft ons van het economisch systeem uitma- gevoelig gemaakt voor existentiële ken. Een dergelijke maatschappij geeft angsten en de drang naar vernieu- mensen de kans om hun talenten te wing, resulterend in overdadige ontwikkelen en op een volwaardige consumptie. manier deel te nemen aan de samenle- ving door het verrichten van zinge- Tim Jackson, Prosperity without growth: Voor de macro-economische kant van vende arbeid die niet ten koste gaat Economics for a Finite Planet, Taylor & het verhaal geldt dat Jackson op van het milieu. Dat mag klinken als Francis Ltd (2011). Het boek is in het Neder- overtuigende wijze aantoont hoe een utopie, feitelijk doen deze lands vertaald als Welvaart zonder groei.

SPANNING mei 2014 19 ‘In ons straatje’ Toenemend debat over vermogensongelijkheid in Nederland

Tekst: Tijmen Lucie

Na het verschijnen van Capital in van arbeid naar kapitaal. Dan kunnen the Twenty-First Century van de de belastingtarieven op arbeid Franse econoom Thomas Piketty omlaag, wat in zijn ogen noodzakelijk barstte internationaal de discus- is vanwege de krimp van de beroeps- sie over groeiende vermogenson- bevolking en de stijging van de gelijkheid los. Ook Nederland lijkt collectieve lasten door de vergrijzing. hier niet aan te ontkomen. ‘Rijkste Net als de SP ziet hij veel in een 1 procent bezit bijna een kwart belasting van de vermogens vanaf een van alle vermogen’, kopte de half miljoen euro (de SP stelt 0,7 Volkskrant op 12 april1. Daarmee procent voor). Zowel Van Bavel als behoort Nederland internationaal Fransman zijn niet bang voor een gezien tot de landen waar de kapitaalvlucht naar het buitenland als vermogensverdeling het scheefst je het vermogen meer gaat belasten. is. Een belasting op vermogens Van Bavel stelt dat de belastingen op vanaf een half miljoen euro zou vermogen (de winstbelasting, uitkomst bieden. vennootschapsbelasting en successie- rechten), de afgelopen tien à vijftien Nederland wordt vaak voorgesteld als jaar overal al zo ver verlaagd zijn, dat een egalitair land. Gewezen wordt dan het nauwelijks loont om je vermogen op de in westers perspectief geringe elders onder te brengen. Bovendien inkomensverschillen. Internationaal huishoudens) geen vermogen heeft. steekt de belasting op vermogen in gezien ligt de inkomensongelijkheid Deze verdeling is even ongelijk als in Nederland mager af ten opzichte van in Nederland inderdaad iets onder het de VS. andere landen. gemiddelde, hoewel de laagste inkomensgroep ver achter is gebleven Volgens de Utrechtse hoogleraar Fransman geeft daarbij aan dat de bij de rest en er vraagtekens worden Economische en Sociale Geschiedenis belastingopbrengsten door de massa gesteld bij de meetmethode van het Bas van Bavel, die onderzoek doet worden opgebracht. Het gaat dan om CBS.2 Kijken we naar de verdeling van naar vermogensongelijkheid, zijn er zo’n 700.000 huishoudens met een vermogens, dan is er weinig discussie verschillende oorzaken voor de vermogen vanaf een half miljoen. De mogelijk. Onlangs publiceerde het toenemende verschillen3. Zo hebben vlucht van een enkeling zal daarom CBS voor het eerst harde cijfers over degenen met vermogen geprofiteerd geen verstrekkende gevolgen hebben. de vermogensverdeling in Nederland van de gedurende de afgelopen Met de opbrengsten die hiermee en wat blijkt: de ongelijkheid is enorm. decennia gestegen huizenprijzen en wordt binnengehaald, wil de SP de aandelenkoersen, en hebben degenen bezuinigingen in de zorg terugdraai- De rijkste 1 procent van de bevolking die hun inkomen uit arbeid zagen en, armoede onder kinderen bestrij- bezit bijna een kwart van het totale teruglopen dure hypotheken en den en het mkb helpen. Ook wil de SP vermogen. Deze 74.000 huishoudens kredieten afgesloten om hun con- de belastingen voor de lagere inko- hadden in 2012 een gezamenlijk sumptie op peil te houden, waardoor mens verlagen en de hoogte van de vermogen van 273 miljard euro (op een groot deel van hen nu in de accijnzen en btw naar beneden een totaal van 1.116 miljard), wat goed schulden zit, en hebben de mensen brengen, om zo de binnenlandse is voor gemiddeld 3,7 miljoen euro per met veel vermogen geprofiteerd van consumptie een impuls te geven. huishouden. Ondanks de crisis zagen de deregulering van de financiële de allerrijksten hun vermogen verder markten door te beleggen in het stijgen, terwijl het gemiddelde buitenland. vermogen van een doorsnee huishou- Econoom en publicist Robin Frans- den daalde van 47- naar 27 duizend man voegt daaraan toe dat de euro. Het is zelfs zo dat de paar rijkste vermogensbelasting in Nederland ook 1 Zie voor dit artikel: http://sp.nl/9zlltn Nederlanders evenveel bezitten als de in internationaal perspectief laag is. 2 Over het onderzoek van Wiemer 4 miljoen Nederlanders met het ‘De belasting op vermogen in Salverda: http://sp.nl/9zllto minste vermogen. 700.000 huishou- Nederland is ongeveer 1 procent van en over grotere inkomensongelijkheid dens hebben een negatief vermogen. het bbp, terwijl dat in de meeste dan gedacht zie: http://sp.nl/9zllu1 Wat verder opvalt is dat 2 à 2,5 miljoen landen 3 à 4 procent is.’ Volgens hem 3 Zie de uitzending van Buitenhof van 13 huishoudens (een derde van alle moet de belastingdruk verschuiven april vanaf minuut 37: http://sp.nl/9zllu2

20 SPANNING mei 2014