24 L’Écho du Pas-de-Calais ZE KWAMEN UIT ALLE WINDHOEKEN Tekst: Christian Defrance

Chinezen De Eerste Wereldoorlog en zijn ‘chinoiserieën’

de Ternoise, in Érin en later granaten en bommen. André in . Coilliot: “De Chinezen die voor Frankrijk werkten, Loopgraven waren gelukkiger dan die schoonmaken! in Britse dienst. De Fransen waren minder racistisch. Vanaf 1916 worden Britten In februari 1919 hers- en Fransen geconfronteerd tellen meer dan vijfdui- met schrikwekkende mense- zend Chinese arbeiders lijke verliezen. Ze wenden zich de omgeving van Arras: tot China (dat op 14 augustus Boisleux, Boiry-Saint- 1917 de oorlog aan Duitsland Martin, Bucquoy, Berles, verklaart) voor de onontbeer- Bienvillers, , lijke mankracht in de havens. D o u c h y - l è s - A y e t t e , De Fransen zijn kennelijk de Ransart, Basseux, eersten die ‘tijdelijk’ 50.000 Rivière… Door een gebrek arbeiders te werk stellen. aan bewaking werd er ontvangt in juli 1916 nogal gestolen in de tijde- een contingent Chinezen. Na lijke barakkenkampen”. onderhandelingen met Peking nemen de Britten in november Een eerste 1916 de eerste duizend ‘boere- Chinatown narbeiders, sterk en in staat Ongeveer tweeduizend om de klimaatverschillen te Chinese arbeiders overlijden verdragen’ aan uit de omgeving in Frankrijk. Slachtoffer van van Weihai. Het Chinese Labour ziekte, bombardementen, Corps – CLC – wordt officieel ontploffingen tijdens het gevormd op 21 februari 1917. ‘ruimen’ van de loop- Zo’n 84.000 Chinezen maken graven, enkele execu- in dertien maanden een enorme ties, maar voorname- wereldreis: via Zuid-Afrika, lijk van de Spaanse Foto: documentatiefonds Alain Jacques Suezkanaal, Panamakanaal, Jamaica, griep. Van 1918 tot New York… De route over de Stille Oceaan 1923 sturen de bevelvoerders de arbeiders is de belangrijkste: afmeren op het eiland geleidelijk aan terug naar het Hemelse Rijk. van Vancouver (westkust van ), een Ongeveer twee à drieduizend Chinezen De Pas-de-Calais telt negen Chinese begraafplaatsen tussen en Saint-Etienne- lange treinrit naar Halifax, weer een boot- blijven in Frankrijk. Ze kiezen het hazenpad au-Mont via . Hier rusten de landgenoten van deze koelie. tocht tot aan of , even op de weg naar de haven van Marseille en wat vaste grond tot Folkestone en een laatste ontwikkelen rond de Gare de Lyon de eerste in: er is zelfs in 2008 een driedaagse interna- oversteek naar Boulogne-sur-Mer alvorens Chinese wijk van Parijs. Deze wijk bestaat ndré Coilliot heeft meer dan tionale conferentie gehouden over het onde- de trein te pakken naar Noyelles-sur-Mer en inmiddels niet meer. Alleen de herdenkings- een halve eeuw lang ‘souvenirs’ rwerp… in China, in Weihai om exact te het hoofdkwartier van het Chinese Labour plaat die op 28 november 1988 onthuld werd Averzameld – van minuscule zijn, in de provincie (in het noor- Corps. De Chinezen van het CLC dragen op de Rue Maurice-Denis herinnert aan dit prullaria tot ruimtevullende voorwerpen doosten van het land). Uit dit gebied kwamen geen uniform. Ze worden opgedeeld – op feit: ‘ter ere van alle Chinese staatsburgers – – uit beide wereldoorlogen. de meeste van de 95.000 Chinezen die van minstens 15 kilometer van het front – in arbeiders en vrijwillige strijdkrachten – ges- Voertuigen, uniformen, boeken… Deze 1917 tot 1920 werkten voor het Britse leger. compagnieën van vijfhonderd man, elk met torven voor Frankrijk’. Zouden er Chinezen oud-spoorwegbeambte uit Beaurains ‘Slechts’ 44.000 landarbeiders maakten de eigen Britse majoor of kapitein en tolk. Twee in de Pas-de-Calais zijn gebleven? “Volgens blijft een van de belangrijkste figuren grote reis voor het Franse leger (de baai van maaltijden per dag, werkdagen van tien uur, mij is één Chinees getrouwd in een dorp uit ‘de plaatselijke geschiedenis van Kanton was een Frans tussengebied). André zeven dagen per week, rustdagen op natio- in de zuidelijke Artois en hij heeft een de twee wereldoorlogen’, ondanks Coilliot haalt zijn Chinese dossier tevoors- nale feestdagen van de Chinese kalender en zoon gekregen.”, aldus André Coilliot. het feit dat hij een groot deel van zijn chijn en valt op de fotokopie van een kaart een bescheiden dagloon waarvan een deel verzameling verkocht heeft aan Avril met de talloze kampen – en begraafplaatsen rechtstreeks naar China wordt gestuurd. Williams, een Engelse die een museum – van het Chinese Labour Corps: Arques, Sommige arbeiders worden te werk gesteld bij haar tearoom in Auchonvillers in Audruicq, Berguette, Boulogne, Calais, in keukens en wasserijen. De meeste arbei- de Somme geopend heeft. André weet Dannes-Camiers, Érin, Étaples, Hardelot, ders laden en lossen schepen in de havens, alles over de ‘donkere dagen van Houdain, Moulle, Ruminghem, Saint-Omer, repareren het wegen- en spoorwegennet, mei 1940 in Arras’ en ‘Beaurains van Seninghem, Tournehem, Wimereux… en leggen vliegvelden aan… Aan het eind van 1914 tot 1917 in de vuurlinie’. Ook de daarmee is het rijtje niet af. Het kamp van de oorlog hebben de Chinezen alle bomkra- aanwezigheid van de Chinese arbeiders Bouvigny-Boyeffles is teruggevonden en ters en loopgraven opgevuld, onontplofte in de Pas-de-Calais tijdens de Eerste bestudeerd door Serge Thomas en zijn lee- bommen opgespoord en geruimd, prikkel- Wereldoorlog kan hem reuze boeien. rlingen van de school van Sains-en-Gohelle. draadversperringen verwijderd. Maar ze De ervaringsverhalen stroomden binnen! Het hebben ook de verminkte lichamen van ‘Ik heb graven met ideogrammen gezien sloeg veel mensen met grote verbazing. Er gesneuvelde soldaten ‘verzameld’ en op de begraafplaats van Ayette en ik leefden honderden Chinezen in Gohelle, in begraven in massagraven en dragen zo bij vroeg me af waarom die zich daar de Ternois. André Coilliot herinnert dat ‘ze aan de aanleg van militaire begraafplaatsen. bevonden’. Een vraag die lang onbeantwoord in Érin tanks repareerden.’ Een enorme In hun ‘vrije tijd’ blijken de Chinezen blijft, aan het lot van de koelies in de Pas-de- fabriek. Het Tankmuseum van Bovington ware kunstenaars en krijgen al gauw een Calais is nauwelijks aandacht geschonken. in Engeland heeft foto’s van Chinese arbei- reputatie voor hun prachtige ambachte- Draken, rotjes, lange vlechten, tegenwoordig ders (51e, 69e en 90e compagnieën) van de lijke kunstwerken, gemaakt van in de loop- liggen de zaken anders. Er komt beweging Tank Central Workshops in het dal van graven gevonden voorwerpen als kogels, Duitse soldaat met Chinese krijgsgevangenen Foto: documentatiefonds Alain Jacques