Instituti Nr 1.Pmd

STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë

KRYEREDAKTOR SEJDIN CEKANI BORDI BOTUES:

ALEKSANDRA ÅLUND ANJEZA HOXHALLARI University of Linköping, Suedi Universiteti Bogazici Stamboll, Tu rq i MARTIN BERISHAJ ITENA HOXHALLARI Universiteti i Lubjanës, Slloveni Instituti i Sociologjisë, Shqipëri JUDITH BLAU DUSHAN JANJIC University of North Carolina - Chapel Hill, SHBA The Instituite for Social Sciences, Belgrade, Serbi MIRELA BOGDANI KARL KASER Oxford University, Angli Universiteti Karl Franzes i Gracit, Austri GIOVANNA CAMPANI SABRI KIÇMARI University of Florence, Itali Universiteti i Bonit, Gjermani ALBANA CANOLLARI ZEF MIRDITA Universiteti “Kristal”, Shqipëri Universiteti i Zagrebit, Kroaci LIQUN CAO IRENA NIKAJ Eastern Michigan University, SHBA Universiteti Fan Noli, Korçë, Shqipëri BLENDI ÇEKA PAJAZIT NUSHI Universiteti i Tiranës, Shqipëri Universiteti i Prishtinës, Kosovë MARINA DALLA ENRIKETA PANDELEJMONI Universiteti i Athinës, Greqi Universiteti Gracit, Austri ISMET ELEZI JAN NEDERVEEN PIETERSE Instituti i Sociologjisë, Shqipëri University of Illinois - Urbana Champaign, SHBA KRISTO FRASHËRI ROLAND SEJKO Akademia e Shkencave, Shqipëri Bota shqiptare, Romë, Itali ILIR GËDESHI ZAMIRA SINOIMERI Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale, Tiranë Universiteti Marin Barleti, Shqipëri KLARITA GËRXHANI ENKELEIDA TAHIRAJ University of Amsterdam, Hollandë University College London, Angli EGLANTINA GJERMENI FATOS TARIFA Qendra Aleanca Gjinore për Zhvillim, Shqipëri Eastern Michigan University, SHBA ARJAN GJONÇA JAY WEINSTEIN London School of Economics and Political Science, Angli Eastern Michigan University, SHBA BARBARA HEYNS OLTA XHAÇKA, New York University, SHBA New York University of Tirana, Shqipëri

Instituti i Sociologjisë BORDI AKADEMIK:

HAMIT BEQJA, SERVET PËLLUMBI Kryetar Nderi Kryetar TONIN ÇOBANI ENIS SULSTAROVA SILVANA HAXHIAJ GËZIM TUSHI NORA MALAJ ALFRED UÇI DREJTOR EKZEKUTIV LEKË SOKOLI STUDIME SOCIALE Revistë e Institutit të Sociologjisë

Vëll. 1, Nr. 1, 2007

Përmbajtja:

Pajazit NUSHI Çështja shqiptare dhe qëndrimet e ndryshme të studentëve të shkencave politike e juridike ndaj saj Kristo FRASHËRI Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi Alfred UÇI Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik Enis SULSTAROVA Armiqtë e shqiptarëve: në kërkim të themelit të politikës Tonin ÇOBANI Shqiptari i refuzuar Valon MURATI Sfidat e identitetit kombëtar Lekë SOKOLI & Ilir GËDESHI Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri Itena HOXHALLARI Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj

Libra & autorë

Hajrullah KOLIQI Autobiografi dinjitoze dhe mësimdhënëse Lekë SOKOLI Pluralizmi politik në skanerin e një studiuesi Kristo FRASHËRI Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri Fatos TARIFA & Lekë SOKOLI Mendimi sociologjik shqiptar, bibliografi (1986-2006) Jay WEINSTEIN To Albania, with Love (Me dashuri për Shqipërinë) Shpëtim GJIKA Politika moderne dhe konceptimi filozofik i saj Hamit BEQJA Portreti i një studiuesi

Abstracts in english Të dhëna për autorët Jeta shkencore & veprimtaria e IS ÇËSHTJA SHQIPTARE DHE QËNDRIMET E

NDRYSHME TË STUDENTËVE TË SHKENCAVE

POLITIKE E JURIDIKE NDAJ SAJ

PAJAZIT NUSHI - Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës-Prishtinë; Këshilli për Mbrojtjen e të Drejtave e të Lirive të Njeriut

PËRMBLEDHJE

Ndryshueshmëria e treguesve të qëndrimeve politike të subjekteve të mjediseve të ndryshme shqiptare ka më tepër përmasa të proceseve ndërlidhëse të qëndrimeve pajtuese sesa të ndërlidhjes së qëndrimeve mospajtuese për “çështjen shqiptare”. Në këtë rrafsh subjektet e anëtarësuara në parti politike treguan qëndrime më aktive ndaj çështjes shqiptare sesa subjektet që i përkasin kategorisë së jopartiakëve. Ndërmjet subjekteve të partive politike u shfaqën ndryshime në disa qëndrime - në drejtimin dhe në intensitetin e tyre. Te subjektet e partive të djathta u dallua më së shumti prirja e qëndrimeve njohëse të çështjes shqiptare, kurse tek ata të partive të majta u dallua prirja e qëndrimeve me intensitet më të lartë në angazhimin për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Një shkallë e tillë e ndërlidhjes së qëndrimeve është produkt i faktorëve psikodinamikë për çështjen shqiptare të subjekteve, që janë zhvilluar dhe formohen në mjedise të ndryshme. Tërësia e raporteve politike, ekonomike, sociale etj. të secilit mjedis të këtyre subjekteve ka sjellë zhvillimin dhe formimin e disa qëndrimeve mospajtuese në nivele dhe drejtime të ndryshme. Nivelet e ndryshme të mosmarrëveshjeve ndërmjet qëndrimeve të subjekteve të këtyre mjediseve mund të shpjegohen kryesisht me zhvillim lidhjesh dhe raportesh të brendshme më të forta të mjediseve të këtyre subjekteve, sesa me ndërlidhje ekonomike, sociale, kulturore dhe shpirtërore ndërmjet mjediseve shqiptare të ndryshme të këtyre subjekteve. Shpalosjet kuptimore të treguesve të qëndrimeve të provuara shpien në njohjen e ndjenjës kombëtar të këtyre subjekteve. Te subjektet e provuara, ndjenja kombëtare është i zhvilluar. Duke u mbështetur në intensitetin e qëndrimeve të tyre ndaj “çështjes shqiptare”, mund të thuhet se kjo ndjenjë u zhvillua në përmasa të caktuara përballë zhvillimeve politike të një periudhe të gjatë të shteteve, sistemeve politike dhe ideologjike të ndryshme, ku janë zhvilluar subjektet e provuara dhe paraardhësit e tyre. Pasojë e ndikimit të një ndjenje të tillë janë qëndrimet me drejtim dhe intensitetet të ndryshëm, por kryesisht të baraspeshuara ndërmjet energjisë së kësaj ndjenje, faktorëve të ndryshëm vendorë dhe rrjedhave politike bashkëkohore.

“Çështja shqiptare” - lindja, zhvillimi i saj luftërave ballkanike dhe më pas, krijuan një nga çështjet e ndërlikuara politike, Proceset politike të zhvilluara pas vitit ekonomike dhe sociale në Gadishullin 1878, sidomos ato që u zhvilluan pas Ballkanik dhe përgjithësisht në vendet e

Studime Sociale 2007, 1 (1): 5-21 u 6 u Çështja shqiptare

Europës Juglindore dhe më gjerë. Pasojat e dhe e bënë të dilte gjithnjë e më shumë në luftërave ballkanike të viteve 1912-1913 dhe pah “çështjen shqiptare”. vendimet e Konferencës së Versajës më Kauza kombëtare shqiptare dhe 1918 shkaktuan ndarjen e kombit shqiptar mbrojtja e saj i ka rrënjët qysh në Rilindjen dhe të hapësirës kombëtare të tyre në Kombëtare (prej gjysmës së parë të shekullit shqiptarët e shtetit-komb të Shqipërisë dhe XVIII e deri në shpalljen e shtetit të në shqiptarët e viset e tyre në Serbi, në Mal Shqipërisë më 1912). Kjo u bë pjesë e të Zi, në Greqi dhe, pas vitit 1945, edhe në pandashme e vetëdijes së shqiptarëve, shqiptarët e viset e tyre në Maqedoni. Në pavarësisht ku i hodhi ata dhe vendin e tyre këtë mënyrë, shteti-komb i Shqipërisë u politika dhe historia. Në këtë mënyrë, kufizua me mjedise shqiptare të katër brenda kombit të ndarë dhe në raport të shteteve fqinjë të Shqipërisë, ku shqiptarët kombeve të tjera me shqiptarët e këtyre e viset e tyre në këto shtete u zhvilluan në viseve dhe me ata të shtetit-komb shqiptar kushte dhe në raporte të ndara dhe cilësisht u identifikua “çështja shqiptare” si çështje të ndryshme politike, ekonomike, sociale, e ndërlikuar politike në Europën Juglindore. kulturore etj. Ndarja politike e shqiptarëve Kjo çështje ngeli e pazgjidhur edhe pas dhe e vendit të tyre, zhvillimi i tyre në Luftës II Botërore. Në kuadrin e kësaj kuadrin e politikës së posaçme të secilit shtet çështjeje, Kosova është vënë në spikamë të me zhvillim të ulët ekonomik, konsiderimi nivelit më të lartë.1 i shqiptarëve pakicë kombëtare me Çështje shqiptare, posaçërisht ajo e respektim të pakët të të drejtave qytetare, Kosovës, u krijua më shumë si pasojë e sikurse edhe lidhja dhe komunikimi i marrëveshjeve politike ndërkombëtare dhe vështirësuar ndërmjet tyre, u bënë faktorë më pak si pasojë e zhvillimeve etnike e thellues të ndarjes së tyre; këta faktorë i janë historike e popullit shqiptar dhe raporteve kundërvënë drejtpërdrejt dhe indirekt politike, ekonomike e sociale përbrenda zhvillimit të përbashkët të shqiptarëve. kombit shqiptar. Në mbështetje të kësaj Shteti-komb i cunguar i shqiptarëve, që prej marrëveshjeje filluan zhvillimet individuale vitit të themelimit të tij më 1912, u të proceseve politike të shteteve fqinjë, ku ballafaqua me shumë probleme të viset e shqiptarëve dhe shqiptarët e këtyre brendshme ekonomike, politike,sociale etj., viseve konsideroheshin pjesë territoriale sikurse edhe me ndikim rrymash të jashtme e shteteve të përmendura dhe shqiptarët politike të shumëllojshme. Nën ndikimin e e viseve verilindore të shtetit të Shqipërisë fërkimeve, moskuptimeve të qëllimshme e konsideroheshin pakica kombëtare kundërshtive të ndryshme, liria dhe përbrenda shtetit të Serbisë, përkatësisht zhvillimi i përbashkët i shqiptarëve dhe i të Mbretërisë Jugosllave prej vitit 1918 kombit të tyre e pësuan rëndë në proceset e deri në fillim të Luftës II Botërore dhe stabilizimit dhe të konsolidimit zhvillimor të ish-Federatës Jugosllave prej vitit 1945 të tij. Bashkimi kombëtar i shqiptarëve e deri në rrënimin e saj. përballë copëzimit politik të vendit, të Zhvillimet e këtilla përbrenda shteteve popullit shqiptar dhe të zhvillimit me ritme fqinjë dhe në raport me shtetin-komb të të ngadalësuara politike, ekonomike e shqiptarëve shkaktuan gjendje të tensionuar shoqërore të shtetit-komb të shqiptarëve politike ndërmjet tyre, e cila gjatë gati një dhe sidomos të viseve të ndara të tij, me shekulli nuk u ndërpre, megjithëse kishte raporte të ndryshme antagoniste, krijuan intensitet të ndryshuar prej një kohë në

1 Shih gjerësisht “Kosova” në vështrim Enciklopedisë Shqiptare; Botimet Toena, Tiranë, enciklopedik, Akademia e Shkencave-Qendra e 1999. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 7 u tjetrën dhe ndryshonte prej një shteti në komunikimi ndërmjet tyre shpesh i shtetin tjetër dhe në raport individual të kufizuar, i vështirësuar dhe i penguar, secilit prej tyre ndaj Shqipërisë. Gjendja e merrnin ritme moskënaqësie dhe revolte në tensionuar shfaqej me mosmarrëveshje dhe intensitete të ndryshme, duke i dhënë me konflikte pikëpamjesh, qëndrimesh dhe qartësi gjithnjë e më të madhe “çështjes veprimesh ndërmjet pakicës shqiptare dhe shqiptare” në këtë pjesë të Europës dhe politikës unike të secilit shtet fqinjë të nevojës së zgjidhjes së saj. Ballkani u Shqipërisë; kjo gjende shpesh përcillej me konsiderua vatër konfliktesh, që u shkaktua mosmarrëveshje ndërmjet Shqipërisë dhe nga trajtimi i pavolitshëm i pakicave vendeve fqinjë të saj. Mbretëria Jugosllave kombëtare, në radhë të parë nga trajtimi i e Karagjorgjeviçëve u konsiderua si “vendi këtillë i pakicës shqiptare në secilin shtet më tipik i shtypjes kombëtare në Europë”, fqinjë të Shqipërisë. ndërsa shqiptarët si popull “i robëruar dhe Sa u përket shqiptarëve në ish- i nënshtruar zhdukjes”.2 Federatën Jugosllave, gjendja e pavolitshme Shpesh këto mosmarrëveshje ishin tejet e tyre u keqësua edhe më shumë gjatë dy të tensionuara dhe u shoqëruan me dekadave të fundit të shekullit XX, për të konflikte në raportet politike, ekonomike, cilën dr. Zharko Koraq, profesor i sociale, ndërkufitare etj. Orvatjet e përcjella Universitetit të Beogradit dhe me aksione politike, guerilje dhe disidente zëvendëskryeministër i qeverisë së Serbisë për ndryshimin e gjendjes politike, gjatë viteve 2001-2004, ka thënë: ekonomike e sociale të shqiptarëve dhe “Hebrenjtë gjatë historisë ishin edha ideal orvatjet për bashkim të këtyre viseve ose të për sakrifikim, por tani te ne (në Serbi dhe ndonjërit nga këto vise me shtetin-komb, në Jugosllavi - P.N.) “rolin” e tyre e kanë nuk kanë dhënë rezultate, pavarësisht nga marrë kombet e tjera, shqiptarët dhe ndryshimi i gjendjes së tyre në ish-Federatën myslimanët para të gjithëve”.3 Jugosllave, sidomos pas viteve ’70-të të Kjo gjendje e shqiptarëve në ish- shekullit XX. Por, edhe shqiptarët në ish- Jugosllavi gjatë këtyre viteve ka ushtruar Mbretërinë Shqiptare u zhvilluan më ritme ndikim edhe në zhvillimin e qëndrimeve të të ngadalshme politike, ekonomike e posaçme për pozitën dhe zhvillimin e tyre sociale. Ndryshimet e pakta gjatë kohës së e të pasardhësve të tyre. Luftës II Botërore në pikëpamje të “Çështja shqiptare” doli në shesh të bashkimit të disa regjioneve shqiptare hapur politik dhe mori dimensione të shtetit të Mbretërisë Shqiptare u ndërprenë mirëfillta pas rënies së sistemit monist, pas përfundimit të luftës dhe shqiptarët e sidomos pas rrënimit të ish-Federatës Shqipërisë dhe ata të territoreve të tyre në Jugosllave , ku shqiptarët jetonin të ndarë ish-Jugosllavi e filluan zhvillimin e tyre në në katër njësi të kësaj federale. Historia e një sistem politik monist, që zgjati më se gjatë e zhvillimit të shqiptarëve, pozita e një gjysmë shekulli. ndarë e pjesëve të kombit shqiptar, zhvillimi Këto ndryshime politike, ekonomike i tyre në kuadrin e secilit shtet dhe në e sociale u reflektuan në mënyra të kushtet e nivelit të ulët ekonomik e social ndryshme në strukturën mentale të dhe të statusit diskriminues, herë më pak e shqiptarëve dhe jo vetëm të tyre. Gjendja herë më shumë ishin burimet kryesore të shpirtërore e pakënaqësisë dhe e tensionuar zhvillimit dhe formimit të pikëpamjeve, ndër shqiptarët e viseve të ndara dhe qëndrimeve dhe bindjeve politike për të

2 J. B. Tito, Çështja kombëtare në Jugosllavi dhjetor 1942. në dritën e luftës nacional çlirimtare, Proleter, 16 3 Koha Ditore, 12. 09. 1999. u 8 u Çështja shqiptare kaluarën, të tashmen dhe të ardhmen. Meqë qarqeve intelektuale, sidomos të atyre pikëpamjet, qëndrimet dhe bindjet kanë shqiptare, ka rëndësi të veçantë. Nga dimension motivesh për sjelljet e struktura e vetëdijes politike të shqiptarëve ndaj qenies kombëtare të tyre shqiptarëve të angazhuar për zgjidhjen e dhe ndaj rrjedhave zhvillimore politiko- çështjes shqiptare hulumtuam qëndrimet ekonomike të gjera, u interesuam për e të rinjve shqiptarë ndaj kësaj çështjeje njohjen e tyre në kushtet, në rrethanat dhe dhe zgjidhjes së saj. në raportet e reja të zhvillimit demokratik Rëndësia e zgjidhjes së çështjes në ish-shtetet moniste, ku kanë jetuar shqiptare për mirëvajtjen e proceseve shumica dërmuese e shqiptarëve. Për këtë zhvillimore të përgjithshme në Europën qëllim, ndërmorëm një veprimtari të Juglindore dhe më gjerë imponuan nevojën organizuar për hulumtimin e qëndrimeve e gjurmimit të faktorëve historikë, politikë, dhe të bindjeve të tyre për zgjidhjen e ekonomikë, kulturorë, socialë, psikologjikë mundshme të çështjes shqiptare në raport etj. të çështjes shqiptare dhe të proceseve e me sovranitetin e popullit shqiptar dhe të faktorëve që ndihmojnë për njohjen sa me integrimet rajonale të viteve të para më të thellë të vetëdijes kombëtare dhe të shekullit XXI. politike të shqiptarëve. Ndër këta faktorë, rëndësi të posaçme kanë ata që lidhen me Rëndësia, qëllimi dhe organizimi i psikodinamikën e qytetarit të sotëm hulumtimit4 shqiptar, me vetëdijen e pozitës së tij dhe të kombit shqiptar e të pjesëve të ndara të Vetëdija për çështjen shqiptare dhe për tij, sikurse edhe me rolin e tij në njohjen zgjidhjen e saj u identifikua si çështje e dhe në zgjidhjen e kësaj çështjeje. Kjo ndërlikuar politike nga shqiptarët, pjesërisht vetëdije është e lidhur me psikodinamikën edhe nga të tjerët, varësisht nga shkalla e e tij. Njohja e faktorit psikodaniamik të njohjes së saj dhe e trajtimit të shkaqeve të qytetarëve shqiptarë është e lidhur lindjes, zhvillimit dhe pasojave të kësaj kryesisht me qëndrime politike për çështjeje. Si e këtillë, çështja shqiptare u kuptimin e “çështjes shqiptare” dhe dallua edhe nga të gjithë ata që janë të modalitetit e zgjidhjes së saj. interesuar për paqe dhe zhvillimin e Njohja e këtyre qëndrimeve ka vlera demokracisë në shtetet e Europës dhe më teorike dhe praktike. Vlerat teorike kanë të gjerë. Pikëpamjet, mendimet dhe qëndrimet bëjnë me zhvillimin e psikologjisë sociale, e njohësve të kësaj çështjeje dhe të sidomos me zhvillimin e psikologjisë angazhimit të tyre për zgjidhjen e saj janë politike. Psikologjia politike ndër shqiptarët nga më të ndryshmet. sapo ka lëshuar rrënjët e para. Ky studim Zhvillimet integruese në shtetet e mund të jetë ndër të parët e natyrës Europës dhe në kuadër të Bashkësisë empirike të njohjes së çështjes shqiptare. Europiane dhe më gjerë, ushtruan ndikim Rezultatet e tij do të ndihmojnë për pozitiv në përshpejtimin e njohjes dhe të zhvillimin e sociologjisë politike, të angazhimit të zgjidhjes së kësaj çështjeje. kulturologjisë, të psikologjisë sociale etj. Në kuadrin e zhvillimeve të këtilla dhe të Ndërkaq, vlerat praktike mund të angazhimeve për zgjidhjen e çështjes shfrytëzohen për konceptime të zhvillimit shqiptare, njohja e vetëdijes politike të politik duke marrë në konsideratë edhe

4 Në organizimin e këtij hulumtimi ndihmë të Tiranës, departamenti i shkencave politike të Fakultetit veçantë kanë ofruar departamenti i shkencave politike Filozofik të Universitetit të Prishtinës dhe Fakulteti të Fakultetit të Shkencave Sociale të Universitetit të Juridik i Universitetit të Europës Juglindore të Tetovës. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 9 u vlerat sociale e drejtimet e tyre, sidomos paqësore të saj ka rëndësi të shumëfishtë. qëndrimet e rrënjosura të shqiptarëve për Njëri ndër faktorët përcaktues të zgjidhjes çështjen shqiptare. së çështjes shqiptare ka të bëjë me Duke u nisur nga rëndësia e njohjes së subjektivitetin politik të shqiptarëve për vetëdijes politike individuale e kolektive të zgjidhjen dhe zgjedhjen e fatit të zhvillimit shqiptarëve të sotëm për zgjidhjen e çështjes të tyre. Në këtë kuadër, vetëdija politike e shqiptare, përcaktuam objektivin e shqiptarëve dhe qëndrimet e tyre sot për hulumtimit të qëndrimeve të të rinjve vetëzhvillim nuk mund të zëvendësohen me shqiptarë në zgjidhjen e kësaj çështjeje. Ky vendime të të tjerëve. Për ne shqiptarët, objektiv është: të njihen dhe të bashkimi kombëtar do të ishte zgjidhja e identifikohen qëndrimet e njohësve të pranueshme për shumicën e shqiptarëve. çështjes shqiptare për qasjen objektive të Mirëpo, ndikimet politike, ekonomike, zgjidhjes së saj ndër shqiptarët e moshës sociale, kulturore, morale, fetare etj, si dhe rinore në vitet e para të shekullit XXI në “lëvozhga gjeopolitike e krijuar në Ballkan” kushtet dhe në raportet vetintegruese të gjatë rreth një shekulli, kanë shkaktuar shqiptarëve dhe integruese të tyre me ndarje dhe zbehje të vetëdijes integruese rrjedhat e popujve të tjerë të Europës. kombëtare, e cila reflekton qëndrime të Rëndësia e njohjes dhe e identifikimit veçanta të pjesëve të kombit të ndarë të qëndrimeve politike të çështjes shqiptare, shqiptar në procesin e zgjidhjes së çështjes sidomos të qasjes objektive për zgjidhjen e shqiptare. E kaluara e popullit shqiptar, e drejtë të saj në kuadrin e raporteve politike tashmja, së bashku me rrjedhat zhvillimore dhe të rrjedhave të tyre në shtetet e Europës të shqiptarëve dhe të popujve të tjerë, i japin e më gjerë, është e lidhur me synimin e rëndësi të posaçme njohjes së qëndrimeve popujve të Kombeve të Bashkuara, ku këta politike për çështjen shqiptare dhe për kanë deklaruar: “Ne, popujt e Kombeve të zgjidhjen e drejtë të saj. Bashkuara, të vendosur për të shpëtuar Rëndësia e njohjes së kësaj çështjeje gjeneratat e ardhshme…” dhe me dhe e zgjidhjes së saj për shqiptarët dhe për qëndrimet e Deklaratës Universale mbi paqen në vendin e tyre dhe përgjithësisht të Drejtat e Njeriut, në pjesën hyrëse të në vendet e Europës Juglindore është ndër së cilës është thënë: “…krijimi i botës në shkaqet që na nxiti të ndërmarrim të cilën njerëzit do të gëzojnë lirinë e hulumtimin e qëndrimeve të të rinjve fjalës, të besimit dhe lirimin nga frika e shqiptarë për çështjen shqiptare. skamja është proklamuar dëshira më e lartë e çdo njeriut”.5 Subjektet e hulumtimit Zbërthimi kuptimplotë i çështjes shqiptare dhe vënia e saj në rrugën e mbarë U provuan 377 studentë të të dy gjinive të zgjidhjes së saj do të përjashtonte edhe të shkencave politike dhe të shkencave gjykimet e rrezikshme, siç ato për “krijimin juridike të Universitetit të Tiranës, të e Shqipërisë së Madhe”, “krijimin e Serbisë Universitetit të Prishtinës dhe të së Madhe”, madje, kohët e fundit qarkullon Universitetit të Europës Juglindore të edhe gjykimi për “krijimin e Kosovës së Tetovës. Nga ky numër i të provuarve u Madhe”. Për këto shkaqe konsiderojmë se morën në shqyrtim përcaktimet e 348 hulumtimi i qëndrimeve politike për subjekteve të këtyre mjediseve universitare çështjen shqiptare dhe për zgjidhjen në njësitë ose detyrat e formësuara në tekstin

5 Zyra e Komisariatit të Lartë të Kombeve të Universale mbi të Drejtat e Njeriut (versioni zyrtar), Bashkuara për të Drejtat e Njeriut, Deklarata Kombet e Bashkuara, fq.4. u 10 u Çështja shqiptare e tipit të diferencialit semantik, sepse 29 të secilit mjedis universitar, sikurse edhe sosh u anuluan nga shqyrtimi, kuptohet raportet ndërmjet rezultateve të edhe nga përpunimi i të dhënave të tyre, përgjithshme dhe atyre të veçanta. për shkak të dhënies së përgjigjeve të Përzgjedhja e subjekteve nga rreth 50 pjesshme në pyetjet e parashtruara. Prej 000 studentë të tre universiteteve të datës 16. 10. 2002 deri më 18. 12. 2002 u përmendura u bë sipas kriterit të njohjes së provuan 95 studentë të vitit të parë, të dytë kësaj çështjeje, të përcaktimit të tyre për dhe të tretë të shkencave politike të studim në degët që janë më afër çështjeve Universitetit të Tiranës, 127 studentë të politiko-juridike shqiptare dhe të shkencave politike vitit të parë të gatishmërisë së studentëve dhe të Universitetit të Prishtinës dhe 126 studentë profesorëve të departamentit të shkencave të vitit të parë të shkencave juridike të politike të Fakultetit të Shkencave Sociale Universitetit të Europës Juglindore të të Universitetit të Tiranës, të departamentit Tetovës. Studentët e provuar u përkisnin të shkencave politike të Fakultetit Filozofik dy gjinive, nga të cilët 137 ishin subjekte të Universitetit të Prishtinës dhe të të gjinisë femërore dhe 211 subjekte të Fakultetit Juridik të Universitetit të Europës gjinisë mashkullore. U përpunuan veçmas Juglindore të Tetovës. Subjektet kanë qëndrimet e subjekteve të njërës gjini dhe ardhur për studime nga viset rurale dhe të gjinisë tjetër. urbane të Shqipërisë, të Kosovës dhe të Numri më i madh i subjekteve të Maqedonisë. Ndër këta studentë ka pasur provuar u përkisnin partive politike të të ardhur edhe nga viset e shqiptarëve të ndryshme, që ishin të organizuara në Malit të Zi, sikurse edhe nga Lugina e Shqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoni. Preshevës, por numri i tyre prej 7 vetash ka Numri i partive politike ndër shqiptarët qenë i vogël në raport me subjektet e viseve përgjithësisht, sikurse edhe ndër subjektet të tjera dhe me banorët e këtyre viseve. e provuara, është relativisht i lartë. Subjektet Subjektet e provuara kanë qenë nga Bajram e provuara kanë qenë të organizuar në 37 Curri, Bujanovci, Deçani, Delvina, parti politike. Programi i shumë partive Durrësi, Ferizaj, Gostivari, Gjakova, politike e ka të shënuar nevojën e Gjirokastra, Kaçaniku, Kërçova, Korça, angazhimit për zgjidhjen e çështjes Kuçova, Kukësi, Mitrovica, Ohri, Peja, shqiptare. Në këtë pikëpamje, programet e Presheva, Prishtina, Prizreni, Podujeva, partive politike ndryshojnë pak ndërmjet Saranda, Skenderaj, Skrapari, Shkodra, tyre. Dallimet më të theksuara janë ndërmjet Shkupi, Vau i Dejës, Vitia, Tetova, Tirana, partive të majta dhe partive të djathta. Për Tropoja dhe Theranda. këtë shkak kemi përpunuar veçmas qëndrimet e anëtarëve të partive të majta Metodat e hulumtimit dhe qëndrimet e anëtarëve të partive të dhe e përpunimit të treguesve djathta. Mirëpo, ndër subjektet e provuar kishte edhe të papërcaktuar dhe të Për hulumtimin e qëndrimeve të paangazhuar në parti politike. Sikurse për studentëve të shkencave politike dhe subjektet e përcaktuara dhe të angazhuar juridike të tre universiteteve shqiptare në parti politike, ashtu edhe për subjektet e zbatuam metodën e diferencialit semantik, papërcaktuara dhe të paangazhuar në parti përkatësisht të diferencimit kuptimor. politike, të dhënat i përpunuam në të Sikurse dimë, diferenciali semantik është njëjtën mënyrë. Me këtë rast do të formë e metodës asociative dhe e paraqesim rezultatet e përgjithshme të shkallëzimit të domethënies së simboleve këtij hulumtimi, si dhe rezultatet e veçanta dhe e qëndrimit të subjekteve ndaj Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 11 u simboleve emërtuese të domethënieve të shqiptare; 2) detyra që kërkojnë caktuara. Hapësira semantike e një simboli, përcaktimin e qëndrimit për shkallën e sikurse dimë, është hapësirë domethëniesh aktualitetit dhe të ndërlikueshmërisë së shumëdimensionale. Diferenciali semantik çështjes shqiptare; dhe 3) detyra që i është teknikë matëse e intensitetit të përkasin njohjes së modalitetit të zgjidhjes qëndrimit të individit ndaj një dimensioni së çështjes shqiptare nga ana e subjekteve ose disa dimensioneve të domethënies së të provuara. Grupit të parë i përkasin simbolit të caktuar. Në rastin e hulumtimit detyrat: çështja shqiptare është e njohur - e të qëndrimeve të studentëve ndaj panjohur nga shqiptarët; e njohur - e domethënies e rëndësisë së çështjes panjohur nga fqinjët; dhe e njohur - e shqiptare, simboli provues është termi panjohur nga institucionet ndërkombëtare, “çështja shqiptare”. Ky term sintagmor ka përkatësisht nga Bashkimi Europian dhe domethënie përcaktuese, por ndaj kësaj nga Organizata e Kombeve të Bashkuara. domethënieje, që lidhet me zgjidhjen e saj, Grupit të dytë i përkasin detyrat: çështja subjektet kanë qëndrime të ndryshme në shqiptare është aktuale - nuk është aktuale; pikëpamje të vlerësimit të rëndësisë së saj dhe është e ndërlikuar - është e thjeshtë. dhe të veprimtarisë lidhur me zgjidhjen e Grupin e tretë të detyrave e përbëjnë ato që kësaj çështjeje. Teksti i diferencialit semantik u referohen modaliteteve të zgjidhjes së për çështjen shqiptare u përpilua sipas çështjes shqiptare; detyrat e grupit të tretë modelit të ndarjes së domethënies së janë: çështja shqiptare është e zgjidhshme - simbolit verbal të shkruar “çështja nuk është e zgjidhshme; e zgjidhshme shqiptare” në pesëmbëdhjetë njësi vetëm nga shqiptarët – e pazgjidhshme domethënëse të vendosura vertikalisht dhe vetëm nga shqiptarët; e zgjidhshme me në shtatë njësi shtrirëse domethënëse të gatishmëri të fqinjëve – e pazgjidhshme me vendosura horizontalisht. Pjesa e mesme e gatishmëri të fqinjëve; e zgjidhshme me ndarjeve vertikale dhe horizontale i përket ndërmjetësimin e ndërkombëtarëve – e shtyllës neutrale, kurse ana e djathtë dhe pazgjidhshme me ndërmjetësimin e ana e majtë e kësaj pjese neutrale është e ndërkombëtarëve; e zgjidhshme me ndarë në tre gradientë pozitivë dhe në tre integrime ekonomiko-politike rajonale – e gradientë negativë me shkallë intensiteti pazgjidhshme me integrime ekonomiko- prej një deri në tri shkallë për secilën nga politike rajonale; kërkon zgjidhje të njësitë domethënëse. Struktura e njësive domosdoshme – nuk kërkon zgjidhje të pyetëse dhe e gradacionit të tyre prej domosdoshme; kërkon zgjidhje të qëndrimit indiferent në tri shkallët e anës tërësishme – kërkon zgjidhje të pjesshme; pozitive dhe prej qëndrimit indiferent në kërkon zgjidhje të shpejtë – nuk kërkon tri shkallët negative paraqitet ashtu siç u zgjidhje të shpejtë; mund të zgjidhet me është parashtruar studentëve në tabelimin marrëveshje – nuk mund të zgjidhet me e njësive pyetëse të konstruktuara dhe të marrëveshje; dhe zgjidhet shkallë-shkallë – sistematizuara në atë mënyrë siç janë nuk mund të zgjidhet shkallë- shkallë. klasifikuar dhe paraqitur të dhënat në Secili nga subjektet kishte për detyrë tabela të veçanta. të përcaktohej me shenjë të veçantë, Sikurse shihet nga parashtrimi i përkatësisht me shenjën X të vënë në detyrave të formuluara në pesëmbëdhjetë rubrikën përkatëse; këtë shenjë është sish, të gjitha detyrat janë të natyrës kërkuar ta vënë për njërën nga mundësitë e konjitive (njohëse) të çështjes shqiptare. propozuara për zgjidhjen e çështjes Këto i kemi ndarë në tre grupe: 1) detyra shqiptare nga pesëmbëdhjetë detyrat ose që kanë të bëjnë me njohjen e çështjes njësitë e parashtruara. Ky përcaktim i tyre u 12 u Çështja shqiptare ka treguar qëndrimin e secilit subjekt ndaj Të gjitha subjektet e provuara i janë njohjes, aktualitetit dhe modaliteteve të nënshtruar diferencialit semantik në kushte pune zgjidhjes së kësaj çështjeje. Nivelimi i gati të njëjta dhe duke punuar sipas udhëzimeve qëndrimeve shtrihet prej 0 deri në +3 të njëjta për të gjithë. Në përpunimin e treguesve dhe prej 0 deri në -3. Të dhënat e individualë dhe gruporë zbatuam procedurën e përfituara i përpunuam me metoda shkallës së vlerësimit të qëndrimeve, procedurën statistikore dhe në mbështetje të zbatimit e rangimit të treguesve sipas vlerës së tyre, të tyre arritëm në rezultate që i metodën statistikore të përcaktimit të vlerës së parashtrojmë në kapituj të posaëm. mesme aritmetike, përkatësisht të vlerës M dhe metodën e korrelacionit, ku zbatuam formulën Diferenciali semantik për “çështjen e Spirmanit ose të rangjeve: shqiptare”

“Çështja shqiptare” mendoj se është:

3 2 1 0 1 2 3

1 E njohur nga shqiptarët 1 E panjohur nga shqiptarët

2 E njohur nga fqinjët e shqiptarëve 2 E panjohur nga fqinjët e shqiptarëve

3 E njohur nga BE* dhe OKB* 3 E panjohur nga BE* dhe OKB*

4 Aktuale 4 Jo aktuale

5 E ndërlikuar 5 E thjeshtë

6 E zgjidhshme 6 E pazgjidhshme

S'mund të zgjidhet vetëm 7 E zgjidhshme vetëm nga shqiptarët 7 nga shqiptarët

E zgjidhshme me gatishmëri të S'mund të zgjidhet as me gatishmëri 8 8 fqinjëve të shqiptarëve të fqinjëve të shqiptarëve E zgjidhshme me ndërmjetësimin S'mund të zgjidhet as me 9 9 e ndërkombëtarëve ndërmjetësim të ndërkombëtarëve E zgjidhshme me integrime E pazgjidhshme me integrime 10 10 ekonomiko-politike rajonale ekonomiko-politike rajonale "Çështja shqiptare" kërkon "Çështja shqiptare" nuk kërkon 11 11 medoemos zgjidhje medoemos zgjidhje

12 Kërkon zgjidhje tërësore 12 Kërkon zgjidhje të pjesshme

13 Kërkon zgjidhje të shpejtë 13 Nuk kërkon zgjidhje të shpejtë

14 Mund të zgjidhet me marrëveshje 14 Nuk mund të zgjidhet me marrëveshje

15 Zgjidhet shkallë-shkallë 15 Nuk mund të zgjidhet shkallë-shkallë

Sqarim: BE = Bashkësia Europiane; OKB = Organizata e Kombeve të Bashkuara. Në secilën pyetje mund të jepet vetëm një përgjigje. Përgjigjja duhet të jetë ose pozitive (3, 2, 1) ose negative (1, 2, 3,). Përgjigjja mund të jepet me bindje të nivelit të lartë, të mesëm, të ulët. Bindja e nivelit të lartë shënohet në shtyllën 3, e nivelit mesatar në shtyllën 2 dhe e nivelit të ulët në shtyllën 1. Përgjigjja në këto shtylla shënohet me X. Kur individi ka qëndrim indiferent, atëherë ky qëndrim shënohet me X në shtyllën 0. Ju falënderojmë për mirëkuptimin Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 13 u

Sipas kësaj formule përcaktuam parti politike . Sikurse u tha më lart, në koeficientin e korrelacionit ndërmjet vendet e subjekteve të provuara vepronin treguesve të vlerave mesatare të subjekteve 32 parti politike, ku këta ishin të të mjediseve të ndryshme universitare të anëtarësuar. Këto ishin: Partia Socialiste e partive politike të djathta e të majta. Me Shqipërisë, Partia Demokratike e qëllim që të lehtësohet shkalla e kuptimit Shqipërisë, Partia Socialdemokrate, Partia të lëndës së përpunuar, i paraqesim edhe Demokristiane, Partia Liberale, Lidhja grafikisht treguesit kryesorë të Demokratike e Kosovës, Partia qëndrimeve politike për çështjen Demokratike e Kosovës, Aleanca e shqiptare të subjekteve të provuara. Ardhmërisë së Kosovës, Partia e Prosperitetit Demokratik, Partia e Aleancës Përkatësia politike e subjekteve të Demokratike, Partia e Bashkimit provuara Demokratik për Integrim etj. Sipas objektivave, detyrave dhe programit e Përkatësia politike e subjekteve të drejtimit të veprimtarisë së tyre, partitë provuara u përcaktua me deklarimin e tyre politike të subjekteve të provuara ishin parti për pyetjen “jam” ose “nuk jam anëtar i të majta dhe të djathta. Por, ndër të partisë politike” të caktuar. Sikurse dimë, provuarit ka pasur edhe jopartiakë. partia politike në kuptimin e përgjithshëm Të vështrojmë në fillim treguesit e vlerave, të fjalës, ka interesat politike, qëllimin, mesatare të qëndrimeve të jopartiakëve detyrat dhe programin e veprimtarisë së saj. Në mbështetje të përcaktimit të qëllimit, të Qëndrimi i subjekteve jopartiake ndaj detyrave dhe të programit të veprimtarisë “çështjes shqiptare” së saj, partia politike përcakton raportin e saj ndaj objektivave, rrugëve, mënyrave dhe Nga 142 subjekte të provuara, 40,80 mjeteve të zhvillimit të një shoqërie. për qind e tyre përbënin kategorinë e Qëllimi, detyrat dhe programi i partive subjekteve jopartiake. Sikurse të tjerët, edhe politike bashkon grup të madh ose të vogël këto subjekte ishin të të dy gjinive. Treguesit individësh në një organizatë të caktuar. e vlerave mesatare të qëndrimeve të tyre i Qytetarët përcaktojnë raportin e tyre ndaj paraqesim në tabelën e mëposhtme: partive politike duke e pranuar programin, duke qenë indiferent ndaj atij programi dhe ÃÃ *MLQLDÃ 3DUWLDÃSROLWLNHÃÃ ndaj partisë që vepron në mbështetje të atij ÃÃ AÃ HÃ UhyvÃ programi ose duke refuzuar programin dhe 9hhÃ EÃh vhxÃ EÃh vhxÃ Ã partinë e organizuar sipas atij programi. Ã Hrhh whÃT Ã !!'&Ã ! ! Ã ! (%Ã Subjektet e provuara u deklaruan se Hrhh whÃT!Ã !'&Ã "!&Ã "(Ã janë ose jo anëtarë të ndonjë partie politike Hrhh whÃT"Ã ('(Ã & Ã '"Ã të caktuar. Në këtë mënyrë përftuam Hrhh whÃT#Ã !(!Ã %#$Ã '#$Ã Hrhh whÃT$Ã ! Ã !(Ã ! Ã treguesit për përkatësinë politike të Hrhh whÃ%Ã $&$Ã &'$Ã %( Ã subjekteve të provuara. Sipas këtyre Hrhh whÃT&Ã #!Ã "("Ã "(&Ã treguesve, subjektet u ndanë në dy kategori: Hrhh whÃT'Ã $Ã $ #Ã &'#Ã Hrhh whÃT(Ã !!"Ã !!"#Ã !!"!Ã në ata që ishin anëtarë të partive politike Hrhh whÃT Ã &#&Ã '%(Ã ' #Ã dhe në ata që nuk ishin anëtarë të tyre. 206 Hrhh whÃT Ã !#(#Ã !#$'Ã !#&#Ã subjekte ishin anëtarë të partive të Hrhh whÃT !Ã !!&Ã ! $Ã ! &$Ã ndryshme, që vepronin në Shqipëri, në Hrhh whÃT "Ã !Ã %#$Ã '#Ã Hrhh whÃT #Ã ! &!Ã !("Ã ! !(Ã Kosovë dhe në Maqedoni, kurse 142 Hrhh whÃT $Ã !Ã %$#Ã '(Ã subjekte nuk ishin të anëtarësuar në asnjë u 14 u Çështja shqiptare

Sipas vlerave mesatare intensiteti më Këto raporte i paraqesim në grafikun i lartë i qëndrimeve të jopartiakëve arriti e mëposhtëm: shkallën 2, 47, kurse më i ulëti ka intensitet prej 0,39. Duke u nisur nga shkallëzimi i renditjes së qëndrimeve me intensitet më të lartë e duke ardhur te qëndrimet me intensitet më të ulët, përfituam këtë rend të qëndrimeve:

1. Çështja shqiptare kërkon zgjidhje të domosdoshme. 2. Kjo është e zgjidhshme me ndërmjetësimin e ndërkombëtarëve. 3. Është e njohur nga shqiptarët. Përpos qëndrimeve 1, 13, 14 dhe 15, 4. Kërkon zgjidhje të tërësishme. që përputhen me normën, njëmbëdhjetë 5. Mund të zgjidhet me marrëveshje. qëndrimet e tjera kanë ndryshime nivelesh 6. Është e ndërlikuar. të ndryshme nga norma. Koeficienti i 7. Është aktuale. korrelacionit është llogaritur në të njëjtën 8. E njohur nga BE dhe OKB. mënyrë sikurse edhe në rastet e tjera: 0,01. 9. E zgjidhshme me integrime Ky koeficient tregon se ndërmjet normës ekonomiko-politike rajonale. që qëndrimeve dhe qëndrimeve të 10. Zgjidhet shkallë-shkallë. subjekteve jopartiake ekziston ndërlidhje e 11. Kërkon zgjidhje të shpejtë. drejtimit të kundërt, e drejtimit negativ. 12. Është e zgjidhshme. 13. E njohur nga fqinjët. Diskutim 14. e Zgjidhshme me gatishmëri të fqinjëve. Qëndrimet me shkallë të lartë 15. E zgjidhshme vetëm nga ndryshimi nga qëndrimet normë janë: shqiptarët. 1. “Çështje shqiptare kërkon zgjidhje të tërësishme” – ky qëndrim sipas normës Duke marrë për bazë treguesin e vlerës zë vendin 2, kurse sipas vlerësimit të mesatare të qëndrimeve të të gjitha subjekteve jopartiake qëndrimi i përmendur subjekteve ndaj kësaj norme, intensiteti i zë pozicionin 9. qëndrimeve të subjekteve jopartiakë 2. “E zgjidhshme me ndërmjetësimin paraqitet në tabelën e mëposhtme: e ndërkombëtarëve” - sipas normës ka pozicion 4, kurse sipas jopartiakëve ka Rangu: pozicion 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 3. Ky qëndrim, përkatësisht qëndrimi Norma: 1 sipas normës zë pozicionin 4, sipas 11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7 jopartiakëve ky qëndrim ka pozicion 12. Subjekt jopartiak: 4. “Mund të zgjidhet me marrëveshje” 11 9 1 12 14 5 4 3 10 15 13 6 2 8 7 zë pozicionin 5, kurse te jopartiakët zë Ndryshimi: pozicionin 14; pozicionin 6 sipas normës 0 3 8 -11 -9 9 11 1 -7 -9 2 4 0 0 0 e ka qëndrimi “Mund të zgjidhet me marrëveshje”, kurse ky qëndrim te jopartiakët zë vendin 5. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 15 u

5. “Është çështje aktuale”, sipas normës ÃÃ *MLQLDÃ 3DUWLDÃSROLWLNHÃ Ã ka vendin 13, kurse sipas jopartiakëve zë ÃÃ )Ã 0Ã 7RWDOLÃ vendin 4; qëndrimi “E zgjidhshme me 'DWDÃ 'MDWKWsÃ 'MDWKWsÃ Ã Ã integrime ekonomiko-politike rajonale”, 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã sipas normës zë vendin 3, kurse te 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã jopartiakët zë pozicionin 10. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 6. “E njohur nga shqiptarët” ka 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã pozicionin 1 sipas normës, kurse te 0HVDWDUMDÃVÃ Ã Ã Ã jopartiakët zë pozicionin 12. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 6. “Zgjidhet shkallë-shkallë”, sipas 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã normës ka pozicionin 6, kurse sipas 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã jopartiakëve zë pozicionin 15. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 7. “Kërkon zgjidhje të tërësishme” ka 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã pozicionin 2 sipas normës, kurse te 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã jopartiakët ky qëndrim ka pozicionin 4 etj. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã Pra, ndryshimet në strukturën e qëndrimeve, që renditen sipas rangjeve, janë të mëdha kur krahasohen treguesit vlerave Intensiteti i qëndrimeve të subjekteve mesatare të të gjitha subjekteve të provuara të partive të djathta shtrihet prej 2,86 deri dhe të atyre që nuk kanë përkatësi partiake. 0, 71. Mirëpo, duke përjashtuar treguesit e vlerave mesatare maksimale dhe minimale Qëndrimet e të sprovuarve të qëndrimeve, ngase këto janë të ranguara nga partitë e djathta dhe nga në të njëjtën shkallë, sikurse edhe ato të të partitë e majta shqiptare gjitha subjekteve të tjerë, shtrirja e tyre është prej 2,86 deri në 0, 71. Dimensioni shtrirës Nga numri i përgjithshëm i i intensitetit të qëndrimeve të këtyre subjekteve të sprovuara, 206 prej tyre janë subjekteve, sikurse shihet, është i gjerë. të anëtarësuar në parti politike të Intensitetit të nivelit më të lartë i përket ndryshme. Këta i kemi ndarë në dy qëndrimi: “Çështja shqiptare kërkon zgjidhje grupe: a. subjekte të partive të djathta; b. të domosdoshme”, kurse qëndrimi me subjekte të partive të majta. intensitet shumë të ulët është: “Çështja shqiptare është e zgjidhshme vetëm nga a. Subjektet e partive të djathta dhe shqiptarët.” Ky qëndrim ka shkallën më të qëndrimet e tyre ndaj “çështjes shqiptare”. lartë të pamundësisë së zgjidhjes së kësaj çështjeje nga vetë shqiptarët dhe përbën Nga të sprovuarit, 107 veta janë normën e përgjithshme të këtij qëndrimi. Në anëtarë të partive të djathta. Sikurse të tjerët, këto nivele të intensitetit të qëndrimeve edhe këta janë nga radhët e dy gjinive: 50 rangimi i vlerave mesatare të subjekteve të subjekte të gjinisë femërore dhe 57 të gjinisë partive të djathta nuk ndryshon nga subjektet mashkullore. Të gjithë i janë nënshtruar e tjera. Mirëpo, përbrenda këtyre kufijve u vullnetarisht sprovës me anë të diferencialit dalluan ndryshime nivelesh relativisht të larta semantik, të cilin e kemi zbatuar në të të intensitetit të këtyre subjekteve. njëjtën mënyrë, sikurse edhe tek të tjerët Pas grumbullimit të përgjigjeve, ndarjes, Diskutim sistemimit dhe përpunimit të tyre kemi përfituar këto vlera mesatare, që i paraqesin Qëndrimet me intensitet të bindjes më në tabelën e mëposhtme: të lartë, përkatësisht të bindjes së plotë, janë u 16 u Çështja shqiptare shtatë. Këto qëndrime janë: 11, 12, 9, 1, mesatar të bindjes dhe dy nivelit të ulët dhe 13, 14 dhe 6. Po ashtu edhe numri i shumë të ulët të bindjes. Nivelit të qëndrimeve me intensitet bindës dhe mesatar qëndrimeve me vlera mesatare të bindjes është shtatë. Këto janë qëndrimet: 3, 5, 4, së lartë i përkasin qëndrimet 12, 5, 13, 9, 8 10, 8, 2, 15 dhe 8. Ndërkaq, qëndrimi 7 i dhe 1; nivelit mesatar i përkasin qëndrimet përket intensitetit shumë të ulët të 4, 6, 10, 11, 3 dhe 2, kurse nivelit të ulët i qëndrimeve. Në këtë nivel raportesh gjenden përkasin qëndrimet 8 dhe 7. Koeficienti i vlera mesatare të qëndrimeve të femrave dhe korrelacionit ndërmjet treguesve të femrave të meshkujve të kësaj partie, sepse shkalla e dhe të meshkujve prej 0,99 tregon për korrelacionit të treguesve të tyre është nivelin shumë të lartë të ndërlidhjes jashtëzakonisht e lartë (ro = 0,99). ndërmjet këtyre treguesve.

b. Subjektet e partive të majta dhe Diskutim qëndrimet e tyre ndaj “çështjes shqiptare” Duke lënë mënjanë treguesit e Nga subjektet e provuara, 99 prej tyre qëndrimeve me intensitet maksimal dhe janë të partive të majta shqiptare. Pas zbatimit minimal, përkatësisht vlerat e qëndrimeve të diferencialit semantik te këto subjekte , 11 dhe 12, sikurse edhe ato 7 e 8, që janë duke zbatuar të njëjtat metoda të mbledhjes, të përbashkët për të gjithë subjektet e sistemimit, klasifikimit dhe përpunimit të provuara, treguesit e vlerave mesatare të treguesve individualë, përfituam vlera qëndrimeve të tjera sillen prej 2, 33 deri në mesatare të posaçme për qëndrime ndaj 0, 10. Përbrenda këtyre kufijve dallohen “çështjes shqiptare” nga ana e subjekteve të këta tregues të vlerave mesatare të partive të majta. Treguesit e këtyre vlerave i qëndrimeve me bindje të lartë: (11, 12), 5, paraqesim në tabelën e mëposhtme: 13, 9, 1 dhe 14 . Të nivelit mesatarë janë këta tregues: 4, 6, 10, 15, 2 dhe 3. Treguesit ÃÃ *MLQLDÃ 3DUWLDÃSROLWLNHÃÃ e vlerave mesatare me bindje të ulët dhe ÃÃ )Ã 0Ã 7RWDOLÃ 'DWDÃ 0DMWsÃ 0DMWsÃ Ã shumë të ulët të qëndrimeve janë: (8 dhe Ã 7). Por, edhe përbrenda këtyre treguesve 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã dallohen shkallë të ndryshme të 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã variabilitetit, ku kapërcimet e treguesve prej 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã atyre që emërtojnë qëndrime bindjesh të 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã larta, në qëndrime bindjesh mesatare dhe 0HVDWDUMDÃVÃ Ã Ã Ã në ato të ulëta dallohen me vështirësi. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã Kështu, qëndrimi 14 (“Mund të zgjidhet 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã me marrëveshje”), që i takon grupit të 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã qëndrimeve me bindje të nivelit të lartë, 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã ndërlidhet me qëndrimin 4 (“Çështja 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã shqiptare është aktuale”), që i takon grupit 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã të qëndrimeve me bindje mesatare. 0HVDWDUMDÃ6Ã Ã Ã Ã Raporti ndërmjet treguesve të partive Treguesit e vlerave mesatare të politike të djathta dhe atyre të majta qëndrimeve të subjektet e partive të majta, për nga intensiteti i tyre, shtrihen prej 2,65 Ndërmjet treguesve të vlerave mesatare deri në 0,10. Shtatë qëndrime i përkasin të qëndrimeve të subjekteve të partive të nivelit të bindjes së lartë, gjashtë nivelit djathta dhe të atyre të partive të majta Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 17 u presim të shfaqet një shkallë e caktuar e te subjektet e partive të majta zvogëlohen; ndërlidhjes. Kjo shkallë do të na tregojë ndërkaq, niveli i ndërlidhjes së tyre prej 0, nivelin e angazhimit të përcaktimeve dhe 014 është shumë i ulët. Katër treguesit të qëndrimeve të partive të djathta dhe të skajorë, përkatësisht treguesit e rangut 1 e majta ndaj çështjes së përbashkët dhe të 2 dhe treguesit e rangut 14 e 15, që përbëjnë rëndësishme për të gjithë shqiptarët. Sa rreth 26% të treguesve, janë identikë, kurse është niveli i këtij raporti? Si janë të të gjithë treguesit e tjerë, përkatësisht 11 ndërlidhura qëndrimet e njërës parti me prej tyre ose rreth 74% të treguesve, qëndrimet e partisë tjetër tek të provuarit e ndryshojnë njëri nga tjetri. Ndryshimi sillet pjesëtarëve të tyre? Këto raporte do të prej 13 deri në 1. këtë ndryshim e ilustron provojmë t’i njohim duke zbatuar paraqitja grafike e treguesve. procedurën e vlerësimit të treguesve dhe duke kërkuar koeficientin e korrelacionit ndërmjet treguesve të vlerave mesatare të qëndrimeve të deklaruara nga subjektet e provuara të pjesëtarëve të partive të djathta e të atyre të majta. Për përcaktimin e këtyre raporteve treguesit e vlerave mesatare i renditëm sipas shkallës së madhësisë së tyre. Duke vepruar në këtë mënyrë, përpiluam tabelën e krahasimit të treguesve të të dy grupeve të subjekteve me përkatësi politike të djathtë dhe të majtë. Këtë e tregon pasqyra e mëposhtme, ku me Td janë Diskutim emërtuat treguesit e subjekteve të partive të djathta dhe me Tm treguesit e subjekteve Ndryshimet më të mëdha ndërmjet të partive të majta. treguesve të këtyre qëndrimeve janë paraqitur në pozicionin e qëndrimit të Treguesit e partive të djathta(Td) dhe rangut 6, ku dallimi ndërmjet treguesve të treguesit e partive të majta (Tm) njërës dhe tjetrës parti është 13 pikë. Për treguesit e subjekteve të partive të djathta Rangu: në këtë pozicion është vendosur qëndrimi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 “Çështja shqiptare mund të zgjidhet me Td: marrëveshje”, kurse ata të partisë së majtë 11 12 9 1 13 14 6 3 5 4 10 2 15 8 7 këtë pozicion e kanë rezervuar për Tm: qëndrimin “Është e njohur nga shqiptarët”. 11 12 5 13 9 1 14 4 6 10 15 3 2 8 7 Pozicionin 13 të treguesve të subjekteve të Ndryshimi: partive të djathta e zë qëndrimi “Zgjidhet 0 0 4 -12 4 13 - 8 - 1 -1 - 6 - 5 -1 13 0 0 shkallë-shkallë”, kurse ai i subjekteve të partive të majta këtë pozicion ia ka kushtuar Ndërmjet treguesve të vlerave mesatare qëndrimit “E njohur nga fqinjët e të subjekteve të partive të djathta e të atyre shqiptarëve”. Për 12 pikë dallimi gjenden të partive të majta ekziston raport qëndrimet në rangun 4, ku për djathtistët ndërlidhës. Ky raport është 0, 14. Një raport është vendosur qëndrimi “Është e njohur i tillë ka drejtime të kundërta: deri sa nga shqiptarët”, kurse për majtistët këtë treguesit e vlerave mesatare të subjekteve pozicion e ka qëndrimi “Kërkon zgjidhje të djathta rriten, treguesit e të njëjta vlerave të shpejtë”. Më pas, për 8 pikë dallimi u 18 u Çështja shqiptare gjenden treguesit e dy grupeve të subjekteve e përgjithshëm të qëndrimeve të të gjitha partiake në rangun 7. Në këtë rang për subjekteve të provuara. Këtë raport e djathtistët është vendosur qëndrimi “Është paraqesim më poshtë. e zgjidhshme”, kurse për majtistë këtë rang e ka qëndrimi “Çështja shqiptare mund të Raporti ndërmjet treguesve “normë” zgjidhet me marrëveshje” , kurse këtë dhe treguesve të subjekteve të partive pozicion për majtistët e ka qëndrimi “Është të djathta e njohur nga shqiptarët”. Pozicionin 3 rangor për djathtistët e zë qëndrimi “Është Sikurse e kemi përmendur më lart, e zgjidhshme me ndërmjetësimin e treguesit “normë” janë treguesit e vlerave ndërkombëtarëve”, kurse për majtistët këtë mesatare të qëndrimeve të të gjithë pozicion e zë qëndrimi “Është e subjekteve të provuara. Ndaj këtyre ndërlikuar”. Në këtë pozicion dallimi treguesve, treguesit e qëndrimeve të ndërmjet treguesve të dy partive është 4. subjekteve të secilës parti kanë raporte të Po ashtu, kjo distancë ndërmjet treguesve posaçme. Çfarë janë këto raporte ndërmjet gjendet edhe në rangun 5 të qëndrimeve. treguesve “normë” dhe treguesve të Në këtë rang djathtistët kanë vendosur qëndrimeve të subjekteve të partive të qëndrimin “Kërkon zgjidhje të shpejtë”, djathta? Këtë raport provojmë ta kurse majtistët qëndrimin “Është e zgjidhim me ndihmën e treguesve në zgjidhshme me integrime ekonomiko- tabelën e mëposhtme, ku me Tn politike rajonale. Mund të zgjidhet me shënohen treguesit “normë”, kurse me Td marrëveshje”. Pozicionin 10 për djathtistët treguesit e qëndrimeve të subjekteve të e ka qëndrimi “Është çështje aktuale”, partive të djathta: kurse për majtistët këtë pozicion e zë qëndrimi “E zgjidhshme me integrime Rangu: ekonomiko-politike rajonale”. Pozicionin 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 11 për djathtistët e zë qëndrimi “E Tn: zgjidhshme me integrime ekonomiko- 11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7 politike rajonale”, kurse për majtistët këtë Td: pozicion e zë qëndrimi “Kërkon zgjidhje 11 12 9 1 13 14 6 3 5 4 10 2 15 8 7 të shpejtë”. Dallimet e treguesve të Ndryshimi: qëndrimeve të tjera janë më të vogla, 0 0 0 0 - 8 0 7 1 -2 2 5 8 -13 0 0 sepse qëndrimi i të njëjtit rang ndryshon nga qëndrimi tjetër për një pikë. Nga treguesit e 15 qëndrimeve, 7 prej Sikurse vërehet nga krahasimi i tyre ose gati 47% qëndrojnë në raport qëndrimeve të të njëjtit rang, shkalla e konsonant të plotë ndërmjet tyre. Këto janë mospërputhjes ndërmjet treguesve të qëndrimet e rangut 1, 2, 3, 4, 6, 14 dhe qëndrimeve të subjekteve të partive të 15. Ndërkaq, 8 tregues të këtyre djathta dhe të atyre të partive të majta qëndrimeve ose rreth 53% e tyre janë në është më e madhe se ajo e qëndrimeve raport mospërputhjeje nivelesh të ndryshme. që përputhen. Këto qëndrime gjenden në rangun 5, 7, 8, Mirëpo, raporti ndërmjet treguesve të 9, 10, 11 dhe 12. Duke u nisur nga vlerave mesatare të qëndrimeve të dy ndryshimet më të mëdha e duke ardhur në subjekteve politike është njëri lloj i raportit. ato më të vogla, dallohet kjo renditje e Lloji tjetër ka të bëjë me treguesit e ndryshimeve rangore: në rangun 13 (-13), 5 qëndrimeve të subjekteve të secilës parti me (-8), 12 (8), 7 (7), 11 (5), 9 (-2), 10 (2) dhe treguesit “normë”, përkatësisht me treguesit 8. Këtë e ilustron grafiku i mëposhtëm: Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 19 u

e zë qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë”; qëndrimi “Është çështje e ndërlikuar” te djathtistët zë vendin 9, kurse i njëjti sipas normës zë vendin 5, ndërkaq vendin 9 e zë qëndrimi “E njohur nga BE dhe OKB”; qëndrimi “Është çështje aktuale” te djathtistët ka rangun 10, kurse i njëjti sipas normës mbulon pozicionin rangor 8, ndërkaq rangun 10 të qëndrimeve sipas normës e mbulon qëndrimi “E zgjidhshme”; qëndrimi i djathtistëve “E (1). Koeficienti i korrelacionit njohur nga BE dhe OKB” zë vendin 8 të ndërmjet treguesve të këtyre dy grupeve rangimit të qëndrimeve, kurse i njëjti të subjekteve të provuara është 0,46. Ky qëndrim zë vendin 9 sipas normës, tregon ndërlidhjen pozitive ndërmjet ndërkaq vendin 8 e mbulon qëndrimi i tyre, por shkalla e kësaj ndërlidhjeje është normës “Është çështje aktuale”. e nivelit të mesëm, madje e nivelit të Sipas kësaj strukture të raporteve të mesëm të fortë. qëndrimeve të subjekteve të partive të djathta dhe të treguesve-normë të Diskutim qëndrimeve, te djathtistët dominojnë qëndrimet konjitive ndaj qëndrimeve me Mospërputhja me e lartë ndërmjet dimension më të madh veprues. treguesve “normë” ose të atyre të vlerave mesatare të përgjithshme të qëndrimeve Raporti ndërmjet treguesve “normë” dhe të të njëjtave vlera të qëndrimeve të dhe treguesve të subjekteve të subjekteve të partive të djathta u tregua partive të majta në rangun 13, 5, 12, 7, 9, 10 dhe 8. Këto janë qëndrimet e subjekteve djathtiste, që Ndryshimet ndërmjet treguesve të ndryshojnë nga norma e përbashkët: pozicioneve të qëndrimeve dallohen edhe qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë” zë ndërmjet treguesve “normë” dhe pozicioni 13 te majtistët, kurse sipas treguesve të partive politike të majta. normës ky qëndrim zë pozicionin 11, Këto dallime vërehen nga pamja e këtyre ndërsa pozicionin 13 e zë qëndrimi “E treguesve në tabelën e mëposhtme: njohur nga fqinjët e shqiptarëve”; qëndrimi “Kërkon zgjidhje të shpejtë” ka Rangu: pozicion 5, kurse i njëjti qëndrim mbulon 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 pozicion 7, ndërsa sipas normës zë Tn: pozicionin 5; qëndrimi “E zgjidhshme” 11 12 9 1 5 14 13 4 3 6 15 10 2 8 7 te djathtistët zë vendin 12, kurse i njëjti Tm: qëndrim sipas normës zë vendin 10, 11 12 5 13 9 1 14 4 6 10 15 3 2 8 7 ndërkaq vendin 12 e zë qëndrimi “E Ndryshimi: zgjidhshme me integrime ekonomiko- 0 0 4 -12 -4 13 -1 0 -3 -4 0 7 0 0 0 politike rajonale”; qëndrimi “E zgjidhshme me integrime ekonomiko- Në pozicion rangor të treguesve 1, politike rajonale”, sipas djathtistëve zë 2, 8, 11, 13, 14 dhe 15, treguesit e vlerave vendin 11, kurse i njëjti qëndrim sipas mesatare të qëndrimeve të majtistëve dhe normës zë vendin 12, ndërkaq vendin 11 ato të normës janë identike. Pozicionet u 20 u Çështja shqiptare identike përbëjnë rreth 47% të treguesve të të gjitha qëndrimeve. Mirëpo, në 8 pozicionet rangore të tjera ose në 53% të të gjitha pozicioneve të treguesve ndryshojnë pozicionet e qëndrimeve të majtistëve nga pozicionet “normë” ose nga pozicionet e përbashkëta të vlerave mesatare të të gjitha subjekteve të provuara. Në këtë pikëpamje, treguesit e qëndrimeve të partive të djathta nuk ndryshojnë nga treguesit e qëndrimeve të partive të majta. Shkalla e ndërlidhjes Diskutim ose koeficienti i korrelacionit ndërmjet treguesve të të gjitha subjekteve të Ku është ndryshimi në strukturën e provuara, përkatësisht ndërmjet qëndrimeve ndërmjet pozicionit të treguesve “normë” dhe treguesve të qëndrimeve të përbashkëta dhe pozicionit majtistëve është 0,25. Ky koeficient të qëndrimeve të subjekteve të partive të tregon se ndërmjet treguesve të majta? Duke u nisur nga ndryshimet e qëndrimeve të përbashkëta, përkatësisht shkallës më të lartë dhe duke arritur deri në të qëndrimeve “normë” dhe të treguesve ndryshime me shkallë më të ulët, përftohet të qëndrimeve të subjekteve të partive kjo strukturë e qëndrimeve ndryshuese: të majta ekziston ndërlidhje pozitive, qëndrimi “Zgjidhet shkallë-shkallë”, sipas por shkalla e kësaj ndërlidhjeje është e djathtistëve zë vendin 13. “Është e njohur nivelit të ulët. Në këtë pikëpamje ekziston nga shqiptarët”, sipas treguesve të ndryshimi i niveleve të ndërlidhjeve të majtistëve ka pozicionin rangor 6, kurse ndryshme ndërmjet treguesve “normë” të sipas normës ky qëndrim zë pozicionin 4, qëndrimeve të subjekteve të partive të ndërsa pozicionin 6, sipas normës, e djathta (ro = 0,46) dhe treguesve të mbulon qëndrimi “Mund të zgjidhet me partive të majta (ro = 0,25). Ky marrëveshje”; qëndrimi “Kërkon zgjidhje ndryshim i niveleve të ndërlidhjeve të shpejtë” ka pozicion rangor 4, kurse te tregon se ndërmjet qëndrimeve të norma ky qëndrim ka pozicion 13, ndërsa përbashkëta dhe të qëndrimeve të sipas normës i njëjti qëndrim ka pozicionin subjekteve të partive të djathta ndërlidhja 7, ndërkaq pozicionin 4 sipas normës e është e nivelit të mesëm. mbulon qëndrimi “E njohur nga Pozicionet rangore të treguesve të shqiptarët”; qëndrimi “Është e njohur nga qëndrimeve “normë” dhe të subjekteve BE dhe OKB” ka pozicion rangor 3 te të partive të majta janë pozicione të majtistët, kurse këtë pozicion e zë, sipas ndryshueshme. Sipas nivelit të normës, qëndrimi “E zgjidhshme me ndryshimit të rangjeve të treguesve, këta integrime ekonomiko-politike rajonale”. dallohen në këto pozicione rangore: 6, Majtistët konsiderojnë se qëndrimi “E 4, 12, 5, 10, 3, 9 dhe 7. Ndërkaq, zgjidhshme me ndërmjetësimin e ndryshimet e niveleve më të larta janë te ndërkombëtarëve zë vendin 9, mirëpo, sipas këto rangje: 13, 5, 12, 7, 9, 10 dhe 8. normës, ky qëndrim zë vendin r, ndërsa Raportin ndërmjet treguesve pozicionin 5 e zë qëndrimi “Është e “normë” dhe treguesve të partive të ndërlikuar”; qëndrimi “Është e zgjidhshme djathta e atyre të partive të majta e me integrime ekonomiko-politike rajonale”, paraqesim grafikisht më poshtë: për majtistë duhet të zërë pozicionin rangor Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 21 u

10, kurse sipas normës ky qëndrim duhet qëndrimi “Mund të zgjidhet me të zërë vendin 12, ndërkaq vendin 10 sipas marrëveshje”, sipas majtistëve zë vendin 14, normës e zë qëndrimi 12; qëndrimi “E kurse sipas normës këtë vend e zë qëndrimi ndërlikuar”, sipas majtistëve zë vendin 3, “Kërkon zgjidhje të shpejtë”. Ndryshimet kurse sipas normës ky qëndrim zë vendin më të mëdha ndërmjet qëndrimeve të 5, ndërsa vendin 3 e zë qëndrimi “E subjekteve të partive të majta dhe zgjidhshme me ndërmjetësimin e qëndrimeve “normë” dallohen në natyrën ndërkombëtarëve”; qëndrimi “E ose në përmbajtjen e qëndrimeve: zgjidhshme”, për majtistë zë vendin 9, kurse qëndrimet e subjekteve të partive të majta si normë ky qëndrim zë vendin 6, ndërsa tregojnë prirjen e qëndrimeve aktive, e cila vendin 9 sipas normës e zë qëndrimi “E mbulon prirjen e qëndrimeve pasive, që njohur nga BE dhe OKB” dhe, më në fund, kanë më tepër natyrë konjitive. u 22 u Çështja shqiptare IDENTITETI KOMBËTAR, FEJA DHE QYTETËRIMI

KRISTO FRASHËRI - Akademia e Shkencave të Shqipërisë

ebati midis I. Kadaresë6 dhe R. janë gjuha, trashëgimia historike, kultura Qoses7 rreth identitetit të popullore, mentaliteti shoqëror, e drejta Dshqiptarëve, në thelb, ishte zakonore, mënyra e jetesës, aspiratat politike produktiv. Sepse ai ftoi qarqet intelektuale dhe, në disa momente historike, edhe feja. që të jepnin ndihmesën e tyre në lidhje me Por duket se debati mbi identitetin doli nga përputhjen ose, në të kundërt, shtrati shkencor. Kjo lidhet sa me mospërputhjen midis identitetit kombëtar perceptimin jo të saktë për apelativin identitet, shqiptar me identitetin kulturor evropian. aq edhe me njohjen e historisë së popullit Kjo është një temë mjaft aktuale, sidomos shqiptar, në veçanti dhe të Evropës, në kur Shqipëria ka bërë marrëveshjen e parë përgjithësi. Pa pretenduar se, në këtë trajtesë serioze me BE-në, ndërsa Kosova është në të shkurtër8 do t’a shterrojmë problemin e prag të njohjes së pavarësisë së saj. Por identiteteve, do të orvatemi të ndihmojmë debati mbi identitetin u shndërrua në një sadopak në ndriçimin e kësaj teme. debat proliks mediatik, madje edhe të mërzitshëm. Sepse të dy akademikët tanë, Mbi identitetin evropian të shqiptarëve dy pena të shquara të kulturës shqiptare, nuk kanë debatuar në një fushë që është “e Debati rreth identitetit evropian të tyrja”. Tema e identitetit nuk i përket fushës shqiptarëve mund të vihet në hulli të së letërsisë, rrjedhimisht as kritikës letrare. drejtë, vetëm pasi t’i përgjigjemi pyetjes: Ajo u takon disa disiplinave të ndryshme të çfarë kuptojmë me identitet? Për të kaluar marra bashkërisht – historisë, sociologjisë, tek pyetja tjetër: çfarë kuptojmë me filozofisë, etnologjisë, kulturës, edhe identitet shqiptar? Për të arritur pastaj gjuhësisë. Si rrjedhim, identiteti kombëtar tek pyetja e fundit: çfarë kuptojmë me shqiptar, i cili në thelb është një identitet identitet evropian? kulturor, nënkupton vetira apo tipare që Në vështrim të përgjithshëm, me ndryshojnë nga ato të kombeve të tjera, siç identitet nënkuptojmë veçantitë apo tiparet

6 Shih sidomos, Ismail Kadare “Identiteti evropian Botimet Toena. i shqiptarëve” (sprovë), Tiranë, 2006: Onufri 8 Një trajtim më të plotë autori ka bërë në librin 7 Shih sidomos, Rexhep Qosja “Realiteti i e tij “Identiteti kombëtar dhe çështje të tjera” shpërfillur” (Vështrim kritik mbi pikëpamjen e Ismail (Ndërhyrje në debatin Ismail Kadare-Rexhep Qose), Kadaresë për identitetin shqiptar), Tiranë, 2006: Tiranë 2006: Edisud.

Studime Sociale 2007, 1 (1): 23-32 u 24 u Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi që ka një send, të cilat nuk ndeshen nga pikëpamja fetare të ditëve tona. bashkërisht në sendet e tjera. Në gjirin e Çdo komb përfaqësohet me shoqërisë njerëzore çdo hallkë e saj ka identitetin e vet kombëtar, i cili në thelb është identitetin e vet, i cili mund të jetë fizik, një identitet kulturor dhe qytetar, me moral, kulturor, juridik e politik. Kështu komponentë të tillë siç janë gjuha e banorëve, për shembull, njeriu, qenia bazë e shoqërisë trashëgimia historike, kultura popullore, njerëzore, burrë ose grua qoftë, ka si tipar mentaliteti shoqëror, mënyra e jetesës, e drejta themelor identitetin fizik, në vështrimin e pashkruar, por siç u tha dhe siç do të antropologjik, pra veçori thjesht personale shtjellohet më hollësisht më tej, jo feja. që nuk ndeshen të gjitha së bashku tek Deri këtu, dinamika e problemit duket qeniet e tjera: emri, mbiemri, vendlindja, sikur shkon vaj. Por, kur rrekemi të datëlindja, atësia, amësia, seksi, lartësia përvijëzojmë identitetin evropian, problemi trupore, ngjyra e lëkurës, e flokëve, e syve, ndërlikohet. Lind pyetja: A ka Evropa defektet fizike dhe kohët e fundit shenjat e identitet fizik dhe identitet kulturor e gishtërinjve ose shenjat biometrike. Në të qytetar? Nëse po, si mund të përvijëzohen njëjtën kohë po ajo qenie njerëzore ka edhe këto dy identitete? identitetin e vet kulturor e qytetar, me të Identitetin fizik të Evropës e cilin nënkuptohen: gjuha amtare, arsimi i përcaktojnë gjeografia fizike e hapësirës kryer, përkatësia etnike, qytetaria shtetërore, së saj dhe kombet ose shtetet që bëjnë pjesë në disa raste (por jo kurdoherë) edhe në të. Nga kjo pikëpamje, identiteti fizik i përkatësia fetare etj, të cilat edhe pse janë Evropës ndryshon jo vetëm nga ai i përkatësi personale, nuk hyjnë në qerthullin kontinenteve të tjerë, por edhe nga ai i e identitetit të mirëfilltë, mbasi ndeshen kombeve që bëjnë pjesë në të, të cilët janë në edhe në qenie të tjera të shoqërisë njerëzore. raport me kontinentin si pjesa me të tërën. Në hallkat e tjera të shoqërisë njerëzore Ndryshe qëndron puna me identitetin siç janë: bashkësia familjare, bashkësia kulturor dhe qytetar. Evropa është një fshatare, bashkësia qytetare, bashkësia kontinent i përbërë nga një mori kombesh, krahinore, bashkësia kombëtare – identitetet të cilët dallohen midis tyre nga gjuha e tyre fizike vijnë duke u zbehur, kurse në amtare, pozicioni gjeografik, trashëgimia plan të parë spikatin identitetet e tyre historike, kultura popullore, mënyra e kulturore dhe qytetare. jetesës, mentaliteti shoqëror, e drejta e Megjithatë, ka raste kur përkatësia pashkruar ose legjislacioni në fuqi, etj. Si fetare është përfshirë në identitetin familjar, rrjedhim Kontinenti Evropian nuk ka një fshatar, qytetar, krahinor dhe kombëtar, si identitet kulturor dhe qytetar të përcaktuar. për shembull tek polakët (të gjithë katolikë), Ai përbëhet nga një larmi identitetesh ose te grekët (të gjithë ortodoksë), ose te kulturore dhe qytetare kombëtare, nga të turqit (të gjithë myslimanë), ose te izraelitët cilët asnjëri nuk mund ta përfaqësojë (të gjithë hebrej). Por ka raste kur përkatësia identitetin kulturor dhe qytetar të fetare nuk përfshihet jo vetëm në identitetin kontinentit. Edhe në këtë rast, identiteti kombëtar (si p.sh. tek gjermanët, të ndarë kulturor dhe qytetar i çdo kombi evropian në protestantë dhe katolikë, apo tek është në raport me atë që do të ishte shqiptarët të ndarë në synitë, bektashinj, identiteti kulturor evropian, si pjesa me të ortodoksë, katolikë), por as në identitetin tërën. Shkurt, Evropa si kontinent nuk ka familjar siç e ndeshim për shembull, si asnjë identitet të mirëfilltë kulturor e qytetar dikur, tek familjet laramane të Lurës, ku të saj. Nëse nga kjo pikëpamje duhet të njëri vëlla ishte mysliman dhe tjetri katolik, flasim për një identitet të mirëfilltë kulturor pa qenë nevoja të përmendim familjet mikse e qytetar evropian, këtë duhet ta kërkojmë Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 25 u tek larmia e identiteteve kulturore e qytetare politike zëvendësoi fenë e krishterë si të kombeve që jetojnë në gjirin e saj, pra përbërëse në identitetin kombëtar të shumicës tek mungesa e një identiteti të mirëfilltë së popullsisë shqiptare, identiteti i tyre evropian. Nëse është kështu lind pyetja: “evropian” u dëmtua. Dëmin që solli Çfarë nënkuptojnë Ismail Kadareja dhe islamizmi, ai e amplifikoi aq tepër, sa edhe Rexhep Qosja kur flasin për identitetin letërsinë shqipe të bejtexhinjve që lindi në evropian të shqiptarëve? Se çfarë shek. XVIII, e gjykon si një letërsi perverse nënkuptojnë nuk është fort e qartë. dhe imorale të ambienteve myslimane Debati mbi identitetin “evropian” të shqiptare, e cila, gjithnjë sipas tij, e ka dëmtuar shqiptarëve u gozhdua pas peshës që ushtron edhe më rëndë identitetin kombëtar shqiptar. feja në identitetin kombëtar të shqiptarëve Këto pikëpamje na bëjnë të dyshojmë, dhe me dëmin që i ka sjellë këtij identiteti siç do të shihet më tej, se Ismail Kadareja feja islame në veçanti dhe sundimi osman në nuk i njeh sa duhet se cilët kanë qenë përgjithësi. Debati u gozhdua aq tepër sa komponentët e identitetit kombëtar shqiptar pjesëmarrësit nuk kanë prekur asnjë nga në të kaluarën, se nuk e njeh sa duhet historinë komponentët (përbërësit) realë të identitetit fetare të Shqipërisë, madje as Historinë e kombëtar shqiptar, por janë zgjatur e Letërsisë Shqipe të bejtexhinjve, se më në stërgjatur rreth rolit të fesë islame në kulturën fund, nuk ka dijeni të plotë mbi natyrën e shqiptare në përgjithësi. Si vijë ndarëse në islamizmit shqiptar apo ortodoksisë shqiptare këtë debat shërbeu pikëpamja e shprehur apo të katolicizmit shqiptar. fillimisht nga Ismail Kadareja dhe polemika Pavarësisht nga këto dobësi, Ismail që zhvilloi Rexhep Qosja me pikëpamjen e Kadareja ka të drejtë kur thekson se në sajë të tij. Që të dy i dhanë një rëndësi të tepruar ideologjisë së Rilindjes Kombëtare përbërësi komponentit fetar në përcaktimin e identitetit fetar islam, në identitetin kombëtar të kombëtar të shqiptarëve. Megjithë rëndësinë, shumicës shqiptare, erdhi duke u venitur. sipas meje të tepruar të komponentit fetar, të Veçse pyesim: - Pse vetëm islam dhe jo edhe dy shkrimtarët nuk e kanë përcaktuar njësoj komponentët fetarë të krishterë, përderisa vendin që zë ky komponent në identitetin Rilindja Kombëtare ishte lëvizje laike? kombëtar të shqiptarëve. Sidoqoftë, Ismail Kadareja ka të drejtë Ismail Kadareja në esenë e vet të kur thotë se me identitetin kombëtar që sot përmendur “Identiteti Evropian i kanë përvehtësuar shqiptarët e të gjitha riteve Shqiptarëve”, i vë një theks të tepruar fetare, kombi shqiptar është i përgatitur për komponentit fetar, qoftë të krishterë, qoftë t’u integruar në Bashkimin Evropian. mysliman, kur flet për identitetin shqiptar të Ndryshe mendon Rexhep Qosja. Në shekujve të kaluar. Ai pranon se për një kohë polemikën me Ismail Kadarenë, pikëpamjet të gjatë identiteti kombëtar shqiptar u gatua e veta në këtë çështje i ka parashtruar në tri duke pasur si komponent fenë e krishterë. broshura të botuara njëra pas tjetrës këtë Me këtë komponent fetar, shqiptarët kishin vit9. Edhe Rexhep Qosja pranon se dikur sipas tij, një identitet të plotë “evropian”. Por identiteti kombëtar shqiptar ishte gatuar më vonë, ai mendon se me pushtimin osman duke patur si komponent fenë e krishterë. të Shqipërisë, kur feja islame e diktuar nga Ai pranon gjithashtu, se feja islame u Perandoria e Gjysmëhënës për interesat e saj përqafua nga shumica e shqiptarëve gjatë

9 Është fjala për broshurat e Rexhep Qoses dy broshura të tjera “Ideologjia e shpërbërjes” dhe “Realiteti i shpërfillur” (Vështrim kritik mbi “Të vërtetat e vonuara”, të botuara gjatë vitit 2006 pikëpamjen e Ismail Kadaresë për identitetin nga shtëpia botuese Toena. shqiptar), Tiranë, 2006: Botimet Toena, si dhe në u 26 u Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi shekujve të sundimit osman. Por, ndryshe një identitet të përcaktuar evropian. Për më nga Ismail Kadareja, ai ngul këmbë se fetë tepër, përputhjen e ka vulosur historia dhe dhe ritet dhe sektet fetare pa dallime gjeografia. Shqiptarët pavarësisht nga (islamizmi, ortodoksia, katoliçizmi), identiteti i tyre i veçantë, qoftë edhe me ndërhyjnë në identitetin kombëtar të ndikime nga bota lindore, nuk ka përse të shqiptarëve duke u integruar aq thellë në përjashtohen nga Bashkësia Evropiane. Ata identitetin kombëtar, sa edhe në ditët bëjnë pjesë në këtë bashkësi popujsh për tona janë përbërës të tij. Si rrjedhim, sot, dy arsye: e para, se nga pikëpamja fizike ata mendon ai, ne kemi një identitet banojnë në këtë kontinent të larmishëm, kombëtar të copëzuar sipas riteve fetare, madje më herët se shumica e kombeve të pra kemi identitetin mysliman shqiptar, tjerë, të paktën që nga agimi i historisë; e identitetin ortodoks shqiptar, identitetin dyta, se pavarësisht nga identiteti i tyre katolik shqiptar. Si përfundim, Rexhep kombëtar i veçantë edhe shqiptarët janë në Qosja, mendon se shqiptarët janë të marrëdhënie me identitetin e supozuar përgatitur vetëm përgjysëm për t’u evropian, si pjesa me të tërën. Po të jetë integruar në identitetin evropian, kurse kështu, përse po bëhet kaq zhurmë në lidhje gjysma tjetër (është fjala, sipas tij, për me përputhjen ose mospërputhjen e shumicën myslimane të shqiptarëve), identitetit kombëtar shqiptar me është ende e papërgatitur për t’u përfshirë identitetin kulturor evropian? Mendoj se në familjen evropiane, për faktin se zhurma bëhet ngaqë, si Ismail Kadareja, si Bashkimi Evropian është një bashkësi Rexhep Qosja, ashtu edhe pjesëmarrësit e popujsh të krishterë. Veç kësaj, edhe tjerë të debatit, kanë një perceptim jo të Rexhep Qosja, përdor në disa raste saktë në lidhje me përkufizimin e termit argumenta të pasakta, të deformuara që nuk “identitet”. Kam frikë se ata e ngatërrojnë kanë vlerë shkencore, të cilat tregojnë se, identitetin me qytetërimin. ashtu si Ismail Kadareja, edhe ai, nuk e njeh Para së gjithash është e nevojshme të sa duhet Historinë e Shqipërisë, përfshirë bëhet një sqarim mbi fetë në Shqipëri. edhe historinë fetare të shqiptarëve. Në letërsinë tonë publicistike edhe në Me këtë mënyrë të vështruari, të dy disa trajtesa shkencore, duke përfshirë edhe palët gabojnë kur i japin rëndësi si përbërës trajtesat e I. Kadaresë dhe R. Qoses, ndeshet të identitetit kombëtar shqiptar – pohimi se në Shqipëri ka tri fe – myslimane, pavarësisht se njëri – Ismail Kadareja, e katolike dhe ortodokse. Në të vërtetë në sheh fenë si përbërës të identitetit për Shqipëri ka jo tri, por dy fe – krishtërimi shekujt e kaluar, kurse tjetri, - Rexhep dhe islamizmi, të cilët nga ana e tyre janë Qosja, e sheh këtë përbërës të identitetit ndarë në rite dhe sekte. Katolicizmi dhe edhe në ditët tona. Sikurse do të trajtohet ortodoksia së bashku me protestantizmin më tej, teza e Ismail Kadaresë ka nevojë dhe krishtërimin kopt, nuk janë fe, por rite për korrigjim, kurse analiza e Rexhep të fesë së krishterë, mbasi kanë të njëjtin Qoses është fund e krye e gabuar. themelues dhe të njëjtën bazë doktrinore – Katër Ungjijtë dhe Punët e Apostujve dhe Feja dhe qytetërimi faltore pak a shumë të njëjtë, kishën dhe si funksionarë, priftin, peshkopët, Nga sa u tha deri tani, në rastin tonë kryepeshkopët etj. Ato ndahen njëra nga nuk kemi përse të diskutojmë në lidhje më tjetra nga rregullat kanonike, proceset përputhjen ose mospërputhjen e identitetit rituale dhe modalitete të tjera, të cilat nuk kombëtar shqiptar me identitetin kulturor e prekin bërthamën e doktrinës së krishterë. evropian, përderisa, siç u theksua, nuk ka Po të pohojmë se ato janë fe më vete, duhet Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 27 u të pranojmë se Krishti paska krijuar jo një, Bashkimin Evropian, i cili tek ndonjëri nuk por disa fe, gjë që do të ishte absurde. E dallohet qartë prej dy kategorive të njëjta gjë ndodh edhe me islamizmin, me përmendura. Në të vërtetë, kemi të bëjmë ndryshim se degëzimet e tij nuk quhen rite, me tre kategori të ndryshme – “Identiteti por sekte. Të tilla degëzime janë për Evropian”, “Qytetërimi Evropian” dhe shembull: sunitizmi, shihitizmi, “Bashkimi Evropian”. bektashizmi, kadirizmi, melamizmi, Si përfundim, debati i zhvilluar deri halvetizmi e të tjera. Madje, disa prej tyre tani mbi çështjen e shtruar fillimisht nga si p.sh. sunitët me bektashinjtë dallojnë Ismail Kadareja mbi identitetin “evropian” midis tyre më tepër se ç’dallojnë katolikët të shqiptarëve, ka qenë i pakapshëm, kurse dhe ortodoksët. Për shembull, të parët, pjesëmarrja ne temën “Identiteti kombëtar sunitët, kanë për faltore xhaminë, të dytët, shqiptar” përballë “Identitetit kulturor bektashinjtë, teqenë. Për funksionarë të evropian” ka qenë e panevojshme. sektit, të parët kanë imamin, myftiun, Një çështje tjetër që ka shkaktuar kryemyftiun, kurse të dytët kanë dervishin, pështjellim në këtë debat është rëndësia që babanë, kryegjyshin. E mbyllim këtë çështje Ismail Kadareja, Rexhep Qosja së bashku duke shpresuar se tani e tutje kur flitet për me disa pjesëmarrës në këtë debat, i kanë fetë në Shqipëri duhet të pohojmë se dhënë fesë si përbërës, jo vetëm në shqiptarët janë të ndarë në dy dhe jo tri fe. identitetin kombëtar shqiptar, por edhe në Siç u tha, me identitet nënkuptohet qytetërimin evropian, madje sipas ndonjërit tërësia e tipareve fizike, morale dhe qytetare edhe në fushën e Bashkimit Evropian. Ajo që ka një komb i caktuar, të cilat e dallojnë që vlen të diskutohet paraprakisht në këtë atë nga kombet e tjerë. Përkundrazi, me debat është pyetja: A është i drejtë qytetërim nënkuptojmë tërësinë e perceptimi që ndeshet ndër disa shkrime, rezultateve që ka arritur një shoqëri e autorët e të cilave e identifikojnë fenë me caktuar në një periudhë të caktuar në fusha kombësi apo me qytetërimin, ose për të të ndryshme të veprimtarisë njerëzore – në qenë më të saktë i japin fesë prerogativat e fushën e prodhimit, shkencës, teknikës, një kombi, sidomos të një qytetërimi? filozofisë, politikës, kulturës, artit, letërsisë, Kështu, jo rrallë, ata flasin për një përfshirë institucionet publike dhe qytetërim të krishterë, për analogji për një institucionet private në këto fusha – qytetërim islam dhe për gjurmët që këto rezultate këto, që mund të jenë arritur nga qytetërime kanë lënë në identitetin një shoqëri e madhe (siç është p.sh. kombëtar shqiptar. Në të njëjtën kohë, qytetërimi kinez), nga një grup kombesh ata të krijojnë përshtypjen sikur e apo shtetesh (siç është qytetërimi identifikojnë qytetërimin e krishterë me perëndimor), madje edhe nga një komb qytetërimin perëndimor dhe qytetërimin i vetëm (si p.sh. qytetërimi shqiptar). islam me qytetërimin lindor. A është i Dallimi midis identitetit dhe drejtë ky identifikim? qytetërimit është i prerë dhe nga një Lidhjet e tyre nuk mund të mohohen. pikëpamje tjetër. Identiteti është pronë e një Por, pyetja këtu shtrohet: A e krijuan këto populli, as jepet, as merret, as tjetërsohet. dy fe, të cilat erdhën që të dyja nga Lindja, Përkundrazi, qytetërimi është një arritje me njëra qytetërimin perëndimor dhe tjetra dyer të hapura, jepet, merret dhe tjetërsohet. qytetërimin lindor? Në lidhje me këto Siç do të shihet më tej, përveç shtrohet pyetja: A ka një qytetërim të pështjellimit midis identitetit evropian dhe krishterë dhe për analogji, a ka një qytetërim qytetërimit evropian, në debat, vihet re edhe islam? Të dyja këto pyetje mund të një pështjellim tjetër. Është fjala për përmblidhen në pyetjen paraprake: A mund u 28 u Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi të krijojnë fetë qytetërime? A mund të flitet kuvendet, manastiret, teqetë, etj. Siç dihet, për një qytetërim me përmbajtje fetare, pra këto institucione nuk kanë përfshirë mbarë për një qytetërim të krishterë, islam, shoqërinë njerëzore. Ato kanë lindur dhe hebraik, budist, brahman etj? kanë vepruar si institucione të veçuara ose Jo rrallë flitet në publicistikën botërore të mënjanuara nga shoqëria e mirëfilltë pa përjashtuar edhe punime kulturore për njerëzore. Jashtë mureve të tyre, ashtu si një qytetërim islam. Edhe Sami Frashëri ka dhe jashtë faltoreve fetare, shoqëria bërë një punim me titull:”Qytetërimi Islam” njerëzore ka ecur në bazë të ligjeve (Medeniyeti Islamiyye, Instambul 1886). ekonomike, politike, juridike, familjare, Synimi i tij në këtë punim ishte të mbronte fshatare, qytetare, shtetërore, pikëpamjen se qytetërimi që u zhvillua në ndërkombëtare, të pavarura nga fetë. Rolin të kaluarën në popujt myslimanë, quhej në e tyre në shoqëri, fetë e kanë ushtruar duke kohën e tij, pa të drejtë qytetërim arab. Sipas përcjellë tek besimtarët, gjatë ceremonive tij ky emërtim qe i pasaktë, mbasi atë liturgjike, predikime periodike, në rastin më qytetërim nuk e krijuan, as e përpunuan të mirë, me anën e ligjëratave arsimore vetëm popujt arabë, por edhe popujt “credon” e tyre teologjike, botëkuptimin e joarabë, që përqafuan fenë islame, siç ishin tyre filozofik, moralin e tyre shoqëror, të iranianët, turkmenët, kirgizët, kazakët, cilat nuk përfaqësojnë në vetvete në asnjë uzbekët, pakistanezët, indonezianët deri tek mënyrë një qytetërim. Veç kësaj, qytetërimi turqit, pa lënë jashtë grupet myslymane i një kombi nuk është një sintezë statike, e ballkanike. Me këtë emërtim të ri, Sami caktuar një herë e përgjithmonë, por një Frashëri mendonte se korrigjonte një kategori historike, e cila si të gjitha përkufizim historik jo të saktë, me fjalë të kategoritë e tjera historike, është tjera ai mendonte se merita e atij qytetërimi vazhdimisht në zhvillim. Qytetërimi, nuk u takonte vetëm popujve arabë, por siç është një udhëtim i pandërprerë, një është e vërteta edhe popujve joarabë. udhëtim pa fund i shoqërisë njerëzore, Megjithatë edhe përkufizimi i tij i ri, duke kaluar nga një stacion më i ulët, në ndonëse më afër së vërtetës, nuk ishte një stacion më të përparuar, me kushtetutë plotësisht i drejtë. Për t’u bindur nëse ka vazhdimisht të ndryshueshme. ose jo një qytetërim islam ose një qytetërim Përkundrazi, fetë kanë një doktrinë të krishterë, mjafton t’i përgjigjemi pyetjes teologjike, filozofike, morale dhe një se ç’është feja në vetvete dhe më tej, nëse ceremoni të ritualit të tyre të përcaktuar një feja ciladoqoftë, a prodhon dot qytetërim? herë e përgjithmonë në “Ungjijtë”, dhe në Feja është një bindje, më saktë një “Kuran”, të cilët janë për to kushtetuta të besim (një credo), me një bazë të caktuar përhershme. Ato nuk ndryshojnë siç teologjike, filozofike, morale dhe me një ndryshojnë periodikisht kushtetutat procedurë të caktuar rituale. Si e tillë, feja, shtetërore ose normat e së drejtës zakonore. nuk ka fuqi të krijojë një qytetërim, i cili ka Gabimi i pajustifikuar i Rexhep Qoses si komponent, sikurse u tha, tërësinë e në debatin mbi identitetin “evropian” të rezultateve të arritura në fusha të ndryshme shqiptarëve, është perceptimi i pasaktë që të veprimtarisë njerëzore – në fushën e ai ka për fenë islame, të cilën ai e identifikon prodhimit, shkencës, teknikës, filozofisë, me qytetërimin oriental. Pra, islamizmi, politikës, artit, kulturës së bashku me ashtu si fetë e tjera, nuk është një qytetërim. institucionet publike dhe me institucionet Në ndonjë rast mund të jetë pjesëmarrës i private të këtyre fushave. Modelet e vetme një qytetërimi, por jo në vetvete një që kanë krijuar fetë në fushën e qytetërim. Si rrjedhim, as islamizmi nuk ka institucioneve shoqërore kanë qenë qenë në gjendje të krijojë një qytetërim, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 29 u sepse qytetërimin e krijojnë njerëzit Pavarësisht nga ndikimet lindore që (pavarësisht nga besimi që kanë në ndeshen në qytetërimin shqiptar, vetë ndërgjegjen e tyre), të organizuar në Evropa nuk është homogjene nga shoqëri njerëzore, në luftën e tyre të pikëpamja e qytetërimit. Dihet se Evropa pandërprerë për jetesë. lindore qëndron disa hapa prapa nga Feja nuk ka krijuar qytetërim as në qytetërimi perëndimor. Dihet gjithashtu se shtetet teokratike, kur rrjeti administrativ popullsitë dhe kombësitë e Gadishullit – fetar ka qenë i integruar në rrjetin Ballkanik, që jetuan për shekuj nën zgjedhën administrativ – shtetëror, ose kur e ka osmane mbetën akoma më prapa nga mbështetur atë. Është e vërtetë se qytetërimi perëndimor. Përkatësia fetare Perandoria Osmane ishte një shtet teokratik, (ortodokse) e popullsive ballkanike më pak pra, një shtet ku feja islame ushtronte një të zhvilluara se ajo e banorëve të Evropës ndikim të madh në veprimtarinë e saj perëndimore me përkatësi fetare publike dhe administrative, juridike, (protestante dhe katolike) është një ushtarake, kulturore. Megjithatë, ai në fund rrethanë historike dhe jo shkaku kryesor të fundit ishte një shtet i cili si çdo shtet i të që ka përcaktuar këtë dallim qytetërimi. gjitha kohëve udhëhiqej nga interesat Burimi kryesor i prapambetjes nuk duhet politike, ekonomike, diplomatike të cilat kërkuar pra, tek feja. nuk kishin lidhje me fenë. Dëshmi janë Mjafton të kujtojmë rastin e banorëve luftërat e shpeshta me kosto të madhe të Shqipërisë veriore. Siç dihet në shek. XIX, njerëzore, materiale dhe financiare që kur Shqipëria ndodhej prej shumë shekujsh Perandoria Osmane ka zhvilluar kohë pas nën zgjedhën osmane, banorët katolikë të kohe kundër mbretërisë islamike të Iranit, qytetit të Shkodrës qëndronin në pararojë ose në ditët tona, Republika e Iranit kundër të qytetërimit shqiptar, kurse banorët e Republikës së Irakut. malësive të Shkodrës, gjithashtu katolikë, Feja islame, ashtu siç zbatohej në përfaqësonin pjesën më të prapambetur të Perandorinë Osmane, nuk bënte gjë tjetër popullsisë shqiptare. veçse e ndihmonte atë shtet të përmbushte Pra, mund të flitet për një nivel të më mirë funksionet dhe nevojat e ndryshëm kulturor në vështrimin e një qytetërimit të tij feudal – ushtarak. Në zhvillimi kulturor më të ngadalshëm të këtë mënyrë problemi zhvendoset nga shqiptarëve përballë nivelit kulturor të qytetërimi islam, siç e cilëson Rexhep Evropës perëndimore. Por, kurrësesi, nuk Qosja dhe shumë të tjerë, në qytetërimin mund të akuzohet si shkaktare e lindor turk – osman. prapambetjes feja islame e shumicës së Pikërisht, te presioni që ka ushtruar shqiptrarëve, fe të cilën ndonjëri e quan pa qytetërimi oriental i Perandorisë Osmane të drejtë, mish i huaj në trupin e Evropës së dhe jo të qytetërimi islam duhen kërkuar krishterë. Është e padrejtë mbasi Evropa ato gjurmë që ndeshen aty-këtu, diku si ka kohë që nuk është vetëm e krishterë. mbeturina, diku si kujtime, ende në jetën Evropa ka pasur në gjirin e saj për shekuj tonë të përditshme, siç janë mbeturinat që të tërë banorë myslimanë, në kapërcimin vihen re në urbanistikën e disa fshatrave, nga mijëvjeçari i parë në mijëvjeçarin e dytë, në stilin arkitektonik të xhamive, në disa kur arabët u vendosën në Spanjë dhe në rite familjare islame, në guzhinën e disa Siçili, madje hynë dhe në Francë. Veç kësaj, familjeve qytetare dhe në disa ndikime nuk është nevoja të përmendim praninë që ndeshen tek-tuk në këngët popullore, shekullore gjatë sundimit osman të në veshjen e ndonjë krahine, në banorëve myslimanë në Gadishullin ceremonitë mortore etj. Ballkanik, pjesë e Kontinentit Evropian. Sot u 30 u Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi ka banorë myslimanë jo vetëm në Evropën ngushtë, bashkohen në një përgjithësi, në një juglindore (në Turqinë evropiane, në të tërë, që do t’i themi “identiteti kombëtar”. Shqipëri, në Bosnjë, në Bullgari, në Rumani, në Serbi, në Greqi), por edhe në Dhe, më tej, ai vazhdon: Evropën perëndimore, në vatrën kryesore të qytetërimit evropian, si në Francë, Angli, “Pra këto identitete të veçanta që kemi – Gjermani, Itali, Suedi, Norvegji, Hollandë, vazhdon Rexhep Qosja – kemi shqiptar me Belgjikë e gjetkë, të cilët kanë fituar prej identitet kosovar, shqiptar me identitet lab, kohësh të drejtën e qytetarisë evropiane. shqiptar me identitet gegë, shqiptar me Nga sa u parashtrua deri tani, mund identitet toskë, shqiptar me identitet të nxirret konkluzioni se, në gjirin e mirditor, shqiptar me identitet malësor, por Kontinentit Evropian, ka shtete dhe të gjitha këto identitete të veçanta, kombësi me nivele të ndryshme qytetërimi, bashkohen në atë “përgjithësinë”, të madje edhe shtete dhe kombësi me ndikime përgjithshmen, të tërën, që i themi identiteti nga qytetërimi lindor, bizantin apo osman. kombëtar shqiptar. Dhe më tej shton ai: - Por, në fund të fundit, të gjitha këto shtete “… kemi shqiptar me identitet katolik, apo kombësi qofshin, janë pjesë e së tërës, shqiptar me identitet ortodoks, shqiptar me pra pjesë të qytetërimit “evropian”. Gjurmët identitet mysliman, shqiptar me identitet e qytetërimit lindor (bizantin apo osman) protestant dhe shqiptar me identitet ateist, që ndeshen në disa shtete apo kombësi të të cilat të gjitha pa përjashtim bashkohen në kontinentit nuk e pengojnë elitën evropiane të përgjithshmen, në të tërën, që i themi të shohë tek këto shtete ose kombësi, jo atë “Identiteti Kombëtar Shqiptar”10 që i ndan, por atë që i bashkon, pra pjesën e pandikuar nga qytetërimi lindor, pra atë Nga të gjitha këto identitete të shumta, pjesë që e lidh me qytetërimin evropian. të veçanta ajo që e shqetësoi më tepër Ismail Kadarenë është identiteti fetar i shqiptarëve. Identiteti kombëtar dhe feja Ismail Kadareja mendon se nënvizimi, prej Rexhep Qoses i identitetit fetar, ka pasoja të Një nga pikëpamjet e Rexhep Qoses rënda për shqiptarët, mbasi identiteti që ka shkaktuar reagim te Ismail Kadareja, mysliman, i cili përbën më tepër se gjysmën është trajtimi prej tij i çështjes fetare si e shqiptarëve nuk përputhet me identitetin përbërës i identitetit kombëtar shqiptar. Në evropian. Nga kjo, thekson Ismail Kadareja11, lidhje me këtë çështje, Rexhep Qosja, shkruan tekstualisht: “... del, se shqiptarët vetëm përgjysmë i përkasin qytetërimit evropian”. Ai “… kemi identitet të veçantë dhe identitet shqetësohet mbasi:”Përjashtimi i gjysmës të përgjithshëm, identitete vetiakë dhe ose shumicës së kombit shqiptar nga identitete kolektive, identitet konvencional identiteti evropian, do të thotë përjashtim dhe identitet të ri, identitete historikë dhe nga Evropa. Dhe përjashtim nga Evropa nuk identitete kulturorë, identitete politikë dhe është larg dëbimit nga Evropa”. identitete mendorë, identitet fetar dhe identitet shtetëror e të tjera. Të gjitha këto As analiza e Rexhep Qoses, as identitete që janë identitete më pak a më shqetësimi i Ismail Kadaresë, nuk shumë të veçanta, të një rrafshi më të qëndrojnë. Të numërosh kaq shumë

10 Rexhep Qosja, “Realiteti i shpërfillur”, Tiranë, 11 Ismail Kadare “Identiteti Evropian i Toena 2006, fq. 28. Shqiptarëve”, Tiranë, Onufri 2006, fq. 17. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 31 u identitete për një komb, siç janë identitetet Sidoqoftë, në fund të fundit, ne mund të e shumta krahinore (pa i shpjeguar ato) flasim vetëm për identitet me përkatësi dhe në të njëjtën kohë të shtosh krahinore, por jo me përkatësi fetare, identitetet e shumta fetare (gjithashtu pa madje edhe për edhe për identitet me e shpjeguar përmbajtjen e tyre), po t’i përkatësi krahinore mund të flasim për bashkosh ato, nuk del një identitet i periudhat e kaluara. Siç dihet, banorët e përgjithshëm i kombit shqiptar, siç një krahine edhe kur i përkisnin feve të mendon Rexhep Qosja. Në bazë të ndryshme, madje edhe kur banonin në parimit të faktorizimit algjebrik, ato lagje të veçuara sipas feve, kishin pak a eleminojnë njëra-tjetrën dhe në shumë të njëjtin identitet etnografik, pra përfundim del se kemi të bëjmë me një të njëjtën të folme, të njëjtat zakone, komb pa asnjë identitet, ose për të qenë veshje, këngë, valle, madje dikur një çikë më të rezervuar, një komb që ka pothuajse edhe të njëjtën të drejtë të të përbashkët vetëm gjuhën, madje dikur pashkruar, kurse pas mesit të shek. XIX, (përpara vitit 1972, kur “Kongresi i të njëjtin legjislacion shtetëror. E çfarë Drejtshkrimit” vendosi gjuhën letrare mund të thuhet sot, kur qytetet tona kanë standarde shqipe) edhe gjuhën e kishte banorë të ardhur nga krahinat e ndryshme me identitete të thërmuara dialektore. të vendit të cilët bashkëjetojnë pa dallime Nëqoftëse në faktorizimin algjebrik lagjesh, madje në të njëjtin pallat, do të tregohemi më të kursyer, atëherë punojnë në të njëjtën qendër, ndjekin të del se nga një mori identitetesh, mund njëjtat institucione zbavitëse, kur të flasim vetëm për identitete me shqiptarët ndjekin pa dallime fetare të përkatësi krahinore. Po të zbatojmë këtë njëjtën shkollë, lexojnë të njëjtat vepra, teori del se qyteti i Shkodrës p.sh. ka ndjekin të njëjtin shtyp, shijojnë të njëjtin banorë me shtatë identitete, me tipar televizion? Çfarë mund të thuhet sot, kur krahinor – shkodran me identitet qytetar, prej kohësh fëmijët e prindërve me shkodran me identitet malësor, shkodran përkatësi të ndryshme fetare dhe me identitet evgjit, shkodran me identitet krahinore rrinë pranë njëri-tjetrit në gegë, shkodran me identitet katolik, bankat e shkollave pa paragjykime fetare shkodran me identitet mysliman, dhe krahinore, kur më në fund arsimi, shkodran me identitet ortodoks. Edhe letërsia, teatri, sporti dhe të gjitha banorët e Korçës p.sh. kanë sipas kësaj institucionet kulturore janë shndërruar teorie, të paktën gjashtë identitete me prej kohësh në mbarë vendin në tipare krahinore (me përjashtim të institucione që nuk e njohin praktikën identitetit katolik). E njëjta gjë duhet të fetare, në ofiçina që prodhojnë prej më thuhet edhe për qytete të tjera të vendit. tepër se 100 vjetësh, që nga koha e Ku na shpie kjo teori? Kjo teori na çon Rilindjes Kombëtare, qytetarë pothuajse me siguri jo në shkrirjen e tyre në të barabartë nga pikëpamja e ndjenjave identitetin kombëtar, por në mungesën e kombëtare, e dijeve shkencore dhe e identitetit kombëtar. Si rezultat i kësaj mentaliteteve qytetare të njëjta për të analize del se i vetmi përbërës i gjithë, pa dallime fetare, krahinore dhe përbashkët për mbarë shqiptarët, është, shoqërore. Çfarë mund të thuhet sot kur siç u tha, gjuha e sotme letrare shqipe. shqiptarët e të gjitha krahinave burra dhe Pra, me një fjalë, sipas kësaj teorie ne gra, pleq dhe fëmijë nuk mbajnë si dikur kemi vetëm identitete të thërmuara, por petkat tradicionale, por vishen njësoj si jo një identitet kombëtar, i cili do të na dhe qytetarët e Evropës, kurse veshjet bënte të shquheshim nga kombet e tjera. karakteristike krahinore (fustanella, u 32 u Identiteti kombëtar, feja dhe qytetërimi

çakshiri, kësula e bardhë e të tjera) janë pavarësisht se kush i këndon, madje as kyçur nëpër sëndukë dhe dalin në shesh që duan t’ia dinë se ai që i këndon është vetëm kur zhvillohen festivale folklorike? sunit, bektashi, ortodoks apo katolik. Çfarë mund të thuhet sot kur të folmet Më në fund, çfarë mund të thuhet sot dialektore po zbehen dhe vendin e tyre kur institucionet kulturore, organizatat po e zë gjuha standarde? Çfarë mund të shoqërore dhe në radhë të parë partitë thuhet sot kur malësori i veriut politike kanë si nga programi ashtu dhe duartroket këngët e jugut, ashtu si anëtarësia përbërje kombëtare pa dallime fshatari i jugut duartroket këngët e veriut, fetare, krahinore dhe shoqërore?12

12 Me përjashtim të udhëheqësve të Partisë Mbasi, siç po shihet, ajo parti po përfaqësohet Demokristiane Shqiptare, të cilët duket se nuk në Kuvendin e Shqipërisë vetëm nga deputetë janë shkëputur ende nga mentaliteti fetar katolik. katolikë. UNIVERSI ESTETIK I ANTIKITETIT

DHE KRIZA E IDEALIT ESTETIK

ALFRED UÇI - Akademia e Shkencave të Shqipërisë; Instituti i Sociologjisë, Tiranë

etojmë në një kohë kur besimi është me historinë e estetikës na duket një detyrë tronditur fort në shumë të vërteta sa e rëndësishme, aq edhe një detyrë e ditës, Jideologjike, që vetëm fare pak kohë më jo vetëm për të njohur më mirë e pa parë, jo thjesht për konformizëm, quheshin paragjykime pasurinë e trashëgimisë së të patundura. Ky mosbesim është thelluar mendimit estetik të së kaluarës, por sidomos deri aty sa të vihet në pikëpyetje mundësia për të rifituar besimin në mundësinë e parimore e pranimit të ndonjë sistemi dijesh ekzistencës së zgjidhjeve që mund të e të vërtetash të sakta edhe në fushën e ndihmonin për të ravijëzuar një qark idesh estetikës, ndonëse kjo është një disiplinë të sakta, që do të shërbenin si pikënisje për dijesh, që ka një histori të lashtë. rivlerësimin e ideve dhe doktrinave estetike Atëherë, si mund të rifitohet besimi bashkëkohore. Në këtë rast, ne nisemi nga për një zgjidhje të re të pranueshme? Për të postulati i sprovuar: pa histori, nuk ka as mos rënë nga shiu në breshër, është e teori. Ndërkaq, duam t’i shtojmë këtij dobishme, para së gjithash që, së pari, të postulati edhe pohimin e kundërt, që është nisesh nga parime të sakta teorike e po aq i vërtetë: pa teori nuk ka histori. metodologjike për studimin e dukurive estetike dhe, së dyti, të kthehet vështrimi * drejt historisë së ideve e doktrinave * * estetike, që nga kohët e lashta e deri në kohën tonë, siç jemi përpjekur ta bëjmë Si pjesë e shkencës historike, në vëllimin e parë të veprës sonë Universi hulumtimi e ideve dhe i doktrinave estetike estetik i Antikitetit. karakterizohet në plan specifik konotativ, Në përpjekjet tona për të kapërcyer sepse drejtohet para së gjithash drejt së krizën e idealeve, kjo kahje hulumtimi nuk kaluarës. Këtu qëndron edhe ndryshimi kuptohet si largim, arratisje nga problemet parimor midis historisë së estetikës dhe teorive e mprehta të estetikës bashkëkohore, drejt artistike ose mendimit kritik, ngaqë këto të hapësirave arkeologjike e muzeore të historisë fundit janë jo vetëm njohje, që bashkëjetojnë së saj. Përkundrazi, ballafaqimi i tanishëm me proceset dhe zhvillimin e kulturës

Studime Sociale 2007, 1 (1): 33-39 u 34 u Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik estetiko-artistike aktuale, por janë, për më për idetë estetike të këtij ose atij autori, të tepër, të përfshira në to dhe lëvizin e këtij ose atij drejtimi teorik, siç po ndodh ndryshojnë bashkë me to. edhe me diskutimet rreth vlerësimit të Objekti i historisë së estetikës qëndron modernizmit ose postmodernizmit, sepse jashtë dhe larg bashkëkohësisë. Kjo shkencë ato nuk kanë përfunduar, janë në proces do të humbiste destinacionin e saj sikur të dhe prandaj për to ende s’janë kristalizuar shkëputej nga e kaluara për ta kthyer fytyrën përfundime të sakta dhe të mirëpranuara, tek e sotmja; ajo nuk mund t’i largohet asaj siç i kërkon shkenca e historisë së që ka ndodhur në sferën e mendimit estetik estetikës. Pra, objekti i historisë së të së kaluarës pa gjymtuar veçoritë e saj estetikës përfaqëson aktet e luajtura të njohëse. Proceset e dukuritë që i studion dramës së mendimit dhe të kulturës ajo janë procese të pakthyeshme, të estetiko-artistike globale. pandreqshme, të pandryshueshme, janë Nga ana tjetër, fakti që objekti i ashtu siç kanë ndodhur. Prandaj, historia historisë së estetikës i përket së kaluarës, i e estetikës, si shkencë e veçantë, nis si krijon asaj në planin konotativ shkencor ringjallje e kujtesës historike, domethënë edhe disa epërsi e përparësi, që s’i kanë ajo hedh dritë në ato kohë e etapa të hulumtimet johistorike bashkëkohore. hershme të zhvillimit të shoqërisë Shkencat teorike dhe mendimi kritiko-letrar njerëzore, kur janë ngjizur tashmë idetë ndeshen kryesisht me procese ose doktrinat estetike të tyre. bashkëkohore, që janë në ndryshim e lëvizje, Me këtë veçori të historisë së estetikës që s’janë kristalizuar e përfunduar, çka e (objekti i së cilës i përket së kaluarës), vështirëson studimin e tyre, kurse objekti i shpjegohen edhe disa vështirësi specifike që historisë së estetikës e ka kryer ciklin e qëndrojnë përballë synimeve të saj njohëse. lëvizjes, përbën një proces të përfunduar, Historiani duhet ta çojë mendërisht veten që nuk ndryshon më. Historiani i estetikës në situata dhe në etapa të largëta të disponon po ato vepra që patën shkruar zhvillimit shoqëror të njerëzimit, kur kanë Pitagora ose Demokriti, Herakliti e Platoni, ekzistuar kushte e rrethana historike Lukreci e Longini e kështu me radhë. materiale e shpirtërore shumë të ndryshme Ndërkaq ai ka në dispozicion kushedi sa nga ato të kohës së tij. Një vështirësi tjetër histori, studime e hulumtime historike të ka të bëjë me faktin se gjatë zhvillimit estetikës së të gjithë kohëve e të vendeve të historik shumë hallka të tij kanë mbetur të ndryshme, një trashëgimi konotative dhe errëta, të mjegullta, shumë dokumente, përvoje shumë të pasur për të kaluarën, që shkrime e vepra kanë humbur përbëjnë një premisë për çdo shqyrtim e përfundimisht, të tjera janë harruar ose kanë rivlerësim të ri të historisë së estetikës. Ky mbetur jashtë kujtesës njerëzore për arsye faktor e lehtëson hulumtimin e mëtejshëm të shumta - sidomos proceset e zhvillimit shkencor të historisë së estetikës. të jetës shpirtërore e intelektuale kanë Prandaj historia e estetikës, duke qenë shumë zbrazësi dokumentare e faktike, shkencë, nuk mbetet në vend, nuk keqkuptime e shpjegime ezoterike, të cilave reduktohet në një regjistruese të thjeshtë të s’është e lehtë t’u gjendet filli i së vërtetës. opinioneve të mëparshme të shprehura për Nuk është e rastit që në kohën tonë objektin e saj; ajo nuk përsërit gjithë ç’është mungon një histori solide e serioze thënë dhe si është thënë për estetikën para shkencore, pluraliste e globale e ideve dhe saj. Në çdo kohë, etapë dhe epokë të re të doktrinave të shumta estetike të shek. XX. zhvillimit të shoqërisë, para historisë së Kjo lidhet me vështirësitë e objektit të estetikës qëndrojnë shumë detyra të reja, estetikës. Sigurisht, gjenden studime serioze probleme që s’kanë qenë në të kaluarën. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 35 u

Prandaj, në çdo rast asaj i mbetet funksioni do të ishte një lloj manipulimi subjektivist njohës; i duhet të njohë e rinjohë në mënyrë i historisë së estetikës. sa më të plotë historinë e ideve dhe Ndryshe nga pozicioni i kritikut ose i doktrinave estetike, por edhe historinë e teoricienit të artit, që paraqitet si ligjvënës vetes së saj, domethënë edhe historinë e urdhërues dhe profet parashikues i historive të estetikës. zhvillimit të mëtejshëm të bashkëkohësisë, Detyra njohëse e parë dhe më e historiani i estetikës duhet ta ndiejë veten rëndësishme e historisë së estetikës si një hyjni sovrane e gjithëditur, nënkupton sintetizimin e dijeve për gjithëshikuese, që mbretëron mbi të gjitha historinë e të tre përbërësve të trinomit, pra dhe që nuk përzihet me ngjarjet, nuk të teorive estetike, teorive të arteve e të identifikohet me to, por qëndron si mendimit kritiko-artistik dhe rivlerësimin gjykatës i paanshëm. Ai disponon gjithë e tyre, duke rindërtuar tablonë, kujtesën e faktet për atë që ka ndodhur, ashtu siç ka së kaluarës, duke zbuluar raportet e ndodhur, që ka përfunduar tashmë dhe ndërsjella në tërësinë e kulturës estetiko- s’e ndryshon dot, që arrin ta shikojë me artistike të epokave dhe etapave të së syrin e tij asnjanës, që arrin t’i bëjë gjyqin kaluarës së njerëzimit. Kjo detyrë e distancuar prej ngjarjeve që gjykon, që nënkupton një analizë sintetike krahasuese i shikon nga lart e larg, kusht që favorizon me pamje konkrete historike të jetës në zbulimin e së vërtetës. lëvizje të mendimit estetik. Historia e Historia e estetikës lipset të pajtohet estetikës si shkencë s’mund të jetë thjesht me të kaluarën, ta marrë atë të mirëqenë, një antologji, një kronikë empirike, dhe çdo ide e doktrinë estetike të kësaj kohe faktografike e asaj që ka ndodhur në këtë ta vlerësojë si të vetëmjaftueshme, me të sferë të mendimit njerëzor, por është edhe mirat e kufizimet, me të vërtetat dhe një gjykim i thellë shkencor për të, një histori gabimet e saj. Kjo perëndi e shumëditur kritike, rivlerësuese e saj. dhe gjykatëse e paanshme duhet ta ndiejë Historia e estetikës fiton vlerë të veten të pafuqishme për ta ndryshuar mirëfilltë shkencore, kur njohja e historisë historinë, për ta ribërë atë që është përcillet e përshkohet edhe nga përfunduar. Duke perifrazuar Spinozën, përgjegjësia e pajtimit me përmbajtjen e mund të themi se historisë shkencore nuk i saj. Duke qenë histori kritike, vlerësuese lejohet “të qajë e të qeshë, por vetëm të e gjykuese e estetikës, ajo nuk kish për të njohë e të kuptojë”. Sepse në atë ku kjo ruajtur karakterin shkencor sikur të perëndi është e pafuqishme, qëndron edhe rrëshqiste në pozitat e subjektivizmit; ajo burimi i forcës për objektivitet, për vërtetësi duhet të synojë drejt objektivitetit, shkencore; vetëm kështu, ajo mund të jetë vërtetësisë shkencore në vlerësimin e e lirë e të njohë gjithë aktorët veprues të historisë së ideve e të doktrinave estetike historisë, gjithë parametrat e proceseve të dhe drejt shmangies së tendenciozitetit saj, të jetë e esëllt në njohjen e vlerësimin subjektivist, voluntarist, të paragjykimeve, objektiv të pasojave dhe të burimeve të tyre. pasioneve ideologjike në gjykimin e së Historisë shkencore s’ka ç’t’i pëlqejë, as të kaluarës. Po të përdorej si kriter themelor urrejë, sepse e vërteta historike duhet të jetë i vlerësimit të ideve e të doktrinave e qetë, memece dhe e heshtur përballë së estetike të së kaluarës teza që i shpall vërtetës, domethënë e pajtuar me atë, ashtu absolutisht të drejta e të vërteta gjithë si ajo ka qenë në kuadrot e filmit të historisë. opinionet estetike vetëm të filozofëve Brenda këtij filmi ajo ka edhe shkakun e materialistë dhe të gabuara, mashtruese ekzistencës së vet. Por historia e estetikës e të pavërteta opinionet e idealistëve, kjo nuk do të ishte rivlerësim e gjykim i u 36 u Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik paanshëm në qoftë se nuk do të nxirrte në çlirohet prej saj dhe t’i përshtatet dritën e diellit gjithçka është fituar, por edhe bashkëkohësisë për mirë e jo për keq. gjithçka që ka humbur gjatë lëvizjes Studimi i historisë së estetikës shërben historike të mendimit estetik. për të kryer një vlerësim të ri kritik të Kjo që thamë, mos nënkupton se përvojave të mëparshme estetike të vendeve historia e estetikës mund të jetë krejt e popujve të ndryshëm, duke i ballafaquar indiferente ndaj bashkëkohësisë? Historisë me këndvështrime të përvojave të reja së estetikës i jep epërsi të shumta fakti që bashkëkohore. Rishqyrtimi kritik i kësaj është përkushtuar ndaj së kaluarës, por a historie ndihmon që të integrohen në do të thotë se ajo nuk hyn në lidhje me shkencën e estetikës ato ide që kanë kaluar bashkëkohësinë? A ndikohet ajo prej prova të ndryshme verifikimi, por edhe ide bashkëkohësisë? Duke qenë shkencë që, për arsye të ndryshme, s’kanë pasur historike, a mbetet e mbyllur në vetvete dhe jetëgjatësi, ide të harruara, ca gjysmë të e imunizuar nga vlerësimet kritike, apo korr vërteta, hamendësime të çuditshme, edhe duartrokitje, edhe fishkëllima? Dhe projekte e mesazhe të papërfunduara, të lëna këto a ia lëkundin sadopak atë vetëbesim përgjysmë ose të braktisura. objektiviteti, si shkencë historike? Vlerë të vërtetë e të rëndësishme në Sigurisht, historia e estetikës procesin e njohjes nuk kanë vetëm idetë ose hulumton e shqyrton një kohë tjetër, projektet e përfunduar, si teori ose si shumë të largët, por ai që e shkruan këtë praktika estetiko-artistike, të plota e të histori jeton gjithnjë në kohën e tij dhe përkryera; në të vërtetë, historia e mendimit prej saj s’ndahet dot. Është e pamundur e ka për detyrë të hetojë edhe ide të tjera, që ai të përfytyrohet si koleg i Sokratit që s’para kanë pas marrë zhvillim, që mund apo i Platonit, sado të përpiqej të hynte të jenë konsideruar si të papërfunduara ose në botën e tyre antike. Kjo do të thotë se të gabuara e të paqarta, për të cilat, në cilido, edhe pa qenë plotësisht i sfondin e përvojave të reja njohëse dhe vetëdijshëm, nuk mund të mos ndiejë krijuese të njerëzimit, përbëjnë drejtime nevojën për një rishkrim e rivlerësim të vërtet vitale, interesante e origjinale, historisë së estetikës. Studiuesi nuk vë dot produktive dhe më të vlefshme se përsëritja dorë në të, ajo është bërë, por nuk bën të e të vërtetave banale ose e anakronizmave supozohet se historianit s’i mbetet gjë sunduese. Hulumtimi i aspekteve semiotike, tjetër veç të përsëritë ç’ka është thënë e shenjësore të artit është bërë tashmë një nga stërthënë për të kaluarën; edhe të mos drejtimet më të rëndësishme, më origjinale dojë, ai është rob i kohës së tij dhe kjo e më produktive të hulumtimeve shkencore hyn midis tyre: studiuesit dhe së kaluarës. estetike e artistike, mirëpo qysh tek Shpesh thuhet se që këtej lind Aristoteli, Lesingu etj. ka qenë përmendur mundësia që historiani të bëhet viktimë e e ishte vënë re edhe roli i shenjave në fushën subjektivizmit, e një tendencioziteti që e artit, ndonëse për një kohë të gjatë nuk i përzien kohën e tij me kohën tjetër, e cila ishte dhënë rëndësia që ka marrë sot. ka qenë ndryshe. Edhe kjo është e mundur, Studimi i historisë së estetikës por jo vetëm për keq, për ta shtrembëruar ndihmon që të njihen edhe ligjësoritë e historinë në dobi të aktualitetit. Në fushën zhvillimit të estetikës si shkencës. Është e e estetikës, si edhe në fusha të tjera, ka rëndësishme të mësojmë se për ç’arsye janë ndodhur që historia të transformohet në një shfaqur e shfaqen këto ose ato ide estetike pasqyrë bashkëkohore të së kaluarës. Por dhe përse pikërisht nga ky ose ai mendimtar, përherë e më tepër, historia e ndien se kjo në këtë ose në atë kohë apo vend. Përse është mangësi e përpiqet ta shmangë, të disa prej tyre përhapen dhe kanë jetëgjatësi, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 37 u kurse të tjera harrohen, lihen mënjanë ose paarritshëm të idealit estetik klasik, nga dalin përfundimisht jashtë qarkullimit? i cili njerëzimi nuk do të ndahet kurrë, Në Greqinë e lashtë përdorej termi sa të ekzistojë. kalokagati, që më vonë u la mënjanë. Pasi kalojnë dy-tre mijëvjeçarë nuk Përse ndodhin të tilla dukuri? Nëse dikur është e lehtë të përfytyrohet në mënyrë termi mimesis ishte luftëtar i vijës së parë konkrete e të gjallë se si u formua dhe u në estetikë për kuptimin e artit, pse tani pasurua ideali klasik i lashtësisë greke, është objekt goditjesh e kritikash të prandaj në ndihmë na vijnë historitë ashpra, të rrepta? Për t’iu dhënë përgjigje shkencore të qytetërimit e të kulturës, të të sakta këtyre pyetjeve e të tjerave si këto, mitologjisë e të filozofisë së asaj epoke; nevojitet t’i drejtohemi edhe historisë së edhe historia e estetikës ndihmon që të universit estetik të Greqisë së lashtë, kuptohet se mendja njerëzore e atyre trashëgimia e të cilit përbën edhe një kohëve ka qenë e lirë të kërkojë e të zbulojë pikënisje për kapërcimin e krizës së sotme se jeta, bota ka qenë jo vetëm e bukur ose të idealit estetik. vetëm e shëmtuar, por edhe ashtu siç ka Estetika e Antikitetit është një nga qenë me të vërtet. pjellat më të rëndësishme të qytetërimit të Mendimi estetik i lashtësisë greke nuk lashtësisë greko-romake; historia e saj gati ishte me ngjyra monotone, i thatë dhe i njëmijëvjeçare përbën një trashëgimi njëanshëm. Ai ka reflektuar gjithë vrullet e mendimi, pa të cilën s’mund të përfytyrohet fashitjet e mendjes e të ndjeshmërisë as zhvillimi i mendimit estetik shkencor njerëzore, të shpirtit dhe të vullnetit, të modern. Për nga pasuria e ideve, universi pasionit për të vërtetën dhe të imagjinatës estetik i Antikitetit është i vetëmjaftueshëm, drejt megabotës dhe mikrobotës. Mendimi shprehje qenësore e vrulleve, lulëzimit, estetik i kësaj epoke nuk përgjumej dhe nuk progresit e baticave të jetës, por edhe e plogështohej nga vështirësitë e kërkimeve zigzageve, dramave, konflikteve e zbaticave të para, në ndeshje me misteret e një të saj. Këto procese të zhvillimit të estetikës universi ende të panjohur në sferën e antike u ndërmjetësuan nga drita e urtësia mendimit teorik, por që kish hedhur shtat së mitologjisë poetike, nga filozofia dhe në sferën e praktikave artistike me një kultura artistike e Greqisë së Lashtë, epokë bukuri e madhështi magjepsëse. Mendimi e fëmijërisë së njerëzimit me bukurinë e teorik estetik dhe përvojat estetike të arteve madhështinë më të mrekullueshme e të dhe letërsisë dalëngadalë hynë në rezonancë papërsëritshme të saj. midis tyre dhe i jepnin dorën njëra-tjetrës. Ashtu si letërsia e artet e kësaj epoke, Pa artet, pa përvojat estetike të tyre, zor se edhe mendimi filozofik dhe estetik janë një mund të kishte lindur edhe mendimi estetik mrekulli, ku gërshetohen naiviteti i i lashtësisë. Por edhe e kundërta është e natyrshëm fëmijëror i mitologjisë me vërtetë - pa mendimin estetik në trajtën e urtësinë, të mbështetur në dije, dhe me përfytyrimeve empirike folklorike estetike bukurinë e mirësinë humane, një ideal dhe pastaj të mendimit teorik estetik, nuk sublim, i cili mbetet në mënyrë të do të kishin patur atë shkëlqim dhe atë përhershme objekt adhurimi dhe një thellësi vlerat artistike të lashtësisë. pishtar në udhët e spërdredhura, herë Kjo s’do të thotë se ato kanë qenë me agime të ndritura e herë me muzgje zhvilluar qetësisht dhe të përbashkuara të errëta të historisë së njerëzimit. Në harmonikisht nën një hulli të vetëm. Këto këtë magje u fermentuan, u ngjizën dhe forca herë kanë qenë në mirëkuptim, por u rritën një art dhe një estetikë që i edhe në kundërshtim, në debate e beteja të kanë dhënë njerëzimit modelin e ashpra; ato kanë lëvizur përmes tolerancës u 38 u Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik e intolerancës, kanë shijuar edhe vijën e kishte disa keqkuptime të rënda - mesit të artë, kanë qenë objekt ndikimi identifikohej kultura artistiko-estetike e forcash centrifugale, po edhe centripetale Antikitetit greko-romak me imitimin pa me fjalët e grekëve të lashtë, të forcave të thonjëza, kopjimin e modeleve të saj në dashurisë dhe të urrejtjes. Ka pasur një kohë e epokë tjetër, kur s’jetonin më gjithmonë në lashtësi një vatër që i tërhiqte perënditë e Olimpit, kur henriadat drejt një uniteti, drejt atij që përbënte idealin s’mund të konkurronin më me poemat e estetiko-artistik klasik, por kanë qenë ndjerë Homerit, kur subjekt tragjik ishte bërë edhe forca diversiteti. Mendimi estetik i njeriu social dhe fatat ishin tashmë Antikitetit ka përjetuar edhe monizëm tejet spektatore të shfaqjeve të reja të historisë rigoroz, të mbështetur në dhunën njerëzore, e cila nuk kishte më mall as administrative, por ka shijuar edhe hapësirat për Orfeun, as për Sirenat. Është thënë e një lirie të pakufizuar individualitetesh, me të drejtë se nuk ishte i mundshëm larmish krijimi e mendimi artistik e estetik. Akili në kohën e barutit e të plumbit; Edhe në këtë drejtim mbetet model ideali burri nuk mund të shndërrohet në fëmijë klasik i artit dhe i estetikës së lashtësisë pa shkarë në infantilizëm. greke, që përshkohej nga humanizmi, Në kohët e reja, me mundësi edhe më iluminizmi, racionalizmi, nga fryma të shumta shkencore e teknike, njeriu kish demokratike dhe bukuria sublime. Këto ide nevojë për këngë të reja. Por është pyetur e frymëzonin jo vetëm atë që me një qetësi thënë, gjithashtu, se përse fëmijëria e olimpike pinte gotën me helm, por edhe shoqërisë njerëzore, aty ku ajo u zhvillua gjithë synimet e përpjekjet krijuese, më bukur se kudo, u dashka të ketë për ne pavarësisht se qëndronin prapa etiketash të një bukuri të përjetshme, si një shkallë që thata politike aristokratike, demokratike, nuk përsëritet kurrë? Ajo që ne e quajmë elitare apo popullore, çka na e bën të afërt, dhuratë nga arti e estetika e Antikitetit nuk të dashur e të respektuar edhe këtë histori është imitimi i tyre, as thirrje për ringjallje të mendimit estetik. të tij, por një prej themeleve, që e bëri Por kjo historia e estetikës së domosdoshmëri zhvillimin e kulturës Antikitetit, mos është vallë një kurth që na artistiko-estetike edhe në qytetërimin e shtyn të shikojmë prapa, drejt një bote dhe kulturën bashkëkohore. qytetërimi që kanë perënduar, drejt Historia e estetikës së lashtësisë është rrënojash e gurësh memecë të së kaluarës një mësim i madh, sepse ajo zbulon një nga së largët? Mos vallë na shtyn të biem në cilësitë më thelbësore të saj: fuqinë për të grackën e atij iluzioni, që e përsëritën e mos përsëritur vetveten, për të qenë në që e përsëritin ata që i besojnë klasicizmit, evoluim historik të përhershëm. Nga si i vetmi model që meriton të imitohet Pitagora e deri te Plotini zbulohet një begati e të vazhdohet, pa besuar se mund të e madhe idesh e doktrinash të ndryshme kapërcehen kufijtë e tij, se mund të ecet për artin e bukurinë. Një motor që edhe ndryshe? gjeneronte ndryshime, pluralizëm në Qysh në shek. XIX pati mendimtarë mendimin estetik e në krijimtarinë artistike, seriozë e të mprehtë, që e shpallën të ishte dialogu, debati, kjo formë e mbyllur ciklin e klasicizmit, madje të ekzistencës së mendimit estetik e të arteve vjetruar përfundimisht e që besonin se çdo të Antikitetit, ku ndesheshin e riheshin idetë hap përpara mund të bëhej duke u më të ndryshme e të kundërta, idealiste e shkëputur përfundimisht prej kësaj materialiste, kozmologjike e antropologjike, anakronizme me bukuri të lëpirë, duke mitologjike dhe shkencore, panteiste e kërkuar një art të ri. Veçse në këtë vlerësim spiritualiste, fetare e morale, mistike e Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 39 u politike etj, që i hapnin rrugë së vërtetës, e përsosmërisë së papërsëritshme të mënjanimit të iluzioneve dhe historisë së tij, por edhe njëanësi që ekzagjerimeve, që i bënin idetë estetike të kundërshtojnë njëra-tjetrën. Atëherë, besueshme e bindëse, kurse veprat e ç’mbetet për ne gjynahqarët, që kemi nisur përsosura artistike i kthenin në burim të ecim të pasigurt në fillimet e një kënaqësie e bukurie mahnitëse, urtësie e mijëvjeçari të ri? Cila anë e qytetërimit do krijimi, shkollë evoluimi, zhvillimi e të na dhuronte besimin për të mos qenë të begatimi të fuqisë inventive e inteligjente lëkundur në rrugën që na ka imponuar fati të mendjes njerëzore. i lindjes sonë për të mos vdekur? Të Ndërkaq, hulumtimi i historisë edhe ndaheshim, duke e harruar ose përbuzur i mendimit estetik të lashtësisë na shtyn atë trashëgimi estetiko-artistike antike, që të kuptojmë dallimin parimor midis gjithsesi ka fuqinë tërheqëse të atyre forcave konceptit të imitimeve klasiciziane dhe magjike të bukurisë, që i kërkonin Odisesë konceptit të idealit klasik, që nënkupton së Homerit të ndërpriste udhëtimin e të domosdoshmërinë në çdo kohë të një ideali qëndronte në lumturinë e pushimit e të estetik e artistik, i cili identifikohet me qetësisë, apo të ecim pa u ndalur, duke e përsosmërinë dhe që e bën të mundur pranuar këtë si shortin e vetëm të pasurimin e “klasikes” me përvoja e mundshëm, të joshur nga aventura e modele të reja, të ndryshme, gjithnjë vazhdueshme e gjinisë dhe e gjenisë novatore, që i përthith në gjirin e saj, që njerëzore, që bart me vete edhe thesaret e i integron si pjesë të pandarë të idealit gjithë historisë së saj (edhe të Antikitetit), klasik, një shkallë e të cilit pat qenë si me të mirat e të këqijat, me fitore, disfata e mendimi estetik, ashtu edhe krijimtaria cene, me seriozitetin e angazhimit fatal që artistike e lashtësisë greko-romake. kemi për të jetuar edhe drejt së panjohurës? Për ta kuptuar edhe më mirë Ne besojmë se njohja e historisë së estetikës, përmbajtjen e idealit estetik klasik, ne kemi e qytetërimit antik dhe e koncepsioneve të përfshirë edhe teoritë më kryesore moderne ndryshme për të, është një mundësi që mbi Antikitetin, sidomos mbi kulturën e kushdo të jetë vetë në gjendje t’u japë një qytetërimin e kësaj epoke. Nuk është e rastit përgjigje të kënaqshme pyetjeve të tij. Ka që edhe në kohën tonë diskutohet për këto të drejtë Umberto Eko kur thotë se teori. Duke dashur të sintetizojmë një thelb qytetërimeve të kaluara dhe përvojave të tyre të përgjithshëm nga larmia e koncepsioneve, kulturore u drejtohemi jo se ato janë më të që kanë synuar të kapin e të shprehin larta se ndonjë qytetërim tjetër, por ngaqë përmasat thelbësore të Antikitetit, të brenda tyre mund të gjendet filli i Arianës kulturës artistike e të mendimit estetik të për t’u dhënë përgjigje edhe ca problemeve tij, ne vëmë re edhe bukurinë, madhështinë që na shqetësojnë sot. u 40 u Universi estetik i Antikitetit dhe kriza e idealit estetik ARMIQTË E SHQIPTARËVE: NË KËRKIM TË

THEMELIT TË POLITIKËS

ENIS SULSTAROVA – Instituti për Demokraci e Ndërmjetësim; Instituti i Sociologjisë

Fqinjët tanë janë smirëzinj vetëm ndaj faktit që ekzistojmë. Ata kërkojnë të na e grabisin mendimin e ekzistencës sonë. Le të mendojmë dhe të punojmë për vete dhe të mos ketë asnjë ndryshim midis toskëve dhe gegëve; ne jemi të gjithë shqiptarë dhe duhet të formojmë një Shqipëri të bashkuar. ABDYL FRASHËRI

Do të ishte qesharake të besosh se një popull i pambrojtur ka veç miq, por edhe një llogaritje e çmendur të supozosh se ndoshta armiku mund të mallëngjehet nga mungesa e qëndresës. KARL SHMIT

Një përkufizim i politikës atëherë kur ndiejmë se ai është ekzistencialisht i huaj për ne dhe se, në rastin Karl Shmiti në esenë Koncepti i politikës më të skajshëm, mund të angazhohemi në shkruan se kategoritë themelore politike luftë kundër tij. Pra, armiku zbulohet në janë “miku” dhe “armiku” dhe thelbi i rrethana konkrete prej pjesëmarrësve: sjelljes politike të një kolektivi njerëzor është dallimi midis miqve dhe armiqve (Schmitt, Vetëm pjesëmarrësit aktualë mund ta njohin, 1996: 26). Ai arrin në këtë përfundim duke kuptojnë dhe gjykojnë në mënyrë të saktë e veçuar sferën e politikës nga sfera të tjera rrethanën konkrete dhe të vendosin mbi të veprimtarisë njerëzore, pikësëpari morali, rastin e skajshëm të konfliktit. Secili nga estetika dhe ekonomia. Për përcaktimin e pjesëmarrësit është në pozitën për të gjykuar armikut të tij, një kolektiv nuk niset nga nëse kundërshtari i tij ka për qëllim të karakteristikat morale apo estetike të mohojë mënyrën e jetesës së tjetrit dhe armikut, ose thjesht nga interesa prandaj ai duhet ta zmbrapsë apo luftojë atë, ekonomike; armiku as nuk përcaktohet nga me qëllim që të ruajë trajtën e vet të ndonjë i tretë neutral. Armikun e njohim ekzistencës (po aty: 27).

Studime Sociale 2007, 1 (1): 41-51 u 42 u Çështja shqiptare

Shmiti nuk e ka fjalën për armiq Stefanit tregoi se Perandoria Osmane nuk vetjakë, por për armikun publik, atëherë ishte më në gjendje të ofronte mbrojtje kur “potencialisht një kolektiv luftarak të trojeve shqiptare. Përballë rrezikut të njerëzor përballet me një kolektiv të sulmit sllav në veri dhe lindje dhe ngjashëm” (po aty: 28). Në përballjen e paraqitjes së pretendimeve greke në jug, mundshme me armikun lind politika. shqiptarët nisën të vetorganizoheshin për Politika nuk ka për qëllim luftën, por mbrojtje. Thirrja e Kongresit të Berlinit mundësia e luftës shkakton mendimin nga Fuqitë e Mëdha të Europës u dha dhe sjelljen politike, sepse nga “kjo kohë shqiptarëve dhe mundësi që edhe mundësi më e skajshme jeta njerëzore ata të paraqitnin mendimet dhe kërkesat merr tensionin specifik politik” (po aty: e tyre mbi ndryshimin e kufijve europianë 35). Atëherë kur njerëzit shtyhen prej të Perandorisë. Fiset e Veriut kishin nisur rrethanave në një pozitë kur ndoshta do tashmë të lidheshin me njëri-tjetrin t’u duhet të japin jetën e tyre apo të përballë përparimit të ushtrive serbe dhe marrin jetën e armikut, pikërisht grupimi malazeze (Skëndi, 2000: 44), mirëpo i tyre me të ngjashmit për të zmbrapsur rrezikimi njëherazi i të gjitha popullsive rrezikun e përbashkët i jep përmbajtje shqiptare në kufi me shtetet ballkanike i politike sjelljes së tyre dhe institucioneve bashkoi për herë të parë shqiptarët në një që ata themelojnë, d.m.th. shteteve. Në kolektiv për të përballuar armiqtë e tij. këtë mënyrë politika ka përparësi ndaj Noël Malkolmi mund të ketë të drejtë kur ligjshmërisë dhe kjo e fundit bazohet mbi shkruan se shumica e krerëve të fiseve dhe vendimin politik që merret në rrethanën krahinave që u mblodhën në Prizren më e jashtëzakonshme kur ligjet janë të 1878 e shihnin mbledhjen e tyre veçse si pezulluara. një zgjatim të kuvendeve të mëparshme Mundësia e konfliktit me armikun ndërfisnore për të shuar gjakmarrjet dhe zbulon natyrën e kolektivit, sepse pyetja mbrojtur lirinë e tyre ndaj rrezikut të “kush jemi ne?” (miqtë) gjen përgjigje jashtëm dhe se pak prej tyre kishin dijeni nëse arrijmë t’i përgjigjemi pyetjes tjetër: mbi planet nacionaliste të Komitetit të “Për cilat bindje jemi gati të vdesim?” Stambollit (Malcolm, 1998: 219), (Valk, 2002: 43). Nëse mendimtarë të mirëpo ata në atë ditë ishin grupuar në tjerë me “miq” kuptojnë atë grupim të kërkim të miqve, sepse e ndienin njerëzve që me anë të arsyes kërkojnë të kërcënimin e ekzistencës së tyre. Me anë zbulojnë të Mirën, apo arritjen e rendit të kundërshtimit të armiqve, tashmë shoqëror më të drejtë, “miqtë” e Shmitit shqiptarët kishin filluar të artikulonin grupohen për një shpallje të ekzistencës idenë e kombit, si një kolektiv i vetëm së tyre si kolektiv (po aty: 50). përballë kolektivave të tjerë, kombin si një “miqësi politike” të shqiptarëve. Lidhja e Prizrenit si shfaqje e kombit Le të shohim disa prej dokumenteve shqiptar të hartuar prej udhëheqësve shqiptarë në prag dhe gjatë Lidhjes së Prizrenit. Ideja e kombit shqiptar kishte kohë që Përfaqësuesit e popullsisë shqiptare të artikulohej prej intelektualëve, më së Shkodrës, Podgoricës, Shpuzës, shumti nëpër kolonitë e shqiptarëve dhe Zhabjakut, Tivarit, Ulqinit, Grudës, të arbëreshëve, por hera e parë kur kombi Kelmendit, Hotit dhe Kastratit i dërgojnë shqiptar u shfaq si një kolektiv politik në nga qyteti i Shkodrës, më 08.05.1878, trojet etnike shqiptare ishte Lidhja e një protestë ambasadorit francez në Prizrenit. Nënshkrimi i Traktatit të Shën- Stamboll, ku midis të tjerash shënojnë: Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 43 u

Fqinjët tanë malazezë, me anë të sulmeve të Nëse në citimin e mësipërm shkruesit vazhdueshme kundër qyteteve tona na kanë e protestës nuk pranojnë asnjë qeveri që detyruar prej shekujsh të jetojmë në gjendje “nuk kanë asnjë afri me ne”, në protestën e mbrojtjeje të përhershme dhe nëpërmjet shqiptarëve të Stambollit drejtuar Kongresit veprimeve të tyre të egra kanë bërë që të mos të Berlinit kundër pretendimeve territoriale kemi asnjë lloj sigurie. Ne katolikët dhe greke, flitet në emër të kombit shqiptar myslimanët, vëllezër që prej shekujsh dhe që si një subjekt, si një kolektiv i dallueshëm jetojmë në bashkësi interesash e zakonesh, qartë prej kolektivëve të tjerë dhe me një kemi qenë gjithnjë të bashkuar për t’u atdhe integral: rezistuar akteve të kusarisë [të malazezëve] dhe kemi derdhur lumenj gjaku për të Ne protestojmë kundër copëtimit të atdheut mbrojtur qytetet dhe fshatrat tona... tonë të dashur. Humbja e vendeve aq të Shkurtimisht, ne e shohim rrezikun që na shtrenjta për qenien tonë kombëtare, si kërcënon dhe sa të vdesim nesër të Janina, Narta dhe Preveza, nuk do të jetë poshtëruar dhe të skllavëruar, pëlqejmë të për ne përveç një dënim me vdekje. Ne do asgjësohemi sot duke mbrojtur nderin dhe të pranojmë më mirë të vdesim bashkë me lirinë tonë, prandaj kemi vendosur të mos gratë dhe me fëmijët tanë, sesa të biem në skllavërinë e Malit të Zi (Pollo & nënshtrohemi. Populli shqiptar është i Pulaha, 1978: 12-13). vendosur të ngrihet si një trup i vetëm kundër lëshimit qoftë edhe të një pëllëmbe Në një protestë tjetër drejtuar toke të vendlindjes (po aty: 37-38). Kongresit të Berlinit më 15.06.1878 nga popullsia e Podgoricës, Shpuzës, Ndër vendimet e para të Lidhjes së Zhabjakut, Grudës e Kuçit theksohet Prizrenit ishte shpallja e një bese të dallimi që ekziston midis vendasve dhe përgjithshme që ndalonte gjakderdhjen mes malazezve: “...nën trysninë që i bëri Rusia shqiptarëve dhe përqendronte vëmendjen shtetit të lartë osman, madhëria e tij dhe energjitë e tyre ndaj armikut të jashtëm padishahu ynë, u detyrua që të na lëshojë (Myzyri, 1994: 100; Skëndi, 2000: 46). nën sundimin e malazezve barbarë, të Një interpretim të kohës për këtë besë na e cilët qysh prej katër shekujsh janë armiqtë jep Sami Frashëri në artikullin e botuar më tanë” (po aty: 30). Armiqësia e 05.07.1878 në shtypin e Stambollit: shqiptarëve shprehej edhe ndaj serbëve e bullgarëve. Popullsia e Prizrenit më Ata kanë marrë vendim të prerë dhe njëri- 24.05.1878 i shkruan ambasadorit tjetrit i kanë dhënë besën se [në rast francez në Stamboll: pushtimi] do të luftojnë për të çliruar atdheun derisa të mos mbetet qoftë edhe një Në të gjitha viset e vendit tonë ose të njeri i vetëm. Madje kanë hapur edhe listat fqinjëve, që janë pushtuar, serbët e bullgarët në të cilat po regjistrohen të gjithë ata që kanë shkatërruar dhe kanë marrë nëpër janë të armatosur. Po ashtu kanë hequr dorë këmbë, siç nuk është parë më parë kurrë nga hasmëritë e vjetra e nga gjaqet që kishin ndonjëherë, pasuritë tona, shtëpitë tona, mes veti dhe janë pajtuar të gjithë me njëri- fëmijët tanë dhe nderin tonë... prandaj do të tjetrin (S. Frashëri, 2000: 98). ishte një veprim jonjerëzor dhe i padrejtë që ne t’i liheshim [në dorë] një qeverie dhe një Nga ky citim kuptojmë se bëhet fjalë administrate sllave dhe bullgare, të cilat nuk për një mobilizim dhe përgatitje të ethshme kanë asnjë afri me ne dhe kanë treguar [me për luftë kundër armikut dhe besa është kohë] armiqësitë e tyre (po aty: 16). shpallur si një mjet paqtimi brendashqiptar u 44 u Çështja shqiptare në funksion të luftës së mundshme. Sipas normave që rregullojnë jetën e zakonshme, Kristo Frashërit, mbledhja e parë e Lidhjes si pasojë e shfaqjes së një kërcënimi të më 10.06.1878 mori katër vendime të jashtëm. Shmiti thotë se “sovrani është ai rëndësishme. Besa e përgjithshme vinte e që vendos mbi të jashtëzakonshmen” treta; ajo paraprihej nga vendimi që të (Schmitt, 2005: 5) dhe kjo duhet kuptuar njoftohej Kongresi i Berlinit me anë të një se sovrani vendos se kur ekziston gjendja e peticioni popullor që asnjë shteti të huaj jashtëzakonshme dhe se çfarë duhet bërë nuk do t’i jepej asnjë pëllëmbë tokë, nga për ta eliminuar atë (po aty: 7). Me vendimi për ngritjen e një fuqie të besëlidhjen e tyre në Prizren, krerët armatosur nën komandën e Lidhjes dhe shqiptarë tregonin se diçka e pasohej nga vendimi për barazinë politike jashtëzakonshme po u ndodhte të gjithë dhe juridike të mbarë shqiptarëve, shqiptarëve dhe se u takonte së pari atyre pavarësisht nga përkatësia e tyre fetare (K. të vendosnin se si duhej zgjidhur kjo Frashëri, 1997: 92-93). Mendojmë se besa rrethanë dhe jo Portës së Lartë. Lidhja e luan në këtë rast një rol qendror si një Prizrenit po merrte përsipër atributet e mekanizëm ndërmjetës për shfaqjen e sovranit, që deri atëherë i takonin sulltanit. subjektit politik shqiptar. Në malësitë Besa e përgjithshme i anashkalonte shqiptare besa rregullonte marrëdhëniet institucionet e shtetit osman, ndërkohë që shoqërore fisnore dhe ndërfisnore. Në bashkonte në një kolektiv shqiptarët, gegë fillim, mbledhja e krerëve në Prizren u quajt a toskë, myslimanë a të krishterë qofshin. “besëlidhje”, pra një bashkim fisesh kundër Këtu duhet shënuar se Shmiti gjendjen e armikut të jashtëm, përpara se të merrte më jashtëzakonshme e dallon prej gjendjes së vonë emërtimin “Lidhja Shqiptare” (Omari urgjencës. Kjo e fundit kërcënon atributet & Luarasi, 1997: 76), si pasojë e shtrirjes e subjektit dhe jo vetë subjektin. Kur së besës në të gjitha krahinat shqiptare. ekzistenca e subjektit si i tillë kërcënohet, Gjithashtu barazia politike e juridike e të atëherë kemi të bëjmë me gjendje të gjithë shqiptarëve e ka burimin tek tradita jashtëzakonshme (Lazar, 2006: 259). e besës, e cila në të drejtën zakonore të viseve Gjendja e krijuar pas Traktatit të Shën- të Veriut “nuk i përkiste një kaste të vogël Stefanit për Portën e Lartë ishte urgjente, kalorësish, një elite, por ishte një institucion sepse viheshin në dyshim zotërimet e saj që zbatohej gjerësisht në jetën e popullit” në Ballkan, por jo vetë Perandoria si subjekt, (po aty: 13). Besa kështu vendoste atë përderisa Perandoria ishte nënshkruese e barazi politike mes shqiptarëve që në shtetin Traktatit dhe u ftua të merrte pjesë në modern sigurohet me anë të konceptit të Kongresin e Berlinit. Ndërsa shqiptarët e “qytetarit”. Besa e përgjithshme e Lidhjes interpretuan si gjendje të jashtëzakonshme, në funksiononin e një armëpushimi të sepse, siç e pamë te protestat e tyre, gjakmarrjeve e grindjeve vetjake shënon për pushtimi i tokave të tyre nga shtetet herë të parë shqiptarët si subjekt politik ballkanike ishte çështje ekzistenciale e përballë armiqve, ajo ndan sferën e kombit. Përballë armiqve, Lidhja e Prizrenit brendshme (të paqes dhe rendit) prej asaj afirmoi kombin shqiptar si subjekt. të jashtme (të luftës dhe kaosit), si dhe Marrëdhëniet e Lidhjes së Prizrenit me sferën private (gjakmarrjet dhe Portën e Lartë ishin të ndërlikuara. Kur mosmarrëveshjet vetjake e fisnore) prej asaj morën vesh për pranimin nga ana e shtetit publike (shqiptarët si kolektiv). osman të lëshimit të territoreve shqiptare, Gjithashtu besa shënon edhe atë që popullata e zemëruar e Prizrenit i vuri Portës Shmiti e quan “gjendje e jashtëzakonshme”, vulën e tradhtisë (Shpuza, 2000: 82). Nga me fjalë të tjera: pezullimin e ligjeve dhe ana tjetër, duke i patur duart e lidhura, Porta Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 45 u e Lartë e nxiti mbledhjen e krerëve shqiptarë legjislacionin osman në fuqi. Parapëlqimi i në Prizren duke dashur t’i jepte asaj një sheriatit prej gjykatave shqiptare nuk duhet karakter islamik. Për këtë shkak, shpeshherë parë si parapëlqim fetar, sepse me sheriat argumentohet se dokumentet e para të kuptohej sistemi i vjetër ligjor osman, Lidhjes, Kararnameja (Vendimet) dhe përpara reformave përqendruese të Talimati (Urdhëresat) kanë përmbajtje Tanzimatit, i cili lejonte trajtat e autonomisë prosulltanore e islamike, jo kombëtare vendore dhe në këtë rast “ka rëndësi fakti shqiptare. Në fakt, një analizë e se ‘sheriati’ nuk u zbatua në interes të vëmendshme e këtyre teksteve brenda Perandorisë Osmane, por të revolucionit kontekstit të zhvillimeve të kohës, arrin në çlirimtar” (K. Frashëri, 1997: 379). përfundimin se në to interesat e Portës Lidhja u kujdes që të mos hynte në paraqiteshin dytësore përballë interesit për konflikt me të gjithë armiqtë në të njëjtën të mbrojtur trojet etnike prej pushtimit të kohë. Për sa ishte e mundur dhe meqenëse fqinjëve dhe se referimet te sheriati interesat e dy palëve përputheshin, Lidhja nënkuptojnë respektimin e ligjeve në fuqi. nuk dëshironte përballjen e hapur me Interesante është thirrja e parimeve të Portën. Nisur nga kjo rrethanë dhe të tjera sheriatit për të garantuar jetën dhe pasurinë pas saj në historinë moderne të shqiptarëve, e të gjithë shqiptarëve jomyslimanë në emër Hysamedin Feraj nxjerr parimin themelor të vëllazërimit të përgjithshëm përballë të politikës shqiptare: armiqve të njëjtë (po aty: 104-121). Në të gjithë veprimtarinë e saj, Lidhja ...shqiptarët asnjëherë nuk janë ndodhë në e bënte dallimin midis shqiptarëve dhe situatë ekzistenciale historike për të zgjedhur osmanëve, apo turqve. Për të dhënë një ndërmjet së mirës dhe të keqes, por vetëm shembull, Lidhja Shqiptare në Gjirokastër, ndërmjet të keqes dhe me të keqes: kush në gusht të vitit 1880, merr vendimin se angazhohej për ‘të mirën’, çlirimin nga të në rast se turqit ua lëshojnë tokat shqiptare gjithë pushtuesit, sunduesit, armiqtë hynte grekëve, atëherë do të formonte një qeveri në aventurë politike që kërcënonte provizore. Nëpunësit e administratës ekzistencën e shqiptarëve; kush bashkohej aktuale osmane do të liheshin në punë me më të keqen, me pushtuesin, vetëm në qoftë se ishin shqiptarë, pa dallim sundimtarin, armikun më të rrezikshëm feje (Pollo & Pulaha, 1978: 112). Me fjalë kundër armikut më pak të rrezikshëm, po të tjera, do të zbatohej parimi nacionalist ashtu kërcënonte ekzistencën e shqiptarëve. që të qeverisurit duhet të kenë të njëjtin E mirë mbetej vetëm angazhimi për ‘të identitet me ata që qeverisin. Organet e keqen’ më të vogël: bashkimi me pushtuesin, Lidhjes vepronin paralelisht me ato osmane, sundimtarin më pak të rrezikshëm kundër në disa vende duke i zëvendësuar krejt këto armikut më të rrezikshëm, e pastaj çlirimin të fundit. Në fazën e fundit të Lidhjes, kur edhe prej tij. Kjo situatë ekzistenciale politike u shpall autonomia dhe u formua qeveria e e shqiptarëve si qenësues politik përbën përkohshme, ndaj osmanëve u kalua në metafizikën, parimin fillestar, arhenë në të veprime të hapura armiqësore, si ndaj cilën mund të nxirren të gjitha parimet e tjera pushtuesve fqinjë. Kjo erdhi si pasojë e për shpjegimin situacionalist të politikës dorëzimit të Ulqinit Malit të Zi, ku shqiptare (Feraj, 1998: 86-87). vullnetarët shqiptarë u përleshën me ushtrinë e Dervish Pashës. Taksat Ajo që thekson Feraj është se sapo mblidheshin për llogari të Lidhjes dhe në shqiptarët e bënë zgjedhjen midis miqve vilajetin e Kosovës u ngritën gjykatat dhe armiqve në një rrethanë reale ku shqiptare që përdornin sheriatin dhe jo kërcënohej ekzistenca e tyre, duke u shfaqur u 46 u Çështja shqiptare kështu si një kolektiv politik, ata duhej të nuk do të kishte dyshime në përcaktimin e zgjidhnin edhe midis armikut dhe armikut. armikut, me të cilin në rastin e skajshëm Këtë dilemë ai e quan “metafizika politike do të shkohej në konflikt, por kjo nuk mund shqiptare”. Me fjalë të tjera, mund të të merret gjithmonë si e dhënë. P.sh. elita shprehemi se në Lidhjen e Prizrenit u bë politike shqiptare në ish-Jugosllavi gjatë dallimi midis “miqve” (kombi shqiptar), shpërbërjes së federatës tregoi “mikut të përkohshëm” (Porta e Lartë, pavendosmëri në përcaktimin e qartë të për sa kohë që ajo kishte armiq të kërkesës politike së cilët shqiptarët do t’i përbashkët me shqiptarët) dhe “armikut” përmbaheshin me çdo kusht. Ukshin Hoti, (shovinistët fqinjë). pak më vonë, do të shkruante: Dyzimi i Lidhjes për qëndrimin ndaj “mikut të përkohshëm” ishte një nga Partitë politike në Kosovë i artikulonin arsyet e shkatërrimit të saj. Kuvendi i qëllimet politike kryesisht përmes shprehjeve Lidhjes në Dibër, më 20.10.1881, doli në kondicional: ‘në qoftë se’, ‘nëse’ dhe ‘po me dy rezoluta drejtuar sulltanit. Krahu qe se... atëherë’; në qoftë se p.sh. do të ruhet i moderuar kërkonte prej sulltanit një integriteti territorial i Jugosllavisë, atëherë vilajet të vetëm me autonomi të kufizuar, do të luftohet për një republikë të barabartë kurse krahu radikal kërkonte, me një ton sovrane në Jugosllavi; në qoftë se do të paralajmërues, krijimin e vilajetit shqiptar lejohej prishja e kufijve të brendshëm, atëherë me autonomi të gjerë. Radikalët kërkonin do të luftohet për një republikë shqiptare në edhe formimin e një qeverie të përkohshme, Jugosllavi, e nëse nuk do të ketë Jugosllavi, diçka që i dukej e pamundur krahu të atëherë do të ketë Shqipëri edhe për moderuar (K. Frashëri, 1984: 284-285; shqiptarët në Kosovë! Fort bukur! Mirëpo 1997: 372). Pas dorëzimit të Ulqinit dhe për cilin opsion duhet të luftohet? (Hoti, shpalljes së qeverisë shqiptare, ushtritë 1996: 142; kursivi ynë). osmane e shtypën Lidhjen dhe arrestuan shumë prej krerëve të saj. Megjithatë, Lidhja Ajo që do të thotë Hoti është se e Prizrenit mbeti si pikë referimi e politikës shqiptarët nuk po vepronin si subjekt kombëtare shqiptare. politik, si një kolektiv, por po përshtateshin ndaj rregullimeve institucionale që i A janë shqiptarët subjekt politik? përcaktonin subjektet e tjera politike. Edhe pas luftës së viteve 1998-1999, elita politike Shqiptarët shpallën pavarësinë nga shqiptare në Kosovë duket se republikën e Perandoria Osmane, por shtetet ballkanike pret dhuratë nga të tjerët, Beogradi dhe dhe Fuqitë e Mëdha e reduktuan shtetin faktorët ndërkombëtarë, kur dihet se i pari shqiptar në një hinterland për të mbrojtur kurrë nuk do të pranojë vullnetarisht të heqë portet e Adriatikut e të Jonit. Copëtimi i dorë nga Kosova dhe se faktorët trojeve etnike solli problemin e qenësimit ndërkombëtarë do të detyrohen kësisoj të të kombit shqiptar si subjekt politik. Karl marrin parasysh vullnetin e tij. Adem Shmiti thotë se, që një popull të ekzistojë Demaçi, qysh në fillimet e viteve 1990, në sferën politike. duhet që ai të jetë i aftë, paralajmëronte: “Bota sheh a janë më të qoftë në rrethana të skajshme, ta bëjë vetë gatshëm shqiptarët të flijohen për lirinë e dallimin midis miqve dhe armiqve: “atëherë tyre, apo serbët për t’i mbajtur të okupuar kur ai nuk e ka më kapacitetin ose vullnetin këta dhe po shohim se më të vendosur janë ta bëjë këtë dallim, ai pushon së ekzistuari serbët” (cituar nga Baleta, 1995: 7). politikisht” (Schmitt, 1996: 49). Mund të Megjithëse u betuan e u stërbetuan se mendohet se për shqiptarët nën pushtim statusin e Kosovës do ta vendosnin brenda Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 47 u vitit 2006, ndërkombëtarët e shtynë mendje mbi ndarjen e Shqipërisë, ishin në vendimin dhe nuk ka asnjë siguri se nuk një mendje që shteti shqiptar duhet mbajtur do ta shtyjnë përsëri. Ministri i Jashtëm përherë i dobët. Nëse Mithat Frashëri ishte i Serbisë këtë shtyrje e brohoriti si fitore i sinqertë në shpresën e tij se Shqipëria një për Serbinë. A ka ndonjë fuqi politike në ditë do të vepronte si subjekt politik Kosovë që ta brohorasë si fitore të shqiptar, tezat e tij u morën dhe u përdorën shqiptarëve? pikërisht prej atyre që kërkojnë t’ia mohojnë A e ka ndihmuar shteti shqiptar këtë rol Shqipërisë dhe që për miq të subjektifikimin politik të kombit? Nga shqiptarëve kanë deklaruar fqinjët, qoftë vetë pozita e dobët, për pjesën më të edhe me anë të parullës “rruga e Shqipërisë madhe të ekzistencës së vet, Shqipëria e për në Europë kalon nga Athina”, apo ka patur të pamundur t’i deklaronte shtetet “Millosheviçi siç di të bëjë luftën, bën edhe fqinje “armiq konvencionalë” të paqen”, ose ata që janë mjaftuar vetëm me shqiptarëve, sipas termit të Shmitit (Slomp, një “hapësirë demokratike për shqiptarët në 2005: 508-509). Ruajtja me çdo kusht e Ballkan”. Prandaj Ukshin Hoti u thotë paqes me fqinjët është parë si kusht shqiptarëve të Kosovës që t’i heqin shpresat themelor për ruajtjen dhe fuqizimin e shtetit nga “shteti amë”: “...ne shqiptarët e shqiptar, më mënyrë që kur të vinte çasti i Kosovës, që dikur e kemi luajtur rolin e përshtatshëm, ky i fundit të vepronte si dorës së parë në themelimin e shtetit subjekt për zgjidhjen e çështjes shqiptare, shqiptar, tani iniciativën për bashkim ua ashtu si shteti i Piemontit ndihmoi për kemi lënë atyre të cilëve u mbetet që bashkimin e Italisë. Më qartë këtë argument fillimisht të modernizohen, ndërsa në e ka paraqitur Mithat Frashëri më 1921, ndonjë të ardhme edhe të bashkohemi!” në trajtën e disa tezave: (Hoti, 1996: 197). Ndërsa Hysamedin Feraj shkon më tej, kur u thotë shqiptarëve 1. Kosova asht tokë shqiptare. në Kosovë të supozojnë se Shqipëria nuk 2. Kosova nuk e shpëton Shqipninë, ekziston fare si shtet: “Çka do të bënte Shqipnia e shpëton Kosovën. Kosova sikur të mos ekzistonte shteti 3. Pra, ne dim me shpëtue Kosovën, shqiptar? A do të pranonte të jetonte nën duhet ma par me forcue Shqipninë, se anija sundimin serb, apo do të përpiqej për do nji hu që të lidhet. fitimin e pavarësisë politike?” (Feraj, 1997: 4. Për me forcue Shqipninë duhet që 115). Megjithatë, nëse ndiqet kjo logjikë të ketë paqe. duhet bërë kujdes nga kurthi i të quajturit 5. Për me pas paqe, duhet me jetue të Kosovës një subjekt tjetër joshqiptar. mirë me fqinjët. Rexhep Qosja ka shkruar se tentativat për 6. E shoh një punë kriminale me u krijimin e një “kombi kosovar” kanë dhanë kosovaret shpresë të kotë dhe me i ndikime shpërbërëse ndaj identitetit të marr në qafë. kombit shqiptar. Kosovarizmi zëvendëson 7. Duhet me i bindë kosovarët si me shqiptarizmin duke qenë “rrjedhimisht, jetue urtë e me ruejtë interesat e tyre në ideologji kundërhistorike me të cilën do të rrugë të nomit [ligjit] (M. Frashëri, 1997: mposhtej përgjithmonë ideja që e ka lëvizur 279-280). historinë e popullit shqiptar prej Lidhjes së Prizrenit e këndej: ideja e bashkimit Mirëpo shteti shqiptar deri tani nuk kombëtar” (Qosja, 2006). Në fakt, është ka qenë në gjendje ta luajë rolin e Piemontit Kosova ajo që gjatë shek. XX e ka marrë dhe për këtë është kujdesur politika e përsipër përfaqësimin si subjekt të kombit: fqinjëve tanë, të cilët, nëse nuk bien në një “...historia na ka treguar se Kosova tregoi u 48 u Çështja shqiptare pathyeshmërinë e kombit shqiptar, i shërben civile. Pa ndërtimin e një shoqërie politike, si mur mbrojtjeje shtetit shqiptar nga rreziku Shqipëria nuk mund të dalë nga kriza e saj serb, po i shërben kombit shqiptar si ushtar totale.” (po aty: 19-20). pararojë dhe si kundërpeshë ndaj kërcënimit të shovinizmit grek” (Baleta, 1995: 21). Këtu është vendi të ngremë pyetjen se Politikën zyrtare të Shqipërisë gjatë ç’duhet të bëjmë, ose me fjalët e Ukshin komunizmit mund ta karakterizojmë me Hotit, “çka mund të bëhet që shqiptarët të termat e Karl Shmitit: si një “revolucionar jenë subjekt politik ndërkombëtar dhe jo global”, që luftonte për idealet abstrakte te vetëm objekt?” (Hoti, 1996: 261). Përgjigjja revolucionit proletar botëror dhe që te është se duhet të rizbulojmë miqtë dhe kapitalistët dhe revizionistët e të gjitha armiqtë tanë. Shqiptarët kudo ku ndodhen, ngjyrave shihte “armiq absolutë” (Slomp, në Shqipëri, Kosovë, ish-Republikën 2005: 512). Brenda vendit ishte krijuar Jugosllave të Maqedonisë (IRJM), Mal të Zi, psikologjia masive se e gjithë bota ishte Greqi e diasporë duhet të binden se armiqtë armiqësore ndaj shqiptarëve dhe në këtë i shohin ata si kolektiv dhe për t’u mbrojtur mënyrë enverizmi u hiqte shqiptarëve aftësinë sa më mirë duhet edhe ata të veprojnë si për të dalluar miqtë nga armiqtë. Pas rënies kolektiv. Kjo do të thotë se miqtë e së komunizmit, elita politike thekson shqiptarëve në radhë të parë janë vetë vazhdimisht se Shqipëria nuk ka armiq dhe shqiptarët. Me fuqizimin e faktorit shqiptar, parullën “të gjithë janë armiq” e ka pavarësisht ndarjeve shtetërore, krahinore, zëvendësuar me parullat “nuk kemi armiq”, fetare e gjeografike, shqiptarët do të gjejnë apo “gjithë botën i kemi miq”. Ndikimi i miq ndërkombëtarë. Pa i bindur faktorët këtyre parullave në psikologjinë masive është ndërkombëtarë se kombi shqiptar është faktor po ai i enverizmit, sepse shqiptarëve u mpihet pa të cilin nuk mund të realizohen interesat aftësia për të dalluar miqtë nga armiqtë (Feraj, gjeopolitike në Ballkan e më gjerë, nuk mund 1999). Prandaj, në Shqipërinë e sotme kemi të bëjmë miq ndër ta. mungesë të politikës, sepse është hequr dorë Duhet të pyesim veten “ç’do të thotë të nga kategoritë klasike të politikës: miku, jesh shqiptar?” në rrethanat e sotme. Përgjigja armiku, sovraniteti, interesi kombëtar, duhet të jepet jo thjeshtë me anë të miteve të reciprociteti, agjentë në shërbim të të huajit së shkuarës, as me anë të ndonjë abstraksioni etj. (Feraj, 2003: 9-13). Sfera publike është filozofik, por kryesisht nisur nga rrethanat zëvendësuar nga ajo private, me politikanët ekzistenciale në të cilat gjendet kombi tani. që ndjekin interesat vetjake, ato të pasuesve “Cili është shqiptar?” - ishte një pyetje të tyre apo të vendeve fqinjë, por jo interesat vendimtare në vitet 1912-1913, atëherë kur kombëtare. Hysamedin Feraj thotë: caktoheshin kufijtë e shtetit shqiptar. Ishte pyetje që përcaktonte jetën dhe vdekjen. Ishte Problemi i Shqipërisë nuk është se ka shumë pyetje që në jug të Shqipërisë e bënte politikë, po se nuk ka fare politikë. Po ashtu Komisioni Ndërkombëtar: a duhej marrë për thuhet se në Shqipëri duhet ndërtuar “shoqëria bazë gjuha, siç donin nacionalistët shqiptarë, civile”, ndërsa problemi i Shqipërisë është apo feja, siç donin grekët? Një pyetje e tillë ndërtimi i “shoqërisë politike”. Problemi i shtrohet edhe sot: “A janë ‘homogjenët’ Shqipërisë është se ka vetëm “shoqëri civile”, shqiptarë apo grekë?”, “A janë himarjotët sferë të privates, por nuk ka “shoqëri politike”. shqiptarë apo grekë?”, “A janë eshtrat e Sigurisht duke mos pasë “shoqëri politike” zhvarrosura në Kosinë të grave dhe fëmijëve edhe “shoqëria civile” nuk është mirëfilli civile. shqiptarë apo të ushtarëve grekë?”. Nga Por problemi madhor i Shqipërisë është përgjigjet e këtyre pyetjeve varet shumëçka. ndërtimi i shoqërisë politike dhe jo i shoqërisë Nuk janë thjeshtë çështje individuale apo të Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 49 u të drejtave të njeriut, por të kolektivit të sovran dhe pastaj të vendosin nëse është ajo quajtur “shqiptar”. Në mënyrë të ngjashme, trajtë sovraniteti që dëshirojnë për Kosovën. kur ambasadorët grekë në Tiranë deklarojnë Kushtetuta e vjetër e IRJM, prej së cilës me cinizëm se përveç atyre në Alpet e Veriut, sllavomaqedonasit hoqën dorë vetëm nën të gjithë shqiptarët janë me prejardhje helene kërcënimin e armëve të UÇK-së, i trajtonte dhe se duhet të kthehen sa më parë në etninë shqiptarët si pakicë etnike. Nëse partitë dhe fenë e të parëve, apo se çamët nuk u shqiptare në IRJM do të vazhdojnë të jenë përzunë nga trojet e tyre, por ikën vetë, nuk armike të njëra-tjetrës, atëherë pozita faktike është thjeshtë çështje e mohimit dhe e e shqiptarëve në atë shtet do të mbesë ajo e mbrojtjes së vërtetës, por një sulm, një qytetarëve të dorës së dytë. Greqia, ndërsa qëndrim armiqësor i një kolektivi tjetër ua mohon shtetësinë greke çamëve, ua kundër shqiptarëve. Ashtu sikundër edhe ligji dhuron me “bujari” atyre që shpreson se grek i luftës me Shqipërinë nuk është një do të jenë kolonë e pestë në Shqipëri. anakronizëm apo i drejtuar vetëm kundër Shqiptarët që shpallen grekë ta kenë të qartë çamëve, por pjesë thelbësore e sulmit se qoftë edhe pasivisht, thjeshtë si numër, kundërshqiptar. po i shërbejnë shovinizmit grek. Nëse një Le t’i braktisim iluzionet: kemi apo nuk pjesë e popullatës shpall se nuk e njeh kemi interes të quhemi shqiptarë, të tjerët na armikun, atëherë ata rreshtohen përkrah tij shohin si të tillë, si një kolektiv. Ata na (Schmitt, 1996: 51). llogarisin si kolektiv edhe kur veprojnë Në këto rrethana ekzistenciale për kundër një pjese prej nesh dhe ne duhet të kombin, atyre që qahen për mungesë të një reagojmë si kolektiv që të kemi sukses. programi të shtjelluar kombëtar, duhet t’u Spastrimi etnik në Kosovë u drejtua kundër përsërisim fjalët e Abdi Baletës: “Programi i shqiptarëve. Në vend që të kërkonin falje shqiptarëve është me dy fjalë: kemi për krimet e përbindshme dhe t’u programin e Lidhjes së Prizrenit”. (Kabashi përgjëroheshin shqiptarëve për sigurinë e & Baleta, 2005: 39). Programi është pakicës serbe në Kosovë, serbët, me bashkim, organizim dhe mobilizim i të gjithë arrogancë, krekosen se kanë në dorë çelësin e shqiptarëve që të japin ndihmesën e tyre në statusit dhe janë në sulm për të rifituar atë që forma të ndryshme dhe në ballë të ndryshëm humbën. Me anë të “ekstraterritorialitetit” të kundër armiqve. Të mos mendojmë se po manastireve dhe komunave te reja strategjike shpallëm se nuk kemi armiq, kjo ka për t’i me shumicë serbe që po krijohen, po shkurajuar ata: “Do të ishte qesharake të përgatitet boshnjakëzimi i Kosovës. besosh se një popull i pambrojtur ka veç miq Shqiptarët duhet të shikojnë se si po shkon dhe një llogaritje e çmendur të supozosh se shtetformimi në Bosnjë-Hercegovinë, të ndoshta armiku mund të mallëngjehet nga pyesin nëse mund të quhet ajo një shtet mungesa e qëndresës”. (Schmitt, 1996: 53).

REFERENCAT

Baleta, A. (1995) Shqiptarët përballë shovinizmit Gazeta Rimëkëmbja. Tiranë, 09.03.1999. serbo-grek. Tiranë: Koha. Feraj, H. (2003). Kriza e përkryer e Shqipërisë. Feraj, H. (1997) Pavarësia është e shenjtë. Tiranë: Tiranë: Eurorilindja. Koha. Frashëri, K. (1984) Abdyl Frashëri. Tiranë: 8 Feraj, H. (1998) Skicë e mendimit politik shqiptar. Nëntori. Tiranë: Koha. Frashëri, K. (1997) Lidhja shqiptare e Prizrenit Feraj, H. (1999) “Kadare kërcënon shqiptarët”. (1878-1881). Tiranë: Toena. u 50 u Çështja shqiptare

Frashëri, M. (1997) Kthimi i Mithat Frashërit. Tiranë: Instituti i Historisë i Akademisë së Tiranë: Phoenix. Shkencave të RPS të Shqipërisë. Frashëri, S. (2000) Kush e prish paqen në Ballkan: Qosja, R. (2006) “Identiteti shqiptar dhe Publicistika e Sami Frashërit turqisht. Pejë: identiteti kosovar”. Gazeta Korrieri. Tiranë, Dukagjini. 07.02.2006. Hoti, U. (1996) Filozofia politike e çështjes shqiptare. Schmitt, C. (1996) The Concept of the Political. Prishtinë. Chicago, London: The University of Kabashi, B. & Baleta, A. (2005) Vetëm Chicago Press. nacionalizmi e shpëton kombin shqiptar. Tiranë: Schmitt, C. (2005) Political Theology: Four Rimëkëmbja. Chapters on the Concept of the Sovereignty. Lazar, N. C. (2006) “Must Exceptionalism Prove Chicago, London: The University of the rule? An Angle on Emergency Chicago Press. Government in the History of Political Skëndi, S. (2000) Zgjimi kombëtar shqiptar 1978- Thought”. Politics & Society, 34 (2): 245-275. 1912. Tiranë: Phoenix & Shtëpia e Librit Malcolm, N. (1998) Kosovo: A Short History. New dhe e Komunikimit. York: New York University Press. Slomp, G. (2005) “The Theory of the Partisan: Myzyri, H. (red.). (1994) Historia e popullit Carl Schmitt’s Neglected Legacy”. History shqiptar. Tiranë: Shtëpia Botuese e Librit of Political Thought, 26 (3): 502-519. Shkollor. Shpuza, G. (2000) Kuvendime për historinë Omari, L. & Luarasi, A. (red.). (1997) Historia e kombëtare. Tiranë: Dituria. shtetit dhe e së drejtës. Tiranë: Luarasi. Valk, F. V. (2002) “Decisions, Decisions: Carl Pollo, S. & Pulaha, S. (red.). (1978) Akte të Schmitt on Friends and Political Will”. Rilindjes Kombëtare Shqiptare 1878-1912. Rockfeller College Review, 1 (2): 38-52. SHQIPTARI I REFUZUAR

TONIN ÇOBANI – Instituti i Sociologjisë

idhur me emrin, me të cilin janë shekullit II, bregdeti jugperëndimor i njohur shqiptarët (albanezët) dhe Europës, që laget prej Adriatikut dhe LShqipëria (Albania) ndër shekuj, ka Jonit. Albania aso kohe ishte vendi i patur mjaft keqkuptime. Shkencëtarët herë albanëve, njërit prej fiseve ilire, prej të me dashje e herë pa dashje kanë krijuar një cilëve rrjedhin banorët e sotëm hendek në mes iliro-shqiptarëve dhe të autoktonë të atyre brigjeve që flasin trojeve të tyre në Ballkan, pasi kanë krijuar “albanian language”, një gjuhë e modele gjuhësore të supozuara për fjalët, familjes indo- europiane, por që me të cilat Albania e Ptolemeut (shek.II) ndryshon krejtësisht prej gjuhëve që u zëvendësua në shek XIX me fjalën flasin popullsitë e tjera, fqinjë të Shqipëria prej vetë banorëve të saj, hershëm dhe të sotëm me “albanians”: ndërkohë që të huajt vazhdojnë edhe sot e grekët, që kishin qenë vendosur në kufijtë kësaj dite ta quajnë Albania. Por fjalët me ilirët qysh në kohërat antike dhe “Shqipëri” dhe “shqiptar” lidhen me fjalën sllavët, që populluan trojet e ilirëve, duke shqiponjë, simbol i lashtë i epirotëve filluar nga shekujt 7-8 dhe e kryen atë pellazgë prej nga e kanë prejardhjen e tyre proces në shekujt 10-11. ilirët, albanët (arbërit) dhe shqiptarët e Pas popullimit sllav të trojeve ilire, sotëm. Ndër pellazgë shqiponja është emri gjeografik “Albania” shënjonte trojet simboli Zeusit të Dodonës dhe i heronjve jo greke dhe jo sllave ose, më saktë, trojet pellazgo-ilirë; homonim i Pirros së që në vazhdimësi mbetën të banuara prej Epirit, embleme e Shtetit të Arbërit dhe, një popullsie që nuk fliste as greqisht e si vazhdimësi e tyre, në formën dykrenare as sllavisht, e cila edhe sot e kësaj dite ka del te flamuri i Skënderbeut. Rilindësit e ruajtur gjuhën e vet, “albanian language”. zgjodhën pikërisht për këto vlera Por trojet e Albania-s janë quajtur historike, si simbol të vendit të tyre, që e ndër mote edhe Epir (Epiri i Vjetër, Epiri quajtën Shqipëri. i Ri) dhe Arbëni (Arbëri). Prej këtyre toponimeve banorët e këtyre trojeve janë Pagëzimi i Ptolemeut quajtur, sipas rastit, edhe epirotë, edhe arbën\arbër. Aty nga mesi i shek. të 19- Me emrin “Albania” është pagëzuar të ata u vetëquajtën “shqyptarë” (shqiptarë) prej Ptolemeut, gjeografit aleksandrin të dhe vendin e tyre e thirrën “Shqypni”

Studime Sociale 2007, 1 (1): 51-56 u 52 u Shqiptari i refuzuar

(Shqypëni\ Shqipëri).13 Kështu, kur më shqiptarëve të Italisë. Edhe më herët, në 1912 ata shpallën një shtet të pavarur në vend të (apo së bashku me) shqyptar-arbën një pjesë fare të vogël të trojeve të tyre, atë dhe Shqypni-Arbëni kanë qenë epirot dhe e quajtën “Shqipëri”, sado që të huajt edhe Epir. Çabej shpjegon se rrënja “arb” vjen sot e kësaj dite vazhdojnë ta njohin me nga “alb” paraindoeuropiane (Çabej: emrin e pagëzimit të Ptolemeut: Albania. 1976,68) dhe na çon te fisi ilir i albanëve, me kryeqendër Albanopolis, që përmend Shqype dhe shqip Ptolemeu (shek.II). Që nga ajo kohë, të huajt përdorin albanain dhe Albania, për Shqiptar, si fjalë e shkruar, del për herë shqiptar dhe Shqipëri. Edhe ky shpjegim e të parë në fillim të shek. XVII në “giuhën e shmang simbolin e shqipes (shqiponjës), scciyppetarevet” (“Kuvendi i Arbënit”: që shfaqet në flamurin e Skënderbeut dhe 1706, 235); ndërsa fjala Shqipëri del në të princave të tjerë shqiptarë të mesjetës, gjysmën e dytë të shek. XIX, në formën ajo shqipe (shqiponjë) që dëshmohet te “Scciypniis” (Koncili i Dheut Sciypniis”, stema e shtetit të Arbërit në shek. XIII dhe 1872, 249). Ndajfolja shqip (flas shqip) shumë më herët te epirotët ilirë, argumente dokumentohet e shkruar për herë të parë që gjithashtu mbeten jashtë arsyetimeve të te Meshari i Buzukut, në mesin e shek. XVI gjuhëtarëve që janë marrë me shpjegimin e (Ashta:1996, XXV,II). Gjuhëtarët kanë prejardhjes së shqiptarëve të sotëm. Duhet arritur në përfundimin e të shtojmë këtu se në botimin e dytë të pakundërshtueshëm deri sot, se shqip vjen Kuvendit të Arbënit, ku përdoret për herë prej latinishtes excipit-excipere, që do të të parë fjala Shqypni prej Engjëll Radojës, thotë: flas qartë, kuptueshëm. Pas këtij ajo përdoret së bashku me Arbëni. Vetëm shpjegimi, çështja e prejardhjes së fjalëve në parathënien prej tri faqesh të autorit shqiptar dhe Shqipëri është ngatërruar. Nuk “Knuesit...” gjejmë të përdorur: 4 herë është marrë parasysh se, ashtu si gjendet te shqyptar për kundrejt 1 herë arbnor dhe 3 Buzuku fjala shqip, gjendet edhe fjala shqype herë Shqypni (dhe 2 herë Dheu i Shqypnis) (shqiponjë), prej së cilës duhet kërkuar për kundrejt 2 herë Arbni (Kuvendi i burimi i fjalës shqiptar dhe Shqipëri, sepse Arbënit: 1872, 253-255). ata nuk janë shfaqur me formën e sotme shqiptar dhe Shqipëri apo Shqipni, por vetëm Arbëreshët e përçmuar në formën e vjetër të gegërishtes: shqyptar dhe Shqypni, si shihet, mbi bazën e fjalës Në këtë pikë çështja thellohet: ç’lidhje shqype (shqiponjë). ka fjala arbën (shteti i Arbënit) me ndajfoljen shqip, me shqiponjën e shtetit të Arbënit Arbëni dhe Shqypni dhe me flamurin e Skënderbeut? Të huajt e kanë njohur simbolin e shqiponjës Deri në gjysmën e dytë të shek. XIX, dykrenore në flamurin e Skënderbeut, por në vend të fjalëve shqiptar (shqyptar) dhe fqinjët tanë, jo pa keqdashje, kanë Shqipëri (Shqypni) përdoreshin fjalët arbën shtrembëruar veçanërisht fjalën arbën, që (ose arbër) dhe Arbëni\Arbëri, si ka mbetur ka shënjuar popullin tonë. Kështu, siç arrin deri në ditët e sotme te kolonitë e në konkluzion Çabej, nga albanët\arbanët

13 Në gjuhën shqipe fjalët “Shqypni” dhe anasjelltas. Për këtë arsye, deri para se të krijohej “Shqipëri” (që vijnë respektivisht prej fjalëve gjuha e unifikuar shqipe (1970) përdoreshin të dyja “shqype” dhe “shqipe”), janë homonime, pasi format, ndërsa tani dalin vetëm format: Shqipëri, zanorja “y” në disa të folme shqiptohet si “i” dhe shqipe, dhe prej këndej, shqiptar. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 53 u ka dalë fjalemërtimi arvanitët në gojën e Epirit helen dhe shqiptarët autoktonë të grekëve, që nuk deshën kurrë ta pranonin Epirit, çamët, i quajtën arvanitas, sipas tyre, popullsinë autoktone çame si popullsi jo të vendosur në trojet epirote, si kishte greke në trojet, sipas tyre, greke; nga arbana ndodhur edhe me arbëreshët e Italisë. Një ka dalë edhe fjala e deformuar rabana prej teori të tillë huazuan serbët, duke e quajtur serbëve (Shuflaj: 2002,105), të cilët bënin Kosovën “Staraja Serbia” dhe shqiptarët përpjekje të vazhdueshme që ta sllavizonin autoktonë të Kosovës si të ardhur aty prej fjalën që emërtonte shqiptarët autoktonë maleve, pasi për shqiptarët kishte filluar të dhe, së bashku me të, trojet arbnore; për të përdorej, veçanërisht në Mal të Zi, edhe një mbërritur te osmanët, që prej shtrembërimit fjalë tjetër përçmuese - malokë - (Shuflaj: grek arvanitas krijuan fjalën me ngjyresë 2002,107), që, çuditërisht, dëgjohet duke keqësuese arnaut, që sipas orientalistëve u përsëritur edhe sot e kësaj dite prej vetë shënjonte popullsinë jo qytetase në trojet shqiptarëve për shqiptarët e Veriut. Në këto shqiptare të Perandorisë Osmane, pra kushte të pafavorshme po lindte edhe lëvizja shqiptarin fshatar gjithmonë me qeleshe të kombëtare e banorëve më të vjetër të bardhë në kokë (Dizdari: 2005, 36). Ballkanit, që u konsolidua si Rilindje Kombëtare Shqiptare, së cilës i duhej të Shqiptari i refuzuar përballej si me Perandorinë Osmane (prandaj nuk mund të quhej Rilindje Por, për historianët, lidhjet e vetme në Kombëtare Arnaute), ashtu edhe me mes të shqiptarëve dhe arbanëve është synimet e hapura dhe të fshehta shqiponja në flamurin e Skënderbeut, e cila ekspansioniste të fqinjëve grekë, serbë e është trashëguar jo vetëm nga stema e shtetit malazias (prandaj nuk mund të pranohej të të Arbënit, por, edhe më herët, nga Pirroja quhej as Rilindje Kombëtare Arvanitase apo i Epirit. Ata nuk kanë kërkuar argumente Rilindje Kombëtare Rabanske e, për të për ta lidhur këtë shqiponjë me fjalët njëjtat arsye, as Rilindje Kombëtare shqiptar dhe Shqipëri, që u përhapën në Maloke). gjysmën e dytë të shek. XIX, duke zëvendësuar fjalët arbën\arbër dhe Ironia e Konicës Arbëni\Arbëri. Nisur nga arsyetimi i mësipërm (pika 3), mund të thuhet me Por, përveç arsyetimit konfliktual të siguri se një nga motivet e zëvendësimit të paraqitur më sipër, a ka ndonjë shpjegim fjalës Arbëni në Shqypni duhet të ketë qenë shkencor përse arbëreshët zgjodhën të edhe domosdoshmëria për t’iu shmangur vetëquhen shqiptarë? Shpjegimet e pikërisht shtrembërimeve të fqinjëve dhe, derisotme nuk kanë qenë të mjaftueshme ndoshta, edhe qëllimeve të tyre të as për të kënaqur kureshtjen gjithnjë në mbrapshta në kurriz të trojeve arbërore. rritje të vetë brezave më të rinj të Është koha kur nacionalizmi helenocentrist, shqiptarëve. Shpjegimi i natyrshëm, që e që në atë kohë gjen një prej shprehjeve të justifikon të vetëquajturit shqiptar me veta në të ashtuquajturën “Megalo Idea”, simbolin e shqiponjës (shqipes-shkabës), dhe nacionalizmi ekspansiv sllav në Ballkan, është konsideruar folklorik prej gjuhëtarëve. serb e malazias, që arsyetohej me luftën Por edhe shpjegimi shkencor i kundër Perandorisë Osmane, duke qenë albanologëve, shqiptarë e të huaj, që e pjesë e koalicionit pansllavist me qendër arsyetojnë vargun e fjalëve shqiptar, gjuhë Moskën e carëve rusë, lakmonin Ballkanin shqipe dhe Shqipëri me prejardhje prej Perëndimor pa i bërë pjesë një Shqipërie të ndajfoljes shqip (flas shqip, kuptoj), është shqiptarëve. Grekët sajuan teorinë e Vorio- ironizuar me të drejtë qysh herët prej Faik u 54 u Shqiptari i refuzuar

Konicës, duke shtuar se “Shqipëria, atëherë, Ndër pellazgë shqiponja është simbol do të thotë diçka si Kuptonjëria” (Konica: i Zeusit të Dodonës dhe i heronjve pellazgo- 1993, 383). Historianët nuk këmbëngulin ilirë; homonim i Pirros së Epirit, emblemë në arsyetimet e veta, sepse edhe atyre iu janë e shtetit të Arbërit dhe, si vazhdimësi e tyre, imponuar disa “autoritete” që historinë e në formën dykrenore del te flamuri i kanë ngatërruar me politikën dhe politikën Skënderbeut. Rilindësit, shpjegojnë me nacionalizmin e tyre ekstrem. Kaq e historianët, e zgjodhën pikërisht për këto vërtetë është kjo, sa në tekstet tona vlera historike, si “flamur shkabë... për shkencore pranohet pa mëdyshjen më të Vegjëlinë” (Noli: 1987,67). Pas këtij vogël shprehja se arvanitasit janë vendosur arsyetimi, nuk mund t’ia ndajë mendja kujt në krahina të ndryshme të Greqisë “qysh se shqiptarët janë të mbërthyer pas simbolit nga mesjeta” (FESH: 1985,33), duke të shqiponjës së tyre, të ndikuar prej injoruar kështu autoktoninë e popullsisë malaziasve, të cilët besojnë se janë bijtë e çame-epirote. Për më tej kësaj, kanë mbetur skifterit, siç arrin në përfundim Robert Elsie formulime të tilla se shqiptarët në Greqi (Elsie: 2005, 194). Ai vazhdon më tej, duke kanë qenë një minoritet i vendosur aty në thënë se ky simbol kaq popullor te shek XVI, që rezulton plotësisht i asimiluar, shqiptarët nuk ka gjasa të lidhet me fjalët ndërsa minoriteti shqiptar i vendosur në shqiptar e Shqipëri, sepse fjala shqype te Kosovë e Metohi, Jugosllavi, ka realizuar Buzuku vjen prej latinishtes accipiter, që do njëfarë autonomie; sikundër emigrantë të të thotë skifter, soko-sokol në serbokroatisht. tjerë shqiptarë në Turqi, Itali dhe SHBA (Enciklopedia Britanike 1: 1984,419). Shqiponja e shenjtë

Ekuacioni i Pilikës Epiri, shpjegon Pilika (dhe jo vetëm ai), nuk ka qenë historikisht tokë greke, Faik Konica, shpjegimit folklorik të ashtu si pellazgët nuk kanë qenë helenë. Siç dheut të shqiponjave i shton edhe një tjetër është pranuar, fjala Epir në gjuhën greke do shpjegim folkloriko-anekdotik, që e lidh me të thotë kontinent, por ka edhe një shpjegim relievin gjeografik të atij vendi që të huajt e popullor, në të cilin ruhen lidhje edhe më quajnë Albania. Ai, jo pa cinizëm, ofron të forta të fjalës Epir me fjalën shqiponjë, edhe shpjegimin se fjala Shqipëri lidhet me sepse në të folmen çame shqiponjës i thonë shkëmb, pra me relievin shkëmbor të dheut edhe sot e kësaj dite ipe (që duket të ketë të shqiponjave apo të dheut të atyre që qenë epi), prandaj Epiri, sipas kësaj flasin kuptueshëm, prandaj veprën e tij logjike, është vend i shqiponjave. për historinë e Shqipërisë e quan Natyrisht, vendi i shqiponjave, Epiri “Shqipëria - kopshti shkëmbor i Europës (mendoni se edhe Vorio Epiri) si mund Juglindore”. Por mund të kërkohen edhe të pranohej atëherë dhe sot prej grekëve? arsyetime të tjera. Dhimitër Pilika në Por studiuesi Dhimitër Pilika këtë e veprën e tij, botim postum, Pellazgët, mbështet me citime dhe fakte të shumta origjina jonë e mohuar sugjeron një e serioze. Shqiponja ka qenë simbol i ekuacion që nuk mund të lihet jashtë Zeusit të Dodonës Pellazge (të atij Zeusi konsideratës kur duam të shpjegojmë përse që helenët e përvetësuan prej pellazgëve). shqiptarët u vetëquajtën shqiptarë në një çast Shqiponja ka qenë emblema e Pirros së kyç të historisë së tyre moderne. Ekuacioni Epirit (edhe ky jo helen), që u trashëgua i tij është: pellazgë-ilirë-albanë-arbëreshë- edhe nga Skënderbeu e princa të tjerë shqiptarë, që është baras me shqiptar plus shqiptarë të shekullit të XV dhe më herët. simbolin e shqipes, shqiponjës. Deri atëherë nuk kishte as arbëreshë, as Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 55 u shqiptarë, por epirotë dhe toka e njësitë vendore, prandaj u trillua gegërishtja shqiptarëve të atëhershme quhej Epir, që, kosovarçe dhe arvanishtja e çamëve, që sipas shpjegimit nga e folmja çame, do të nuk u asimiluan dot as në kushtet e thotë Dheu i Shqiponjave apo, si e pamë braktisjes më të madhe shtetërore të më lart, Dheu i Shypniis, i shqypeve. shtetit amë, Shqipërisë së shpallur shtet i Shqiponja edhe sot e kësaj dite konsiderohet pavarur më 1912. e shenjtë prej shqiptarëve kudo që të jetojnë. Historia si identitet Braktisja shtetërore Ne shqiptarët nuk e dimë me saktësi Tani le të mbërrijmë në një përfundim. përse quhemi shqiptarë as përse vendi ynë Gjeografikisht fiset ilire të epirotëve, quhet Shqipëri. Kështu mendova dardanëve dhe albanëve janë paraardhësit e ndërkohë që po lexoja për një arsye krejt shqiptarëve të sotëm dhe trualli i tyre është tjetër librin Kuvendit i Arbërit, botuar në një pjesë e truallit të sotëm të shqiptarëve, Prishtinë më 2003. Aty janë përmbledhë pavarësisht se në kufijtë shtetërorë të cilit katër tekste. I pari, latinisht, ku shqiptarët shtet modern përfshihen. Skënderbeu janë albanens dhe Shqipëria Albania; i emërtohet princi i Arbënisë dhe i Epirit dyti, një përkthim i tekstit latinisht, i bërë (Frashëri: 2002,216). nga një anonim më 1703 (botuar së Historikisht emblema e epirotëve me bashku me tekstin latinisht më 1706), ku shqiponjë (shqype) është trashëguar nga për fjalën albanens na del arbenesh dhe shqiponja e Zeusit të Dodonës pellazge te për fjalën Albania del Arbenia; i treti, Shteti i Arbërit, te Skënderbeu e deri në është përkthimi i Engjëll Radojës, ditët e sotme, pavarësisht se atë simbol e realizuar më 1867, por botuar më 1872, kanë përdorur perandori të dikurshme dhe ku, krahas fjalëve Arbnia dhe arbnesh na e përdorin edhe shtete të sotme. dalin për herë të parë fjalët shqyptar dhe Politikisht fqinjët tanë grekë dhe sllavë Shqypni. Teksti i katërt është përshtatja e kanë tentuar të mos i njohin shqiptarët në këtij të fundit në gjuhën e sotme letrare trojet e tyre dhe në shekullin XIX, kur nga Anton Nikë Berisha, i cili sqaron në formoheshin shtetet e tyre (Greqi, Serbi, pasthënie se ka lënë në tekst edhe Arbëria Mali i Zi), mënjanuan simbolet e edhe Shqipëria, ashtu si ka bërë Engjëll shqiptarëve, shtrembëruan emërtimet e tyre Radoja. Nga kjo del se deri në vitin 1706 dhe përvetësuan troje arbërore: Çamëri, shqiptarët nuk e kanë njohur veten si Kosovë-Metohi dhe Malësitë e shqiptarë, por si arbënesh dhe Shqipëria Mbishkodrës. Pikërisht në këtë kohë u nuk ka qenë thirrur Shqipëri, por Arbëni. zgjuan edhe shqiptarët dhe, duke u Pas vitit 1872, shqiptarët e sotëm janë vetëquajtur shqiptarë, bijtë e shqipes së edhe shqyptarë edhe arbënesh dhe Pirros, të Skënderbeut dhe të princërve të Shqipëria është edhe Shqypëri edhe tjerë shqiptarë, kërkuan identitetin e tyre Arbëni. Nuk ka as prej përkthyesit Engjëll të nëpërkëmbur shqiptar. Si Radoja ndonjë shpjegim, as prej kundërpërgjigje, fqinjët punuan që çamët ripërkthyesit Berisha. Prandaj u përpoqa të veçoheshin si arvanitas, shqiptarët në në këtë trajtesë të argumentoj se trojet e tyre jashtë kufijve shtetëror të shqiptarët janë shqiptarë, jo pse flasin quheshin kosovarë ose malokë. shqip, por sepse janë të lidhur Vetëm gjuha shqipe mbeti shqipe, që pazgjidhshmërisht me simbolin e për efekte të ndarjes së rreptë administrative shqiponjës, si asnjë popull tjetër që e ka në Ballkan, nuk u zhvillua paralel në të gjitha përdorur ose e përdor atë simbol. u 56 u Shqiptari i refuzuar

Simboli universal i shqiponjës besimit. Shpjeguesit (fiziologët) i jepnin shqiponjës të njëjtat cilësi si feniksit, i cili Shpend simbolik shumë i përhapur, në mesjetë ishte edhe si një simbol rilindjeje veçanërisht së bashku me simbolin e diellit dhe pagëzimi, ashtu si nganjëherë e të qiellit dhe, me raste, edhe me vetëtimën simbolizonte vetë Krishtin në ngjitjen e tij e bubullimën. Paraqitja simbolike është, në qiell (pra, në fluturim). Mistikët e mbi të gjitha, forca e saj dhe figura e krahasojnë herë-herë shqiponjën në papërsëritshme e krijuar gjatë ngritjes në fluturim me lutjen. Meqenëse besohej (sipas fluturimin me krahë të shtrirë në drejtim Aristotelit) se shqiponja, duke fluturuar lart, të qiellit. Në kulturat e ndryshme të fiseve mbërrinte diellin, ka qenë konsideruar indiane të Amerikës së Veriut, shqiponja, simbol i kundrimit dhe i njohjes së thellë e ngjashme me diellin dhe qiellin, i shpirtërore. Për shkak të këtyre kundërvihet jaguarit ktonik. karakteristikave dhe të fluturimit të saj Pendët e saj kanë qenë përdorur si lartësive, për më tepër, është krahasuar edhe zbukurime rituale, si simbole të rrezeve të me një cilësi të Gjon Engjëllorit. Në mes të diellit. Shqiponja, e konsideruar 7 mëkateve kapitale, shqiponja simbolizon “mbretëreshë e kafshëve”, qysh në antikitet kryelartësinë; në mes të katër virtyteve ishte një simbol mbretëror e hyjnor. Në kryesore, drejtësinë. C. G. Jung sheh te periudhën klasike greko-romake ishte shqiponja një simbol atëror. shpend shoqërues i Zeusit dhe simbol i tij. Shqiponja, në vazhdim të traditave Për romakët një shqiponjë në fluturim romake, ka qenë shqiponjë perandorake e paraqiste (ose transportonte) shpirtin e gjermanëve, dhe sot është shqiponjë sovranit që ngjitej te zotat pas djegies se federale gjermane; siç është simbol i kadavrës së tij. Legjionet romake përdornin sovranitetit të shpallur në emblemat e shqiponjën në emblemat e tyre ushtarake. shumë shteteve të tjera (Dizionario dei Në Bibël shqiponja vjen si figurë e simboli: 2004,23). madhështisë së Zotit, por edhe e fuqisë së

REFERENCAT

Ashta, Kolë. 1996. Leksiku historik i gjuhës shqipe, I. Fjalori Enciklopedik Shqiptar (FESH), Tiranë 1985. Çabej, Eqrem. 1976. Studime etimologjike në fushë Frashëri, Kristo. 2002. Skënderbeu, jeta dhe vepra. të shqipes. Konica, Faik. 1993. Vepra. Dizdari, Tahir. 2005. Fjalori i orientalizmave në Kuvendi i Arbënit, Prishtinë 2003. gjuhë shqipe. Noli, Fan S. 1998. Vepra 1. Dizionario dei simboli, Piemme, IV Edizione, Pilika, Dhimitri. 2005. Pellazgët, origjina jona e 2004. mohuar, botim postum. Elsie, Robert. 2005. Leksiku i kulturës popullore Shuflaj, Milan. 2002. Serbët dhe shqiptarët. shqiptare- besime, mitologji, fe, doke, rite, festa The New Encyclopaedia Britannica in 30 volums, dhe veçori kulturore. Macropaedia I, Chicago 1984. SFIDAT E IDENTITETIT KOMBËTAR*

VALON MURATI

1. nënshtruar ndikimeve të ndryshme globale, Sot në botë flitet dhe shkruhet shumë identiteteve transnacionale dhe atyre për identitete të ndryshme. Pak a shumë, subnacionale. Me gjithë ndryshimet dhe ekzistenca e shumë identiteteve është paqartësitë rreth konceptit të identiteteve pranuar edhe brenda një individi. Pra, një që bashkëveprojnë në një individ dhe individ ka një identitet të vetin familjar, kolektiv në të njëjtën kohë, nga të gjithë fetar, klasor, rajonal, kulturor, kombëtar, studiuesit seriozë pranohet ekzistenca e universal etj. Në varësi të rrethanave me të fuqishme e identitetit kombëtar.15 cilat ballafaqohet, ai e përforcon njërin Nuk ka dyshim se shqiptarët janë të identitet më fuqishëm se tjetrin. Kjo vonuar në shumë procese historike. Edhe normalisht vlen edhe për kolektivin.14 në procesin e krijimit të një identiteti të Identiteti kombëtar unik është fuqishëm kombëtar janë të vonuar.16 kulminacion i homogjenizimit politik, Megjithëse i vonuar, ky identitet është kulturor dhe zhvillimit ekonomik të një krijuar dhe ka arritur të ruajë ekzistencën e populli. Popujt që më herët e kanë arritur substratit etnik shqiptar në Ballkan. Ky këtë stad të zhvillimit të tyre, kanë ecur më identitet shqiptar i krijuar nëpërmjet të sigurt dhe më shpejt në rrugët e vështira Rilindjes Kombëtare dhe luftërave të të historisë njerëzore. Nuk ka dyshim se sot, shumta të shqiptarëve është rrezikuar në në kohët moderne, individi u është vazhdimësi nga fqinjët tanë. Ndarja e

* Kjo ese së pari është botuar në një version të Në këtë variant ka pësuar edhe një përpunim dhe shkurtër në numrin e parë të revistës Java në dhjetor ndryshim shtesë. Në këtë variant të ri, me qëllim të vitit 2001, me titullin Krijimi i kombit kosovar e nuk e kam trajtuar debatin Kadare-Qosja, duke e çon Kosovën në Serbi. I njëjti artikull është botuar cilësuar se me kohën ka degraduar, duke e bërë të tani së voni në AAVV - Çka asht kosovari? padobishëm referimin në të. Identiteti kosovar, debat. Prishtinë: Java, Dhjetor, 14 Për ekzistencën e shume identiteteve dhe 2005, fq169-175. Më pas eseja, në version më të korelacionet në mes tyre shih librin e Amin Maalouf, gjatë e me titullin A ekziston identiteti kosovar?, Identitete vrastare. Tiranë: Shtëpia e Librit dhe e është botuar në Koha Ditore (korrik 2003) dhe Komunikimit dhe Onufri, 2001. Shekulli (maj 2004). Në një version më të 15 Për këtë temë, si dhe për ndikimet e zgjeruar, me titullin Identiteti kosovar nuk është globalizimit në identitetet kombëtare, shih Samuel identitet kombëtar, është botuar revistën mikste P. Huntington, Who Are We?: America’s Great MM, numër 10/12, Prishtinë, 2005, fq.39-51. Debate. London: Free Press, 2005, fq. 4-20.

Studime Sociale 2007, 1 (1): 57-72 u 58 u Sfidat e identitetit kombëtar kombit tonë në çastet më të qenësishme të Arbën Xhaferri, duke i vlerësuar si regresive tij, kur ai ishte duke luftuar për krijimin e dhe dekadente, tani së voni i ka cilësuar si shtetit të pavarur shqiptar, dhe gllabërimi i “transferim lojaliteti (apo bartje besnikërie) gjysmës së tokave shqiptare nga fqinjët, e nga standardet dhe vlerat institucionale që u bë me miratimin e fuqive të mëdha të kombëtare, në preferenca të tjera, pra nga kohës, ishte ndër goditjet e fuqishme ndaj vlerat kombëtare në ato rajonale, nga këtij identiteti. Sado i rrezikuar ky identitet, kultura në subkulturë, nga norma gjuhësore në pjesën që mbeti nën sundimin serb nuk në dialekt, apo në të folme lokale, madje u shuajt kurrë, por përkundrazi ishte baza edhe familjare, nga kombi në besime fetare, kryesore për të mbijetuar dhe për t’i apo në parti politike”19. rezistuar pushtimit. Në këtë identitet kanë goditur në vazhdimësi pushtuesit tanë. Teza 2. mbi ekzistencën e dy kombeve: atij Shpeshherë individë të ndryshëm, që “albanaca” (në Shqipëri) dhe “shiftara” (në mundohen të mbrojnë tezën e nevojës apo ish-Jugosllavi) është një tezë e vjetër e arsyeshmërisë së krijimit të një identiteti të politikave shoviniste serbe.17 Rezistenca ri kombëtar brenda hapësirës kombëtare ndaj këtyre përpjekjeve gjithmonë ka qenë shqiptare, marrin si shembull krijimin e dy e fuqishme dhe pushteti serb nuk ka arritur kombeve nga populli gjerman, përkatësisht asnjëherë ta jetësojë këtë qëllim të tijin. krijimin e austriakëve dhe gjermanëve nga Sot, pas krijimit të rrethanave të reja, i njëjti substrat etnik. Krahasimi është sa i teza mbi ndarjen e kombit shqiptar dhe pavend, aq edhe i pabazuar historikisht dhe mundësinë e ekzistencës së një identiteti të shkencërisht. Gjermanët, për një kohë të posaçëm kombëtar – atij kosovar, është gjatë, jetuan në shumë shtete, që kishin ngjallur në një masë të caktuar. Krahas me lidhje të ndryshme konfederale dhe federale. këtë tezë, por gjithsesi si produkt i asaj që Piemonti i të gjithë gjermanëve për një kohë u tha më lart, po shtrohet edhe teza mbi të gjatë ishte Perandoria Austriake e kthimin në gegërishte ose ndryshimin e udhëhequr nga dinastia më e vjetër në tërësishëm të standardit gjuhësor. Edhe Europë, Habsburgët. Gradualisht vendin e politika e krijimit të simboleve të Kosovës kësaj fuqie në botën gjermane filloi ta (duke qenë Kosova larg të qenit shtet) është merrte Prusia. Forcimi ushtarak dhe politik pjesë e të njëjtit projekt.18 Këto tendenca i Prusisë dhe suksesi në luftërat e shumta

16 Shih Rexhep Qosja, Çështja shqiptare: intervistën e tij “Inat dhe mosdije”, Gazeta Historia dhe politika. Prishtinë: Instituti Express, 30.11.2005, fq. 6,7 (intervistues Artan Albanologjik, fq.13. Mustafa dhe Kosovë Gjoci). Ndërsa punimet e 17 Shih Mehmet Kraja, Mirupafshim në një luftë Migjen Kelmendit kryesisht janë botuar në revistën tjetër. Prishtinë: Rozafa, 2003, fq.345 Java, që ai e udhëheq vetë dhe e cila filloi të dalë që 18 Ky debat pat marrë zjarr sidomos pas botimit nga fundi i vitit 2001 dhe bën përpjekje për të dy shkrimeve të Fatos Lubonjës në vitin 1995: promovimin e variantit gegë të gjuhës shqipe. Në të “Ne shqiptarët dhe kosovarët - ne kosovarët dhe njëjtën revistë, për një kohë të gjatë u botua fejtoni shqiptarët”, dhe “Çështja e Kosovës dhe shqiptarët që trajtonte problematikën e identitetit kosovar. Si këndej e andej kufirit”. Shih: Fatos Lubonja, Liri reagim ndaj shkrimit të Nexhmedin Spahiut, shih: e kërcënuar. Tiranë: Botime Përpjekja, 1999, fq. Mehmet Kraja, “Kosova e blasfemive të reja”, Koha 273-281. Gjithashtu sot në Kosovë flamurtarë Ditore, 28.09.1999. Për nevojën e zhvillimit të kryesorë në aspektin teorik të kësaj ideje janë mëtejmë të standardit të gjuhës shqipe drejt Nexhmedin Spahiu dhe deri diku Migjen konvergimit dhe jo drejt zhvillimeve divergjente, Kelmendi. Për këtë shih artikullin e Nexhmedin shih: Rexhep Meidani, Kurthet e shtetit-komb. Spahiut, “Kosova, ç’ka qenë, ç’është dhe si do të Tiranë: Toena, 2005, fq.147-149 bëhet”, në: Nexhmedin Spahiu, Drejt kombit 19 Arbën Xhaferi, “Barja e besnikërisë”, Koha kosovar. Mitrovicë, 2004, fq. 2-13, si dhe Ditore, 27 e 28 nëntor, fq.12. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 59 u

(si ajo franko-pruse), e sidomos lufta me faktin se Perandoria Austriake kundër Austrisë, që e bëri me qëllimin e përbëhej nga shumë kombësi, që dominimit të botës gjermane, e vendosi automatikisht shtetit të ri gjerman do t’ia atë në gjysmën e dytë të shekullit të 19- prishnin unitetin e nevojshëm. Ndërsa e të në pozicionin e shtetit kryesor dyta kishte si shkaktar luftën për pushtet. gjerman.20 Dy koncepte themelore Pra moshyrja e Austrisë në shtetin e ri mbretëronin në mendimin politik gjerman erdhi edhe si pasojë e luftës për gjerman të kohës: ideja e Grossdeutsch apo pushtet të klanit të Habsburgëve dhe të e Gjermanisë së Madhe dhe ajo e pushtetarëve prusianë të prirë nga Kleindeutsch apo e Gjermanisë së Vogël. Bismarku. Në një shtet të përbashkët, Sipas konceptit të parë, Austria duhej të Bismarku dhe familja mbretërore e Prusisë përfshihej patjetër brenda shtetit unik e dinin se udhëheqjen do të duhej ta kishin gjerman, ndërsa sipas të dytës, për shkak Habsburgët, familja më me traditë të përbërjes se saj shumetnike, ajo nuk mbretërore e Europës.23 duhej të përfshihej brenda shtetit Kështu, krijimi i dy kombeve nga gjerman.21 Këto koncepte ndesheshin gjermanët fillimisht u bë si pasojë e rreth asaj se a duhej apo jo të përbërjes shumetnike të Austrisë dhe e luftës përfshiheshin shumica e gjermanëve në së klaneve, ndërsa më pas unifikimi nuk këtë shtet të ri, dhe cilat do të ishin ndodhi për shkak të dy luftërave botërore përparësitë dhe dobësitë e secilit projekt. që i shkaktuan pikërisht shtetet gjermane: Sipas konceptit të parë, duhej të Gjermania dhe Austria. Pas Luftës së Parë përfshiheshin të gjithë gjermanët, por Botërore kemi një ndryshim të rrethanave. Gjermania nuk do të krijohej si shtet Perandoria Austriake u shpërbë në etnik, sepse në të do të kishte edhe shumë Konferencën e Paqes në Paris. Shteti që popuj të tjerë. Sipas të dytës, një pjesë e sundonte 50 milionë njerëz përnjëherë u gjermanëve nuk do të përfshiheshin në reduktua në 6-7 milionë. U krijuan këtë shtet, dhe kështu Gjermania nuk do shumë shtete të reja kombëtare në të shndërrohej në shtet të të gjithë rrënojat e kësaj perandorie. Në këtë gjermanëve. Austria i refuzonte të gjitha situatë, popullsia gjermane që kishte përpjekjet, me qëllim që të mos përfshihej udhëhequr këtë perandori mbeti në këtë projekt.22 Mirëpo, nën përnjëherësh e rrethuar nga armiq të udhëheqjen e Bismarkut, Prusia bëri shumtë, për më tepër që miliona unifikimin e shteteve gjermane në një gjermanë, të cilët kishin qenë pjesë e kësaj shtet të vetëm, duke lënë Austrinë jashtë perandorie, mbetën nën sundimin e këtij bashkimi gjerman, për shkak të dy shteteve të tjera, kryesisht Çekosllovakisë, arsyeve themelore. Njëra kishte të bënte Polonisë por edhe Hungarisë. Në këtë

20 Për ndarjen e Gjermanisë në shumë shtete në sipas regjistrimit të vitit 1910, që e përbënin 24% Mesjetë dhe për përpjekjet për bashkim, shih: Karl gjermanë, 19% hungarezë, 46% sllavët e Jugut W. Deutch, Gebhard L. Schweigler dhe Lewis J. dhe ata të Perëndimit, 6% rumunët dhe të tjerët Edinger, “Foreign Policy of the German Federal 5%, shih në të njëjtën vepër shënimin 27, cituar Republic”, në Roy C. Macridis, Foreign Policy in sipas Franjo Tuxhman, Nationalism in World Politics (fourth edition). New Jersy: Prentice- Contemporary Europe (1981), fq.14 Hall, 1972, fq.119-121. 22 Ibid. 21 Shih Thomas D.Musgrave, Self 23 Ibid. Për raportet e Bismarkut me Austrinë, Determination and National Minorities. Oxford: shih gjithashtu Henri Kisinger, Diplomacia. Tiranë: Clarendon Press, 1997, fq.7, 8. Gjithashtu për Shtëpia Botuese e Lidhjes së Shkrimtarëve, 1999, përbërjen e popullatës së Perandorise Austriake fq.130-133 u 60 u Sfidat e identitetit kombëtar situatë u krijua një unitet i fuqishëm politik milionë banorë popullsisë së Gjermanisë, pa dallime ideologjike e politike mbi fuqia e fqinjëve tanë gjermanë do të rritej domosdoshmërinë e bashkimit me në mënyrë të frikshme”.27 E njëjta gjë Gjermaninë si një strehë më e sigurt.24 ndodhi pak a shumë edhe pas Luftës së Në këto rrethana, këtë unitet politik Dytë Botërore (më tutje LDB), madje austriakët e shprehën përmes aktit për duke shkuar aq larg sa u nda edhe vetë bashkim me Gjermaninë, që e miratoi në Gjermania për një gjysmë shekulli. Si vitin 1919 Parlamenti i Republikës së pasojë e politikës çnjerëzore të pushtetit Austrisë Gjermane, siç quhej Austria në nazist, që shkaktoi vdekjet dhe vuajtjet atë kohë.25 Njëkohësisht përfaqësuesit më të mëdha që njerëzimi deri atëherë austriakë dhe ata gjermanë, në mënyrë kishte parë, populli gjerman e pësoi të kujdesshme filluan edhe bisedimet për jashtëzakonisht keq. Në këtë periudhë, si kushtet e bashkimit. Rezistenca kryesore rezultat i Marrëveshjes së Postadmit të 1 vinte nga Franca, përderisa anglezët, dhe gushtit 1945, u përzunë nga Polonia, ish- sidomos amerikanët, në parim nuk ishin Çekosllovakia dhe Hungaria për në kundër. Si rezultat i presionit për bashkim Gjermani (atëherë e ndarë në katër zona në njërën anë dhe të rezistencës së madhe pushtuese: atë amerikane, britanike, franceze në anën tjetër, kryeministri sovjetike dhe franceze) 6.500.000 anglez Llojd Xhorxh propozoi formulën gjermanë. Ironikisht ajo që në fund të që u pranua edhe nga Uillsoni. Ky shekullit të kaluar në ish-Jugosllavi e propozim nënkuptonte që një klauzolë në Ruandë u quajt spastrim etnik, në mesin traktatet e paqes me Gjermaninë dhe e shekullit të kaluar, kur bota kishte filluar Austrinë të përcaktonte se ato nuk do të t’i bënte bilancet e tragjedisë më të madhe bashkoheshin pa miratimin e Lidhjes së që kishte përjetuar, nga fuqitë fituese të Kombeve. Dhe përderisa në Këshillin LDB-së quhej transferim i popullatës.28 Në Lidhjes së Kombeve vota duhej të ishte këtë periudhë, një numër jashtëzakonisht unanime, Franca mund ta bllokonte çdo i madh i gjermanëve u përzunë edhe nga herë këtë bashkim. Dhe ashtu ndodhi: ish-Jugosllavia dhe Rumania, edhe pse nuk u lejua bashkimi i dy shteteve. Por këto dy vende nuk ishin pjesë e deri në vitin 1938, kur Hitleri e aneksoi marrëveshjes për transferimin e Austrinë. Ndërkaq, në vitin 1931, popullatës gjermane.29 Gjykata e Përhershme Ndërkombëtare e Si përfundim, mund të thuhet se Drejtësisë, me 8 vota kundër dhe 7 pro, çfarëdo krahasimi Austri-Gjermani me refuzoi propozimin për union doganor shqiptarët nuk vlen, sepse në radhë të mes Gjermanisë dhe Austrisë.26 Fuqitë parë shqiptarët u ndanë dhunshëm në fituese frikësoheshin se Gjermania, me vitin 1913 dhe lufta e tyre për bashkim Austrinë si pjesë të saj, do të arrinte që që nga ajo kohë nuk është ndalur prapë ta dominonte Europën. Klemensoi, asnjëherë. E dyta, Kosova nuk ka historinë kryeministri i asokohshëm francez, për politike, ushtarake dhe kulturore të këtë çështje thoshte: “...nëse ne Perandorisë Austriake, që të mund të reduktojmë armatimin tonë, dhe nëse në krijonte një identitet të fuqishëm dhe të të njëjtën kohë Austria i shton shtatë qëndronte e fortë në Ballkanin e ashpër.

24 Shih Margaret Macmillan, Paris 1919: Gjashtë 26 Kisinger supra note 10, fq.58. muaj që e ndryshuan botën. Tiranë: Plejad, 2006, 27 Cituar sipas Macmillan supra note 11, fq.291. fq.289-285 28 Shih Musgrave supra note 7, fq.127, 128. 25 Musgrave supra note 7, fq.127 29 Ibid. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 61 u

3. problem ende nuk është tejkaluar, sepse ky Një shembull tjetër, që mund të merret territor nuk kontrollohet nga shteti moldav. gabimisht si i krahasueshëm me temën që Për më tepër, këto kohët e fundit aty u mbajt po shtjellohet, është rasti i Moldavisë (tani një referendum për shkëputjen e këtij rajoni Republika e Moldovës) dhe Rumanisë. nga Republika e Moldovës. Rrethana të tilla Megjithëse të një substrati etnik, pas kanë qenë përcaktuese për zhvillimet shembjes së komunizmit, Republika e politike në Moldavi. Një situatë e tillë krijon Moldovës në mars të vitit 1994 nuk votoi përshtypjen se shembulli i Moldavisë mund në referendum për t’u bashkuar me të jetë një model për Kosovën. Madje edhe Rumaninë.30 Mirëpo janë të shumta arsyet kërcënimet e sotme për ndarjen e Kosovës pse ndodhi kjo. Më poshtë do t’i shpjegojmë mund të anojnë andej. Mirëpo konteksti shkurtimisht disa prej tyre. Në ish-BRSS, është krejt tjetër edhe nga aspekti historik, politika shoviniste ruse arriti që, përmes edhe nga ai aktual. Në Kosovë, përkundër kolonizimit dhe shpërnguljeve të ndryshme, të gjithë politikës shfarosëse dhe në mënyrë të ndjeshme të ndërronte kolonizuese që udhëhoqi Serbia që nga strukturën demografike të shumë pushtimi i Kosovës më 1913, nuk ia arriti republikave sovjetike që banoheshin nga as ta ndërronte strukturën etnike në Kosovë kombet e tjera. Një shembull i tillë është e as t’i asimilonte shqiptarët. Gjuha shqipe vetë Republika e Moldavisë, ku struktura jo vetëm që mbeti gjallë, por shqiptarët e etnike rumune ka rënë në 64% dhe ku Kosovës dhanë një kontribut të çmueshëm asimilimi i popullatës vendase nga politika në krijimin e gjuhës standarde shqipe, që ruse ka qenë më se e pranishme.31 përfundimisht u vendos në vitin 1972 dhe Eksperimente të shumta janë bërë me që prej atëherë përdoret zyrtarisht nga të gjuhën nga ana e pushtetit sovjetik, duke gjithë shqiptarët. Edhe sa i përket strukturës shpikur gjuhën moldaviane si të veçantë nga etnike, shqiptarët sot përbëjnë gati 90% të rumanishtja dhe duke ia ndërruar alfabetin popullatës së Kosovës dhe gjithashtu në nga latin në cirilik. Këto eksperimente kanë raport me numrin e përgjithshëm të zgjatur deri më 1989, kur zyrtarisht organet shqiptarëve, janë në një përqindje shumë e ish-Republikës Socialiste Sovjetike te më të madhe nga ajo që moldavët përbëjnë Moldavisë e kthyen alfabetin latin dhe kur, në popullatën e përgjithshme rumune. pas demonstratave popullore në vitin 1995, Parlamenti e ndërroi emrin e gjuhës nga 4. moldavisht në rumanisht.32 Gjithashtu Në anën tjetër, shembujt e Zvicrës dhe rrethanat para mbajtjes së referendumit të Belgjikës nuk janë të vlefshëm në këtë kanë qenë të tilla që janë përcjellë me rast, sepse këto shtete shumetnike janë kërcënime të vazhdueshme për shkëputje krijuar nga pjesët periferike të kombeve të të një pjese të territorit moldav (krahina e tyre dhe në shërbim të mbajtjes së një Tejnistrisë), në rast të bashkimit me baraspeshe gjeopolitike në mes të botës Rumaninë. Deri në vitin 1992 aty kanë qenë frënge dhe asaj gjermane, ndërsa shqiptarët të pranishme njësi të ushtrisë ruse, që u e mbetur jashtë Shqipërisë zyrtare janë larguan vetëm pasi u arrit marrëveshja që gjysma e kombit, si pasojë e pushtimeve të Tejnistria do të bashkohej me Rusinë, nëse dhunshme të fqinjëve dhe miratimit të Moldavia i bashkohej Rumanisë.33 Ky këtyre pushtimeve nga Fuqitë e Mëdha e jo

30 Shih Rexhep Ismajli, Standarde dhe identitete. 32 Ibid., fq.215. Pejë: Dukagjini, 2003, fq.218. 33 Ibid., fq.208. 31 Ibid., fq.207. u 62 u Sfidat e identitetit kombëtar si kompromis politik në mes të serbëve, shoqërore është i gjallë dhe i ashpër debati grekëve dhe shqiptarëve. mbi kombin, identitetin kombëtar, lidhjet Kur flitet për ngjashmëri me të tjerët, e tij me shtetin dhe etnicitetin.34 Po çështja shqiptare, sidomos pas Luftës së perandoria e Habsburgëve, Prusia, Dytë Botërore, më shumë mund të Venediku, Siena, apo vetë Perandoria krahasohet me çështjen e dy Koreve dhe Otomane, që ishin të gjitha shtete, e madje më herët me atë të dy Vietnamëve dhe dy jetuan shumë gjatë pas Revolucionit Gjermanive (edhe këtu dallimet janë Francez, a mund të thuhet se përbënin evidente, sepse ndarjet e këtyre kombeve kombe të veçanta? Gjithsesi jo.35 Në anën kanë ndodhur për shkak të Luftës së Ftohtë tjetër, as zhdukja e shteteve, si p.sh. Polonia, në mes të dy ideologjive, madje edhe në që u nda në mes të Rusisë, Prusisë dhe këtë rast ato kanë qenë të gjitha shtete të Austrisë që nga fundi i shekullit 18 dhe u pavarura, ndërsa shqiptarët nën Jugosllavinë ribë në vitin 1918, nuk ka nënkuptuar e Titos arritën ta fitonin pas vitit 1974 një zhdukjen e polakëve si komb apo krijimin autonomi pak më të zgjeruar, por që ishte e tri identiteteve të veçanta nga ata.36 larg aspiratës për barazi në shtetin e Gjermanët vetë krijuan shtetin e tyre atëhershëm jugosllav). Ngjashmëria këtu kombëtar duke u bazuar në vlerat e spikat në aspektin e ruajtjes së identitetit etnikumit gjerman, kulturës dhe gjuhës kombëtar, ngaqë edhe pse të ndarë në shtete gjermane, e jo në bazë të institucioneve të armiqësore, këta popuj asnjëherë nuk e kanë shtetit, sepse atëherë gjermanët do të kishin vënë në dyshim identitetin e vet unik. Ashtu më shumë identitete se ditët e një viti, duke si dhe në shumë raste të tjera, krijimi i qenë se edhe shtete gjermane kishte më shteteve të ndara të gjermanëve, koreanëve shumë nga ç’ka viti ditë.37 Gjithashtu, dhe vietnamezëve nuk nënkuptoi krijimin shumë popuj, si baskët, katalanasit, e kombeve të veçanta. Dhe përkrahësit e skocezët, kurdët etj, e konsiderojnë veten tezës së krijimit të kombit kosovar kapen dhe trajtohen edhe nga të tjerët si kombe, pikërisht pas mundësisë së krijimit të shtetit edhe pse nuk i kanë shtetet e tyre.38 Kjo të Kosovës, duke arsyetuar se koncepti i absolutisht nuk e hedh poshtë rëndësinë e kombit sot në shkencat shoqërore lidhet shtetit dhe institucioneve të tij, e sidomos vetëm me shtetin dhe institucionet e tij, nuk e zvogëlon ndikimin e sistemit të sidomos pas Revolucionit Borgjez Francez. edukimit dhe të ekonomisë në krijimin e Në të vërtetë, ky është një manipulim i kombeve dhe identiteti kombëtar e as hapur me opinionin, sepse në shkencat teoritë e modernistëve, si Gellner,

34 Shih, për shembul,l Walken Conor, “A Nation Për këtë temë, shih Rogers Brubaker, Citizenship is a Nation, is a State, is an Ethnic Group, is a...”, and Nationhood. Cambridge, Mass.: Harvard Ethnic and Racial Studies, 1/4 , 1978, fq. 379-88 University Press, 1992, fq.184-9. Gjithashtu shih 35 Shih Elie Kedourie, Nationalism. London: Hans Kohn, The Idea of Nationalism. New York: Hutchinson, 1960, fq. 71-81, 99-102. Macmillan, 1945, fq.231. Për faktin se nuk ka model 36 Shih Will and Ariel Durant, The Age of të pastër, por se ato gjatë historisë janë përzier në Napoleon: The Story of Civilization 11. New York: vazhdimësi, shih Anthony D. Smith, Nationalism MJF Books, 1975, fq.667, 668. and Modernism. London and New York: Routledge, 37 Këtë thënie e kam dëgjuar nga profesori i së 1998, fq.212. drejtës ndërkombëtar publike, Zejnullah Gruda, në 38 Shih Huge Seton-Watson, Nations and një bisedë të lirë duke debatuar për temën e States. London: Methuen, 1977, fq.6-10. Per identiteteve. Në të vërtetë, modeli gjerman i krijimit cilësimin e kurdëve si komb shih Ted Robert Gurr të kombit njihet si nacionalizëm etnik, përkundër dhe Barbara Harff, Ethnic Conflict in World modelit francez, që konsiderohet nacionalizëm civil. Politics. Boulder, San Francisko, Oxford: Modeli italian anon më shumë nga modeli gjerman. Westview Press, 1994, fq.27-43. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 63 u

Hobsbaum dhe Anderson, por vetëm identitetin shqiptar, përkundrazi ai është tregon se popuj të ndryshëm kanë përvoja pjesë përbërëse e atij identiteti. Andaj, si të ndryshme dhe se është vështirë që një rrjedhojë, identiteti kosovar në kuptimin e model, sado perfekt qoftë, ta zbatosh me identiteti si komb i veçantë nuk ekziston përpikëri në rrethana dhe kontekste të tjera sot, nuk ka ekzistuar as dje e nuk ka kurrfarë në mënyrë të njëjtë. nevoje as objektive, as politike e as historike që të ekzistojë nesër. 5. Po kthehemi te pyetja fillestare: a 6. ekziston identiteti kosovar? Nuk ka dyshim Pjesa e kombit shqiptar që mbeti jashtë se identiteti kosovar ekziston. Mirëpo ai Shqipërisë, nuk e ka reshtur luftën për ekziston vetëm në kuadër të hapësirës bashkim me shtetin amë, që nga çasti i kombëtare shqiptare, pra është një pjesë e ndarjes. Me këtë luftë të vazhdueshme, siç tërësisë kombëtare. Është identitet regjional thotë Ismail Kadareja, ai nuk ka kërkuar me veçantitë e veta kulturore, çka është krejt “veç normalitetin e vet”40. Kjo luftë e e zakonshme për çdo komb. Është identitet vazhdueshme politiko-ushtarake është ndër si identiteti i shkodranit, labit, devolliut apo elementet kryesor për të vërtetuar tezën e i tropojanit. Ky identitet, duke qenë gjithsesi pjekurisë kombëtare shqiptare të pjesës së i fuqishëm dhe specifik e ka pasuruar dhe e mbetur të kombit. Gjatë kësaj periudhe, pasuron vazhdimisht kulturën tonë kërkesat e shqiptarëve nën regjimet kombëtare duke i dhënë asaj larminë dhe jugosllave kanë qenë të ndryshme – që nga bukurinë e saj. Dhe është specifik dhe i kërkesa për shkëputje të menjëhershme e fuqishëm ngaqë lidhet me përpjekjet e deri tek ajo për republikë në kuadër të vazhdueshme për të ruajtur karakterin e tij federatës jugosllave – por që kanë pasur një shqiptar duke qenë në vazhdimësi në qëllim dhe synim të vetëm: krijimin e funksion të bashkimit me pjesën tjetër të kushteve që populli shqiptar të vendosë vetë kombit. Ka qenë i fuqishëm sepse, siç thotë për fatin e tij, në mënyrë të lirë dhe pa trysni. Ukshin Hoti: “Nga konfrontimi i Për këtë ideal kanë vdekur bijtë më të mirë vazhdueshëm me forcën e madhe e pësuan të Kosovës dhe të Shqipërisë, për këtë ideal vazhdimisht (shqiptarët v.i.), por edhe me qindra e mijëra të rinj kanë vuajtur mësuan të mbeten shqiptarë”.39 burgjeve të Serbisë.41 Vetë lufta e UÇK-së Ndarjet e shumta dhe të gjata që ka pati si qëllim bashkimin e Kosovës me pasur kombi shqiptar, pa dyshim që kanë Republikën e Shqipërisë. Dhe me gjithë lënë gjurmë në zhvillimin e tij. Këto gjurmë ndryshimet që pësoi ky qëllim në mes të përbënin pengesë në komunikimin dhe luftës (u shndërrua nga qëllim për bashkim zhvillimin normal e të përbashkët të kombit me Republikën e Shqipërisë, në qëllim për tonë. Mirëpo këto gjurmë nuk kanë qenë pavarësinë e Kosovës administrative) betimi aq të thella sa ndarjet e dhunshme t’i zyrtar i ushtarëve deri në ditët e fundit të shndërronin në ndarje që do të krijonin dy ekzistencës së UÇK-së ka qenë betimi për identitete të pavarura kombëtare. Identiteti luftë deri në realizimin e bashkimit kosovar nuk është në kundërshtim me kombëtar. Dhe ky ideal politik e kombëtar

39 Shih Ismail Kadare dhe Ukshin Hoti, Bisedë thekson se sulmet e 11 shtatorit kanë forcuar përmes hekurash. Tiranë: Onufri, 2000, fq.171. identitetin e zbehur amerikan kohët e fundit. Edhe Hantigtoni, në veprën e cituar më lart, e trajton 40 Ismail Kadare, Kombi shqiptar në prag të forcimin e identitetit amerikan në raport të drejtë mijëvjeçarit të tretë. Tiranë: Onufri, 1998, fq. 44. me rrezikimin që ai ka hasur. Në këtë mënyrë, ai 41 Shih Qosja supra note 2, fq.181-246 u 64 u Sfidat e identitetit kombëtar edhe sot është i brumosur në zemrat e atyre 7. ish-ushtarëve, të shumë subjekteve politike Çdo komb duhet të ketë një histori të të Kosovës, por edhe në vetëdijen e veten, duhet të ketë një kulturë, letërsi, shumicës së qytetarëve të Kosovës. Është muzikë e gjuhë të veçantë në të cilën duhet absurde të pretendohet se populli shqiptar të bazohet (në aspektin e gjuhës ka në të dyja anët e kufirit nuk e do bashkimin. përjashtime, si p.sh. anglezët, amerikanët, Le t’i hiqen këtij populli kufizimet australianët, irlandezët, një pjesë e politike dhe ekonomike, le të lihet të kanadezëve flasin gjuhën angleze, por deklarohet vetë pa asnjë trysni dhe përbëjnë kombe të ndryshme, por në kushtëzim, dhe pastaj do të shihet se cili përgjithësi kombet dallohen edhe për nga është vullneti i tij. Nuk mund të flitet për gjuhët që flasin). Po ky kombi kosovar, me respektim të këtij vullneti, kur atij, në çka do të krenohej? Me Lidhjen Shqiptare këto 15 vitet e fundit, nga bashkësia të Prizrenit, që ishte vazhdimësia politiko- ndërkombëtare, ideja e bashkimit ushtarake e Rilindjes Kombëtare Shqiptare? kombëtar vazhdimisht i është paraqitur Me Bajram Currin, Isa Boletinin dhe Hasan si gogol, si pengues i pavarësisë së Prishtinën, që luftuan për pavarësinë e tërë Kosovës. Njësoj ndodh edhe me shtetin tokave shqiptare nga Perandoria Osmane shqiptar. Atij në vazhdimësi i është bërë dhe më pas, pas mbetjes se Kosovës nën presion se ideja e bashkimit kombëtar Serbi, për bashkimin me Shqipërinë? Me mund t’i dëmtojë marrëdhëniet e tij me Adem Jasharin dhe Zahir Pajazitin, që bashkësinë ndërkombëtare e sidomos synonin gjithashtu bashkimin me procesin e integrimeve europiane! Për t’u Shqipërinë? Me pikturën e krijuar në çuditur! Integrimet europiane janë të Kosovë, që i ka fillesat pas LDB-së? Me dobishme, ndërsa integrimet shqiptare të letërsinë, që zë fill gjithashtu pas LDB-së dëmshme. (me ndonjë përjashtim të rrallë)? Me Sidoqoftë, angazhimi i vazhdueshëm muzikën folklorike dhe popullore, që është politiko-ushtarak për lirinë e Kosovës dhe aq e ngjashme dhe në shumë raste e ndikuar bashkimin e saj me shtetin shqiptar që nga nga muzika e Shqipërisë? Me veshjen viti 1913 e deri më sot është argumenti më tradicionale kombëtare, që është identike i mirë se identiteti kosovar si identitet i sidomos me veriun e Shqipërisë zyrtare? kombit nuk ekziston. Edhe ideja për Nuk mund të krijohen kombet me republikën e Kosovës në kuadër të ish- vendime administrative, qofshin edhe të RSFJ-së dhe më vonë ajo për pavarësinë e atyre që na shiten si miqtë tanë. Kombet Kosovës, që nga përkrahësit e idesë së janë krijuar nëpër një proces të gjatë krijimit të kombit kosovar merret si historik. Dhe me gjithë vështirësitë, kombi argument se edhe politika në Kosovë me shqiptar e ka kapërcyer fazën e pjekurisë kërkesat e veta për pavarësi po e shtron kombëtare. Në vetëdijen e shqiptarit të rrugën për krijimin e këtij kombi, kanë Kosovës është e ngulitur thellë figura e lindur si projekte kompromisi të çastit, duke Skënderbeut si hero kombëtar, e Naim menduar se është më lehtë të realizohen në Frashërit si poet kombëtar, e Kadaresë si momentin e dhënë, por që duke qenë edhe shkrimtari më i madh shqiptar, e Agollit si ato zgjidhje gjysmake, duhet kuptuar vetëm poeti i popullit etj.43 E tërë historia e në funksion të bashkimit kombëtar.42 Kosovës është e mbushur me luftëra për

42 Shih Ukshin Hoti, Filozofia politike e çështjes dhe skllavërimi. Prishtinë: Bota e Re, 1999, fq.259-261. shqiptare. Prishtinë: UNIKOMB, 1997, fq. 87-91. 43 Për cilësimin e Kadaresë si gjeni i kombit dhe i Gjithashtu shih Ejup Statovci, Të drejtat, liritë e njeriut Agollit si gjeni i popullit, shih Hoti Ibid, fq.172, 173. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 65 u pavarësinë e Shqipërisë dhe më pas për komunitet, i zhvilluam dhe i kishim të bashkim me të. Kryengritja e UÇK-së nuk përbashkëta. Me gjithë përpjekjet e mund të paramendohet pa ndihmën e regjimeve pushtuese, që të krijonin kombin shtetit shqiptar dhe të shqiptarëve të asaj kosovar (edhe përmes ndarjeve në shprehje, pjese të atdheut. Pak përmendet në opinion, si “ata janë albanci, ndërsa ju shiftari”), ne por përveç ndihmës logjistike, ndihma e i rezistuam. Dhe me përpjekje të mëdha eprorëve vullnetarë nga Republika e arritëm që vlera të tilla, si Skënderbeu, Shqipërisë ka qenë thelbësore për Naim Frashëri, Rilindja Kombëtare, konsolidimin organizativ dhe ushtarak të luftërat për pavarësi të shtetit shqiptar, UÇK-së. Edhe për shkak të oportunizmit prejardhja jonë ilire, gjuha standarde, t’i politik të panevojshëm, pak përmendet në fusim si vlera që fëmijët i mësuan që nga opinion, por është e vërtetë e pamohueshme dita e parë në shkollë, si në Prishtinë se eprorët nga Republika e Shqipërisë kanë ashtu edhe në Tiranë.44 Madje në Kosovë, qenë ndër më të suksesshmit në operacionet shumë normalisht, këto ishin më të ushtarake si të shkallës më të gjerë, ashtu përforcuara, si reaksion ndaj shtypjes së edhe të atyre të shkallës së aksioneve vazhdueshme dhe përpjekjeve për luftarake më të kufizuara. asimilim dhe tjetërsim kombëtar. Realisht as Shqipëria nuk mund të Në fund të fundit, vetë krijimi i mendohet pa Lidhjen Shqiptare të Universitetit të Prishtinës si një nga arritjet Prizerenit, pa kryengritjet e Kosovës, pa tona më të mëdha, u bë edhe me ndihmën rolin e Ymer Prizerenit e të Haxhi Zekës, e intelektualëve nga Shqipëria, çka la gjurmë Isa Boletinit, Hasan Prishtinës, Bajram të thella në vetëdijen e studentëve dhe Currit e Hoxhë Kadrisë në luftërat për intelektualëve tanë. Lirisht mund të pavarësi, si dhe në mbrojtjen e pavarësisë shtrohet pyetja; a mund të mendojmë ne së shtetit shqiptar dhe të demokratizimit të shqiptarët e Kosovës letërsi të ndarë, letërsi tij; pa Adem Demaçin e UÇK-në; pa Adem që nuk do të kishte pjesë të sajën përbërëse Jasharin, që është ndër vlerat më të mëdha Ismail Kadarenë dhe veprën e tij letrare? të kombit tonë, të cilin shumë qytete të Apo letërsi që në gjuhën e re hipotetike do shtetit shqiptar e kanë shpallur qytetar të duhej ta përkthente Kadarenë.45 Vepra e nderi. Pa dashur të bëj krahasim, por më Kadaresë është ndër vlerat tona më të shumë për ilustrim të realitetit të sotëm, mëdha. Çdo shqiptar ndihet krenar për të, mund të thuhet se Kombëtarja shqiptare sepse është vlerë që e ka pranuar si të veten në futboll (përfaqësuesja e vetme e tërë edhe bota bashkëkohore. Le të shqiptarëve në fushën e sportit në botë), paramendohet situata hipotetike kur ne nuk sot nuk mund të mendohet pa pjesën do ta konsideronim Kadarenë pjesë të kosovare në të. letërsisë sonë. Nuk do ta konsideronim pjesë tonën njeriun që më shumë se të gjithë 8. autorët tanë ka botuar jashtë për Kosovën, Pra, megjithëse jetuam dhunshëm i cili më shumë se cilido autorë ka ndikuar ndaras, vlerat që e bëjnë kombin komb, që mbi shkrimtarët e Kosovës, i cili më shumë i bëjnë njerëzit e një gjuhe të ndihen një se kushdo ka ndikuar për ngritjen politike

44 Për zellin e futjes së këtyre vlerave në Prishtinë përkthyera në shqip do të duhej të ripërktheheshin, ndërsa vitet 70-të e 80-të të shekullit të kaluar, shih Xhaferri edhe librat e rinj do t’i drejtoheshin pastaj një tregu supra note 5, fq.12 tmerrësisht më të vogël se ky i tanishmi edhe ashtu i 45 Ideja e një gjuhe të re do të ishte e paqëndrueshme vogël e me probleme të shumta për shkak të rënies së krejtësisht edhe në planin ekonomik. Të gjitha veprat e kulturës së leximit në të gjitha trevat shqiptare. u 66 u Sfidat e identitetit kombëtar të një brezi të tërë intelektualësh, që kanë kulturore nuk ka vend për krijimin e bartur dhe mbajnë ende barrën e luftës inferioritetit të Prishtinës ndaj Tiranës. Pa për lirinë e Kosovës. Pra, edhe në lënë anash problemet e shumta në drejtimin kulturor, tërë lufta e komunikim normal, realisht vetëm ata që intelektualëve të Kosovës ka konsistuar vetë nuk përfaqësojnë ndonjë vlerë të në forcimin e identitetit shqiptar dhe jo mirëfilltë mund të ndihen inferiorë karshi në krijimin e një identiteti të ri. Tiranës. Mirëpo nuk duhet të harrojmë se Në dritën e këtyre që u thanë më lart, shumë nga vlerat që Tirana promovon, kanë mund të arrihet në përfundimin se përpjekja edhe pjesën kosovare në to. Shumë nga për krijimin e një identiteti kosovar personalitetet e shquara të kulturës domosdo do të shkaktonte konfuzione të shqiptare sot, që janë produkt i Tiranës, mëdha në hapësirën shqiptare. Ky kuazi- kanë prejardhje nga Kosova. Inva Mula identitet do të rrezikonte ta është në këtë drejtim shembulli më i mirë. defunksionalizonte tërësisht faktorin Sa të varfër janë në aspektin kulturor të shqiptar në rajon. Si koncept ai bie ndesh gjithë ata që duan të krijojnë një komb të me tërë projektet dhe përpjekjet politike për ri, e që nuk do të mund të ishin krenarë me liri të shqiptarëve, së paku që nga koha e Inva Mulën, sepse nuk e konsiderojnë si Lidhjes Shqiptare të Prizrenit e këtej.46 Për pjesë të kulturës së tyre “kosovare”! dy arsye themelore, ai është joracional. E keqja më e madhe qëndron në faktin Së pari, nuk do të thotë domosdo se se për një kohë të gjatë në Prishtinë dhe në krijimi i shtetit të Kosovës duhet të përgjithësi në Kosovë mbretëron një rezultojë me krijimin e kombit kosovar. atmosferë mbytëse kulturore dhe Për këtë dhamë mjaft shembuj më lart. intelektuale. Madje Tirana ka bërë shumë E dyta, shteti i Kosovës nuk është krijuar më tepër se ne këto vitet e fundit për ende dhe në horizont nuk duket se do të promovimin e disa vlerave tona, që i bëjnë krijohet së shpejti. Ngutja për të ndërruar nder kulturës shqiptare, të cilat i kishim identitet e komb është sa naive, aq edhe harruar. Të mos harrojmë se Tirana e ngjalli jo dobiprurëse në aspektin gjeopolitik. Nexhmije Pagarushën duke e kthyer në Ne vetëm si shqiptarë jemi faktor edhe skenën e jetës kulturore me tërë fuqinë e në lojërat e të mëdhenjve, përndryshe si vlerave që ajo përfaqëson; mos të harrojmë dy milionë kosovarë jemi kafshatë shumë se aktorin më të madh shqiptar, Bekim më e lehtë për të gjithë. Fehmiun, të harruar në Kosovë, Tirana e ngjalli si sfinksin dhe e ngriti në vitin 2002 9. gati si një mit në spektaklin “Ta duam më Disa fjalë edhe për çështjen e kulturës. shumë Shqipërinë”. Ishte dhe është edhe Shpesh është zënë në gojë se Tirana e spektakli i madh “Ethet e së premtes”, që përçmon Prishtinën në aspektin kulturor tregoi se këngët e këndej kufirit nuk janë dhe se ka filluar të ndihet një lloj inferioriteti fare inferiore dhe dëgjohen e këndohen nga kulturor i Prishtinës ndaj Tiranës.47 Nuk ka rinia e Tiranës. Grupet muzikore të të gjitha dyshim se niveli i komunikimit, megjithëse zhanreve janë mjaft të dëgjuara edhe atje. kohëve të fundit është rritur ndjeshëm, lë Madje kohët e fundit repi kosovar është shumë për të dëshiruar. Në relacionet shumë i dëgjuar dhe kërkuar nga rinia e

46 Shih Arbën Xhaferri, “Frika iracionale nga kritike të Mehmet Krajës në Mirupafshim në një luftë normalja”, Shekulli, intervistë (intervistoi Ylber Lili), tjetër, fq.298-317. Gjithashtu për të njëjtin problem 29.01.2004. shih Rexhep Qosja, “Frymë kritike apo gjedhe 47 Shih për defektet në këto raporte qëndrimet kritike”, Përpjekja, 4(2), 1995, fq.28-29 Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 67 u

Republikës së Shqipërisë. Në edicionin e sa më e integruar brenda kulturës kombëtare. vjetëm të “Këngës Magjike”, këngëtarët nga Mirëpo, sipas të gjitha gjasave, hëpërhë këtë punë Kosova zunë dy vendet e para. Në konkurset po e bën ekonomia e tregut (projekti dhe e bukurisë, në të cilat janë specializuar një fenomeni Digit Alb është tani për tani shembulli pjesë e shoumenëve nga Tirana, kosovaret më tipik), e cila, duan apo nuk duan politikanët deri më tani kanë zënë dy herë vendet e tanë, do t’i detyrojë në një të ardhme jo të largët para dhe me dhjetëra herë kanë hyrë në të shpejtojnë projektet e integrimeve më të treshen e artë. Të mos injorojmë realitetin. thelluara në fushat përkatëse. Në fund të fundit, Sivjet në bienalen e Venedikut, Republika nevoja ekonomike do të jetë përcaktuese edhe e Shqipërisë është përfaqësuar nga Sislej për realizimin e projektit të bashkimit kombëtar, Xhafa, një artist pejan me njohje jo vetëm si koncept kulturor, por mbi të gjitha ndërkombëtare. Tani së voni, në tetor të vitit ekonomik dhe së fundi politik. Dhe në situatën 2006, në Festivalin e Filmit Shqiptar të e ardhshme, që sot po konturohet gradualisht, mbajtur në Tiranë, filmi nga Prishtina, por me shumë probleme, siç u theksua më lart, Kukumi, zuri vendin e parë, e së bashku Tirana dhe Prishtina do të jenë dy qendrat më me të edhe regjisori i filmit, Isa Qosja, u të mëdha kulturore, politike dhe ekonomike shpërblye me çmimin e regjisë më të mirë. shqiptare, që në konkurrencë do të zhvillohen, Të gjitha këto nuk do të thotë se janë por edhe do të ndikojnë në ngjalljen e qendrave të kënaqshme, përkundrazi, por janë fakte të tjera, si Shkodra, Prizreni, Gjakova, që mohojnë se në Tiranë ka ndonjë Gjirokastra, Korça, Vlora e Tetova, e që sot janë rezistencë të organizuar karshi Prishtinës, në margjina të jetës kulturore, politike dhe nëse eliminojmë nga ky trajtim ndonjë xhelozi ekonomike shqiptare. dhe kapriçio artistësh. Kritika në të vërtetë duhet t’u drejtohet institucioneve kulturore 10. të shtetit shqiptar dhe atyre të Kosovës, në Përpjekjet për krijimin e një kombi të mënyrë që më mirë dhe më me produktivitet ri janë edhe në kundërshtim me proceset e t’i shfrytëzojnë rrethanat e krijuara, për ta përgjithshme politike, ekonomike dhe optimalizuar bashkëpunimin dhe integrimin kulturore në planin europian. Kjo prirje është kulturor.48 Është e pahijshme që ne shqiptarë, në kundërshtim edhe me vetë proceset e nga frika e të huajve, që është një frikë nga globalizimit dhe të integrimeve. Sot, kur po inferioriteti, i bëjmë një autocensurë të jetojmë në kohën e heqjes së kufijve në pakuptimtë bashkëpunimit të thelluar kuptimin tradicional, kur po jetojmë kohën kulturor dhe arsimor të kanalizuar përmes e kombeve të mëdha kozmopolite, si institucioneve. Autocensura institucionale në amerikanët, britanikët, francezët etj, krijimi komunikimet ndërshqiptare është bërë një i dy kombeve prej një kombi, fragmentarizimi pengesë që vërtet duhet hequr shpejt qafe. i kombeve ekzistuese, është më shumë se Në veçanti një barrë e madhe u bie absurd, është më shumë se konservativ, është institucioneve të shtetit shqiptar, që të jenë tërësisht reaksionar. më aktive, në mënyrë që kultura e Sot projekti i krijimit të identitetit shqiptarëve jashtë Shqipërisë të jetë më e europian është një projekt sfidues për të pranishme në Tiranë (të jetë një ardhmen e kontinentit.49 Në këtë debat janë konkurrente që çon përpara kulturën inkuadruar mendjet më larta të inteligjencës kombëtare) dhe kështu kjo kulturë të ndihet europiane, duke u munduar që në

48 Ibid, fq.300-302. Europa në mendje. Tiranë: Ora, 2001 (në origjinal 49 Për historinë e identitetit europian nga vepra është kompletuar në vitin 1990, ndërsa në Antikitetit e deri në ditët e sotme, shih Edgar Morin, shqip është përkthyer nga Besnik Mustafaj) u 68 u Sfidat e identitetit kombëtar kontekstin e kohës nëpër të cilin po kalon thekson nevojën jo vetëm për politikë të Europa, e ndeshur nga konkurrenca e fortë jashtme të përbashkët, por edhe sistem me SHBA-të, me Kinën, me Rusinë dhe mbrojtës të përbashkët, që sipas tij do t’i botën islame, të gjejnë ato fusha dhe siguronin Europës një mundësi mbrojtjeje premisa që mund të shërbejnë si baza e një dhe do ta promovonin atë si polin e tretë identiteti të përbashkët evropian, pa në botë në mes të SHBA-ve dhe Lindjes shkatërruar ndërkaq identitetet kombëtare (Kinës apo Japonisë).54 të kombeve europiane. Pas integrimeve Pra sot jemi dëshmitarë të përpjekjeve ekonomike disavjeçare, që kulmuan me për definimin e identitetit europian në krijimin e monedhës së përbashkët për një shumësin e identiteteve nacionale dhe në pjesë të shteteve të BE-së, nevoja për të kontrastin e kulturave të ndryshme. Është krijuar edhe bazat më të thelluara politike më shumë se paradoksale që në këto çaste të këtij identiteti, por edhe kulturore po sfiduese historike, ne të fillojmë një luftë shtrohen më shumë se kurrë.50 Filozofët e donkishoteske me veten, për të copëzuar njohur Jurgen Habermas dhe Jacques identitetin tonë, që me aq xhelozi e kemi Derrida theksojnë se sistemi i mirëqenies ruajtur për shekuj. Më shumë është koha sociale, krijimi i institucioneve të mendojmë sesi ky identitet mund të mbinacionale, siç është BE, në të cilën është japë vlera universale, që ta pasuronin bartur një pjesë e sovranitetit, si dhe aftësia identitetin europian të së nesërmes e që që tensionet e ashpra nacionale dhe sociale po krijohet çdo ditë nëpër një kontekst të të së kaluarës të zgjidhen përmes dialogut ashpër gjeopolitik. dhe të kanalizohen përmes institucioneve, duhet të jenë baza të një identiteti 11. europian.51 Kjo Europë, që aq gjatë dhe Nuk ka dyshim se në këtë situatë pamëshirshëm ka luftuar me veten, si bazë identiteti shqiptar, ashtu si edhe shumë të identitetit të saj, ndër të tjera, është duke identitete të tjera, nuk është pa probleme vendosur edhe mësimin e të bërit paqe me dhe ndikime të jashtme. Globalizimi dhe veten.52 Nuk ka dyshim se, në planin politik, ngjarjet aktuale politike në arenën hap i rëndësishëm konsiderohet krijimi i një ndërkombëtare, sidomos ashpërsimi i politike të jashtme të përbashkët, e cila ndarjeve fetare, e bëjnë pozicionin e fillimisht do të ishte projekt i asaj që identitetit qytetërues shqiptar shumë të Habermasi dhe Derrida e quajnë bërthama ndjeshëm dhe sfidues.55 Megjithëse apo zemra e Europës (kryesisht gjashtë personalisht jam i bindur se këto ndarje shtetet që e kanë filluar projektin e BE-së fetare shërbejnë për të maskuar problemet në vitit 50-të të shekullit të kaluar).53 Në e vërteta, që janë kryesisht ekonomike, ato vazhdën e këtij mendimi, Umberto Eko po arrijnë të mobilizojnë masat e

50 Shih Gianni Vattimo, “The European Union 52 Adolf Muschg, “Core Europe; Thougts About Faces the Major points of its Development”, në në the European Identity” në Daniel Levy, Max Pensky Daniel Levy, Max Pensky dhe John Torpey (eds.), dhe John Torpey (eds.), Old Europe, New Europe, Old Europe, New Europe, Core Europe: Core Europe, fq.24 Transatlantic Relations After the Iraq War. 53 Habermas, Derrida, February 15, or, What London&New York: Verso, 2005, fq.fq.28-33. Binds European Together, fq.4-7 51 Jurgen Habermas dhe Jacques Derrida, 54 Umberto Eco, “An Uncertain Europe Between “February 15, or, What Binds European Together: Rebirth and Decline” në Daniel Levy, Max Pensky Plea for a Common Foreign Policy, Beginning in dhe John Torpey (eds.), Old Europe, New Europe, Core Europe”, në Daniel Levy, Max Pensky dhe John Core Europe, fq.19. Torpey (eds.), Old Europe, New Europe, Core 55 Shih Arbën Xhaferi, “Religjioni, politika e Europe, fq.7-10. shqiptarët”, MM, viti i 6 i botimit, 8/9, 2005, fq.7-17. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 69 u pavetëdijshme të qytetarëve nga të gjitha Sidoqoftë identiteti qytetërues europian në religjionet.56 Shqiptarët, gjithsesi në hap e perceptimin tonë është dhe duhet të jetë sipër dhe sidomos duke e zgjidhur gjithëpërfshirës, pra jopërjashtues dhe problemin e tyre kombëtar përmes krijimit sidomos jo vetëm kristian, por mbi të të shtetit unik shqiptar në Ballkan, duhet gjitha shekullar. Ndonëse me debate të të kenë parasysh modelin e vet te identitetit shumta, identiteti shekullar europian në raport me të tjerët. Qenia e tyre në është ai që ka krijuar vlerat universale që shumicë myslimanë, ndonëse nuk është mund të merren edhe prej të tjerëve. Në faktor përcaktues në identitetin kombëtar, pajtueshmërinë e këtyre tendencave dhe nuk mund të injorohet. Në radhë të parë në forcimin e identitetit kombëtar shekullar, nuk mund të injorohet si një realitet si përfaqësues i tërë kësaj larmie identitetesh objektiv, nga i cili nuk kemi nevojë të të ngërthyera në qenien tonë kombëtare, turpërohemi. Në radhë të dytë, nuk mund duhet të qëndrojë përcaktimi ynë të injorohet edhe për shkak të përpjekjeve qytetërues. Të pasurit disa fe, përfshirë të grupeve të ndryshme radikale islamike edhe atë myslimane, nuk është në për të gjetur terren të përshtatshëm rritjeje kundërshtim me të qenit shqiptar dhe në mjedisin tonë të mbarsur me varfëri dhe njëkohësisht europian.58 probleme të shumta sociale. Deri më tani përkatësia myslimane e shqiptarëve nuk ka 12. qenë në kontradiktë me të qenit shqiptar Nga aspekti racional, por edhe ai dhe as me të qenit europian. Në këtë vazhdë strategjik, pra duke e lënë të kaluarën dhe nuk mund të injorohet edhe tendenca duke u marrë me të tashmen dhe të kryesore për të qenë një popull me identitet nesërmen, siguria e këtij identiteti të ri qytetërues europian gjithashtu. Kjo kombëtar gjithmonë do të ishte e rrezikuar. tendencë ka marrë hov të fuqishëm sidomos Serbia në vazhdimësi do ta rrezikonte këtë gjatë periudhës së Rilindjes Kombëtare.57 identitet dhe realisht do të kishte mundësi

56 Për ndikimin e ekonomisë në konfliktet që Faton Abdullahu, Dimensionet e identitetit paraqiten si fetare, prej kohës së Kryqëzatave e qytetërues: kultura, feja, politika. Prishtinë: Rilindja, deri më sot, shih Loretta Napoleoni, “Modern 1998. Është interesant një konstatim i Abdullahut Jihad: The Islamist Crusade”, SAIS Review, në të njëjtin libër fq.95 se “shqiptarët në Ballkan i XXIII:2, 2003, fq. 53-69 takojnë Europës dhe janë pjesë e qytetërimit 57 Përpjekja e shqiptarëve që të bëhen pjesë e perëndimor, më pak se që do të donin të jenë tillë... kulturës europiane daton që nga koha e Rilindjes por se shqiptarët janë Europë dhe i takojnë Kombëtare. Për këtë shih: Stefanaq Pollo, “Mbi qytetërimit perëndimor, më shumë sesa për të tillë i problemin fetar gjatë Rilindjes Kombëtare”, në ka pranuar ndonjëherë Europa dhe të gjithë ata popuj Stefanaq Pollo, Në gjurmë të historisë shqiptare 2. që e përbëjnë qytetërimin perëndimor” Gjithashtu Tiranë: Instituti i Historisë, Akademia e Shkencave shih edhe Shkëlzen Maliqi, Shqiptarët dhe Europa. të Shqipërisë, 2003, fq. 15, 120-132. Po ashtu, shih: Pejë: Dukagjini, 1994, fq.7-31, Maliqi konstaton se Enis Sulstarova, Arratisje nga Lindja: Orientalizmi “ndërtimi i shoqërisë stabile mbi partikularitetet e shqiptar nga Naimi te Kadareja. Tiranë: Botimet brendshme është detyra më europiane e shqiptarëve”. Dudaj, 2006, fq.33-60, si dhe Gëzim Krasniqi, Për dilemat e orientimit qytetërues shqiptar dhe për “Elementi fetar në identitetin kombëtar shqiptar”, pozitën e tyre të ndjeshme në udhëkryqet në mes punim seminarik për lëndën “Historia dhe identiteti” Lindjes dhe Perëndimit, shih gjithashtu librin shumë në departamentin e shkencave politike dhe të debatuar dhe kontravers të Aurel Plasarit, Vija e administratës publike të Universitetit të Prishtinës, Teodosit rishfaqet: Nga do t’ia mbajnë shqiptarët?. si dhe Lulzim Mjeku, Kosova neoshqiptarizma për Tiranë: Marin Barleti, 1995 (botmi i parë i veprës shekullin e ri. Prishtinë, 2001, fq.14. është bërë më 1993). Për çështjen e orientimit 58. Shih Sulstarova, ibid, fq.269-279. Për proeuropian të shqiptarëve të Kosovës dhe nevojës çështjen e identitetit qytetërues shqiptar, ndikimit të që në këtë linjë të ndihmohet çështja shqiptare edhe fesë në të dhe ndikimet e tjera kulturore shih edhe nga Tirana zyrtare, shih të njëjtin libër fq.81-83. u 70 u Sfidat e identitetit kombëtar që më lehtë ta gllabëronte. Prandaj përpjekja se lindja e këtij kombi të ri do të shtonte për krijimin e kombit kosovar është shumë numrin e serbëve, malazezëve dhe e rrezikshme, shumë e dëmshme për ne, sidomos të maqedonëve në raport me por tepër e parapëlqyer nga politika shqiptarët në Ballkan. Ja edhe një shoviniste serbe. Po të ishte për ndërrim shembull se sa absurde dhe joracionale identiteti, ne në Kosovë prej kohësh do të do të ishte krijimi i këtij kombi të ri. kishim përfunduar të gjithë në Turqi ose do të asimiloheshim nga pushtetet 14. shoviniste serbe. Mbetja shqiptarë i ka Kjo ide-përpjekje e pushtuesve tanë, egërsuar gjithnjë shovinistët, sepse vetëm kohëve të fundit ka filluar të gjejë përkrahje, duke mbetur si të tillë, planet e tyre nuk edhe pse ende fillestare tek disa qarqe të mund të realizoheshin. Edhe sot, vetëm caktuara të shoqërisë dhe politikës sonë në duke qenë gjashtë-shtatë milionë shqiptarë Kosovë. Fillimisht e depërtuar përmes idesë në Ballkan, ne jemi faktorë dhe një forcë për shtetin e Kosovës, e ndihmuar nga një potenciale. Jemi të tillë edhe para Serbisë, propagandë e tmerrshme disavjeçare anti- por edhe para bashkësisë ndërkombëtare Shqipëri, që është bërë nga qarqe të dhe para shteteve të tjera ballkanike. Kështu, ndryshme e me qëllim ftohjen një komb që nuk e projekton të ardhmen e ndërshqiptare, ka prirje që kjo ide tani të vet politike dhe ekonomike duke u nisur depërtojë si arsyetim se kështu mund t’i nga këto premisa, nuk është serioz dhe mashtrojmë edhe ndërkombëtarët, se “ja, mund të ndeshet në të ardhmen me krijuam kombin e ri dhe tani nuk ka rrezik vështirësi serioze. Duhet kuptuar se edhe të bashkohemi me Shqipërinë”. Arsyetime projekti europian është duke kaluar nëpër të tilla janë qesharake dhe nuk i gëlltit një fazë të vështirë, se atij projekti mund askush. Krijimi i kombit kosovar nuk e t’i ndihmojmë mbi të gjitha si të shpejton procesin e krijimit të shtetit të bashkuar, sepse vetëm si të tillë do të Kosovës. Përkundrazi, ai i hap rrugë krijonim rrethana zhvillimi në rajon, duke jostabilitetit të vazhdueshëm për sa i përket i mbyllur kapitujt e konflikteve. identitetit, por edhe të politikës dhe të tërë shoqërisë në Kosovë. Për më tepër këto 13. përpjekje do të shkaktojnë përçarje të mëdha Në situatën hipotetike të krijimit të një në shoqëri, që do të përcilleshin me kombi të ri, që do të ishte ai kosovar, do të konflikte të vazhdueshme të brendshme. lindnin edhe disa probleme të tjera shumë Nuk ka dyshim se një situatë e tillë, konkrete e deri në dhembje të prekshme. pozicionin e Kosovës në raport me Serbinë Çka do të ishin banorët e Tetovës dhe të e lë shumë të dobët dhe të brishtë. Shkupit, çka do të duhej të ishin ata të Realisht, një pjesë e politikanëve në Preshevës dhe të Ulqinit? Pra, do të Kosovë dhe në Republikën e Shqipërisë lindnin probleme të pronësisë për një mund të jenë të interesuar në njërën mënyrë pjesë të mbetur të ish-shqiptarëve, që ose në tjetrën që të krijojnë njëfarë identiteti mund të jenë edhe kosovarë. kosovar (ndoshta jo tërësisht kombëtar), Në radhë të parë, në këtë moment kjo sepse frikësohen se procesi i bashkimit situatë do të vështirësonte pozicionin e tyre kombëtar do t’i lërë jashtë loje. Klanet politik në vendet ku jetojnë, sepse politikat politike, të frikësuara se mund ta humbin shoviniste të Serbisë, IRJM-së dhe Malit të rëndësinë e tyre në tërësinë unike shqiptare Zi do të shfrytëzonin situatat e tilla për të (për shkak të mungesës së vizioneve të qarta vazhduar edhe më tej diskriminimin e tyre. për të ardhmen, për shkak të pseudovlerave Në mënyrë ironike, do të mund të thuhej politike që përfaqësojnë, për shkak të Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 71 u servilizmit ndaj të huajve, por edhe nga frika funksionale”60. Sidoqoftë, zgjidhja e e humbjes së influencës mbi monopolet mundshme nga negociatat, patjetër do të ekonomike), mund të jenë një pengesë në jetë e veçantë në të gjitha drejtimet dhe e rrugën normale të integrimeve përbërë nga një mori paketash, ku secila ndërshqiptare, që do të finalizohej me palë mund ta konsiderojë veten fituese. krijimin e shtetit unik shqiptar. Kosova do të ketë më shumë të drejta se Normalisht, këto klane asnjëherë këtë nuk ç’ka sot, por shumë më pak se ç’duhet do ta pranonin dhe nuk do ta thoshin dhe me komplikime të brendshme hapur apo publikisht, por ato po punojnë funksionale. Gjithashtu edhe lidhjet me që të krijohen rrethana të atilla që do të Serbinë, ndonëse formale, mund të zvarrisnin këtë proces natyror dhe të mbeten në fuqi edhe në këtë zgjidhje të pashmangshëm ardhshme. Por edhe opsioni i dështimit të negociatave nuk duhet hedhur poshtë, 15. ngaqë me ndonjë modifikim mund të Në këto rrethana politike të zgjaste edhe për një kohë. Por, sado që brendshme dhe në këtë raport të forcave kjo zgjidhje e ardhshme do ta komplikojë në aspektin ndërkombëtar, nuk ka zgjidhjen përfundimtare të çështjes mundësi që Kosova të jetë e pavarur si shqiptare (ashtu siç e komplikon edhe shtet. Shtyrja e zgjidhjes së statusit të vazhdimi i kësaj status quo-je me ndonjë Kosovës për vitin 2007, përfshirë edhe ndërrim ambalazhi), ajo do ta bëjë faktin se ka gjasa që prapë bisedimet të gjithnjë e më të domosdoshëm dhe të rifillojnë pas propozimit të draftit të pashmangshëm kanalizimin e të gjitha negociatorëve ndërkombëtarë, nuk është energjive të popullit tonë në drejtim të ogur i bardhë për ata që besojnë se realizimit të bashkimit kombëtar si pavarësia është në prag. Të gjitha koncepti më modern i politikës shqiptare variantet e tjera janë më pak se pavarësi dhe si zgjidhja më e qëndrueshme për dhe sovranitet dhe loja e fjalëve si Ballkanin dhe Europën e së nesërmes.61 ‘pavarësi e kushtëzuar’ po bëhet vetëm e Kjo do të ishte edhe zgjidhja që do të vetëm të mbulohet thelbi i çështjes e t’i qetësonte rajonin. Çdo zgjidhje tjetër hidhet hi syve popullit. Pavarësia dhe është riciklim i problemeve të vjetra vetëvendosja e vërtetë janë ende larg dhe ballkanike. Në fund të fundit, integrimi presin ditë të tjera. Por edhe vetë projekti i shqiptarëve në një shtet është jo vetëm i shtetit të Kosovës është një projekt e drejtë natyrore dhe historike e tyre, por relativisht joracional dhe vështirë për t’u edhe në përputhje të plotë me proceset realizuar nga ana ekonomike.59 Ashtu siç nëpër të cilat po ecën sot Europa, e thotë Arbën Xhaferri “tendenca historike sidomos nëpër ato të cilat synon t’i ec afirmon sistemet kompakte, kohezive dhe nesër. Shqipëria e bashkuar do të bëhej

59 Për jorentabilitetin e shtetit të mundshëm të Prishtinë; i njëjti artikull gjendet edhe në Liri a Kosovës, shih Xhaferri, supra note 29, si dhe “Temat Vdekje: Përmbledhje artikujsh nga gazeta “Çlirimi” tabu”, Shekulli, 24.01.2004, dhe “Kosovës duhet t’i I (korrik 1993- shkurt 1996). Tiranë: Eurorilindja, ndërrohet emri”, Gazeta Express, intervistë (Astrit 1998, fq.201-207. Në përgjithësi rreth elaborimit Gashi), 31.11.2005. të idesë së bashkimit kombëtar shih të dy 60 Xhaferri, “Kosovës duhet t’i ndërrohet emri”. përmbledhjet e artikujve të “Çlirimit” (Liri a Vdekje: 61 Shih Bahri Fazliu, Kundër mistifikimit për të Përmbledhje artikujsh nga gazeta “Çlirimi” I (korrik vërtetën. Prishtinë: Çlirimi, 2001; gjithashtu shih 1993- shkurt 1996) dhe II (mars 1996 – gusht “Bashkimi kombëtar - zgjidhja e vetme e mundshme 1998). Gjithashtu shih edhe artikullin dhe dy e çështjes shqiptare”, Çlirimi, nr. 14, gusht 1994, intervistat e lartcekura të Arbën Xhaferrit. u 72 u Sfidat e identitetit kombëtar një shtet normal, qytetar, me mundësi të të jetë vështirë t’i jepet Tiranës. Duke mos zhvillimit të lirshëm ekonomik dhe me e injoruar krejtësisht këtë problem, ai një rregullim shtetëror që do t’u është minor në raport me dobishmërinë përshtatej të gjitha pjesëve të kombit. e realizimit të projektit. Në këtë bashkim Shqipëria e bashkuar do të ishte faktor i edhe Tirana, edhe Prishtina do të vërtetë paqeje dhe stabiliteti në rajon. humbnin diçka nga rëndësia e tyre, por Shumë kundërshtarë të bashkimit kombëtar do të përfitonte Shqipëria dhe qytetarët dhe promotorë të idesë së identitetit e saj. Shqipëria e bashkuar, siç thotë kosovar marrin si bazë vepruese ekzistencën Agolli, nuk do të ishte më “leckamane e një identiteti politik të Prishtinës, që do me xhubletë të grisur”62.

62 Shih Dritëro Agolli, “Parathënie: Mesazhi i artikujsh nga gazeta “Çlrimi”, Tiranë: Eurorilindja, lartë i një libri”, në Liri a Vdekje. Përmbledhje 1998, fq.8. VËSHTRIM SOCIOLOGJIK MBI TRAFIKIMIN E

GRAVE DHE ADOLESHENTËVE NË SHQIPËRI

LEKË SOKOLI - Instituti i Sociologjisë; ILIR GËDESHI - Qendra e Studimeve Ekonomike e Sociale

Hyrje - parashtrimi i problemit të anketuar, rreth ½ e tyre e quajnë prostitucionin si “një veprimtari të Nga 23 vajza të Jetimores së Korçës, detyruar” (Katro & Shimani, 1999), të 15 prej tyre janë trafikuar. Disa janë bërë lidhur me trafikimin. nëna dhe ende vazhdojnë të (ri)trafikohen63. Objekt i këtij studimi është pikërisht Ndër 245 vajza të trafikuara, por të ajo pjesë e grave dhe adoleshentëve riatdhesuara, 87 prej tyre (pra 35.5 për shqiptarë që trafikohen, domethënë që qind), janë adoleshente të grupmoshës 13- detyrohen nga trafikantët me forcë, me 18 vjeç. Edhe pjesa tjetër është trafikuar për premtime për martesë apo forma të tjera herë të parë kur ka qenë brenda kësaj mashtrimi për të hyrë në rrjetin e shfrytëzimit grupmoshe dhe, përgjithësisht, kanë për qëllime fitimi, nëpërmjet shitblerjes së tyre përsëritur ciklin e trafikimit disa herë apo të aftësisë së tyre për shërbime fitimprurëse, (CRCA, 2003; Vatra, 2002)64. Sipias të kryesisht seksuale. dhënave zyrtare, që u referohen Nga ky studim del se në perceptimin e denoncimeve të familjarëve, mbi 600 femra shqiptarëve trafikimi vazhdon të jetë shqiptare ende quhen të zhdukura65. shqetësim. Megjithatë vlerësimet e tyre për Të dhënat për trafikimin e grave trafikimin janë të ndryshme dhe, shpesh shqiptare, sado kontradiktore, janë variojnë midis ekstremeve: shumica e tronditëse. Është pohuar se vetëm në shqiptarëve të sotëm e percepton trafikimin Europën Perëndimore ka 30-36 mijë si një “hulokaust shqiptar” (Spektër, 2003), prostituta shqiptare (shih: Çupi, 2001; por ka ndër ata që mendojnë se trafikimi i Zholi, 2002; Sokoli, 2003), pa folur për femrave zhvillon ekonominë dhe vendet e tjera, duke përfshirë vetë mirëqenien, e bën jetën më të mirë, më të Shqipërinë. Në perceptimin e shqiptarëve bukur, më luksoze”66.

63 Nga intervista me kryetarin e Shoqatës së trafikimit në vendet fqinje, “Vatra”-Vlorë. Jetimëve të Korçës, qershor 2005. 65 Hoxha, Edmond. 2005. Mbi femrat e 64 Sipas një studimi të Qendrës së Rehabilitimit zhdukura në Shqipëri. Gazeta Metropol, 21 korrik. të Femrave të Riatdhesuara në Shqipëri, pas 66 Intervistë me një të ri nga Vlora (qershor 2005).

Studime Sociale 2007, 1 (1): 73-88 u 74 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Të ndara janë edhe opinionet e demokratik. Por edhe në vitet më të varfra studiuesve. Disa mendojnë se trafikimi trafikimi nuk është njohur si fenomen, aq është një fenomen tipik shqiptar (Benzi, sa vetë fjala trafikim nuk ka figuruar në 2003: Parathënie). Disa e lidhin me veset e fjalorin e shqipes69. Ka pra edhe faktorë të shqiptarëve. Të tjerë madje e lidhin edhe tjerë. Nga vëzhgimet tona del gjithashtu se me virtytet e cilësitë e tyre morale: besën, shumica e të trafikuarve nuk vinë nga fjalën e dhënë, familjen biologjike etj. rajonet më të varfra të Shqipërisë. Në këtë (Raufer & Quere, 2003). studim janë evidentuar edhe dy faktorë me Sidoqoftë, nga studiuesit socialë dhe ndikim jo të vogël në trafikimin e grave dhe opinioni i gjerë është pranuar se trafikimi i adoleshentëve shqiptarë: rënia morale dhe grave dhe adoleshentëve është një ndër rënia e krenarisë tradicionale. dukuritë më të dhimbshme dhe më tragjike Por cila është panorama e trafikimit të të tranzicionit paskomunist shqiptar. Për të grave dhe adoleshentëve në Shqipëri, si flitet e shkruhet çdo ditë. Por analizat dhe perceptohet ai për nga përmasat dhe komentet janë mbështetur më shumë në shkaqet, nga ç’zona (rajone) vijnë të histori të izoluara individësh të trafikuar, trafikuarit, cila është mosha, niveli arsimor, në dëshmi të viktimave të trafikimit67, niveli i punësimit dhe gjendja familjare e të dëshmi të një bote barbare nga e cila trafikuarve, cilat janë format më të nganjëherë vdekja përbën të vetmen zakonshme të trafikimit, sa të informuar rrugëdalje (Arlecchi, 2000)68. janë të rinjtë, sidomos vajzat, për rreziqet e Por trafikimi mbetet, gjithsesi, më i tij, nga e marrin ata këtë informacion, cilët përfolur se i studiuar. Studimet empirike janë faktorët që ndikojnë më negativisht në për këtë dukuri janë të pakta, shpesh të procesin e trafikimit dhe si vlerësohet në njëanshme. Nga njëra anë, trafikimi është perceptimet qytetare puna e institucioneve identifikuar me dhunën. Dhuna, ana më e të shoqërisë (familja, shkolla, feja, masmediat prekshme dhe më e dënueshme e problemit, dhe institucionet e shtetit) lidhur me ka eklipsuar ndikimin e faktorëve trafikimin? Këto përfaqësojnë, në thelb, ekonomikë, socialë, politikë, juridikë, etiko- objektin e këtij hulumtimi mbi trafikimin e moralë etj., që ndikojnë mbi të. Nga ana grave dhe adoleshentëve në Shqipëri. tjetër, varfëria thuajse është cilësuar si shkaku i parë dhe i fundit i trafikimit. Metodologjia dhe “kampioni” i Neve nuk na rezulton kështu. Në studimit njëqind vjetët e fundit, për shembull, Shqipëria ka kaluar në tri forma regjimi Për realizimin e këtij studimi janë politik: monarkik (deri më 1939), zbatuar metodikat bazë të studimeve komunist (deri më 1990) dhe, më pas, empirike. Është shfrytëzuar, si pikënisje, një

67 Një libër me dëshmi të tilla është ai i disa vdekjen në vend të prostitutës”, Gazeta Korrieri, 24 studiuesve italianë. Shih për shembull: Moroli, dhjetor 2000: 18). Emanuela & Sibona, Roberta. 2000. Skllavet e 69 Ky nuk është një pohim i figurshëm, por Perëndimit. Pas gjurmëve të tregtarëve të mishit të praktikisht i vërtetë. Në “Fjalori i gjuhës së sotme bardhë. Tiranë: Korbi; ose Benzi, Don Oreste. 2003. shqipe”, botim i Akademisësë Shkencave (1985: Prostitutat do t’ju kalojnë pranë në mbretërinë 2011), fjalës trafikim i është dhënë ky shpjegim i qiellore. Tiranë: Marin Barleti. vetëm: lëvizje e njerëzve dhe mjeteve në rrugë 68 Ky pohim është, për fat të keq, i vërtetë. Juliana tokësore, detare, ajrore; rrjet i qarkullimit. Madje G., 23 vjeçe, u detyrua nga bashkëshorti i saj të fjalët trafikant, i trafikuar etj., nuk figurojnë në të. vetësakrifikohej, për të mos u shfrytëzuar seksualisht. Në të tjerë fjalorë, kjo fjalë ka 12 (Zingarelli, Ajo i dha fund jetës vetëm një vit pas martesës, për 1970:1849), deri në 20 kuptime (Webster’s, 1989: të mos bërë prostitutën në Itali (shih: “Zgjedh 1502). Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 75 u bibliografi relativisht e gjerë me libra, relativisht të madh variablesh apo faktorësh studime, artikuj shkencorë apo edhe të që u korrespondojnë karakteristikave të shtypit të përditshëm të autorëve shqiptarë ndryshme demografike apo sociale të atyre apo edhe të huaj, që kanë shkruar më parë që janë përfshirë në këtë studim, pra të vetë për trafikimin. Por metoda bazë e perceptuesve të problemit. përdorur për grumbullimin e të dhënave Me këto metoda është mundësuar (aq është anketimi. Anketa e këtij sondazhi sa lejon një studim afatshkurtër), vlerësimi përmbante 53 pyetje (ose nënpyetje), i kompleksit të faktorëve politikë, çdonjëra prej tyre kishte nga 2-10 ekonomikë, juridikë, socialë, moralo- alternativa përgjigjesh, gjithsej me rreth psikologjikë, historikë e të traditës etj., që 330 alternativa të mundshme. kanë ndikuar dhe vazhdojnë të ndikojnë në Intervista dhe bashkëbisedimi në grup shkallën e trafikimit të grave dhe ishte një tjetër metodë paralele ndihmëse, adoleshentëve shqiptarë. e zbatuar në kërkim të fakteve dhe Kampioni i këtij studimi përbëhet nga opinioneve mbi trafikimin. Ato janë 1030 përgjigjedhënës të anketës, afërsisht zhvilluar në grupe me nga 8-10 persona, të 170 të anketuar për çdonjërën nga të gjashtë krijuara në çdonjërën nga të gjashtë prefekturat ku u shtri ky studim. Rreth ½ prefekturat që u përfshinë në studim e të anketuarve ishte nga qytete me mbi (Shkodër, Kukës, Elbasan, Vlorë, njëzet mijë banorë (qytete të mëdha), 22.7 Gjirokastër dhe Korçë). Grupet ishin të për qind nga qytezat dhe 27.5 për qind nga veçanta për gratë (pavarësisht moshës), fshatrat. Mosha mesatare e të anketuarve adoleshentët (të rinj e të reja të grupmoshës ishte afërsisht 21 vjeç, duke patur parasysh 16-19 vjeç), sikurse ato me djem e vajza të që objekt trafikimi janë pikërisht moshat e grupmoshës deri në 16 vjeç, që nuk është reja. Me të njëjtën logjikë synuam më shumë përfshirë në anketimin e studimit. të hulumtonim perceptimin e grave dhe Një informacion interesant është vajzave për trafikimin, ndaj 67.8 për qind siguruar përmes intervistave individuale me e të anketuarve ishin femra. Sipas arsimimit, ekspertë dhe studiues, përfaqësues të OJQ- përbërja e përgjigjedhënësve është: pa ve që merren drejtpërdrejt me trafikimin, kurrfarë arsimi – 1.2 për qind; deri fillor - sikurse me drejtues të organizatave të grave 1.7 për qind; deri në tetëvjeçar - 14.0; të në Tiranë dhe në rrethet respektive. mesëm (qoftë edhe të pambaruar) - 37.7; Përmes intervistave të drejtpërdrejta janë ndërsa 45.4 për qind e tyre ishin studentë marrë mbi 400 prononcime, opinione apo me arsim të lartë. Të anketuarit apo sugjerime individësh. diferencoheshin sipas gjendjes civile Veç metodave të testimit të problemit, (beqarë, të martuar, të divorcuar, të ve), në këtë punim janë përdorur, sado pak, edhe llojit të familjes (një apo shumë kurorë), metoda historike si dhe metoda krahasuese, përkatësisë etnike dhe asaj fetare etj. gjithnjë si metoda të hulumtimit Veç këtyre, për të anketuarit janë sociologjik, duke mbetur gjithnjë brenda shtruar edhe disa pyetje të tjera që kanë të përvojës shqiptare. Kjo ka bërë që, nga njëra bëjnë me shndërrimet e ndodhura në anë, problemi i trafikimit të shihet në Shqipëri pas vitit 1990 dhe synimit për të dinamikën e tij dhe jo vetëm me përmasat hulumtuar ndikimin e tyre mbi trafikimin dhe problematikën e tij në një çast të dhënë e grave dhe të adoleshentëve. Të tilla janë (qershor-korrik 2005). ato që lidhen me migrimin e brendshëm Nga ana tjetër është bërë e mundur që (në kushtet e lirisë së lëvizjes), me nivelin e perceptimi i trafikimit të vlerësohet jo vetëm besimit fetar (shoqëria shqiptare para viteve në bllok, por në vartësi të një numri ‘90-të ishte zyrtarisht ateiste) dhe me u 76 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri integrimin si kohë fizike të individit në vendbanimin, moshën, gjininë, përkatësisë familje (të qëndruarit larg familjes është një etnike dhe fetare etj., etj. (Tabela 3). ndër dukuritë e sotme) etj. Siç shihet, trafikimi perceptohet me “shumë shqetësim” më shumë në fshatra Përmasat e trafikimit të grave dhe (57.1 për qind), se në qytetet e vogla (45.5 adoleshentëve për qind) dhe qytetet e mëdha (40.2 për qind). Kjo ende nuk do të thotë se trafikimi “Në ç’masë trafikimi i grave dhe ka përmasa më të mëdha në fshatra se në adoleshentëve është shqetësim për qytete. Për këtë duhet të kemi edhe komunitetin tuaj?”. Si një pyetje e anketës referenca të tjera. Tani për tani mund të sonë, ajo mori këto përgjigje: pohojmë se, lidhur me trafikimin, fshati

Tabela 1: Përmasat e trafikimit, sipas perceptimit të të anketuarve (Në numër e përqindje) 6KXPsVKTHWsVLP 3DNVKTHWsVLP $VSDNVKTHWsVLP 1XNPXQGWDYOHUsVRM *MLWKVHM

Por trafikimi i grave dhe adoleshentëve shqiptar është më i ndjeshëm se qyteti, nuk rezulton të jetë i njëjtë në të gjithë vendin. prandaj ai e percepton trafikimin si më Nëse rreshtojmë prefekturat e përfshira në problematik. këtë studim, sipas pohimeve se trafikimi i Grupmosha që e percepton më me grave dhe adoleshentëve përbën shumë shqetësim trafikimin është ajo 19-21 vjeç shqetësim, do të kishim këtë renditje: (53 për qind). Por grupmosha më e

Tabela 2: Prefekturat sipas shkallës së trafikimit (Në përqindje) 3UHIHNWXUDW VLSDV SsUPDVDYH Ws WUDILNLPLW 9OHUsVLPL ´VKXPs VKTHWsVXHVµ L WUDILNLPLW

(OEDVDQL 9ORUD 6KNRGUD 0HVDWDUMDNRPEsWDUH .RUoD .XNsVL *MLURNDVWUD

Për të analizuar më në detaje përmasat rrezikuar është ajo deri në 18 vjeç. Të kësaj e trafikimit, vendosëm në një vartësi grupmoshe janë 64 për qind e të trafikuarve funksionale shkallën e trafikimit sipas (shih më poshtë). Por grupmoshat e vogla, perceptimit të individëve të anketuar, me ndonëse janë më të rrezikuara nga trafikimi, disa ndryshore që përfaqësojnë nuk kanë ndjeshmërinë apo nivelin e Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 77 u

Tabela 3: Perceptimi i përmasave të trafikimit në vartësi të vendbanimit, moshës, përkatësisë gjinore, nivelit të arsimimit dhe statusit civil (Në përqindje) 7sGKsQDWVRFLDOGHPRJUDILNH 3sUPDVDWHWUDILNLPLW 6KXPs 3DN $VSDN 3DYOHUsVLP *MLWKVHM 4\WHWHWsPsGKD 4\WH]D )VKDWUD YMHo YMHo 0ELYMHo )HPUD 0HVKNXM .XUUIDUsDUVLPLILOORUWHWsYMHoDU ,PHVsPRVHLODUWs %HTDU , H PDUWXDU , H GLYRUFXDU

perceptimit të të rinjve të grupmoshave më Objekt hulumtimi ishte edhe të rritura. Më pas vërtetohet njëfarë uljeje e perceptimi i përmasave të trafikimit sipas përqindjes së individëve që e konsiderojnë migrimit të brendshëm, shkallës së trafikimin “shumë shqetësues”, për shkak integrimit në familje, sipas tipit të familjes, të sigurisë më të madhe që fitojnë ata me nivelit të besimit fetar, faktit nëse kalimin e moshës së adoleshencës. përgjigjedhënësit kanë apo jo ndër Në vlerësimin e masës së perceptimit familjarët apo të njohurit ndonjë të të përmasave të trafikimit sipas përkatësisë trafikuar, të nivelit e mënyrës së informimit gjinore, vërehet një rezultat i pritshëm: për rreziqet e trafikimit etj. Në mënyrë të femrat e perceptojnë trafikimin si më përmbledhur rezulton se: shqetësues se meshkujt, qoftë se ato janë 1. Përqindja e atyre që e konsiderojnë drejtpërdrejt më tepër objekt trafikimi se trafikimin “shumë shqetësues” është më e meshkujt, por edhe për shkallën më të lartë madhe tek individët që kanë migruar pas të humanizmit që i karakterizon ato. vitit 1990, kundrejt atyre me vendbanim Të dhëna për t’u vlerësuar janë ato që të qëndrueshëm. Kjo mund të vlerësohet si morëm nga hulumtimi i perceptimit të një tregues i vartësisë së perceptimit përmasave të trafikimit në vartësi të statusit (rrezikut) të trafikimit me shkallën e social. Konstatohet se kategoria që e integrimit në komunitet. Sa më i plotë të percepton me më shqetësim trafikimin janë jetë integrimi, aq më i mundur është evitimi të divorcuarit, madje me një diferencë që i rrezikut të trafikimit dhe anasjelltas. shkon deri në 20 për qind (66.7 me 46.2 2. Nga perceptimi i përmasave të dhe 47.4), kundrejt individëve të martuar dhe trafikimit, sipas mënyrës së të jetuari (pranë apo beqarë. Martesa konsiderohet një “mburojë” larg familjes), del sërish lidhja trafikim- edhe ndaj trafikimit, ndërsa pasmartesa integrim në familje. Më të integruarit në familje (divorci) vlerësohet si një “tranzicion” i e quajnë trafikimin “shumë shqetësues”, shumë vështirë në planin ekonomik, social dhe atë më pak se individët që banojnë larg familjes të sigurisë (shih: Beqja & Sokoli, 2003). dhe janë më pak të integruar në të. u 78 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

3. Nga analiza e perceptimit të Debat rreth çështjes “pse trafikohen përmasave të trafikimit sipas përbërjes shqiptarët?” familjare (numrit të kurorave), del se kur kalon nga familjet me një prind në atë me Ky “debat” lidhet me vetë burimin e një kurorë dhe në familjet me shumë kurorë, së keqes, me shkaqet e trafikimit dhe nxitet perceptimi i rrezikut të trafikimit bie nga 57 nga ballafaqimi i të dhënave të studimit në 48.8 dhe 39.1 për qind. Konfirmohet fakti tonë me përfundime studimesh apo me se më të cenuara nga trafikimi janë familjet pohime të mëparshme të studiuesve bërthamë (nukleare) dhe, brenda tyre, socialë, analistëve etj., sipas të cilëve familjet me një prind, ku në 8/10 e rasteve trafikimi lidhet para së gjithash me prindi (kryefamiljari) është nëna. varfërinë dhe papunësinë. Nga 4. Ndërkaq nuk ka ndonjë diferencim administrimi dhe interpretimi i të të madh në perceptimin e trafikimit sipas dhënave tona rezulton se trafikimi lidhet nivelit të besimit fetar, megjithëse ata që jo vetëm me shndërrimet ekonomike e besojnë shumë e perceptojnë trafikimin si politike, por edhe me shndërrimet shumë shqetësues (50 përqind), kundrejt sociale, demografike, psikologjike e të atyre që janë indiferentë në çështjen e besimit mentalitetit, sikurse me shndërrimet (35.5 për qind). Siç duket, kjo lidhet me morale, me jetën tradicionale dhe format ndjeshmërinë morale më të madhe të e shfaqjes së saj, me ligjet (cilësinë dhe besimtarëve ndaj trafikimit se me ndonjë shkallën e zbatimit të tyre), me lidhje në të qenit më i (pa)rrezikuar në vartësi mbeturinat e të drejtës zakonore (dora e të shkallës së besimit fetar. zgjatur e kanunit), me rendin publik, 5. Të dhënat tregojnë se perceptimi i drejtësinë, me grupet sociale, familjen përmasave të trafikimit ndikohet jo pak nga etj., etj., deri me të mësuarit (dijet, njohja personalisht e të paktën një të njohja, informimi). trafikuari. Ata që njohin dhe, për këtë arsye, Të dhënat që u referohen vajzave të kanë njëfarë përjetimi emocional më të madh trafikuara, por të riatdhesuara (Vatra, ndaj trafikimit, pohojnë në masë më të madhe 2002), del se të parat në renditje për nga (55.5 për qind) se trafikimi përbën “shumë trafikimi i vajzave janë Tirana, Vlora dhe shqetësim”, kundrejt atyre që nuk njohin Durrësi, praktikisht qytetet me nivelin më ndonjë të trafikuar (37, 1 për qind). të lartë të mirëqenies. Edhe të dhënat mbi 6. Perceptimi i trafikimit ndikon në një trafikimin e fëmijëve dëshmojnë se gjatë një masë jo të vogël edhe në marrëdhëniet djem- periudhe mbi dhjetëvjeçare disa zona janë vajza, në dilemat e vajzave kundrejt djemve. kthyer në qendra të trafikimit të tyre Ato që pohojnë se trafikimi përbën “shumë (CRCA, 2003: 13). Përmenden Berati, shqetësim” besojnë në një marrëdhënie të Fieri, Shijaku, Vlora etj. Gjithsesi jo sinqertë me djemtë në një masë shumë më të zonat më të varfra të Shqipërisë. Sipas të vogël se ato që mendojnë se trafikimi nuk dhënave zyrtare mbi femrat e zhdukura përbën shqetësim, respektivisht në masën gjatë këtyre viteve (bazuar në denoncimet 25.8 me 42.6 për qind. e familjarëve të tyre), 360 nga 600 (pra 3/ 7. Të dhënat tregojnë se informimi ka 5 e tyre) janë nga Tirana, Durrësi, Elbasani një ndikim jo të vogël në perceptimin e dhe Shkodra (Hoxha, 2005). trafikimit. Ndër të painformuarit, për Le t’u referohemi të dhënave sasiore e shembull, perceptimi i trafikimit është 2.6 cilësore të sondazhit tonë. Nga herë më i vogël kundrejt perceptimit të atyre informacioni për individët që kanë përjetuar që janë të informuar mbi rreziqet dhe ngjarje personale të lidhura me trafikimin, mënyrat e trafikimit. për shembull, del se në disa qyte si Kukësi Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 79 u apo Kruma, sikurse në mjaft fshatra të largët si vlerë morale e të shqiptarëve (shih për që janë përfshirë në studimin tonë, si shembull: Burkari, 2004)). Nën regjimin Bushtricë, Shëmri e Zapod (Kukës), Voskop komunist u vendos një “shpërndarje e e Drenovë (Korçë), Picar (Gjirokastër) etj., barabartë e varfërisë”, por varfëria nuk ka asnjë përgjigjedhënës që të ketë pohuar përfaqësonte një realitet “të pranuar”, ndaj se është ndjerë, qoftë edhe një herë të vetme, së cilës thuajse nuk mund të reagohej. i rrezikuar për të qenë i trafikuar. Ndryshe Gjithsesi mospërfillja ndaj parasë “mbeti në ndodh me zonat e tjera. fuqi” deri në vitet ‘90-të. Më pas shumëçka Të dhënat e studimit tregojnë gjithashtu (thuajse gjithçka), u përmbys. Shqiptarët, se trafikimi e tremb rininë e qytezave dhe të në mënyrë spontane dhe kaotike, u vunë qyteteve të mëdha 6-7 herë më shumë se atë në kërkim të asaj që u ishte mohuar të fshatrave. Pra mund të pohojmë se shumica (pasuria), thuajse duke flakur shumë nga e të trafikuarave nuk vijnë nga zonat më të vlerat morale. varfra të Shqipërisë. Këtej rezulton pesha e Trafikimi i grave dhe adoleshentëve faktorëve të tjerë, nga të cilët, tani për tani, (gjë e ndyrë) u vlerësua si një ndër rrugët e po theksojmë vetëm grupin e faktorëve që pasurimit të shpejtë. Të dhënat e një kanë të bëjnë me rënien morale të shqiptarëve anketimi kombëtar shprehin ëndrrën dhe rënien e krenarisë (lack of the pride) shqiptare për t’u pasuruar shpejt, në raport tradicionale të tyre. me vlera të tjera të shoqërisë (tabela 4):

Tabela 4: Cila është dëshira apo ëndrra juaj më e madhe?70 1U 3sUJMLJMHWHGKsQD 1sQXPsU 1sSsUTLQGMH (DUGKPMDHIsPLMsYH /XNVLPLUsTHQLD (PLJULPL 7sXGKsWRMMDVKWs6KTLSsULVs 7sNHPQMsMHWsQRUPDOH 0LTsVLD *MLWKVHM

Të dhënat sasiore dhe dëshmitë e Luksi (mirëqenia), emigrimi dhe ëndrra individëve të intervistuar gjatë këtij sondazhi për të parë botën (të gjitha të lidhura me tregojnë se në 10-15 vjetët e fundit ka trafikimin), janë në vendet 2-4 në renditjen ndryshuar sidomos qëndrimi i shqiptarëve ndaj me 24 shkallë, pas synimit për të siguruar të parasë. “Jemi bërë një shoqëri materialiste, ardhmen e fëmijëve (familja vazhdon të që jetojmë vetëm për para”, thotë një e konsiderohet vlera kryesore), por shumë intervistuar nga Elbasani. Kjo gjendje nuk shkallë më lart, krahasuar me “jetën normale” përkon me traditën tonë, të karakterizuar nga (e 13-ta në renditje). Ndërsa miqësia (një njëfarë mospërfillje për paranë. vlerë tradicionale e shqiptarëve71) zë vendin Kjo, krahas respektit për nderin, e fundit, e vlerësuar si e rëndësishme vetëm vlerësimit për mikun etj., është konsideruar nga 0.7 për qind e të anketuarve.

70 Burimi: ORT. 1999. Udha e Shqipërisë drejt 71 Shqiptarët kanë pasur një shprehje popullore demokracisë. Një vend magjepsës në tranzicion“. tradicionale lidhur me raportin miqësi-para, sipas së Tiranë, mars, fq. 61 cilës është “më mirë një mik se një çiflik” u 80 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Tabela 5: Grupmoshat e personave të trafikuar, sipas vendbanimeve (Në përqindje) *UXSPRVKDH 7sWUDILNXDUVLSDVYHQGEDQLPLW 3sUNDPSLRQLQ WsWUDILNXDUYH 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD NRPEsWDU YMHo YMHo YMHo 0ELYMHo

E lidhur me këtë dukuri është edhe rënia e si në tabelat 5 e 6. Siç shihet 12-18-vjeçarët krenarisë tradicionale, për të cilën akademiku janë individët që përbëjnë shumicën e të francez Zhak Burkari (2004), ka thënë: trafikuarve, 64 për qind të totalit prej 587 individësh të trafikuar të marrë në shqyrtim. “Fshatari, malësori apo ushtari shqiptar, me Sidomos për këtë kategori sociale të cilët unë jetova e hëngra bukë, në shtëpinë përgjegjësia e institucioneve të shoqërisë e të cilëve banova, duket si një zotëri i madh, është më e madhe. po ta krahasojmë me fqinjët e tij ballkanikë...” Shumica e individëve të trafikuar, në çastin e trafikimit vazhdonin ose kishin Pse shqiptarët/et janë sot kaq “të gatshëm” kryer arsimin deri në 8-vjeçar (47.9 për për t’u përfshirë në trafikim, në kushtet kur qind), ose të mesëm (40.3 për qind). Shqipëria nuk është bërë më e varfër se ç’ka Megjithatë në ndonjë rast janë trafikuar qenë? Duket se ka edhe shkaqe të karakterit edhe individë me arsim të lartë ose studentë moral dhe ndoshta më shumë se me varfërinë, (2.7 për qind). Dominimi i nivelit të ulët kjo lidhet me njëfarë lack of pride (humbje të arsimor lidhet jo vetëm me problemet e krenarisë), me rënien e nivelit të vlerësimit për arsimimit të popullsisë shqiptare në këto vetveten, me mungesën e një qëllimi kolektiv, të 10-15 vjet të tranzicionit, por edhe me një ëndrre të përbashkët (kombëtare), tek e cila faktin se të rinjtë që trafikohen nuk mund të gjithë mund të besonin. të kenë nivel më të lartë arsimor, derisa shumica e tyre është e grupmoshës 12-18 Kush trafikohet? vjeç (tabela 5). Në kërkuam të informohemi edhe mbi Lidhur me grupmoshat dhe nivelin e nivelin e punësimit dhe gjendjen familjare arsimimit të të trafikuarve morëm të dhënat të të trafikuarve (tabelat 7 e 8).

Tabela 6: Niveli arsimor i të trafikuarve, gjithnjë në vartësi të vendbanimit (Në përqindje) $UVLPLPLLWs 7sWUDILNXDUVLSDVYHQGEDQLPLW 3sUNDPSLRQLQ WUDILNXDUYH 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD NRPEsWDU , H SDVKNROOXDU )LOORU GHULNDWsUYMHW 7HWsYMHoDU ,PHVsP ,ODUWs

Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 81 u

Tabela 7: Niveli i punësimit të të trafikuarve, sipas vendbanimit

1LYHOLLSXQsVLPLWWsWs 7sWUDILNXDUVLSDVYHQGEDQLPLW 3sUNDPSLRQLQ WUDILNXDUYH 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD NRPEsWDU , H SXQsVXDU ,SDSXQsVXDUQGRQMsKHUs 1[sQsVRVHVWXGHQW 0LQRUHQ QsQYMHo Ts NLVKWHEUDNWLVXUVKNROOsQ

Nga të dhënat del se të trafikuarit janë, përpjesëtim të zhdrejtë me shkallën e në shumicën dërmuese, midis integrimit në kolektivat e punës. adoleshentëve që nuk janë punësuar Meriton të theksohet, nga ana tjetër, ndonjëherë. Ky është një rezultat i pritshëm se një në çdo tre të trafikuar (32.5 për qind), derisa shumica e të trafikuarve në çastin e trafikimit ka qenë nxënës apo (respektivisht 64 për qind) janë të moshës studentë. Siç duket, shkolla si institucion deri në 18 vjeç. Trafikimi midis të ende nuk mund të konsiderohet një barrierë papunësuarve ndonjëherë është gati dyfish me peshë në trafikimin e të rinjve, nxënës më i theksuar në qytete (të mëdha apo të apo studentë. Të qarta janë diferencimet vogla), se në fshatra. Ky diferencim lidhet qytet-fshat. Në fshatra trafikimi midis atyre në një masë të madhe me faktin se fshati e që në çastin e realizimit vijonin shkollën, ka gjithnjë gati një front për rezulton të jetë dukshëm më i theksuar se (vetë)punësimin e të rinjve të vet: në qytete (51.7 me 24.5). ekonominë fshatare. Një pjesë e të trafikuarve, në çastin Fakti që vetëm 5.5 për qind e të e trafikimit kanë qenë minorenë që e trafikuarve kanë qenë të punësuar në çastin kishin braktisur shkollën ose që nuk e e trafikimit, e bën gati të pamundur kishin filluar atë ndonjëherë. Disa hulumtimin e ndikimit të grupeve diferencime lidhur me këtë kategori (kolektivave) të punës e të vetë punës mbi vërtetohen midis kontingjenteve të trafikimin e grave dhe të adoleshentëve. mundshme për t’u trafikuar sipas Nga shifrat e tabelave, sikurse nga logjika e përkatësisë etnike. Ndër to, romët janë trajtimit të problemit, mund të arrihet në komuniteti më i palidhur me shkollën përfundimin se trafikimi shkon në dhe, njëherësh, më i disponueshmi për

Tabela 8: Gjendja familjare e të trafikuarve, sipas vendbanimit 3DUD WUDILNLPLW MHWRQWH 7s WUDILNXDU VLSDV YHQGEDQLPLW 3sU NDPSLRQLQ 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD NRPEsWDU

0HWsG\SULQGsULW 9HWsPPHQsQsQ 9HWsPPHEDEDLQ %DVKNsMHWRQWHPHQMsSDUWQHU 0HEDVKNsVKRUWLQ 0sYHWHPHWsDIsUPQs NRQYLNWHMHWLPRUHHWM u 82 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Tabala 9: Mënyrat e realizimit të trafikimit për rastet e shqyrtuara - në total dhe sipas prefekturave (Në përqindje) 0sQ\UDW H 3sUJMLJMHW H PDUUD VLSDV SUHIHNWXUDYH .DPSLRQL WUDILNLPLW 6KNRGsU .XNsV (OEDVDQ 9ORUs *MLURNDVWsU .RUos NRPEsWDU

* Mënyrat e hulumtuara të trafikimit: 1. Me mashtrime, përmes premtimeve për martesë. 2. Rrëmbyer me forcë nga dikush. 3. U mashtrua me premtime për punësim jashtë shtetit. 4. U mashtrua me premtime për vazhdimin e shkollës jashtë shtetit. 5. U mashtrua me premtime për të fituar shpejt para, në rrugë të ndryshme. 6. U trafikua për t’u bërë lypës. 7. U josh nga premtimet për të pare botën. 8. U trafikua me joshje, mashtrime apo në rrugë të tjera. të nxjerrë kontingjente trafikimi (shih: trafikuarish përbën më shumë se ½ e De Soto, Beddies, Gëdeshi. 2004: 87-97). rasteve, ndërsa në prefektura të ndryshme varion nga 43.5 për qind (Kukësi), në 61.2 Mashtrimet përmes premtimeve për për qind (Shkodër). Fakti që trafikimi martesë - mënyra më e zakonshme e dominohet nga mashtrimi (në rreth 85 për trafikimit qind të rasteve) sugjeron forma më të gjithanshme të informimit, trajnimit, Si bëhet trafikimi? Për 587 raste të edukimit apo të të mësuarit, sidomos me shqyrtuara individësh të trafikuar, del se të rinjtë nga institucionet e shoqërisë, duke trafikimi është realizuar si në tabelën 9. filluar nga familja. Të dhënat e mësipërme përmbysin një perceptim të gabuar të trafikimit, të Trafikimi: shkalla e njohjes së tij dhe përhapur gjerësisht në Shqipëri. Në nevoja për informim mungesë të studimeve empirike, në mungesë të informacionit të saktë apo të Të dhënat tregojnë se suksesi lidhur rëndimit të problemit, kryesisht për me parandalimin e fenomenit të trafikimit sensacion nga mediat etj., trafikimi është të grave dhe adoleshentëve varet shumë nga parë njëanshmërisht. Ai është identifikuar shkalla e njohjes dhe informimit të të rinjve me rrëmbimin. Por përqindja më e madhe për këtë fenomen dhe format konkrete të e trafikimeve është realizuar me mashtrime, realizimit të tij. Në përgjigje të pyetjes lidhur përmes premtimeve për martesë. Për ma shkallën e informimit (anketa, pyetja 14), kampionin e studimit tonë, kjo kategori të morëm këtë përgjigje (tabela 11).

Tabela 11: Të (pa)informuar për trafikimin 7sLQIRUPXDUQsIRUPDWsQGU\VKPH 7sSDLQIRUPXDUQJDDVNXVK *MLWKVHM

Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 83 u

Tabela 12: Niveli dhe mënyrat e informimit për trafikimin, sipas vendbanimeve 3sUJMLJMHW H PDUUD VLSDV YHQGEDQLPHYH ,QIRUPXHVLW 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD .DPSLRQL NRPEsWDU

1sQD %DEDL 7sDIsUP 6KNROODPsVXHVLW 0HGLD JD]HWD79UDGLR 6KRNsWVKRTHW 1JDQMsLWUDILNXDU 6KRTDWDWVKRTsULDFLYLOH 7sWMHUDEXULPH 1JDDVNXVK

Siç shihet, raporti i të painformuarve nëse kjo gjykohet në raport me mundësitë. me të informuarit është 1:9. Ndërsa në Por në fshat ky “zë” informimi është vetëm tabelën 12 jepen përgjigjet e marra nga të 0.7 për qind. anketuarit në qytetet e mëdha, qytezat dhe Ndër familjarët dhe të afërmit, nëna fshatrat. është informuesja më kryesore, sidomos për Rezulton se në mënyrë të grupuar, vajzat. Babai, përkundrazi, del se informimi mbi rreziqet e trafikimit merret, komunikon pak apo aspak me fëmijën e vet së pari, nga familjarët dhe të afërmit: nëna, për çështjet e trafikimit. Duket paradoksale, babai apo të tjerë pjesëtarë të fisit (1+2+3). por sidomos në fshat, pakkush ka pohuar Informacioni merret, së dyti, nga që të ketë folur ndonjëherë me babanë e institucione të shoqërisë: media, shkolla, vet për trafikimin. shoqatat (5+6+8) dha nga shoqëria: Në analizën sipas grupmoshave duket shokët/shoqet ose të njohurit duke përfshirë rënia e nivelit të informimit nga familjarët edhe individë të trafikuar (5+6+9). apo të afërmit, me kalimin në rritje nga një Të dhënat tregojnë se institucione e grupmoshë në tjetrën (nga 19.4 në 12.2 shoqërisë zënë vendin kryesor në për qind); dhe rritje thuajse në të njëjtën informimin e opinionit publik mbi masë e rolit të institucioneve të shoqërisë. trafikimin. Të rinjtë pohojnë, rreth 50 për Në analizën sipas përkatësisë gjinore duket qind e te anketuarve, se media është ndikimi më i madh i familjes mbi vajzat instrumenti kryesor i informimit mbi dhe i shoqërisë mbi djemtë. trafikimin. I papritur, ndoshta, ishte Për nga shkalla e arsimimit, duket qartë rezultati sipas të cilit media është një diferencimi i shkallës së informimit midis instrument më informues në fshat (73.9 për individëve me nivel të ulët dhe të lartë. Të qind) se në qytetet e mëdha (45.4) dhe më painformuarit nga grupi i parë janë mbi shumë se në qytetet e vogla (38.5 për qind). katër herë më shumë se të painformuarit Krejt i pamjaftueshëm rezulton të jetë roli i nga grupi i dytë (26.6 me 6 për qind). Të shkollës në informimin e të rinjve mbi painformuarit e paarsimuar apo me nivel trafikimin, me vetëm 3.5 për qind (në fshat të ulët arsimimi rezulton të jenë edhe vetëm 1.5 për qind). Jo i papërfillshëm kontingjentet potencialë të trafikimit. është vlerësimi i masës së informimit nga Nga shkala e informimit është ndikuar shoqatat, përmes përfshirjes në projekte, edhe perceptimi i përmasave të trafikimit. u 84 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Tabela 13: Problemi më shqetësues, sipas vendbanimeve 3sUJMLJMHW H PDUUD VLSDV YHQGEDQLPHYH 3UREOHPL NU\HVRU 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD .DPSLRQL NRPEsWDU

.RUUXSVLRQL 0RV]EDWLPL L OLJMHYH 7UDILNLPL L IHPUDYH .ULPLQDOLWHWL

3sUGRULPL L GURJsV Ã 1LYHOL L XOsW L VKNROOsV 9DUIsULDSDSXQsVLD 0sQ\UD H Ws EsULW SROLWLNs 6KRTsULD FLYLOH H GREsW .RQIOLNWHW Qs IDPLOMH

Ata që pohojnë se trafikimi “nuk është familje, niveli i shkollës dhe shoqërisë civile, shqetësim”, janë të painformuar 2.6 herë deri përdorimi i drogës etj., ndikohen dhe më tepër se ata që pohojnë se ai “është ndikojnë mbi njëra-tjetrën. Megjithatë shqetësim”. kërkesës sonë për të hulumtuar rreth kësaj çështjeje, të anketuarit i janë përgjigjur si Perceptimi i trafikimit në raport me në tabelat 13 dhe 14. problemet e sotme të Shqipërisë Siç shihet, trafikimi i grave dhe i adoleshentëve perceptohet si një ndër pesë Për të anketuarit ishte e vështirë të problemet themelore të shoqërisë së sotme “zgjidhnin” problemin më të rëndësishëm, shqiptare. Ai vjen fill pas problemeve të tilla midis problemeve të mëdha të Shqipërisë madhore, si korrupsioni, niveli i varfërisë, së sotme. Vështirësia shtohet nga fakti se i zbatimit të ligjeve dhe perceptohet si më fenomenet për të cilat kërkuam të problematik në raport me nivelin e shkollës, informohemi nuk janë të izoluara. mënyrën e të bërit politikë, nivelin e Korrupsioni, varfëria dhe papunësia, niveli shoqërisë civile, përdorimin e drogës apo i kriminalitetit dhe konfliktualiteti në konfliktet familjare.

Tabela 14: Renditja e problemeve sipas shkallës së shqetësimit në qytete të mëdha, qyteza e fshatra 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD , 9DUIsULDSDSXQsVLD .RUUXSVLRQL .RUUXSVLRQL ,, .RUUXSVLRQL 9DUIsULDSDSXQsVLD 9DUIsULDSDSXQsVLD ,,, 0RV]EDWLPLLOLJMHYH 0RV]EDWLPLLOLJMHYH 0RV]EDWLPLLOLJMHYH ,9 .ULPLQDOLWHWL 3sUGRULPLLGURJsV .ULPLQDOLWHWL 9 7UDILNLPLLIHPUDYH 7UDILNLPLLIHPUDYH 7UDILNLPLLIHPUDYH 9, 1LYHOLLXOsWLVKNROOsV .ULPLQDOLWHWL 0sQ\UDHWsEsULWSROLWLNs 9,, 0sQ\UDHWsEsULWSROLWLNs 0sQ\UDHWsEsULWSROLWLNs 1LYHOLLXOsWLVKNROOsV 9,,, 3sUGRULPLLGURJsV 1LYHOLLXOsWLVKNROOsV .RQIOLNWHWQsIDPLOMH ,; 6KRTsULDFLYLOHHGREsW 6KRTsULDFLYLOHHGREsW 6KRTsULDFLYLOHHGREsW ; .RQIOLNWHWQsIDPLOMH .RQIOLNWHWQsIDPLOMH 3sUGRULPLLGURJsV

Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 85 u

Tabela 15: Faktorët që ndikojnë më negativisht mbi trafikimin 5HQGLWMD )DNWRULQGLNXHV 3sUTLQGMDQsYOHUsVLPHW PsQHJDWLYH , 3DSXQsVLD ,, 9DUIsULD ,,, 0XQJHVDHVWDELOLWHWLWSROLWLN ,9 'HJUDGLPLPRUDOLPHVKNXMYHWUDILNDQWs 9 'sVKLUDHSDSsUPEDMWXUSsUSDUDWHGMHPWs 9, 0XQJHVDHVKSUHVsV 9,, 'REsVLPLLIDPLOMHV 9,,, 'HJUDGLPLPRUDOLIHPUDYHTsWUDILNRKHQ ,; 6WDWXVLLXOsWLIHPUsVQsVKRTsULQsVKTLSWDUH ; 'KXQDPDVKNXOORUHQGDMJUDYH ;, 'sVKLUDHSDSsUPEDMWXUSsUSDUDWHYDM]DW ;,, 6\QLPLSsUW·XPDUWXDUPHoGRNXVKW ;,,, 1GLNLPLLVKWHWDVYHWsKXDM

Faktorët që ndikojnë më negativisht në një ndër çështjet më të rëndësishme, ka një trafikim ngarkesë të madhe, sidomos moralo- psikologjike, lidhet me shkëputjen e Në tabelën 15 janë renditur përgjigjet e individëve të trafikuar dhe integrimin në pyetjes së anketës, përmes së cilës ne kërkuam shoqëri e familje ose, në të kundërt, të informohemi lidhur me faktorët që në riciklimin e tyre në trafikim. perceptimin e të anketuarve kanë ndikimin Nga të dhënat e siguruara rezulton se negativ më të madh në procesin e trafikimit marrëdhëniet familje - i rikthyer nga trafikimi të grave dhe të adoleshentëve. Për çdonjërin - komunitet janë relativisht problematike. Kjo nga faktorët, të anketuarit kanë vendosur pasqyrohet në shkallën e ndryshme të “notë” nga 1-10, duke filluar me ndikimin pranueshmërisë së të kthyerve nga trafikimi negativ më të madh të mundshëm - “nota” 1 në rajone e zona të ndryshme të Shqipërisë. - deri në ndikimin negativ më të vogël të Përqindja e rasteve në të cilat “familja e mundshëm (ndikim të papërfillshëm) - mirëpriti, por jo komuniteti” luhatet, për “nota” 10. Renditja në tabelë e faktorëve që shembull, nga 27.5 për qind (Kukësi), në ndikojnë në trafikimin e grave dhe të 50.8 për qind (Korça). Diferencime në shkallën adoleshentëve është bërë sipas peshës specifike e (pa)pranueshmërisë së të trafikuarve nga që ata kanë në trafikim, gjithnjë sipas perceptimit familja e komuniteti konstatohen edhe sipas të përgjigjedhënësve (I-XIII). Për efekt analize, vendbanimeve: qytet-fshat (tabela 16). në tabelë janë pasqyruar vetëm vlerësimet me Përqindja e rasteve “familja e mirëpriti, por jo “notat” 1-3. Ndërsa në grafiku vijues, janë dhënë komuniteti” është më e madhe në fshatra vlerësimet 1-3 (ndikimet negative më të mëdha) (54.2 për qind), se në qytetet e mëdha (37.7 dhe 8-10 (ndikimet më të vogla). për qind) e sidomos në krahasim me qytetet e vogla (33.7 për qind). Pastrafikimi, familja dhe komuniteti. Por më shumë se diferencimet Integrim apo riciklim në trafik? “gjeografike” (midis zonave apo vendbanimeve), për t’u vlerësuar janë Por ç’ndodh me të trafikuarit e diferencimet që konstatohen midis familjeve rikthyer? Nga ky studim del se kjo është dhe komuniteteve (opinionit shoqëror). u 86 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri

Tabela 16: Qëndrimi ndaj të trafikuarve të rikthyer, sipas vendbanimeve (Në përqindje) 4sQGULPLLPEDMWXU 3sUJMLJMHWHPDUUDVLSDV .DPSLRQL YHQGEDQLPHYH NRPEsWDU 4\WHWHWsPsGKD 4\WHWHWsYRJOD )VKDWUD )DPLOMDHPLUsSULWLSRUMR NRPXQLWHWL .RPXQLWHWLHPLUsSULWLSRUMR IDPLOMD (PLUsSULWsQVsEDVKNX 1XNHPLUsSULWLDVIDPLOMDDV NRPXQLWHWL 1XNGLWDYOHUsVRM

Rastet e vlerësimeve e qëndrimeve të adoleshentëve? Në perceptimin e ndryshme familje-komunitet (1+2) përgjigjedhënësve të anketës sonë, “nota” e përfaqësojnë shumicën e rasteve që po u vlerësimit për punën e institucioneve kundrejt referohemi. Jo pak shqetësim përbën niveli trafikimit (nga 1 -vlerësim shumë i keq, në mjaft i lartë i braktisjes së të trafikuarve 10 - vlerësim i shkëlqyer), pasqyrohet në njëherësh nga familja dhe komuniteti. Po tabelat 35 dhe 36. lemë mënjanë, për efekt analize, ata që nuk Në perceptimet qytetare, institucioni më kanë dhënë vlerësim për këtë çështje (pyetja i vlerësuar kundrejt trafikimit është media. 24/5) dhe formojmë një tabelë (24/p4) me Më pas vjen shoqëria civile, komunitetet përgjigjen 4 të kësaj pyetje. Shifrat duken fetare, komunitetet qytetare dhe, pas tyre, në tronditëse. Përqindja e të braktisurve nga rendin e fundit institucionet e shtetit: policia, familja dhe komuniteti shkon nga 18.8 gjykatat dhe prokuroria. E fundit në (Korça), në 42.5 (Kukësi). vlerësimin e bërë është qeveria shqiptare, e cila ka vetëm nga 5.7 për qind e të anketuarve “Nota” e vlerësimit të institucioneve të është vlerësuar me notat e larta 8-10. shoqërisë përkundrejt trafikimit Përfundime e rekomandime Cili është vlerësimi i institucioneve të shoqërisë shqiptare, në këndvështrimin e Trafikimi i grave dhe i adoleshentëve ndikimit mbi trafikimin e grave dhe të është një dukuri e re e periudhës së

Tabela 17: Renditja e institucioneve për nga shkalla e vlerësimit pozitiv përkundrejt trafikimit ,QVWLWXFLRQHW 9OHUsVLPHWPH´QRWDWµ 0HGLDW 6KRTDWDW2-4Ws .RPXQLWHWHWIHWDUH .RPXQLWHWHWT\WHWDUHGKHRSLQLRQLSXEOLN 3ROLFLD *M\NDWDWGKHSURNXURULD 4HYHULDVKTLSWDUH

Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 87 u tranzicionit paskomunist shqiptar. Ai nuk Fakti që trafikimi është bërë më i kamufluar lidhet me faktorë historikë e të traditës, por dhe dominohet nga mashtrimi, sugjeron me shndërrimet e gjithanshme politike, forma më të gjithanshme të informimit, ekonomike, demografike, sociale, familjare, trajnimit, edukimit apo të të mësuarit, moralo-psikologjike etj., të ndodhura në 15 sidomos me të rinjtë nga institucionet e vjetët e fundit. Ai ndikohet nga një varg shoqërisë: nga familja, shkolla, shoqëria civile, faktorësh, si varfëria dhe qëndrimi ndaj saj, institucionet e shtetit. niveli i lartë i informalitetit të ekonomisë dhe Parandalimi i trafikimit varet nga shkalla mënyra e pasurimit të shqiptarëve, sikurse e informimit të të rinjve rreth tij. Por në rreth nga rënia morale dhe e krenarisë, prishja e ½ e rasteve nuk merret informim tjetër veç komuniteteve tradicionale dhe komercializimi atij që merret nga media. I konsiderueshëm i marrëdhënieve shoqërore. është vlerësimi i masës së informimit nga Trafikimi perceptohet si një ndër pesë shoqatat, përmes përfshirjes në projekte, por problemet themelore të shoqërisë së sotme në fshat ky “zë” informimi është vetëm 0.7 shqiptare. Ai perceptohet si më shqetësues për qind. Vihet re rënia e nivelit të informimit në fshatra (57.1 për qind) se në qytetet e vogla nga familjarët apo të afërmit, me kalimin nga (45.5 për qind) apo qytetet e mëdha (40.2 një grupmoshë në tjetrën (nga 19.4 në 12.2 për qind). Kjo lidhet më shumë me për qind) dhe rritja, thuajse në të njëjtën masë ndjeshmërinë ende më të madhe të fshatit e rolit të institucioneve të shoqërisë, sikurse shqiptar ndaj qytetit kundrejt trafikimit. ndikimi më i madh i familjes mbi vajzat dhe Femrat e konsiderojnë trafikimin më i shoqërisë mbi djemtë. Marrëdhëniet problematik se meshkujt, afërsisht në raportin “familje-i rikthyer nga trafikimi-komunitet” dy me një. E qartë është gjithashtu vartësia e rezulton të jenë relativisht problematike. perceptimit të trafikimit nga shkalla e Shqetësim përfaqëson sidomos niveli mjaft i integrimit në familje. Individët që pohojnë lartë i braktisjes së të trafikuarve njëherësh se shumicën e kohës e kalojnë larg familjes, e nga familja dhe komuniteti, që shkon nga perceptojnë trafikimin si një problem rreth 18.8 për qind (Korça), në 42.5 (Kukësi). Kjo dy herë më shqetësues, kundrejt atyre që përfaqëson, afërsisht, edhe përqindjet e pjesën më të madhe të kohës e kalojnë në rasteve të riciklimit në trafik, që mbetet familje. Grupmosha që e percepton me më alternativa më e mundshme. shqetësim trafikimin është ajo 19-21 vjeç (53 Shkolla vlerësohet si një institucionet që për qind). Por grupmosha më e rrezikuar ndikon pak ose aspak në minimizimin e është ajo 12-18 vjeç. Sidomos nga të dhënat trafikimit. Ndaj marrja e informacionit për cilësore të këtij studimi del se të miturit, trafikimin e qenieve njerëzore përmes ndonëse janë më të rrezikuara nga trafikimi, përfshirjes në programet shkollore apo nuk kanë ndjeshmërinë apo nivelin e formave të tjera që aplikon shkolla, duket se perceptimit të të rinjve të grupmoshave më është forma më e mirë për institucionalizimin të rritura, për shkak të mungesës së e një informimi të kualifikuar për rininë informimit. Konstatohet se familjet më të shkollore, e cila është në skalionin e parë të rrezikuara nga trafikimi janë ato bërthamë përfshirjes në trafikim. Një pjesë e të (nukleare) dhe, brenda tyre, familjet me një trafikuarve kanë qenë minoren në çastin e prind, ku në 8/10 e rasteve prindi trafikimit, që kishin braktisur shkollën ose (kryefamiljari) është nëna. nuk e kishin filluar atë ndonjëherë. Romët Përqindja më e madhe e trafikimeve janë komuniteti më i palidhur me shkollën (rreth 85 për qind), është realizuar me dhe, njëherësh, më i disponueshmi për të mashtrime, më e zakonshmja ndër të cilat nxjerrë kontingjente trafikimi. Ne biseduam, është mashtrimi me premtimin për martesë. për shembull, me një grup prej 13 fëmijësh u 88 u Vështrim sociologjik mbi trafikimin e grave dhe adoleshentëve në Shqipëri romë të moshës deri në 12 vjeç në fshatin shqiptare. Të paarsimuarit janë kontingjentet Novoselë të Vlorës. Ata nuk kishin asnjë më të predispozuara për t’u përdorur nga dijeni për rreziqet e trafikimit të mundshëm trafikantët për prostitucion, krime etj. të tyre. Për më tepër ata nuk figuronin në Ndër më problematiket midis regjistrat e shtetit shqiptar dhe as që mund institucioneve të shtetit, lidhur me trafikimin, të bëhej fjalë për vijimin e ndonjë shkolle. rezulton të jenë gjykatat dhe prokuroritë. “Disiplinimi” i këtij komuniteti me mjete Legjislacioni antitrafik duket i plotë, por nuk ligjore (të paktën për arsimin e detyruar) dhe zbatohet. Siç duket trafikantët e seksit janë jo ligjore (shoqëria civile etj.), dhe sidomos mirorganizuar, kanë krijuar rrjete të mirëfillta lidhja me shkollën duhet të përbëjë njëfarë të tipit mafioz, janë të aftë për të korruptuar përparësie më vete. prokurorë, gjyqtarë, policë, politikanë etj. Por braktisja e shkollës apo mosvijimi i Lidhja që këto rrjete kanë krijuar me saj rezulton të jetë një dukuri që po përhapet segmente të pushtetit, përfaqëson një me shpejtësi. Ne na rezultoi se 1.2 për qind e problem themelor. të anketuarve të ishin “pa kurrfarë arsimi”. Shqiptarët besojnë, gjithsesi, në Rikthimi i analfabetizmit, pas zhdukjes së tij minimizimin dhe zhdukjen e trafikimit të për disa dhjetëvjeçarë, duket se është një tjetër grave dhe adoleshentëve. Për ta shpresa vdes problem me të cilin ballafaqohet shoqëria e fundit.

REFERENCAT

Arlecchi, Pino. 2000. Parathënie e Skllavet e të mishit të bardhë. Tiranë: Korbi Perëndimit. Tiranë: Korbi Revista Spektër, (Spektër, 2003). Prostitucioni, Benzi, Don Oreste. 2003. Prostitutat do t’ju kalojnë holokausti shqiptar. Nr. 171, 19 prill, fq. 19-21 pranë në mbretërinë qiellore. Tiranë: Marin Barleti. Raufer, Xavier & Quere, Stefane. 2003. Mafia shqiptare Çupi, Alma. 2001. Prostitucioni, epidemi pa fund. - një rrezik për Europën. Tiranë: Kumti. Gazeta Albania: 18 prill Sokoli, Lekë. 2003. Prostitution and the Human Children’s Human Rights Center of Albania Rights. In Ballkan Yearbook of Human Rights, (CRCA, 2003). Trafikimi i fëmijëve në Shqipëri. pp. 174-195 Tiranë, qershor 2003. _____. 2004a. Prostitucioni, një studim “klandestin” De Sotto, Harmine; Beddies, Sabine; Gëdeshi, Ilir. për një biznes klandestin. Revista Politika & 2005. Roma and Egyptians in Albania. From Shoqëria, Vëll. 7, Nr. 1 (13): pp. 21-37. Social Exclusion to Social Inclusion. Warld Bank, _____. 2005b. Prostitucioni profesionist në Shqipëri Washington DC. dhe debatet rreth (keq)vlerësimit Fjalori i gjuhës së sotme shqipe. 1985: Tirënë: Botim “prostitucioni është një fenomen tipik i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. shqiptar!”. Revista Të drejtat e njeriut. Nr. Gazeta Korrieri, 24 dhjetor 2000 2(42), pp. 55-72. Hoxha, Edmond. 2005. Mbi femrat e zhdukura Vatra, Qendra Psiko-Sociale. 2002. Vajzat dhe në Shqipëri. Gazeta Metropol, 21 korrik trafikimi. Vlorë Katro, Jeta; Shimani, Liri. 1999. Prostitucioni dhe UNICEF. 2000. Gratë dhe fëmijët në mileniumin e trafiku i gruas në Shqipëri. Tiranë: Lilo ri-Shqipëria. Tiranë, dhjetor. Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë (KPP). Tiranë: Zholi, Albert. 2002. Greqia, tregu ilegal i prostitutave Botim i Qendrës së Publikimeve Zyrtare shqiptare. Gazeta Ballkan: 15 dhjetor Leskaj ed al. 2004. Shoqëria shqiptare përballë sfidave Zingarelli, Nicola. 1970. Vocabolario della lingua të trafikut të grave dhe vajzave. Tiranë, qershor italiana. Bologna: Zanichedi SPA Moroli, Emanuela & Sibona, Roberta. 2000. Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of Skllavet e Perëndimit. Pas gjurmëve të tregtarëve English Language (New Revised Edition). 1989 FAMILJA E KOMUNITETIT ROM

DHE FUNKSIONIMI I SAJ72

ITENA HOXHALLARI

Hyrje saj në kushtet e ndryshimeve të mëdha të tranzicionit, veçoritë dalluese historiko- Romët përbëjnë një pakicë kulturore73 kulturore dhe ndikimin e tyre në ecurinë e në Shqipëri. Ata, si grup shoqëror, megjithë familjes. Analiza synon jo vetëm të hedhë metamorfozën e ndryshimit që kanë pësuar më shumë dritë së brendshmi në këtë tip gjatë shekujve, kanë tipare dalluese nga familjeje, por edhe të ndihmojë në popullsia shqiptare si dhe nga pakicat e tjera përcaktimin e disa rekomandimeve, zbatimi kombëtare. Ata dallojnë edhe nga jevgjitët, i të cilave të mund të sjellë ndryshim apo ballkano-egjiptianasit74. Ndryshimet progresiv më të shpejtë. politike e shoqërore të fillim viteve ’90-të në Shqipëri, që sollën ndryshimin e sistemit Metodologjia e studimit nga totalitar në demokratik, patën ndikim të madh në jetën e komunitetit rom. Qëllimi kryesor i këtij studimi ishte Këndvështrimi i ri i trajtimit të problemeve mbledhja e analizimi i të dhënave mbi jetën sociale e politike, veçanërisht fakti që çdo e familjes rome dhe funksionimin e saj në ditë e më tepër fiton terren filozofia e kushtet e shoqërisë shqiptare. Objektivat e njohjes dhe respektimit të të drejtave të studimit ishin të analizohej se si i kryen njeriut, në një klimë ndërkombëtare nxitëse funksionet kryesore familja rome duke për këtë, po e sjell në vëmendjen e dalluar veçoritë, mangësitë apo studiuesve edhe këtë grup shoqëror. Ky disfunksionet në këtë proçes; të studim modest nuk ka si objekt komunitetin evidentoheshin faktorët që ndikojnë në një rom të Shqipërisë si të tillë, term ky që filloi funksionim/mosfunksionim të saj; të të përdorej në këtë dhjetëvjeçar të fundit, përpunoheshin disa rekomandime dhe por familjen aktuale rome, marrëdhënien e sugjerime për një funksionim sa më të saj me familjen shqiptare, funksionimin e shëndetshëm të familjes rome, për

72 Ky artikull është pjesë e një studimi të realizuar 73 Vlerësim zyrtar. Studiues të ndryshëm sot e nga autorja e saj, si punim diplome në vitin 2006, e cilësojnë edhe si pakicë etnokulturore. udhëhequr nga dr. Saemira Pino. 74 Term i përdorur nga kryetari i shoqatës NEFRETA.

Studime Sociale 2007, 1 (1): 89-100 u 90 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj dobësimin e prirjeve të përjashtimit social nga inervistat dhe lehtësuan njohjen më dhe rritjen e shkallës së integrimit të nga afër të situatës reale të tyre dhe komunitetit në tërësi. problemeve që ata shtronin. Studimi u shtri në disa zona të Tiranës, Për një informacion më të detajuar mbi ku përqëndrimi i komunitetit rom është më çështje specifike si: planifikimi i madh, si Kinostudio, Allias, Kombinat, familjar,dhuna në familje etj. u përdor edhe Breglumas si dhe buzë Lanës (rruga Irfan fokusgrupi me gra të këtij komuniteti. Tomini). Gjithashtu, në fokusin e studimit është përfshirë edhe komuna Levan në Familja rome, disa veçori rrethin e Fierit, që njihet për një përqëndrim të madh të komunitetit rom. Kjo zgjedhje Brenda kuadrit të studimit, në një u bë me qëllim krahasimin mes këndvështrim sociologjik, është me interes komuniteteve të të njëjtit minoritet në të kujtojmë një përkufizim75 të sociologjisë, vendbanime të ndryshme. si shkencë e institucioneve, gjenezës dhe Mbledhja e të dhënave të sudimit u funksionimit të tyre. Pra për të shpjeguar bazua në disa metoda kërkimi. Fillimisht u shoqërinë e veprimet e individëve të saj kërkuan dhe u përzgjodhën studime, botime sociologjia në qëndër të saj duhet të ketë e artikuj nga literatura shqip dhe ajo e huaj, institucionet që nga krijimi e funkionimi i tyre. që ndihmonin për temën e studimit. Dihet se sociologjikisht, familja është një Për të marrë një informacion sa më grup social që karakterizohet nga bashkëpunimi objektiv, prioritet i është dhënë intervistave ekonomik dhe riprodhimi i anëtarëve të saj. të thelluara me disa grupe personash si Ajo përfshin të rritur të të dy sekseve ku të përfaqësues të komunitetit rom, drejtues të paktën dy prej tyre kanë raporte seksuale të organizatave rome, drejtues dhe përfaqësues pranuara nga shoqëria dhe shpeshherë një apo të pushtetit vendor, si dhe mësues jo-romë më shumë fëmijë të lindur apo të birësuar nga e punonjës social, të cilët kanë punuar e këta e të rritur prej tyre76. Nga ky punojnë me fëmijë romë. këndvështrim jemi përpjekur të analizojmë Intervistimi u mbështet në pyetësorë tiparet e familjes rome shqiptare. të posaçëm për secilën kategori. Në disa Përshkrimi i të dhënave demografike raste u përdor edhe fotografimi i mjedisit për komunitetin rom përbën një nga duke marrë paraprakisht lejen e vështirësitë kryesore për studimet që i pjesëmarrësve. U kryen gjithsej 40 referohen këtij komuniteti, pasi ende nuk intervista, prej të cilave 25 me përfaqësues ekzistojnë të dhëna zyrtare të veçanta për të komunitetit, 5 me përfaqësues të të. Mungesa e një regjistrimi të saktë e të organizatave, 5 me përfaqësues të njësive plotë të romëve përbën faktorin kryesor të bashkiake përkatëse të zonave të studimit mungesës së të dhënave për ta dhe sjell një dhe të bashkisë së Tiranës, 3 mësues, një varg problemesh për familjen rome dhe psikologe shkolle dhe një punonjëse sociale. komunitetin rom në tërësi. Vështirësia për Vëzhgimi ishte një tjetër element i regjistrimin e romëve lidhet me faktorë të metodologjisë së përdorur, pasi intervistimi ndryshëm të cilët ndikojnë dhe ndikohen u krye në shtëpitë dhe mjediset e përshtatura prej njëri tjetrit. Liberalizimi i lëvizjes për jetesë të komunitetit. Vizitat në shtëpi migruese brenda dhe jashtë vendit, që u i bënë më të prekshme të dhënat e marra favorizua pas vitit 90-të, preku komunitetin

75 E. Dyrkheim.Leksione sociologjike.f.49. përkufizimet më të pranuara në sociologji. Shih Tiranë 204 J.Macionis, Sociology, f.460. New Jersey, 2002 76 G.Murdock.Citimi i mësipërm është një nga Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 91 u rom ashtu si edhe pjesën tjetër të popullsisë, e shoqëruar kjo edhe me mohimin e të por legjitimimi i lëvizjes së brendshme drejtave politike. shërbeu si një nxitës i mëtejshëm i këtij Nga intervista e kryer me një nga migrimi. Kjo lëvizje ashtu si edhe drejtimi drejtuesit77 e komunitetit rom në Levan të i përgjithshëm i migrimit të brendshëm Fierit, i cili punonte njëkohësisht edhe në edhe për romët ishte kryesisht nga zonat komunë, mësuam se martesa në moshë të rurale drejt atyre urbane në kërkim të vogël shpesh nën moshën minimale të punësimit e një jete më të mirë pas prishjes përcaktuar nga Kodi i Familjes së së ndërmarrjeve bujqësore, në të cilat ishte Republikës së Shqipërisë, sipas së cilit: punësuar një pjesë e konsiderueshme e tyre. “Martesa mund të lidhet ndërmjet një burri Kështu synimi u bënë qendrat dhe periferitë dhe një gruaje që kanë mbushur moshën 18 e qyteteve, por siç shprehen edhe studiues vjeç 78”, përbën një tjetër veçori të kësaj të dukurive urbane: “Lëvorja e Vezës familjeje çka bën që këto martesa të mos Urbane është e fortë për t’u çarë”. regjistrohen në zyrën e gjendjes civile. Vështirësisë së integrimit në jetën Rrjedhimisht fëmijët e lindur nga këto urbane të romëve i shtohet edhe një varg martesa mbeten të parregjistruar, çka faktorësh të tjerë, si niveli më i ulët i arsimit përbën një shkak edhe për mosregjistrimin të tyre krahasuar me pjesën tjetër të në shkolla të tyre. popullsisë e sidomos asaj urbane, Vlen të theksohet se ky fenomen u njëkohësisht edhe zbehja e profesioneve identifikua në një zonë ku komuniteti rom përgjatë kohës i bën më pak konkurues në ka një shkallë të lartë stabilizimi, krahasuar tregun e punës. Në kushtet e një me njësitë e Tiranës, gjë që na bën të mosstabilizimi në punë, vështirësitë pasojnë mendojmë se gjendja e regjistrimit duhet të njëra tjetrën duke u privuar nga të qenit jetë edhe më keq në zona të tjera të vendit. pronar/pronare e një shtëpie, e duke u Gjithashtu faktorë të tjerë jofavorizues për detyruar të gjejnë mundësinë e “strehave regjistrimin, integrimin e mirëfunksionimin provizore” të vendosura ilegalisht në zona e kësaj familjeje përbëjnë edhe mungesa e pa kriter, ose të strehohen me qira në banesa informacionit lidhur me njësitë e gjendjeve të vjetra kostoja e të cilave është e ulët. Këto civile dhe varfëria, pasi përgatitja e kushte nuk u sigurojnë atyre stabilitet, duke dokumentacionit kërkon një shumë monetare i detyruar të lëvizin herë pas here për të sado simbolike që të jetë ajo, por që për këto gjetur një strehë të përkohshme. familje rëndon, duke i bërë romët migrues të Kjo lëvizje dhe ndryshim njësish e jenë “ilegalë” brenda shtetit ku jetojnë. vështirëson regjistrimin e tyre. Duke qenë Ndërsa sot familja rome ndeshet me të paregjistruar ata privohen dhe jo rrallë problemin e regjistrimit të anëtarëve të saj, anashkalohen nga një sërë shërbimesh, duke ekzistojnë disa të dhëna, mbi numrin e filluar nga arsimi, shërbimet shëndetësore familjeve rome në vitin 1976 dhe raportin e shërbime të tjera sociale si dhe mbështetja e popullsisë fshatare në krahasim me atë ekonomike. Gjithashtu një pasojë tjetër e qytetare të këtij viti. Kështu sipas të dhënave rëndë e tij në disa raste është edhe mungesa arkivor të Këshillit të Ministrave në këtë e shtetësisë, çka sjell si rrjedhojë edhe vit rezultojnë të regjistruar 965 familje prej papërgjegjësinë e shtetit në rast incidenti të cilave 366 në fshat e 599 familje në qytet. për një rom jashtë kufijve të Shqipërisë, Pra thuajse 38 për qind e popullsisë rome

77 Intervistë me R.D. kryetar i bordit drejtues të i Republikës së Shqipërisë, 2003, Neni 7.f39. Amaro-Drom. Levan. Fier 6.Maj 2006 Kristalina KF.Tiranë.2003. 78 Qendra e Publikimeve Zyrtare. Kodi i Familjes u 92 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj në këtë vit është rurale dhe 62 për qind është Rrëmbimi i nuses është një tjetër mënyrë popullsi urbane79. e martesës rome. Kjo bëhet për arsye, si reagimi ndaj refuzimit të prindërve, pamundësisë Krijimi i familjes rome dhe ekonomike për të kryer ceremoni etj. marrëdhëniet në çift Martesa në moshë të vogël përbën një tipar dallues të familjeve rome dhe kryesisht Ashtu si çdo familje edhe familja rome lidhet me arsye kulturore të traditës e krijohet përmes martesës. Martesat në këtë mentalitetit të këtij komuniteti. Por gjatë komunitet janë endogame, brenda të njëjtit intervistimeve duket se jo vetëm arsyet grupim si për shembull, brenda grupit të kulturore e përcaktojnë këtë lloj devijance. meçkarëve apo të karbuxhinjve, pra brenda Rezulton se edhe varfëria, shkalla e ulët e komunitetit, por edhe pse si rregull martesat edukimit dhe pasiguria, përbëjnë shkaqe të nuk janë të një gjaku nuk përjashtohen edhe saj. Gjithashtu është e rëndësishme të raste të tilla. Gjithashtu rrallë, por ndeshen edhe theksohet se varfëria e niveli i ulët arsimor raste të martesave të përziera me ballkano- vijnë edhe si pasoja të kësaj martese duke egjiptianas apo edhe shqipar etnik, të cilat i kemi krijuar kështu një rreth vicioz, prej të cilit ndeshur edhe gjatë intervistimit. “Daja im është është vështirë të dalin si këto familje ashtu martuar me jevgë (ballkano-egjiptianase), motra edhe brezat e tyre. Kjo na shtyn të mendojmë me të bardhë dhe xhaxhai me meçkare”, na tha se këto të fundit janë përcaktuese. Violeta, një vajzë e fisit të Karbuxhinjve. Ndërsa mosha mesatare në nivel Në përgjithësi martesat rome bëhen me kombëtar e martesës së gjithë popullsisë mblesëri dhe janë prindërit e djalit që shqiptare është për meshkuj 28.3 dhe femra ndërhyjnë vetë ose nëpërmjet të tretëve për 23.3, për romët kjo moshë mesatare është: të gjetur nusen e ardhshme. Rëndësi i meshkujt 18.2 dhe femrat 15.581. Por kushtohet nderit të vajzës, aftësive të saj për martesa siç tregohet edhe në tabelën e punët e shtëpisë, por gjithashtu i rëndësishëm mëposhtme me të dhëna të grumbulluara është edhe emri i familjes. Siç shprehet gjatë intervistave, shpesh lidhet që në Valbona, një e intervistuar “Ne romët po nuk adoleshencë të hershme në moshën 12, 13- pamë rrënjën nuk e kapim degën” Vitet e fundit 14 vjeç veçanërisht për vajzat. si në të gjithë Shqipërinë ka fituar terren martesa ku bazën e lidhjes e përbën afeksioni Figura 1: Mosha e martesës për romët mes vetë të rinjve. Në këto martesa ndeshet edhe numri më i madh i martesave të përzjera. Të gjitha martesat e përziera të identifikuara gjatë intervistimit, rezultojnë në këtë formë lidhjeje. Ka një kontradiksion mes asaj që ndjejnë romët për martesat e përzjera. Në përgjithësi nuk u pëlqen të zbehet identiteti i tyre, por në raste të veçanta të lidhjeve me shqiptarë etnik kjo martesë shihet si një shenjë integrimi e arritjeje e madje dobësim i paragjykimeve mes grupeve të ndryshme80.

79 Republika Popullore e Shqipërisë, Ministria e 80 Intervistë me S.V.Kryetar i Unionit Amaro-Drom. Punëve të Brendshme, Drejtoria e Policisë Popullore. 81 H. De Soto. S. Beddies. I. Gëdeshi. Roma Mbi vendosjen e arrixhinjve me vendbanim të and Egyptians in Albania. f.28.World Bank. përhershëm e punë. f. 3 1976. Washington D.C.2005. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 93 u

Siç paraqitet edhe në grafik, ajo që një lehtësim i prindërve, të cilët ndihen të karakterizon martesat në familjen rome dobët jo vetëm për mbajtjen por edhe është se me rritjen e moshës, zvogëlohet mbrojtjen e tyre nga rrëmbimi apo edhe përqindja e martesave të vajzave, trafikimi. Nga kjo frikë vajzat hiqen edhe ndërsa për djemtë pëson një rritje, por edhe nga shkolla që në moshën e pubertetit dhe kjo përsëri zbret pas moshës 19 vjeçare. mbahen në shtëpi derisa të martohen. Përqindjen më të lartë të martesave, Martesa në moshë të vogël përbën një meshkujt e intervistuar e kanë në varg problemesh për familjen e krijuar. grupmoshën 16-19 vjeç dhe moshën Përgjithësisht familjet rome kanë fëmijë që maksimal e 27 vjeç. Ndërsa për vajzat në vitin e parë të martesës. Prindërit të cilët mosha 12-15 vjeç përbën edhe kohën kur janë martuar shumë të rinj, janë ende në martesat kanë numrin më të lartë të adoleshencën e tyre duke mos i kaluar të martesave, ndërsa kufiri maksimal i ndeshur gjitha fazat e pjekurisë së tyre dhe gjatë intervistave është 25 vjeç. rrjedhimisht kjo vështirëson edhe detyrat e Martesa në moshë të vogël shpesh ishte tyre si prind e si bashkëshort. Duke qenë edhe mosha e preferuar prej tyre, të cilën e në moshën më të paqëndrueshme edhe justifikonin me vdekshmërinë e lartë të tyre grindjet mes tyre janë të shpeshta, si rrjedhojë në moshë relativisht të re. edhe divorcet, madje ata ndahen e bashkohen disa herë. Një nënë e intervistuar pohon: Vlerat dhe mentaliteti i familjes rome “Djali im është ndarë e është bashkuar pesë herë me gruan, se ata janë akoma të vegjël. Djali Në traditën rome martesa në moshë të ishte 16 vjeç kur u martua” 82. vogël konsiderohet si diçka normale dhe Nënat e reja e kanë të vështirë të frytdhënëse për sigurimin e rigjenerimit të kujdesen për fëmijët e tyre, duke qenë ende komunitetit. Kjo vlerë bën që vajzat të “fëmijë” vetë. Martesa në moshë të vogël shihen si burim i këtij rigjenerimi dhe atyre ndikon gjithashtu, në uljen e nivelit të u atribuohen vetëm role të tilla si nëna të arsimimit të tyre, çka ndikon në jetën e tyre ardhshme e shtëpiake, ndaj që të vogla atyre të mëtejshme. Duke mos qenë të arsimuara u kërkohet të kujdesen për fëmijët më të e të përkushtuara më tepër në rritjen e vegjël të familjes e për punët e shtëpisë. Një fëmijëve e kujdesjen e punëve të shtëpisë rëndësi e madhe sipas mentalitetit të familjeve ato janë të varura financiarisht nga burrat e rome i kushtohet asaj që konsiderohet si tyre, të cilët shpesh janë “fituesit e bukës”. “fundi i pafajsisë së vajzës”. Pra nderi i vajzës Kjo përcakton edhe varësinë e grave në çdo është një kriter i rëndësishëm me të cilin lidhet drejtim tjetër, pasi pushteti ekonomik është ngushtë edhe vlerësimi e statusi i saj vajzëror i lidhur me pushtetet e tjera. Duke qenë të dhe si nuse e ardhshme. Nëse ky kriter nuk varura ato bëhen rob të burrave të tyre të përmbushet nga nusja ditën e marteses ajo cilët në shpesh janë përdorues të alkoolit e kthehet te prindërit dhe konsiderohet si turp të dhunës ndaj tyre. Në këto kushte gruaja për familjen e saj.(Një kriter i tillë vlerësohet i nënshtrohet një dhunimi sistematik fizik, po kaq i rëndësishëm edhe në disa familje seksual e psikologjik madje në disa raste ajo etnike shqiptare). Në emër të këtij koncepti fillon të mësohet me një trajtim të tillë duke për nderin dhe për të qënë sa më të qetë e quajtur atë pjesë të normalitetit të jetës. përgjithësisht prindërit i martojnë vajzat në “Epo familje pa sherr nuk ka”, shprehet njëra moshë të vogël dhe këto martesa bëhen me prej grave të reja rome të intervistuara. Në tepër me shkuesi. kushtet e një shfaqjeje të shpeshtë të dhunës Në kushtet e një familjeje të varfër me shumë fëmijë, martesa e vajzave shërben si 82 Intervistë me R.Xh.Fier.2006. u 94 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj para syve të fëmijëve e madje edhe të sipër po citojmë dy thënie të të manifestimit të saj ndaj tyre, dhuna fillon e intervistuarve, lidhur me pyetjen se sa fëmijë bëhet traditë familjare e trashëgohet në do të dëshironin të kishin. “Fëmijët janë si brezat pasardhës, duke përbërë një nga anët lulet, sa më shumë të kesh, aq më shumë të e errta të familjes rome, pavarësisht nga zbukurohet shtëpia84”. Ndërsa një grua arsyet e ushtrimit të saj. tjetër: “Mua më kanë vdekur tre fëmijë, dhe Përsa i përket lindshmërisë në familjet tani kam pesë. Më faltë Zoti, por kur vjijnë rome, ajo përgjithësisht ka qënë e lartë vaktet e ngrënies dhe me çfarë po shohim përgjatë historisë së këtij komunitetit. Vihet sot, them me vete: -më mirë që i more o re një përqindje më e lartë e dominim i Zot se atje janë më të sigurt”85. fëmijëve e të rinjve në këto familje, por nga Prirjen e lindshmërisë së lartë në ana tjetër edhe jetëgjatësia e tyre është më e krahasim me lindshmërinë e përgjithshme shkurtër në krahasim me jetëgjatësinë në të popullsisë shqiptare të shprehur më sipër nivel kombëtar. Kjo dukuri lidhet ngushtë e kemi paraqitur mbështetur në të dhënat e me kushtet e vështira, në të cilat jetojnë marra gjatë intervistimeve. Ndërsa numri i anëtarët e këtyre familjeve. fëmijëve në familjet rome varionte nga dy Të njëjtën karakteristikë studiues të në dhjetë fëmijë, numri modë, pra që huaj e paraqesin edhe për strukturën e ndeshej me shpesh ishte katër fëmijë. popullsisë rome në Bullgari, duke pohuar Pyetjes se sa fëmijë do të dëshironin të se ajo i ngjan strukturës së moshës së kishin, 35 për qind iu përgjigjën se do të popullsisë së shoqërive paraindustriale, të donin më shumë fëmijë, madje sa më shumë karakterizuara nga një shkallë e lartë aq më mire, pasi sipas tyre fëmijët lindshmërie e vdekshmërie.83 Gjithashtu konsiderohen si pasuri. 45 për qind e tyre shpjegohet se dekadën e fundit, numri i u shprehen se, ndonëse i donin fëmijët, nuk lindjeve ka pësuar rënie ndonëse mbetet do të donin më shumë nga sa kishin, pasi përsëri më i lartë se lindshmëria mesatare e kushtet ekonomike nuk i lejonin. Rreth 20 popullsisë në përgjithësi. për qind e tyre u shprehën se do të donin të Kjo prirje ndeshet në kushtet e kishin më pak fëmijë, përsëri për shkak të ndryshimeve të mëdha e krizave ekonomike pamundësisë ekonomike e të strehimit për këtë komunitet, si dhe me kushtet e një Mungesa e planifikimit familjar është pasigurie për të ardhmen që nuk mund të një ndër arsyet kryesore që favorizon parashikohet. Por siç theksohet nga këta numrin e lartë të fëmijëve e aborteve për studiues dhe siç duhet të pranojmë edhe për gratë rome. Arësye kryesore të realitetin shqiptar, nuk është se ka ndryshuar mospërdorimit të mjeteve kontraceptive e vlera tradicionale për pasjen e sa më shumë të planifikimit familjar te romët janë: fëmijëve (numri i madh i të cilëve shihej si mungesa e informacionit, mungesa e burim krenarie për burrat e familjes), por ajo besimit ndaj këtyre mjeteve, frika nga që do të thuhej këtu është një vetëdijësim më efektet anësore, tradita konservatore e i madh për kushtet e sipërpërmendura, që refuzimi i meshkujve për t’i përdorur, pohojnë se është e pamundur që në kushtet marrëdhëniet spontane, gjendja e dehur e e një krize mbijetese, të rriten e mbrohen një bashkëshortëve, arsyet ekonomike dhe numër i madh fëmijësh. vështirësitë që ndjejnë për t’i blerë. Në ilustrim të asaj çka shprehëm me Sipas një studimi rezulton se

83 I. Tomova. The Gypsies in the transition 84 Interviste me A.P..Breglumas, Tiranë. Mars period. f.30 International Center for Minority 2006. Studies and Intercultural Relations. Sofia, 1995. 85 Interviste me F.P. Breglumas,Tiranë. Mars 2006. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 95 u perceptimi i rrezikut për sëmundjet vëzhgimit tonë. Kur në ditët e sotme seksualisht të transmetueshme, që vjen studiues të urbanistikës theksojnë se niveli nga mospërdorimi i këtyre mjeteve minimal i hapësirës për banor në banesë mbrojtëse është i ulët ndër romët, duhet të jetë jo më pak se 9 m², kuptohet përkatësisht 27.3 për qind për meshkujt se kushtet e jetesës të anëtarëve të shumicës dhe 28,2 për qind për femrat86. së familjeve të intervistuara, të cilëve u duhet Numri i aborteve ndër gratë rome të ndajnë 16 m², janë jo normale. është i lartë dhe i rrezikshëm për shëndetin Rreth 68 për qind jetojnë në shtëpi me e tyre, pasi një pjesë e konsiderueshme e një ose dy dhoma, prej të cilëve 64 për qind tyre kryhet në shtëpi. Një 38 vjeçare e jetojnë në një dhomë dhe në dy prej këtyre intervistuar kishte kryer 18 aborte, rasteve në të njëjtën dhomë jetonin dy çifte shumicën e të cilave në shtëpi. Ndërkohë me fëmijë. Shumica shpreheshin se ishin intervista me punonjësen sociale87 të një prej bashkëpronarë të shtëpive ku banonin me zonave të studimit, na ofroi shifra edhe me vëllezërit apo të afërmit e tyre. Një pjesë tronditëse sipas të cilave, një 37 vjeçare kishte tjetër jeton me qira në banesa të gjetura kryer 32 aborte. Ndërsa një 60 vjeçare kishte përkohësisht, një pjesë tjetër kanë ndërtuar kryer 50 aborte, e cila tashmë dyshohej edhe baraka në periferi e madje edhe pranë për kancer në mitër. Edhe një herë këto fakte qendrës së Tiranës (si buzë Lanës), me vërtetojnë dhunimin dhe një jetë të rrezikuar shpresën se dikush do të trokasë një ditë në të grave rome në familjet e tyre. derën e tyre e do t’iu ofrojë shtëpi, pasi kjo gjë duket e pa arritshme me forcat e tyre. Strehimi dhe infrastruktura Ndërsa në Levan (Fier), një pjesë e mirë e banorëve romë jetonin në shtëpitë e Familja rome përgjithësisht tyre private ose apartamente të privatizuar konsiderohet si një familje me numër të dhe të stabilizuar, edhe në Tiranë një pjesë madh anëtarësh. Numri mesatar i anëtarëve e mirë e familjeve ishin pronarë të banesave të familjeve të intervistuara gjatë këtij të tyre ndonëse shpesh të rrënuara e me studimi ishte 5.8 anëtarë, ndërkohë që në nevojë për rikonstruktim, por nuk nivel kombëtar ai varion nga 6,1 në zonat mungonin gjithashtu një pjesë e urbane, në 6,4 dhe 6,5 anëtarë për familje konsiderueshme e familjeve që kishin përkatësisht, për zonat rurale e periferike88. ngritur nga një strehë provizore, apo që Ky numër i krahasuar me numrin mesatar banonin në ndonjë dhomë me qira. të familjes shqiptare në përgjithësi është më Një informacion më të gjerë për zonën i lartë, por brenda familjes rome në rrjedhën e Tiranës e siguruam nga burime zyrtare të e viteve ai ka pësuar rënie. Përgjithësisht Bashkisë së Tiranës89, sipas të cilit, rezulton kjo familje është patrilineale, pra çifti i ri i një gjendje e banesave të evidentuara në 179 martuar jeton me prindërit e djalit dhe familje rome të njësive bashkiake Nr.1; 8; shpesh brenda së njëjtës strehë, madje ka 10 dhe 11. Prej tyre 120 jetojnë në shtëpi, edhe raste kur çifi i ri jeton në të njëjtën që kanë domosdoshmëri rikonstruksioni, dhomë me anëtarët e tjerë të familjes së 27familje janë të pastreha, 12 jetojnë në dhëndrit. Këtë e kemi ndeshur edhe gjatë baraka, 6 në ambjentet e ish shkollës së

86 UNICEF.Vlerësim i shpejtë dhe përgjigje për 88 H. De Soto. S. Beddies. I. Gëdeshi. Roma amd HIV/AIDS në Shqipëri. f.48 Tiranë, 2005 . Egyptians in Albania. Banka Botërore. Washington 2005 87 Intervistë me H.M. punonjese sociale e FBSH- 89 Bashkia e Tiranës, Drejtoria e Shërbimeve D.N-së, që punon në shkollën Bajram Curri dhe me Njerëzore. Relacion mbi punën e realizuar për familjet në këtë zonë. evidentimin e popullsisë rome.Nëntor 2005. u 96 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj partisë, 2 familje në bodrum dhe vetëm 3 Duke marrë në konsideratë aftësitë e familje kanë apartamente. veçanta dhe dëshirën e madhe të romëve për Si konkluzion, mund të themi se muzikën, menduam se magnetofoni duhej strehimi përbën një nga çështjet më të ishte një ndër mjetet që mund të gjendej problematike të familjes rome, i cili në këto familje, por siç rezulton edhe nga shkaktohet nga një sërë faktorësh dhe tabela ai mungonte në 60 për qind të tyre. ndikon negativisht në jetën dhe Telefoni fiks/me kabëll dhe makina funksionimin normal të kësaj familjeje. përgjithesisht shiheshin si “lukse të pa arritshme” duke i privuar ata nga Figura 2: Kushtet e jetesës së familjes rome telekomunikacioni e transporti, të cilat në raste të domosdoshme si sëmundjet, që nuk ndeshen rallë në këto familje, mund t’u kushtonin edhe jetën por duke shërbyer gjithashtu si një tjetër faktor izolues e shkëputës i tyre. Jetesa në kushte të tilla të vështira tregon një mosfunksionim të strehës së përbashkët të anëtarëve e cila jo vetëm nuk siguron as pajisjet më të domosdoshme jetike, por krijon edhe një jetë të stresuar. Për më tepër, kur flihet në kushte ku nuk Siç duket edhe në grafik nga nga mund të shtrihen këmbët plotësisht nga frika intervistat e bëra,në 40 për qind të familjeve se do të prekin kokën e tjetrit, si mund të mungonte uji i pijshëm. Ndërsa në familjet pretendohet për një funksionim normal të ku uji ekzistonte, i marrë ilegalisht nga familjes, e aq më pak për një zhvillim të saj? tubacionet e pallateve pranë tyre, ose i siguruar me puse të hapur vetë, nuk ishte i Shëndeti dhe shërbimet shëndetësore kontrolluar për cilësinë. Gjithashtu disa pajisje të konsideruara sot si të Një tregues i kushteve të jetesës është domosdoshme për një jetë normale si: edhe vdekshmëria foshnjore. 28 për qind frigorifer, soba me korent/gaz, apo lavatriçe, e familjeve të intervistuara deklaruan për mungonin në më shumë se gjysmën e vdekje të foshnjave të tyre. Gjithashtu nga familjeve të intervistuara. Rreth 60 për qind intervistimi mësuam se sëmundjet që e familjeve nuk kishin shtrat për secilin preknin më shpesh anëtarët e këtyre anëtar duke u detyruar kështu të flinin dy familjeve, ishin: ftohja, astma, sëmundjet tre veta në një shtrat ose në dysheme, e cila virale, të zemrës, apo ato lidhur me shpesh, ishte e pashtruar. qarkullimin e gjakut, sëmundjet Pajisja e vetme që zotërohej gjerësisht kanceroze e reumatizma. Raste të nga këto familje ishte televizori, i cili sëmurësh me AIDS dhe që njihen nga përbënte të vetmin argëtim për prindërit e komuniteti nuk rezultuan. sidomos për fëmijët, shumë prej të cilëve Sigurisht jetesa në shtëpi, të cilat nuk e kishin provuar ndonjëherë gëzimin shpesh ishin me lagështirë e të pasuvatuara që mund t’u ofronte një lodër e blerë enkas brenda tyre, dhe, në një gjendje të paveshur për ta. Një ndjenjë të tillë ata përpiqeshin mirë, romët e sidomos fëmijët është vështirë ta gjenin në kazanët e plehrave, të cilët në t’i rezistojnë ftohjes apo astmës, nga e cila disa raste përbënin burimin e vetëm të vuanin disa fëmijë. Gjithashtu mungesa e veshjes e të lodrave të tyre. ngrohjes në këto shtëpi dhe fjetja edhe në Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 97 u dysheme, ishin një tjetër disfavor. Një tjetër dhe më afër se sa në fazat e para të arsye, të cilën e kemi përmendur edhe më modernitetit”90. Në kushtet e një Shqipërie sipër, është mungesa e banjave dhe e ujit të “hapur” ndaj fenomeneve të kohës, një në këto familje. Gjithashtu, gropat nga kriteret kryesore që kërkon tregu i septike,të cilat zëvendësonin WC-të, që sotëm i punës është kualifikimi i shpesh krijoheshin shumë pranë shtëpisë, punonjësve. Po në ç’shkallë janë anëtarët e shërbenin si një tjetër burim infeksioni. familjeve rome konkurojnë në këtë treg dhe Faktorëve të mësipërm favorizues të në ç’mënyrë e zgjidh familja rome sëmundjeve u shtohej edhe mungesa e funksionin ekonomik të saj? imunitetit të trupit, që shkaktohej nga Ky proçes në një masë të madhe lidhet mungesa e vaksinimit dhe ushqimi jo i ngushtë me shkallën e arsimimit dhe të pasur, përgjithësisht përsëritej reth vetëm kualifikimit. disa gatimeve të tilla si fasule, patate e Rreth 30 për qind e të intervistuarve supë makaronash. dhe të bashkëshortëve të tyre rezultuan Gjithashtu 60 për qind e të intervistuarve analfabetë. Pjesa tjetër kishte një arsim fillor nuk kishin kartelë mjekësore, madje edhe disa deri në klasën e tetë përveç dy personave, që pohonin se i kishin, këto ishin hapur vonë që kishin kryer përkatësisht 2 dhe 1 vit vetëm për fëmijët, çka tregon për një arsim profesional pas shkollës tetëvjeçare. mosfrekuentim të rregullt të institucioneve Të dy këta persona banonin në Levan, ku shëndetsore në rast sëmundjeje. në krahasim me Tiranën numri i viteve të Shpesh personi konsiderohej i sëmurë shkollimit ishte më i lartë. Ndërsa arsimi i atëherë kur ai ishte bërë për spital, pasi mesëm mungonte në masë të gjerë, ai i lartë, ftohjet e shpeshta e sëmundjet që mund që shpesh lidhet me shanse më të mëdha të kaloheshin në këmbë nuk i punësimi, mungonte në 100 për qind të të drejtoheshin mjekut. Madje ndeshëm intervistuarve, ( jo të liderave të edhe një rast të një fëmije me astmë, të organizatave). Në shkallë kombëtare për cilin edhe pse e kishte vizituar, nëna e tij komunitetin rom arsimi i lartë është 0.3 për nuk i kishte marrë mjekim prej qind sipas studimit të Bankës Botërore. pamundësisë ekonomike. Sigurisht, nuk Lidhur me profesionet apo aftësitë që mund të bëhet një përgjithësim për të zotëronin të intervistuarit, prindërit dhe gjithë, sepse kishte edhe ndonjë familje fëmijët në moshë aktive të punës së të që ishte në gjendje më të mirë ekonomike intervistuarve rezultoi se në pjesën më të e i kushtonte një rëndësi më të madhe madhe ata nuk zotëronin asnjë profesion apo shëndetit, krahasuar me familjet e tjera. zanat, të mësuar vetë apo të trashëguar nga prindërit. Kështu rreth 60 për qind e të Bashkëpunimi ekonomik intervistuarve u shprehën se nuk zotëronin asnjë profesion dhe se nuk kishin mësuar Në shoqërinë e sotme, që njihet edhe ndonjë zanat. Pjesa tjetër përgjithësisht kishte si shoqëri e informacionit, pushteti më i punuar në bujqësi e komunale. madh konsiderohet dija dhe kualifikimi. Në kategorinë e prindërve të të Një proçes sa vjen e më karakterizues i intervistuarve, rezultoi se niveli i atyre që kësaj shoqërie është globalizimi, i cili nuk kishin asnjë profesion, apo zanat, sipas një përkufizimi të pranuar pësonte një rënie në 20 për qind nga 60 gjerësisht: “pasqyron një ndjenjë të një për qind që ishte te fëmijët e tyre. Ndërsa zmadhimi gjigand të komunikimit botëror, punët e bëra prej tyre kishin larmishmëri si dhe atë të horizonteve të tregut botëror, pasi që të dyja duken shumë më të prekshme 90 M. Steger. Globalizimi. Co-plan. f.22, Tiranë 2003. u 98 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj më të madhe. Ndër to renditen aftësi si në këtë kulturë, ka një ndjenjë të fortë instrumentist veglash muzikore, apo thurje fatalizmi, braktisjeje, varësie dhe inferioriteti, shportash dhe kanistrash. Madje një prind ka një referim të fortë për të sotmen, me një kishte qenë oficer me shkollë ushtarake. karakter disi relativ për të shtyrë për më vonë Pavarësisht nga larmishmëria më e madhe kënaqësinë dhe planin për të ardhmen, si dhe e aftësive të prindërve, përsëri dominonte një tolerancë të lartë për patologji puna në komunale e bujqësi,që nuk psikologjike të të gjitha llojeve”95 konsiderohen si profesione. Nga ky shpjegim i kulturës së varfërisë Duke iu referuar kërkesave të larta të dhe qëndrimeve e vlerave që karakterizojnë tregut të ri të punës, i cili kërkon punonjës anëtarët e saj, mund të thuhet se elementë të të kualifikuar dhe duke pasur parasysh kësaj kulture ndeshen edhe në familjet rome. nivelin e arsimimit dhe kualifikimit të Pasiviteti, pesimizmi e mungesa e anëtarëve të familjes rome, kuptohet se për shpresës për të ardhmen krijojnë një të ta është i vështirë adaptimi ndaj këtij veçantë tjetër të kësaj kulture, sipas së cilës realiteti, duke krijuar kështu një shtresë të anëtarët e saj preferojnë kënaqësi të çastit, ulët të shoqërisë. e përfitime të shpejta, të cilat janë edhe Këtë përfundim e ilustrojnë edhe afatshkurtra duke shmangur investimet shifrat e papunësisë mes romëve dhe të afatgjata, siç është edhe shkollimi. Kështu papunësisë në nivel kombëtar për gjithë bashkëpunimi i familjes me shkollën si popullsinë shqiptare. Ndërsa shkalla e institucioni i dytë socializues pas familjes, papunësisë në nivel kombëtar në fund të në shoqëri është mjaft i dobët. 60 për qind vitit 2002 ishte rreth 16 për qind,91 ajo e e fëmijëve në familjet e intervistuara nuk romëve po në nivel mesatar kombëtar të shkonin në shkollë dhe në 20 për qind të moshës aktive të punës ishte 71 për qind,92 rasteve shkonte vetëm një nga disa fëmijë. ndonëse vitet e fundit kjo shifër deklarohet Pra në kushtet e një jetese me nivel të ulët nga 90 për qind deri në 100 për qind për vlerësimi ndaj arsimimit e përfitimeve prej zona të caktuara93. tij, tashmë pengesë e zhvillimit të familjes rome është edhe mosarsimimi, i cili shpesh Varfëria dhe kultura e varfërisë, tipare ndikohej edhe nga faktorë si: pamundësia të familjeve rome ekonomike, rolet gjinore, niveli i ulët i arsimit të prindërve, puna e fëmijëve, Niveli i lartë i papunësisë, i cili në masë diskriminimi, vështirësitë me gjuhën të madhe krijohet nga mungesa e shkollimit shqipe, pasiguria, si dhe roli i dobët i shtetit dhe arsimimit sjell si pasojë varfërinë e Studiuesit pohojnë gjithashtu se kur deprivimin ekonomik në familjet rome. Kjo kultura e varfërisë zhvillohet, ajo vazhdon situatë ndikon në krijimin e asaj që quhet të ekzistojë edhe pas mungesës së faktorëve ‘kultura e varfërisë’94, e cila karakterizohet në ekonomikë, të cilët ndikuan në formimin e vetvete nga vlera e qëndrime pesimiste, pasive saj. Kjo vihet re edhe nga informacioni i e të një mungese të shpresës për të ardhmen. marrë në lidhje me të ardhurat dhe kushtet Studiuesi O. Levis, e shpjegon këtë e varfërisë. Në mentalitetin e anëtarëve të kulturë duke u shprehur: “Individi që rritet këtyre familjeve ekzistonte bindja se ishin

91 INSTAT.2002. Raport mbi trafikimin e personave ne komunitetin 92 H. De Soto. S. Beddies. I. Gedeshi. Roma rom shqiptar. f. 4 Qershor 2005. and Egyptians in Albania. f.66 Banka Botërore. 94 Vepër e cituar në Puna Sociale, Universiteti i Washington. 2005. Tiranës, grup autorësh. f.52-54.Tiranë 1996 93 Amaro Drom. Buzëqeshje të pafajshme. 95 Po aty. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 99 u të varfër dhe këtë gjë e tregonin edhe u pranua se në këto zona banonin edhe kushtet në të cilat jetonin. Ndërkohë, po të familje të tjera rome, të cilat nuk përfitonin bëhej analiza e të ardhurave ditore ndihmë e nuk figuronin as të rregjistruara. rezultonte se shpesh ato ishin të Atje ku familjet rome ishin të regjistruara konsiderueshme, por shpesh të dhe u ishin identifikuar kushtet e vështira intervistuarit nuk dinin t’i llogarisnin për të jetesës përfitohej një ndihmë ekonomike të gjithë muajin, pasi, sipas tyre, ato nuk që varionte nga 1,340 lekë për 1 anëtar, në shkonin deri në fund të muajit, sepse 2,070 lekë për familjet me tre persona e fitoheshin e shpenzoheshin brenda ditës e deri në 2,800 lekë për familjet me 6 anëtarë, disa herë nuk mjaftonin as per bukë. të ardhura këto që janë nën standardin e Nga analiza e të ardhurave në muaj minimumit jetik. rezultonte mesatarisht në 21,087 lekë në Sipas studimit të Bankës Botërore të muaj për familje, ndërkohë që standarti vitit 2005, rezulton se 65 për qind e minimal i jetesës në Shqipëri i llogaritur familjeve rome klasifokohen si shumë të nga INSTAT është 4,891lekë96 në muaj. Por varfëra dhe rreth 9 për qind si të varfëra. e krahasuar me të ardhurat mesatare në nivel Duke pasur parasysh përqindjen e lartë kombëtar për familjen urbane, të cilat janë të familjeve rome që jetojnë në kushtet e 37,232 lekë97, të ardhurat e këtyre familjeve një varfërie të plotë, e cila lidhet ngushtë, janë më të ulta. Megjithatë kjo është një përveç të tjerash, me mungesën e punësimit, shifër e konsiderueshme të ardhurash në arsimimit dhe kualifikimit, por gjithashtu muaj, më e lartë se ajo e minimumit jetik. edhe mugesa e informimit e bëjnë këtë Vlen të theksojmë se burimet e të ardhurave komunitet viktimë të trafikimit dhe të tyre sigurohen kryesisht nga puna pasojave të tij. Disa prej të intervistuarve u informale, si mbledhja e hekurave, shitja e shprehën se ata e kishin përjetuar këtë rrobave të përdorura si dhe lypja, prej së fenomen negativ tek të afërmit por edhe cilës shpesh nuk përjashtohen edhe fëmijët. anëtarët e familjeve të tyre. Përgjithësisht romët e papunë në moshë aktive pune, nuk ishin të regjistruar Disa përfundime në zyrat e punësimit. Duke e bërë të vështirë identifikimin e papunësisë së tyre e Familja rome ka rezistuar si instiucion, shmangjen e përfitimeve nga institucionet por familja konkrete ka vështirësi në shtetërore të mbrojtjes shoqërore në format funsionimin e saj, lidhur kjo me martesën e tyre të prekshme e jo të prekshme98.Të në moshë të vogël, kushtet e vështira, ralla ishin rastet ku deklarohej marrja e strehimin e keq, mosplanifikimin familjar, ndihmës ekonomike. Megjithatë, nga dhunën në familje, të ardhurat e pakta e kontaktimi më përfaqësues të pushtetit shpërdorimin e tyre. vendor rezultoi se në njësitë administrative Niveli i ulët i arsimit dhe papunësia si njësia bashkiake nr.4, 11, dhe 5 ekzistonin rezultojnë si shkaqe dhe pasoja të varfërisë. të regjistruar në gjendjet civile dhe merrnin Mungesa e të dhënave të sakta dhe ndihmë ekonomike përkatësisht: 112; 280 mosregjistrimi i romëve ndikon negativisht dhe 200 familje. Por gjithashtu nga në përfitimin e shërbimeve e hartimin e përfaqësues të këtyre njësive administrative politikave efikase për këtë grup.

96 INSTAT. Dimensionet kombëtare të Washington. f.xxvii. 2005. varfërisë. Tiranë, 2004. 98 Xhumari (Vaso). M. Procesi edhe 97 H. De Soto. S. Beddies. I.Gedeshi. Roma Institusionet e Politikës Sociale. Shblu. f.102. and Egyptians in Albania. Banka Botërore. Tiranë. 2003. u 100 u Familja e komunitetit rom dhe funksionimi i saj

Mund të thuhet se aktualisht romët planifikimit familjar për familjen rome, jetojnë në kufijtë e shoqërisë shqiptare. duhet të jenë prioritete për qeverinë dhe Elementë shpresëdhënës, si faktori OJF-të e interesuara për të ndihmuar këtë ndërkombëtar i mbrojtjes së të Drejtave të komunitet. Njeriut, Ojf-të rome e jo-rome dhe Strategjia Përfshirja e anëtarëve të komunitetit kombëtare për romët, nuk mungojnë, mbetet rom në institucionet politike, ekonomike për t’u parë aplikimi i tyre. e sociale,si dhe në zbatimin e Krijimi i kushteve normale të monitorimin e Strategjisë për strehimit, punësimit, arsimimit,si dhe përmirësimin e kushteve të jetesës së këtij kushtimi i një rëndësie të veçantë, rritjes komuniteti, do të rriste besimin dhe së moshës së martesës e metodave të shpresat për të ardhmen në komunitet.

REFERENCAT

Amaro Drom. Buzëqeshje të pafajshme. Raport Fuga A. Majtas jo djathtas. ORA Tiranë 2003 mbi trafikimin e personave në komunitetin Gazeta Albania 1 Tetor 2005 rom shqiptar. Qershor 2005 Giddens A. Sociologjia. Çabej 1997 Amaro Drom. Të barabartë. Tiranë, 2004 Hancock. F.I. Origins of Romani People http:// Amaro Drom. Zëri i fëmijëve na thërret. 2003 www.geocities.com/Paris/5121/law.htm Bici. V. Çështje të dygjuhësisë në shkollat e pakicave. INSTAT. Dimensionet kombëtare të varfërisë. 2004 Panteon & Afërdita. Tiranë, 2001 Këshilli i Ministrave të Republikës së Shqipërisë. Courthiade M. Prejardhja e romëve. Botim i Mbi vendosjen e arrixhinjve me vendbanim Qendrës së të drejtave të njeriut. Tiranë 2002 të menjëhershëm dhe në punë. 1976 Couthiade M. & Duka. J. Një profil social dhe Kocani A. Probleme të integrimit të komunitetit rom historik i romëve në Shqipëri në shoqërinë shqiptare. 1999. Romët në vendin CRCA Qendra për mbrojtjen e të drejtave të e tyre, Qendra Mesdhetare, Tiranë, 2000 fëmijëve në Shqipëri. Fëmijët e harruar. Kohl H. I won’t learn from you. The New Press. 1994 Raport mbi situatën e të drejtave të fëmijëve Komiteti i Helsinkit Shqiptar. Minorities in Albania. rom në Shqipëri. Prill. 2000 Kristalina Tiranë, 2003 De Soto. H. Beddies S. Gëdeshi. I. Roma and Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë. Tiranë. Egyptians in Albania. Banka Botërore. 21.Tetor 1998 Washington 2005 Leci E. Marrëdhëniet dhe integrimi i romëve në jetën Dervishi Z. Vështrime të Kryqëzuara në Det. shoqërore shqiptare. Q.D.Nj.Sh. Tiranë, 2001 Jeruzalem, Tiranë 2003 Leci. E. Kontributi i romëve të Shqipërisë në Dragoti E. Karaj. Th. Tamo A. Haxhiymeri E. Puna Problemet e mbrojtjes. Romët në vendin e Sociale. Tiranë, 1996 tyre. 2000 Dyrkheim. E. Leksione sociologjike. Plejadë. Macionis J. Sociology. New Jersey.2002 Qëndra e Tiranë, 2004 Publikimeve Zyrtare. Kodi i Familjes. 2003 ERRC Një rast i panjohur. Raport i Qendrës Europiane Raport i fondacionit Zgjidhja e Konflikteve dhe për të drejtat e romëve. Korrik 1997 Pajtimi i Mosmarrëveshjeve. 2006 Fondacioni Zigjidhja e Konflikteve dhe Pajtimi i Steger. M. Globalizimi. Co-plan. OMBRA GVG. Mosmarrëveshjeve. Raport mbi gjëndjen e Tiranë 2003 edukimit të fëmijëve romë. 2006 Tomova I. The Gypsies in the transition period. Fonseca I. Bury me standing. New York, 1995 Sofia, 1995 Forumi Rinor Rom i Shqipërisë. Amaro Drom. Xhumari (Vaso) M. Procesi edhe institucionet e Romët e Shqipërisë. Buletini 1.Prill. 2001 politikës sociale. Shblu, Tiranë 2003 LIBRA & AUTORË

Autobiografi dinjitoze dhe ngjarjet”, mund të ndikojë në qasje dhe mësimdhënëse vlerësime subjektive, tendencioze, të njëanshme etj., Hamit Beqja është Nga Hajrullah KOLIQI përqendruar në ato “gjurmë” dhe në Fakulteti Filozofik, Universiteti i Prishtinës. “ngjarje me peshë që janë regjistruar fort në kujtesë, që janë ngulitur aty si të Rreth “Gjurmë jete, shënime pashlyeshme, që janë të lidhura me autobiografike” përjetime të forta, që kanë vlerë edhe për Të prof. Hamit Beqjes, akademik & ata që i lexojnë, kur autori jep në to disa Kryetar Nderi i Institutit të mesazhe.” Ai, gjithashtu, që në fillim të Sociologjisë librit zotohet se “do të përpiqem Tiranë, 2004: Shtëpia botuese Uegen. maksimalisht të jem objektiv, transparent, i sinqertë dhe do të shmang mostrajtimin e “Gjurmë jete” është një model çiltërie ndonjë ngjarjeje që mund të duket se është dhe objektiviteti i një autori nga në “disfavorin tim”. intelektualët më konsistentë të kohës. Tipologji personalitetesh Prof. Hamit Beqja, personalitet i Prof. Hamit Beqja, as në këtë libër (as shquar shkencor, arsimor dhe shoqëror, kurrë më parë), jo vetëm që nuk përpiqet profesor universiteti, akademik, Mësues i t’a anashkalojë apo t’a “minimizojë” faktin Popullit, autor i shumë punimeve shkencore se ishte “në shërbim të regjimit dhe profesionale, ndër të cilët edhe 40 libra komunist”(në fushën e arsimit), por edhe (përveç teksteve shkollore), u shfaq para këtu ai është shumë transparent dhe shkruan lexuesit edhe me një vepër tjetër me interes, shumë hapur për këtë, si dhe për raportet me titull “Gjurmë jete (shënime dhe komunikimet e tij me autoritetet më të autobiografike)”. latrta shtetërore dhe partiake të kohës, si Vepra “Gjurmë jete…” përfshin disa me Enver Hoxhën, Mehmet Shehun, nga “gjurmët” e jetëshkrimit të prof. Hamit Ramiz Alinë, Nexhmije Hoxhën etj. (në fq. Beqja, të mbështetura në kujtimet e tij, “në 87 të librit ka, madje edhe një foto me E. takime e kontakte personale, në dialogje e Hoxhën, nga viti 1973). Gjithashtu prof. ballafaqime” me njerëz që “e ka lidhur Hamit Beqja, erudit, i çiltër dhe fjalëbrisk, puna”. I vetëdijshëm se kujtesa mund të komunikon me shumë dashamirësi dhe pa “tradhëtojë”, mund t’i “shtrembërojë asnjë paragjykim edhe me shumë njerëz të

Studime Sociale 2007, 1 (1): 101-121 u 102 u Recensione tjerë për halle e probleme ndër më të Moskë, as në takimet me Mehmet Shehun, ndryshmet, me studentë e protestues, të as në debate e replika me njerëz, autoritete majtë e të djathë, intelektualë e artistë, dhe me institucione të tjera të shumta). nëpunës e gazetarë, vendorë e të huaj, Kushdo që pretendon të shkruajë apo të dashamirës e provokues. Si profesor i të flasë për prof. Hamit Beqjen, është e gjithëve, ai jep mësim, reflekton, pamundur të mos konstatojë se ai është një këshillon, por edhe mëson me shumë intelektual përmasash të mëdha, punëtor i kënaqësi nga ata, madje edhe “nga fëmijët palodhur dhe me patos qytetar, modest dhe gjashtë e shtatëvjeçarë”. liberal në sjellje, optimist i patjetërsueshëm Përmes përshkrimit të këtyre në jetë. Ai rrezaton fuqi pozitive. komunikimeve, ai nxjerr në pah tipologji Prof. Hamit Beqja është edhe talent të ndryshme personalitetesh, tipare të dhe mjeshtër i fjalës; është elokuent si në veçanta të tyre dhe të tij. Vlerësimet e prof. ligjërime, ashtu edhe në debate e replika. Hamit Beqjes janë komplekse, objektive dhe Ai është mjeshtër i madh i shkrimit dhe, shumë të logjikshme, asnjëherë tendencioze, për rrjedhim, përmbajtja e librit që kemi gjithnjë duke u mbështetur në filozofinë e në shqyrtim, për shumçka i ngjan një proze njohur të tij se dyzimet janë “përcjellës të poetike, me fjali përmbajtësore, të thukta pashmangshëm të jetës” së njeriut. (tingëllojnë si të rimuara) e plot shpirt. Ka Filozofi të njëjtë ndjek edhe kur paraqet sens për humor dhe e përdor atë me “gjurmë” nga jeta e tij familjare, duke mjeshtëri. Libri shquhet për forcën e fjalës përfshirë këtu edhe prindërit (babai “namuzli së argumentuar, e shoqëruar në mënyrë i Zotit”, nëna “e përmbajtur dhe e urtë”), krijuese edhe me elemente e mjete letrare, bashkëshorten e tij, Lirinë, për të cilën thotë sidomos me ato nga gurra popullore se “psikologjikisht është ca sanguine”, por e (shkodrançe). Prandaj përveç përmbajtjes, falënderon për faktin se ajo i sajoi një “gjurmëve” dhe porosive që ngërthen kjo album të veçantë me fotografitë e tij dhe vepër, një segment shumë të rëndësishëm të ish-të dashurës së tij nga koha e përbëjnë edhe gjuha e rjedhëshme dhe e studimeve, pastaj djemtë (Ilirin, që, siç pasur, retorika e fuqishme dhe përshkrimet shkruan, ngjet mjaft nga ai dhe Fatosin e gjalla e mbresëlënëse. që “ngjet më shumë nga e ëma”) etj. E veçantë dhe jokonvencionale është edhe metodologjia e hartimit të kësaj vepre Mjeshtër i shkrimit, mjeshtër i fjalës autobiografike. Jo vetëm për faktin se kemi Prof.Hamit Beqja nuk ngurron të të bëjmë vetëm me “gjurmë” nga jeta dhe pohojë se ishte komunist, ndërkohë që sot vepra e prof. Hamit Beqja, por as pohon se është “socialist dhe demokrat sistematizimi i tyre nuk është bërë sipas njëherësh”, “partizan i pluralizmit të të parimit tradicional kronologjik. Librin e gjitha ngjyrave”. fillon (menjëherë pas hyrjes) me tema “të ¨shtë kritik dhe autokritik, por nxehta” (Mehmet Shehu, Enver Hoxha), njëkohësisht ai është kundërshtar i për t’iu qasur jetëshkrimit të tij (nga fq. pakompromis ndaj përdhosjes së vlerave, 271), të cilin e përfundon, gjithashtu në ndaj vlerësimeve bardh e zi, ndaj atyre mënyrë jo fort të rëndomtë, me Hamit “militantëve” të demokracisë (pluraliste, Beqen si “pijetar e jo pijanec”. Parantezat apo moniste), të cilët, siç thotë ai “nuk e janë një e veçantë tjetër e kësaj vepre dhe e dinë as ku rri me shtëpi demokracia”. shkrimeve të tij, përgjithësisht. Karakteri i tij i fortë dhe burrëror nuk Në mbyllje të librit prof. Hamit Beqja, zbehet për asnjë çast dhe në asnjë rrethanë ndër të tjera, shpreh dufin e shpirtit të tij (as si student me dekanin e Fakultetit në me këto fjalë: “Kam patur nevojë të Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 103 u shprehem. Ta them atë çka ndiej përbrënda. Pluralizmi politik në skanerin e një Atë çka kam përjetuar. Të mos mbaj studiuesi rezerva”, për të reflektuar sipas filozofisë së tij të njohur: “Të jem plotësisht i sinqertë, Nga Lekë SOKOLI unë nuk jam penduar për jetën që kam kaluar dhe punën që kam bërë. I shikoj ato Rreth librit “Pluralizmi politik, me dinjitet, madje edhe me njëfarë krenarie. përvoja dhe sfida” Por për ‘mëkatet’ nuk mund të mos më Të Servet PËLLUMBIT vrasë ndërgjegja. Prandaj edhe përpiqem të Tiranë, 2006: Botim i Institutit të bëj një farë katarsisi”. Sociologjisë

Model i shkrimit autobiografik Këto ditë u vu në qarkullim libri Ndonëse krahasimet midis “Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida” i personaliteteve të epokave të ndryshme nuk prof. Servet Pëllumbit. Para se të them janë të preferueshme, unë do t’i lejoja vetes diçka për përmbajtjen dhe vlerat e librit, të theksoj faktin se edhe Naim Frashëri ishte e gjykoj të nevojshme të them diçka për zëvendësministër në Qeverinë Osmane, se vetë autorin e tij. Aq më shumë që ai edhe Luigj Gurakuqi ishte drejtor i është në pragun e 70 vjetorit të lindjes. Drejtorisë së Përgjithshme të Arsimit në Pra, kush është Servet Pëllumbi? Shqipëri në kohën e pushtimit Ai është, së pari, një pedagog dhe austrohungarez, se edhe Aleksandër studiues social. Ka kryer studimet e larta Xhuvani ishte nënkryetar i Presidiumit të për filozofi, në San Petërsburg, në vitin Kuvendit Popullor të Shqipërisë komuniste, 1960. Dhe, për më se 30 vjet, deri në vitin se edhe Dritero Agolli ishte kryetar i Lidhjes 1991, ka qenë pedagog i filozofisë dhe së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë sociologjisë teorike në shkollat e larta, komuniste e shumë të tjerë. Por kjo, jo kryesisht në Universitetin e Tiranës. Ai vetëm që nuk e cënon aspak dhe për asnjë është autor ose bashkautor i disa teksteve çast personalitetin dhe veprën e tyre me për shkollat e larta, i disa monografive, i peshë historike, por i bën edhe më “Fjalorit të filozofisë”, në dy edicione, si madhështor për faktin e thjeshtë se ata, si dhe i një numri të madh artikujsh shkencorë rrallë kush tjetër, qoftë në kushtet e regjimit e studimesh të botuara në revista shkencore, anadollak, të atij austrohungarez, apo të brenda e jashtë vendit. Librat e tij më të regjimit totalitar komunist, arritën të bëjnë fundit janë: “Dritëhijet e tranzicionit” më të mirën e mundshme për popullin dhe (2000), “Të mendosh ndryshe” (2001), Atdheun e tyre. Ata ishin dhe janë kolosë “Gjurmime sociologjike” (2002), “Sprovë të kombit. I tillë është edhe prof. Hamit në sociologjinë politike” (2002), “Edhe Beqja, me personalitetin dhe kontributin e politika do moral” (2005). Ai është një ndër tij të çmuar në pedagogjinë, psikologjinë, bashkëthemeluesit e Institutit të Studimeve sociologjinë dhe kulturologjinë shqiptare. Politike e Sociale (ISPS) dhe President i tij, Si përfundim, vepra autobiografike sikurse ndër drejtuesit e botuesit e revistës “Gjurmë jete (shënime autobiografike)”, që shkencore “Politika & Shoqëria”. Në kemi në shqyrtim, është një vepër me mbledhjen themeluese të datës 21 nëntor interes të shumëfishtë, e veçantë dhe për 2006, ai u zgjodh kryetar i Bordit Akademik lakmi, si nga përmbajtja, ashtu edhe nga të Institutit të parë shqiptar të Sociologjisë. forma dhe porosia, e denjë për subjektin Ai është, së dyti, edhe politikan. Madje dhe autorin e saj. Ajo është model, shkollë një ndër plitikanët më me emër të epokës për t’u ndjekur. së paskomunizmit. Është zgjedhur u 104 u Recensione zëvendëskryetar i Partisë Socialiste të një miratimi gjysëm zyrtar, më 1986. Ai Shqipërisë, në kongresin e themelimit të është, gjithashtu, studiuesi i parë shqiptar saj, në qershor të vitit 1991 (madje që mbrojti doktoraturën në fushën e defakto, në 3-4 vjet, ishte kryetar i saj). sociologjisë së përgjithshme. Ka qenë deputet në disa legjislatura dhe Prof. Pëllumbi, nuk është një filozof Kryetar i Kuvendit të Shqipërisë, deri në apo sociolog marksist, apo kryesisht zgjedhjet e 3 korrikut 2005. marksist, siç është perceptuar, paragjykuar Por e ndjej se duhet thënë diçka, tej apo keqgjykuar. Jo se është mëkat të jesh kronologjisë “së thatë” të jetës së tij filozof apo sociolog marksist apo shkencore e politike. Duke qenë ish-student neomarksist. Në botën e sotme ata janë i prof. Pëllumbit, në gjysmën e dytë të viteve të shumtë. Madje nuk ka ndonjë tekst ’80-të. Më pas, si një ndër bashkëpunëtorët sociologjie për shkollat e larta, pa folur e tij të afërt në Institutin e Studimeve për botime të tjera, që të mos i referohet Politike e Sociale e në revistën “Politika & sociologjisë marksiste. Por, sepse në fakt Shoqëria”. Më tej akoma, si ndër Servet Pëllumbi është filozof pluralist. Ai njeh bashkëthemeluesit dhe bashkëdrejtuesit e (sot për sot ndodhta si askush tjetër), çmon Institutit të parë të Sociologjisë. Për më dhe vlerëson të gjitha shkollat e mendimiot tepër edhe si një ndër lexuesit e parë (madje filozofik, ndër të cilat edhe marksizmin. edhe recensent) i librave të tij të këtyre Por, pavarësisht njohjes së mapërshme, viteve. Pra, diçka më shumë. Në rini ai mori u desh “viti i madh 1989”, siç shprehet ai një arsim solid, në një universitet të vërtetë. në parathënien e librit, për një reflektim më U formua si filozof, duke qenë i dhënë të plotë e një pozicionom më të qartë. Që sidomos pas historisë së filozofisë. Madje të kuptonte, pa ndonjë hezitim, vlerat e u stërvit në analizën e shkollave të ndryshme pluralizmit të mendimeve e ideve, madje të filozofisë botërore. Ai u zhyt, shumë më edhe vlerat praktike të pluralizmit politik. shpejt se ne të tjerët, në mendimin filozofik Servet Pëllumbi, për më tepër, pati guximin pluralist. Sepse e tillë ishte vetë filozofia. të kërkonte zyrtarisht institucionalizimin e Ai ishte ndër të paktët që, pavarësisht pluralizmit politik, siç dëshmon një letër e filozofisë zyrtare të kohës, pati rastin dhe tij për Ramiz Alinë. Autori vetë fjalën mundësinë, të studionte të gjitha shkollat e guxim e ka vënë, për modesti, në thonjëza. mendimit filozofik e sociologjik. Po të Por, në fakt, ishte vërtet guxim të kërkoje shfletojmë “Fjalorin e filozofisë”, pluralizmin politik në një kohë kur shumë bashkautor i të cilit ai është, do të “demokratë” nuk besonin se komunizmi do konstatojmë, madje pa shumë mundim, se të binte në të gjallë të tyre. në të janë të gjithë filozofët, siç janë të gjitha Në këtë kontekst, vetë tematika e librit shkollat e filozofisë. Pra, ai ka kaluar në nuk është e rastit. “Pluralizmi politik” nuk dorë, gjatë jetës së tij si pedagog e është një libër më shumë në bibliotekën e mësimdhënës, studiues e autor tekstesh apo pasur të autorit. Edhe nëse nuk do të mbetet librash të tjerë, veprat e filozofëve të libri më i rëndësishëm i jetës së tij, të paktën mëdhenj. Ai ka ballafaquar idetë kryesore ai duket se do të mbetet libri i tij më i dashur. të tyre, pavarësisht tendenciozitetit të Janë disa arsye që e legjitimojnë imponuar nga ideologjia zyrtare, paçka botimin e këtij libri mbi pluralizmin politik. se “zakoni i kohës” e donte që, ndër Së pari, biblioteka shqiptare e filozofisë shkollat e mendimit, të shpallej vetëm një e sociologjisë politike është ende mjaft e fitues: marksizmi. varfër. Në gjykimin tim, ky është libri i parë Ai qe ndër të parët që zhvilloi lëndën e tërësor me këtë problematikë. sociologjisë në shkollat tona të larta, pas Së dyti, edhe ato që shkruhen mbi Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 105 u politikën, pluralizmin, partitë dhe jetën e këto deformime autori i “Pluralizmi politik” tyre të brendëshme etj., vuajnë nga e konsideron si një mision i kohës. njëanshmëri të skajshme. Përkundrazi, libri Prof. Pëllumbi është, gjithsesi, në fjalë nuk ka kurrfarë njëanshmërie. kundër hyjnizimit të pluralizmit politik i Së treti, ky është një libër tërësisht cili, sipas tij, nuk është një bibël, pra nuk profesional, i bazuar në kriteret shkencore ka “mundësi të pakufizuara”. Ai, pa të studimeve sociale. Pra, nuk është një shprehur ndonjë parapëlqim të ndonjërës “sprovë”, siç thuhet rëndom. Nga ana tjetër, ndër alternativat e sotme pluraliste, autori e ka shkruar këtë libër pas ka kaluar mendon se siç ka rëndësi garantimi i një një jetë mbi libra (deri më 1990) dhe një bote me shumë alternative, ka rëndësi jatë të dytë (pas vitit 1990), në politikën edhe respektimi i ndryshimeve midis tyre. aktive, duke mos iu ndarë sërish librit dhe I pakënaqur me stadin e sotëm të shkencës. Madje duke lëvruar, ndoshta si zhvillimit demokratik (sikurse shumëkush askush tjetër, disa nëndegë të shkencave ndër ne), ai mendon se është koha për të sociale të lidhur drejtpërdrejt me pluralizmin, ngritur pluralizmin shumëpartiak në një demokracinë dhe rregullat e lojës stad të ri, në atë të funksionimit si sistem demokratike etj. Servet Pëllumbi është një politik. Ai, mbështetur në metodologjinë ndër tranzicionalistët e parë, një ndër politologët disi specifike të politologjisë, nuk ngul e parë, një ndër partitologët e parë, sikurse një këmbë në përshkrimin e fakteve, por në të ndër lëvruesit e parë të sociologjisë së re politike kuptuarit, në interpretimin e tyre. Ai e merr të 15-20 vjetëve të fundit. faktin kryesisht nga realiteti politik shqiptar, “Pluralizmi politik” është, më tej, libër por e analizon atë dhe, siç e kanë zakon i një autori me interesa shkencore. Ai është sociologët e politikës, përgjithëson, i jep (nuk besoj ta teproj) njëfarë “abetareje”, përmasat e një fakti shkencor. Ai u referohet njëfarë manuali i terminologjisë së një fushe edhe përvojës së vendeve të tjera dhe shumë të përfolur e pak të studiuar. letërsisë së autorëve më me emër të Megjithëse ai vetë thotë pak a shumë të politikës, madje nga Aristoteli e këtej. kundërtën, kur shkruan: “Në këtë libër të Në këtë kuptim libri ka edhe vlera ri nuk i kam vënë vetes si qëllim përgatitjen përgjithësuese, pra vlera teorike. Por ai ka e ndonjë manuali për pluralizmin politik, vlera të veçanta praktike. Së pari, për apo të shkruaj për historinë e tij…”. Ai studiuesit socialë. Së dyti, për ata që merren sqaron se të tjera shtysa e kanë vënë në mirëfilltazi me politikë. Së treti për lexuesin lëvizje. Punën e tij ai e lidh, së pari, me masiv, për publikun e gjerë. Autori motive të një rendi më praktik. Si pikënisje “udhëton” në rrjedhat e pluralizmit politik mund të merret “formula” se normaliteti i shqiptar, duke filluar me kalimin nga demokracisë dhe cilësia e jetës së qytetarit monizmi në pluralizëm, vlerëson si “hile” shqiptar, shkojnë në përpjestim të drejtë me të ashtuquajturin “pluralizëm socialist”, funksionimin nomal të “krahëve” të analizon rrethanat historike dhe veçoritë e politikës pluraliste. Por, ai vëren se në lindjes e vendosjes së tij në Shqipëri, raportet praktikë, përballë domosdoshmërisë për një e pluralizmit politik me demokracinë, me pluralizëm politik funksionues, filozofinë politike, me proceset globalizuese kundërqëndrojnë mjaft deformime. Disa etj. Si një epilog logjik i këtij “udhëtimi” mund të përligjeshin në vitet e para të analitik, ai arrin në disa përfundime e tranzicionit, thotë ai, por kurrësesi në ditët rekomandime lidhur me të sotmen e të e sotme. Sepse, ndër të tjera, ato ushqejnë ardhmen, mbi tranzicionin (në aktet e fundit deri edhe dyshimin në vlerat e vetë të tij) dhe pastranzicionin, mbi integrimin, demokracisë. Ndaj papajtueshmërinë me sfidën e zhvillimit ekonomik etj. u 106 u Recensione

Në mbyllje të analizës së tij, ai thekson lëvizjen majtiste në Shqipëri para nevojën e menaxhimit të pluralizmit politik themelimit të P.K.Sh.-së, tepër të cunguar. e partiak. Ndryshe ai shoqërohet me dukuri Është kufizuar vetëm me trajtimin e katër atipike, si konfliktualiteti gangrenë, grupeve komuniste që ekzistonin në steriotipet, arroganca autoritariste, pazaret, Shqipëri para 8 nëntorit 1941, kurse në të klanet etj. Autori u drejtohet të gjithë atyre vërtetë lëvizja majtiste fillon shumë herët që kanë në dorë seleksionimin e “elitës dhe përfshin një numër më të madh grupesh politike” pa të cilën, siç pohon ai duke majtiste. E dyta, ajo e ka vlerësuar perifrazuar Ajnshtajnin, bota do të bëhej platformën ideologjike, politike dhe një vend i rrezikshëm për t’u jetuar. organizative të katër grupeve nga këndi i Prof. Pëllumbi na ka dhënë një libër të ideologjisë dogmatike të Partisë së Punës shkruar me merak të vaçantë. Pas një së Shqipërisë, pa zhvilluar asnjë debat me përvoje të gjatë edhe si politikan aktiv, por to. Si rrjedhim, ato janë paraqitur si tanimë në njëfarë largësie të nevojshme organizata të ngarkuara me një mori për t’u çliruar nga “presioni” i politikës gabimesh – vetëm se nuk përputheshin së ditës. Na ka dhënë një libër të me platformën ideologjike, politike dhe këndshëm, një libër të shkruar nga një organizative të P.K.Sh.-së, të cilën e kanë “dorë e stërvitur”. Ai na ka dhënë një libër vlerësuar si arritjen më shkencore të shoqërisht të dobishëm. Le ta urojmë, së lëvizjes majtiste. bashku i dashur lexues, e ta falënderojmë Për themelimin e P.K.Sh.-së dhe për për këtë kontribut në të mirën tonë të letërnjoftimin e saj historik janë dhënë, para përbashkët. Le t’i urojmë këtij profesori të dhe pas vitit ’90, siç është e natyrshme, filozofisë, sociologjisë dhe politikës: “Jetë njoftime dhe vlerësime të ndryshme, të gjatë e krijimtari të mbarë!” thellësisht kontraditore midis tyre. Në përgjithësi ato mund të ndahen në dy kampe. Nga njëra anë, qëndrojnë Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri panegjiristët e dikurshëm, të cilët për dekada me radhë kanë propaganduar se Prof. Kristo FRASHËRI, akademik Partinë Komuniste Shqiptare e themeluan Anëtar Nderi i Institutit të komunistët shqiptarë të udhëhequr nga Sociologjisë Enver Hoxha, madje dekadat e fundit ata Tiranë, 2006: Botim i Akademisë së shkuan aq larg sa e cilësuan Enver Hoxhën Shkencave të Shqipërisë si themeluesin e vërtetë të saj. Nga ana tjetër, qëndrojnë kundërshtarët e saj, të cilët nuk Parathënie u njohin asnjë meritë komunistëve Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri, shqiptarë, por ngulin këmbë se Partinë e cila parapriu themelimin më 8 Nëntor Komuniste e themeloi Partia Komuniste e 1941 të Partisë Komuniste Shqiptare Jugosllavisë, nëpërmjet dy emisarëve të saj, (P.K.Sh.-së), deri sot është trajtuar vetëm Miladin Popoviçit dhe Dushan Mugoshës. nga historiografia e disiplinuar e Partisë së Këtë tezë e kanë mbrojtur dhe vazhdojnë Pun-ës së Shqipërisë. Si e tillë ajo është ta mbrojnë, në mënyrë të veçantë, anëtarët trajtuar nga këndi i platformës ideologjike, e “Ballit Kombëtar”, të Partisë së Legalitetit politike dhe organizative të P.K.Sh.-së, më dhe pasardhësit e kolaboracionistëve. Të vonë të P.P.Sh.-së. Si rrjedhim, ajo njëjtin qëndrim kanë mbajtur në shkrimet karakterizohet të paktën nga dy difekte e tyre edhe titistët jugosllavë. themelore, të palejueshme për një Nuk ka dyshim se të dyja palët, si historiografi objektive. E para, ajo e paraqet panegjiristët, ashtu dhe kundërshtarët e saj, Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 107 u e teprojnë. Në të dyja palët ka patur dhe ka emrat e bashkëluftëtarëve që binin në akoma motive politike - te të parët bindje mërinë e tij dhe për të vënë më tepër në dhe simpati, te të dytët zemëratë dhe mllefe. dukje rolin e tij vendimtar në themelimin e Natyrisht të dytët kanë motiv ta denigrojnë P.K.Sh.-së. Si rrjedhim, duke përmbysur më themelimin e Partisë Komuniste Shqiptare vonë pohimet e tij të mëparshme Enver – titistët, sepse në kohën kur kujtonin se e Hoxha ka goditur pa dashje, mëse njëherë, kishin bërë atë zap, ajo u shkau nga duart; edhe veten e vet. Si dëshmi më të spikatur kundërshtarët e brendshëm sepse e humbën të kundërvënies së Enverit ndaj vetë Enverit luftën dhe më vonë vuajtën nga diktatura kemi, sikurse do të shihet në vendin e duhur, staliniste që sundoi në Shqipëri për më tepër dy vlerësimet e tij krejt të ndryshme mbi se katër dekada. Në fakt regjimi komunist kontributin që ai dha në themelimin e në Shqipëri ishte një diktaturë për të gjithë P.K.Sh.-së, njëri i mbajtur në nëntor 1944 brezat që e përjetuan, duke përfshirë edhe në Pleniumin e Dytë të Beratit, tjetri në vetë komunistët. Madje Enver Hoxha, pasi faqet e veprës së tij “Kur lindi Partia”, i likujdoi, në vitet e para të pasluftës, botuar gati dyzet vjet më vonë, më 1981. llogaritë me kundërshtarët e Luftës Ato që janë botuar në Shqipëri mbi Nacional Çlirimtare, shpatën e drejtoi themelimin e P.K.Sh.-së, në organe dhe në kundër vetë komunistëve, pa kursyer as vepra të ndryshme, deri në përmbysjen e anëtarët e forumeve të larta të P.K.Sh.-së. regjimit komunist janë, pa përjashtim, në Por as simpatitë, as mllefet nuk duhet ta sintoni me botimet e Intitutit të Studimeve pengojnë historianin që ta analizojë këtë Marksiste-Leniniste të Tiranës. Si rrjedhim, periudhë historike me gjakftohtësi. ato nuk sollën asgjë të re në fushën e Historianët objektivë duhet t’i lënë mënjanë dokumentacionit historik dhe të analizës nostalgjitë, pasionet, mllefet dhe me kurajë shkencore. Nga ana tjetër, kundërshtarët e duhet t’i përgjigjen pyetjes: Kur lindi lëvizja saj brenda në Shqipëri vetkuptohet se, për majtiste në Shqipëri? Cilat qenë tiparet shkak të censurës, nuk patën asnjë mundësi ideologjike të saj? Kur u formua Partia që ta trajtonin në shtyp, nga këndi i tyre, Komuniste Shqiptare? Si u formua? Kush themelimin e saj. e themeloi? Cili ishte programi i saj politik Edhe rrethet e emigracionit shqiptar, në kohën e themelimit? Pyetjet e tjera që ndonëse gëzonin lirinë e shtypit, nuk e lindin në mënyrë të vetvetishme – se si ajo trajtuan në mënyrë serioze themelimin e e siguroi fitoren e Luftës Nacional P.K.Sh.-së. Ato u kufizuan duke e akuzuar Çlirimtare, e dyta, se si arriti ta vendosë P.K.Sh.-në si një pjellë ose si një degë të diktaturën staliniste në Shqipëri dhe e treta, Partisë Komuniste të Jugosllavisë në se kush është përgjegjës përpara historisë Shqipëri, pa sjellë asgjë të re nga fusha e për vendosjen e saj, do të trajtohen në një dokumentacionit historik. punim të dytë. Pas kthesës së vitit 1990 në Shqipëri Për Partinë Komuniste Shqiptare, e cila morën fund botimet panegjirike për më 1945 u quajt Partia Komuniste e P.K.Sh.-në. Përkundrazi, kundërshtarët e saj Shqipërisë dhe më 1948 Partia e Punës e shpërthyen një fushatë të zjarrtë për Shqipërisë - në Shqipëri është hartuar vetëm denigrimin e mëtejshëm të P.K.Sh.-së, por një tekst “zyrtar”, i botuar më 1968 nga kjo fushatë deri tani është përqëndruar Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste vetëm në faqet e shtypit të përditshëm dhe pranë Komitetit Qëndror të Partisë së Punës në valët e medias elektronike. Deri sot nuk së Shqipërisë (pa emrat e autorëve). Por kemi parë asnjë botim shkencor që ta sipas zakonit të Enver Hoxhës teksti është trajtojë me burime dokumentare dhe kritere rishikuar disa herë për t’u “pastruar” nga shkencore, sipas këndvështrimit të tyre, u 108 u Recensione historinë e lëvizjes majtiste në Shqipëri dhe mënyrën sesi e kuptonin socializmin apo atë të themelimit të P.K.Sh.-së. Ca më tepër komunizmin simpatizantët e tyre shqiptarë, nuk ka dalë asnjë studim shkencor që të për të nxjerrë konkluzionin nëse formimi i vërtetojë me të dhëna historike pikëpamjen P.K.Sh.-së ishte ose jo një krijesë e rastit, e tyre mbi themelimin e saj nga P.K.J.-ja. nëse ishte pjellë e një njeriu të vetëm apo e Argumenti kryesor që ata përdorin – prania një grupi shokësh, apo një nevojë e kohës, e dy emisarëve komunistë jugosllavë në më në fund nëse ajo lindi si një shtab i themelimin e P.K.Sh.-së - për ta cilësuar revolucionit proletar me synim diktaturën P.K.Sh.-në si “vegël” të P.K.J.-së, nuk është komuniste, apo si një organizatë patriotike bindës për arsyen e thjeshtë se dy njerëz të që synonte të rifitonte pavarësinë e atdheut huaj, të panjohur nga opinioni shqiptar, nuk dhe të vendoste në Shqipëri një regjim mund të formonin një parti që ngriti në demokratik popullor. Vendosja, pas Luftës këmbë një popull, në atë shkallë sa të së Dytë Botërore e diktaturës komuniste në triumfonte mbi autoritetin e personaliteteve Shqipëri, është një periudhë historike më tradicionalisht të njohur, siç ishin krerët e vete. Sadoqë rrënjët e saj u hodhën që në Ballit Kombëtar dhe të Lëvizjes Legaliste. vitet e luftës antifashiste nacional-çlirimtare, Por edhe pikëpamja e historiografisë gabimet që ajo bëri nuk mund të përbëjnë enveriste se P.K.Sh.-në e themeloi një grusht argument për të paragjykuar themelimin e komunistësh dhe ca më tepër vetëm Enver P.K.Sh.-së. Historia e P.K.Sh.-së gjatë luftës Hoxha, nuk është bindëse. Si kudo në botë me atë të pasluftës duhet gjykuar për ato edhe në Shqipëri, partitë komuniste janë që ndodhën në suazat e tyre. krijuar pasi janë përhapur më parë idetë Vëllimi shoqërohet me një shtojcë prej socialiste apo komuniste dhe pasi këto ide 77 dokumentesh dhe dëshmish të ndarë në kanë vënë në lëvizje grupe të ndryshme dy pjesë. Në pjesën e parë janë renditur 55 shoqërore. Dihet se idetë paraprijnë dokumente dhe dëshmi kryesore, të cilat aksionet dhe organizatat. Asnjë parti pasqyrojnë idetë dhe veprimet e lëvizjes revolucionare nuk mund të formohet pa një majtiste të shqiptarëve para themelimit të situatë revolucionare dhe pa një masë P.K.Sh.-së. Në pjesë e dytë janë përfshirë njerëzish që të kenë përqafuar më parë idetë 22 dokumente dhe dëshmi që kanë lidhje revolucionare. Fëmijët i lindin prindërit dhe me vetë themelimin e P.K.Sh.-së. jo kumbarët që asistojnë në pagëzimin e tyre. Në “Historinë e P.P.Sh.-së”, botuar nga Instituti i Studimeve Marksiste-Leniniste Mendimi sociologjik shqiptar, të Tiranës më 1968, ky kriter metodologjik bibliografi (1986-2006) – parahistoria e lëvizjes majtiste në Shqipëri - nuk është respektuar plotësisht. Historia Fatos TARIFA & Lekë SOKOLI e ideve socialiste dhe e organizatave Tiranë, 2006: Botim i Institutit të komuniste në Shqipëri që duhet të Sociologjisë justifikojë formimin e partisë së këtyre ideve, këtu është trajtuar shkurt, madje Parathënie është deformuar, ashtu siç është deformuar, Ky vëllim është vetëm një përpjekje e edhe vetë kuvendi që formoi në fillim të parë për të eksploruar, identifikuar dhe nëntorit 1941 P.K.Sh.-në. Si rrjedhim, është paraqitur në një mënyrë pak a shumë e domosdoshme që të fillohet me historinë sistematike krijimtarinë teorike dhe e përhapjes në Shqipëri të ideve majtiste, publiçistike të autorëve shqiptarë në fushë pastaj me historinë e zhvillimit të lëvizjes të sociologjisë dhe në disiplina të tjera të socialiste apo komuniste, gjithashtu me afërta me të. Si çdo përpjekje e parë, edhe Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 109 u kjo e jona është e papërsosur. Por një shoqërore, madje edhe për studentët e bibliografi e papërsosur, nëse ajo është e sotëm të sociologjisë në Fakultetin e nevojshme dhe e dobishme, është gjithnjë Shkencave Sociale. Më 1986, për të parën më e mirë se një mungesë e ndjeshme dhe herë në historinë e arësimit të lartë e pajustifikuar e saj. Kjo është arësyeja që shqiptar, sociologjia filloi të jepej mësim ne vendosëm të përgatisim këtë bibliografi, si një disiplinë e veçantë, ndonëse akoma të bindur se ajo do të jetë e dobishme për në atë kohë e palegjitimuar nga politika cilindo studjues shqiptar apo të huaj, brenda arësimore zyrtare. apo jashtë vendit, që dëshiron të eksplorojë E konsideruar deri në atë kohë nga një terren, i cili sa vjen e bëhet më produktiv sistemi politik ekzistues dhe propaganda e dhe më i begatë. tij si një “shkencë borgjeze”, më 1986, pas Edhe pse në kalendarin historik një “aprovimi” gjysëm zyrtar, sociologjia u periudha 20-vjeçare (1986-2006) e marë përfshi në programin mësimor të degës së në shqyrtim në këtë bibliografi nuk është filozofisë si një “kurs special” mbi një periudhë e gjatë, ajo ka qenë një “probleme dhe metoda të sociologjisë”. Për periudhë tepër e ngjeshur me ngjarje dhe herë të parë studentët shqiptarë filluan të dukuri, të cilat paraprinë, shoqëruan dha dëgjojnë në një auditor universitar t’u flitej vazhdojnë të shoqërojnë shndërrimet e për sociologjinë krahas me (dhe 3-4 vjet mëdha politike, ekonomike e sociale të më vonë në vend të) materializmit historik shoqërisë shqiptare në një periudhë krejt të marksist, me të cilin ajo ishte identifikuar veçantë të historisë së saj, siç është ajo e deri në atë kohë. Dr. Servet Pëllumbi dhe tranzicionit nga socializmi shtetëror në një Dr. Fatos Tarifa ishin të parët lektorë të sistem të demokracisë pluraliste dhe të sociologjisë në një universitet shqiptar. ekonomisë së tregut të lirë. Leksionet e tyre në atë kohë shënuan, në Pse pikërisht periudha 1986-2006? Në një kuptim real të fjalës, krijimin e disiplinës pamje të parë këto vite nuk shënojnë një sociologjike në Shqipëri dhe hapin e parë periudhë e cila të përcaktojë në mënyrë pak drejt institucionalizimit të saj në kulturën a shumë rigoroze “kufijtë” kohorë të një akademike në vendin tonë. kapitulli të veçantë në shoqërinë apo Ne qëllimisht e evituam këtu shkencën shqiptare. Dikush mund të togfjalëshin “mendimi sociologjik mendojë se viti 1986 është zgjedhur për të shqiptar”, pasi embrionet e mendimit shënuar fillimin e një periudhe sociologjik shqiptar i përkasin një periudhe “liberalizimi” dhe “hapjeje” në jetën politike shumë më të hershme. Ato i gjejmë në mos dhe atë shoqërore të Shqipërisë, një vit pas në të njëjtën kohë me lindjen e mendimit vdekjes së liderit komunist Enver Hoxha. sociologjik evropian, të paktën që me Sami Sidoqoftë nuk është kjo arësyeja pse është Frashërin në fund të shekullit të 19-të dhe zgjedhur viti 1986. Ky vit vërtet i jep në fillim të shekullit të 20-të, pak a shumë kuptim dhe motivimin kryesor hartimit të në të njëjtën kohë që Émile Durkheim botoi kësaj bibliografie njëzet vjet më vonë, por veprat e tij klasike Ndarja e punës në shoqëri për një arësye tjetër. Kjo arësye, me (1893), Rregulla e metodës sociologjike përjashtim të pak njerëzve, kryesisht atyre (1896) dhe Vetvrasja (1897), ndërsa Max që më 1986 kanë qenë studentë në vitin e Weber botoi veprën e tij madhore Etika tretë të degës së filozofisë në Fakultetin e protestante dhe shpirti i kapitalizmit (1904). Shkencave Politike e Juridike të Një shqyrtim i vëmendshëm i kësaj Universitetit të Tiranës, ka qenë dhe mbetet bibliografie mund të verë në pah si meritat, e panjohur për shumicën e studjuesve ashtu edhe dobësitë e saj. Për dobësitë e saj shqiptarë në disiplinat e shkencave le të gjykojë lexuesi që do ta marë në dorë. u 110 u Recensione

Ne dëshirojmë të vemë në dukje, sidoqoftë, Së dyti, ky vëllim biobliografik dy ndër veçoritë që i japin kësaj bibliografie dëshmon qartë se mendimi sociologjik vlerë të veçantë për këdo që është i shqiptar, por edhe ai politik apo ekonomik, interesuar ta përdorë atë. është bërë, veçanërisht në këta dhjetë vjetët Së pari, ajo që vihet re në këtë vëllim e fundit, pjesë integrale e tregut është se zhvillimi i sociologjisë shqiptare bashkëkohor të ideve. Punime shkencore që gjatë dy dekadave të fundit është kryer kanë për autorë studjues shqiptarë përveçse përgjatë dy profileve të saj: profilit apo janë kumtuar e kumtohen në dhjetra dimensionit akademik dhe atij publik. konferenca ndërkombëtare, janë botuar dhe Sociologjia akademike është zhvilluar, botohen çdo vit në revista akademike ndonëse me disparitetet e veta, si në rrafshin ndërkombëtare, të cilat dalin në Shtetet e empirik, përmes studimeve empirike Bashkuara apo në Angli, në Gjermani apo konkrete në mikromjedise socialë të caktuar në Francë, në Hollandë apo në Itali. apo në shkallë kombëtare, ashtu edhe në Shkenca nuk është një epifenomen i atë teorik, si për çështje dhe dukuri të izoluar nacional. Edhe sociologjia si shkencë realitetit shoqëror shqiptar, ashtu edhe në transcedenton kufijtë nacionalë të shteteve një kuadër më të gjerë krahasues, duke pasqyruar shoqërinë në dimensionet transnacional, siç vihet re në disa nga e saj lokale dhe globale, duke investiguar studimet e përfshira në këtë bibliografi. probleme e dukuri që kanë të bëjnë me Përsa i përket sociologjisë publike, ajo jo shoqëri periferike rurale por edhe me vetëm ka qenë forma e parë në të cilën u qëndra metropolitane, duke shqyrtuar shfaq dhe u lëvrua mendimi sociologjik kulturat “e vogla” tradicionale, ato që shqiptar në fund të viteve 1980-të dhe në antropologu i Shkollës së Çikagos Robert fillim të viteve 1990-të, por vazhdon të jetë Redfield i quan “little tradition cultures”, edhe sot e kësaj dite “zhanri” më i lëvruar i por edhe kulturën urbane të megaqyteteve saj, siç dëshmohet kjo në qindra shkrime të tillë si Meksiko, Seuli, Nju Jorku, Sao dhe artikuj publiçistikë të botuar në shtypin Paulo, Tokio, Mumbai, Delhi, Shanghai, shqiptar të përditshëm apo periodik por, apo Los Anxhelos, çdo njëri prej të cilëve ndonjëherë edhe në shtypin e huaj dhe që ka një popullsi mbi 18 milion banorë. në këtë vëllim përfshihen në pjesën e tretë Sidoqoftë, duke qenë një disiplinë e të tij. Kjo krijimtari e gjerë ekstra- përgjithsme mbi shoqërinë, sociologjia akademike i jep një frymëmarrje të bashkëkohore është njëkohësisht e shëndetshme rolit publik të sociologjisë në kompartamentalizuar (apo e “ballkanizuar”, shoqëri dhe bashkë me të, vetë disiplinës siç thuhet ndonjëherë) në dhjetra së sociologjisë për dy arësye kryesore: e nëndisiplina, të cilat duke pasur çdonjëra para, sepse duke qenë një pasqyrim i fokusin e tyre të veçantë të studimit, krijojnë drejtpërdrejtë, imediat, i ditëpërditshëm i së bashku, si pjesë të një mozaiku të madh, realitetit shoqëror, ajo përmban tablonë e përgjithshme të realitetit shoqëror potencialisht dhe sugjeron lëndën e parë për global, pjesë e të cilit është edhe realiteti mjaft studime sociologjike akademike të shoqëror shqiptar. Këtë realitet shqiptar sot mirëfillta; e dyta, sepse ajo stimulon dhe nuk e studjojnë më vetëm apo kryesisht rigjeneron çdo ditë natyrën dhe aftësinë sociologë e huaj, por në radhë të parë diagnostikuese dhe transformuese të sociologë dhe studjues shqiptarë të sociologjisë dhe të shkencës sociale në shkencave sociale, duke i kontribuar në këtë përgjithësi duke i kontribuar sa zhvillimit mënyrë zgjerimit dhe thellimit të dijes të metodologjisë dhe teorisë së saj, aq edhe sociologjike në tërësi. progresit shoqëror. Edhe pse nuk përfshihen në këtë Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 111 u bibliografi, është i konsiderueshëm numri apo do të botojnë studime të mirëfillta në i librave dhe artikujve të botuar nga autorë fushë të shkencave shoqërore apo shkrime të huaj vitet e fundit, të cilët u referohen publiçistike që trajtojnë probleme shoqërore dhe citojnë studime të autorëve shqiptarë. në një plan të përgjithshëm janë të ftuar të Kjo tregon se shkencat shoqërore shqiptare informojnë redaktorët e këtij vëllimi, të cilët po bëhen gjithnjë e më shumë pjesë mund të kontaktohen me e-mail në adresat integrale e kulturës akademike evropiane që vijojnë: [email protected] dhe dhe asaj botërore dhe vetë sociologjia [email protected] shqiptare, disiplinë e cila 20 vjet më parë nuk njihej në Shqipëri veçse si emër, po bëhet gjithnjë e më shumë pjesë e asaj që To Albania, with Love (Me dashuri për quhet “Sociology without borders”. Shqipërinë) Si hartues dhe redaktorë të vëllimit që mbani në dorë, ne u shprehim mirënjohje Fatos TARIFA të gjithë atyre individëve apo institucioneve USA, 2007: University Press of që iu përgjigjën pozitivisht kërkesës sonë America për të bashkëpunuar në hartimin e kësaj bibliografie. Në mënyrë të veçantë Pasthënie nga prof. Jay dëshirojmë të falenderojmë administratorët WEINSTEIN e Alb-shkencës, rrjeti i studjuesve shqiptarë Eastern Michigan University; në Internet, dhe ata anëtarë të këtij rrjeti, Anëtar Nderi i Institutit të të cilën e kanë mbështetur këtë projekt dhe Sociologjisë kanë kontribuar për realizimin e tij. Kjo bibliografi, sidoqoftë, do të kishte Pasi mbaron së lexuari këtë vëllim me qenë më e plotë nëse disa autorë shqiptarë spektër kaq të gjërë, i cili përmbledh artikuj, do u ishin përgjigjur në mënyrë afirmative fjalime, letra dhe shënime, nuk është e ftesës sonë për bashkëpunim në këtë vështirë për lexuesin të kuptojë dilemën projekt. Fatkeqësisht, asociimet apo time, pasi unë kisha menduar ta mbyllja këtë simpatitë politike dhe xhelozitë akademike vëllim me një shënim të shkurtër. Sidoqoftë, kanë bërë që në ndonjë rast ky bashkëpunim asnjë lloj shënimi përbyllës që mund të të ketë munguar, gjë për të cilën ne, si shkruaj unë, i shkurtër apo i gjatë, nuk do redaktorë, kemi qenë qysh në fillim të të ishte i denjë për këtë libër të Dr. Tarifës, përgatitur. Në raste të tjera, kemi qenë ne i cili përmbledh një koleksion të pasur që s’kemi mundur të tërheqim sa duhet vëshgimesh shumë interesante mbi bashkëpunimin e disa autorëve të tjerë për Shqipërinë, Ballkanin, Shtetet e Bashkuara, arësye të cilat kanë qenë jashtë mundësive demokracinë, çështjet etnike, tona. Sidoqoftë, ndërsa meritat e kësaj nacionalizmin, historinë, median, bibliografie u përkasin tërësisht atyre diplomacinë dhe shumë më tepër se kaq. autorëve shqiptarë, të cilët me krijimtarinë e Sidoqoftë, si një koleg sociolog i autorit, tyre të botuar brenda apo jashtë vendit u kanë që kam pasur nderin të punoj me të në një dhënë përmbajtje dhe raison d’être kësaj projekt që ndihmoi krijimin e disiplinës bibliografie, përgjegjësia për çdo mangësi sonë në Shqipëri, unë mund të them se çfarë të saj është e redaktorëve dhe vetëm e tyre. e dallon perspektivën tonë sociologjike dhe Për ta saktësuar, plotësuar dhe vetë Dr. Tarifën si autor. Kjo, besoj unë, përmirësuar më tej këtë bibliografi në një demonstron se me gamën e gjërë të botim të dytë të saj në të ardhmen, të gjithë problemeve dhe thellësinë e trajtimit të tyre, ata studjues dhe individë që kanë botuar libri “Me dashuri për Shqipërinë” është mbi u 112 u Recensione të gjitha një vëllim koherent dhe i si kur bëhet fjalë për fshatarë ashtu edhe jashtëzakonshëm. për presidentë, dhe njëlloj të vlefshme si Thelbi i kësaj koherence dhe, ipso facto, për ngjarje të zakonshme ashtu edhe për i këndvështrimit të autorit gjëndet në evenimente që bëjnë epokë. konceptin “imagjinatë sociologjike” Dr. Tarifa kupton qartë dhe përdor me (“sociological imagination”), të cilin për efektivitet imagjinatën sociologjike në një herë të parë e formuloi C. Wright Mills në mënyrë të tillë që vetëm një sociolog i fund të viteve 1950-të dhe në fillim të viteve arësimuar si ai dhe me eksperiencën e tij 1960-të. Mills e përdori këtë koncept për mund ta bëjë. Por, përtej kësaj, ai e të përshkruar atë çka ai besonte se është një personifikon imagjinatën sociologjike në një kusht i domosdoshëm për analiza shkencore mënyrë të pazakontë, si rrallëkush tjetër. I të suksesshme në fushën e shoqërisë. Ai e lindur dhe i arësimuar në Shqipëri, ai erdhi përdori atë si titullin e njërit prej librave të në moshë në një kohë kur vendi i tij filloi të tij (Oxford University Press, 1959), i cili hapej ndaj botës në një mënyrë që s’e kish ka qënë dhe mbetet një best-seller në qarqet bërë për dekada me radhë. Ai aplikoi dhe akademike dhe jo akademike qysh nga fitoi një grant Fulbright në një kohë kur botimi i tij. Në një nga pasazhet më shpesh Departamenti i Sociologjisë në të cituara në të gjithë shkencën sociale, Mills Universitetin e Karolinës së Veriut në thekson se “imagjinata sociologjike na Chapel Hill (një ndër departamentet më të ndihmon të kuptojmë historinë dhe mirë të sociologjisë në botë) tregoi interes biografinë si edhe marrëdhënien midis të priste dhe të bashkëpunonte me një këtyre të dyjave në shoqëri. Kjo është detyra studjues nga një vend i pamundur, siç ishte dhe premtimi i saj. Të kuptuarit e kësaj më 1992 Shqipëria. Dr. Tarifa e la detyre dhe të këtij premtimi është ajo veti Universitetin e Karolinës së Veriut për që e dallon një analist klasik të jetës sociale”. të hyrë në shërbimin e jashtëm të Libri “Me dashuri për Shqipërinë” Shqipërisë në një kohë kur zyrtarë të lartë demonstron pikërisht këtë kuptim në vendin e tij, të cilët e njihnin atë dhe ia mjeshtëror të historisë dhe biografisë dhe çmonin vlerat dhe përkushtimin, vendosën të marrëdhënieve midis tyre nga Fatos ta emërojnë atë në fillim ambasador në Tarifa. Shpesh herë hapur, por në shumicën Hagë dhe më vonë në Uashington. e rasteve në mënyrë të përsosur, letrat, Përmes një sërë rrethanash flalimet publike dhe refleksionet që jashtëzakonisht refleksive biografia e Dr. përmblidhen në këtë vëllim na kujtojnë se Tarifës u ndërlidh me historinë në një mendimet dhe veprimet individuale nuk mënyrë të tillë që ai vetë u gjënd në një mund të kuptohen pa marë në konsideratë rol, në të cilin ai ka mundur të instruktojë kontekstet historike në të cilat individët të tjerët mbi ndërvarësinë midis njerëzorë mendojnë dhe veprojnë. Libri i biografisë dhe historisë. Dr. Tarifës na kujton gjithashtu se Unë theksova më lart se situatat dhe kontekstet historike nuk janë konstruksione talentet e Dr. Tarifës janë të rralla dhe të teorike abstrakte apo “forca” të pazakonshme. Por unë qëllimisht e evitova pashpjegueshme. Ato krijohen përmes fjalën “unike” pasi ka edhe individë të tjerë, veprimeve dhe mendimeve të individëve të cilët janë gjëndur në një pozicion të tillë njerëzorë që u japin atyre kuptim. Me një për të vëzhguar, komentuar dhe përdorur shkallë të lartë sensibiliteti dhe vërtetësie imagjinatën sociologjike siç ka bërë ndaj disiplines së tij, Dr. Tarifa bën të qartë Ambasadori Tarifa. Kjo, natyrisht, në asnjë se parime të tilla janë njëlloj të aplikueshme, mënyrë nuk i pakëson dhe nuk ua ul vlerën po të përdorim metaforën e Peter Lucasit, arritjeve të tij. Përkundrazi, po të shohësh Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 113 u disa nga individët që i përkasin këtij grupi gjëra, që kanë të bëjnë me marrëdhëniet të vogël njerëzish, kontributet e Dr. Tarifës tona, personale, shoqërore, miqësore, spikasin akoma më shumë si të intelektuale dhe politike. Që na kanë lidhur jashtëzakonshme. së bashku në këto 15 vitet e fundit. Ky grup i shquar njerëzish përfshin Personalisht mendoj se Gëzim Tushi, Ahmad Husayn (Egjypt, 1902-1984), është një nga përfaqësuesit publikë të Zelma Watson George (SHBA, 1903- intelektualëve vlonjatë, i njohur për 1994), Laurent-Marie Biffot (Gabon, kontributet e tij jo vetëm politike, por dhe 1925-), Frederic Martel (Francë, 1967-), profesionale në qytetin e tij të lindjes. Alva Myrdal (Suedi, 1902-1986) dhe Terje Natyrisht edhe dekada e fundit, në të cilën Rød-Larsen (Norvegji, 1947-). Nëse jeni ai nuk ka qënë në Vlorë, nuk ka qënë e të njohur me jetën dhe veprën e një apo më “humbur” për të, pasi edhe kjo periudhë shumë prej këtyre individëve, ju mund të ka qënë e ngjeshur me veprimtari të dëndur keni vënë re paralelet biografike me Dr. intelektuale, botuese dhe profesionale. Idetë Tarifën. Ju mund të keni vënë re gjithashtu e tij politike dhe sociale tashmë njihen nga rekordin e tyre të jashtëzakonshëm në kushdo që lexon artikujt e tij në shtypin e shërbim të kombit të tyre dhe të njerëzimit përditshëm si dhe botimet e tij të fundit. si edhe të njëjtën aftësi për t’u bërë Në intensitetin e tij të botimit ndihet i personalisht pjesë e historive sociale dhe e shfaqur profili i një njeriu që është qytetar kohës së tyre. Merrni, për shëmbull, emrin i shqetësuar për zhvillimet politiko sociale që përmënda të fundit: Terje Rød-Larsen. në vendin e tij. Pavarësisht nga pozicionet Ai është ndoshta më i njohuri në këtë grup që ka patur apo ka, ai gjithnjë ka qënë aktiv njerëzish si autor i Marrëveshjes së Paqes dhe ndikues në përpunimin e opinionit për Lindjen e Mesme që u arrit në Oslo. publik, duke shfaqur pa frikë idetë dhe Ashtu si Dr. Tarifa, Rød-Larsen dhe mendimet e tij, politike, morale, kulturore, të tjerët, të gjithë kanë qënë apo janë sociale. Idetë e tij, në të gjithë këto fusha sociologë dhe diplomatë. Arritjet e tyre interesimesh dhe intervenimesh, janë të bëra ilustrojnë në mënyrë bindëse natyrën publike përmes shtypit, medias dhe plotësuese të të dy këtyre misioneve. Pasi a botimeve të vecanta. nuk është imagjinata sociologjike gjithashtu Libri “Qytetari dhe Politika” që keni edhe një imagjinatë diplomatike? Unë besoj në dorë, është tregues i jetës intensive se po dhe unë besoj se Fatos Tarifa e ka politike, intelektuale dhe profesionale të demonstruar këtë në mënyrën më efektive autorit. Gëzimi e ka patur dhe e ka pasion në librin e tij “Me dashuri për Shqipërinë”. politikën profesioniste. Ai është i njohur për interesimin dhe kontributin e tij që në fillim të viteve 90, kur nisën proceset Politika moderne dhe konceptimi demokratike, si një nga penat e njohura të filozofik i saj elaborimit të ideve të reja të politikës moderne. Në një farë mënyre kontributi Nga Shpëtim GJIKA teorik, ka qënë i lidhur disponimin e tij Rreth librit “Politika dhe qytetari” intelektual dhe professional, por edhe me Të Gëzim TUSHIT orientimin e tij botëkuptimor të majtë Tiranë 2006: Botimet “Emal”. demokratik, të zgjedhur që në fillim dhe të cilit i ka shërbyer teorikisht por dhe Libri “Politika dhe Qytetari” i autorit praktikisht. Pas librit të parë “Politika, Gëzim Tushi, është për mua një rast i fatalitet i kohës” (1998), ai po i jep lexuesit kënaqshëm që më sjell në mëndje shumë këtë libër, që bën fjalë për zhvillimet politike u 114 u Recensione më të fundit në Shqipëri. Në këtë rast ai politike, diku politika e perceptuar si mision, është në pozicionin e studiuesit dhe analistit e diku tjetër, analiza e politikës së ditës dhe teorik të politikës së ditës, duke e parë atë në pak më tutje personaliteti i politikanit si të gjithë shfaqiet e saj. Materiali është i profesionist. Në këtë kurbë me diapazon të shkruar në harkun kohor të dy viteve të gjërë, ka shkrime të bukura dhe mbresëlënëse, fundit, gjë që flet jo vetëm për intensitetin në të cilat pasqyrohen njohuritë e të autorit, me të cilin autori punon, por dhe për mënyra elegante e të shkruarit, stili i tij i shqetësimin dhe perceptimin e vecantë me njohur për lexuesin, i vecantë dhe gjuha tipike të cilin ai ndjek zhvillimin e politikës. Mjafton e tij, në të cilën përzihet fraza e gjatë e të shikoni tematikën, për t’u bindur për almbikuar e “filozofisë politike”, me fjalën e gjërësinë e interpretimeve me të cilat autori shkurtër të stilit polemik, vështrimi filozofik, e kqyr dhe gjykon politikën. Diapazoni i linear i zhvillimit politik me interpretimin e analizave, i këndshikimit është shumë i konteksteve të teorisë politike dhe të gjërë. Libri ka një gamë tematike, duke sjellë praktikave të mira të njohura të politikës si pasuri të shumëanëshme teoriko filozofike, veprimtari konkrete. këndshikime konkrete me natyrë të pastër Në kohën moderne politika është bërë pragmatiste. Ai e shikon politikën në të një veprimtari e demokratizuar. Ajo nuk është gjithë këndshikimet e mundëshme, si më vetëm monopol profesional i politikanit, mision, si profesion, si identitet personal por dhe cështje e madhe e shoqërisë, sepse të lidhur me cilësitë dhe kualitetet e me zhvillimin, cilësinë dhe vlerat e politikës politikanit. Në artikujt e shumtë, të shkruar është i lidhur zhvillimi i shoqërisë moderne me kulturë dhe informacion të gjërë, bashkëkohore. Në këtë kontekst interesimet qarkullojnë shumë probleme të politikës për politikën kudo janë të larta. Vecanërisht teorike dhe aplikative, në të cilat “qarkullon” për vende si Shqipëria, që janë në procesin e politika jonë në vitet e fundit. kalimit nga periudha “postkomuniste” në Në se do ta shikosh me vëmëndje demokracinë e konsoliduar, lidhja e qytetarit këndshikimin e autorit, nuk është e vështirë me politikën është shumë e lartë dhe e për të kuptuar tendencën e tij konstante që tensionuar. Në këtë vështrim, në libër ka të bëjë trajtesa të kombinuara teoriko analiza të gjëra sipas parimeve të “politikës filozofike dhe praktike të politikës shqiptare. krahasuese”, në të cilën bëhen ballafaqime të Në përgjithësi ka një këmbëngulje të qartë të teorive politike, tendencave, zhvillimeve dhe autorit, për të qënë më shumë si analist jo i deformimeve me të cilat shfaqet politika politikës fare konkrete, por më shumë i është shqiptare në aktualitetin tonë. Në të vërtetë kushtuar gjetjes së modelit dhe praktikave më me sa duket autori jo pa qëllim në shumicën të mira të politikës bashkëkohore që duhet e shkrimeve të tij, ka tentuar t’i shmanget të shërbejnë si modele për politikën tonë. Në interetimit militant të politikës, shikimit të se do të shikosh shkrimet me kujdes do të saj nga “llogoret” e njohura të saj. Nuk është dallosh këtë orientim të autorit dhe do të vësh e lehtë që në kushtet tona të shkruash për re se ka një tentativë të evidentuar të trajtimit të politikën, duke dashur të qëndrosh larg cështjeve të “politikës së tërthortë”, që e largojnë pasioneve të natyrshme të saj. shpesh nga trajtesat e personalizuara, të cilat Mirëpo jo pa qëllim Gëzim Tushi në këtë gjithashtu nuk mungojnë në librin e tij. libër, i ka vënë vetes një synim më selektiv Në gjykimin tim, libri i Gëzim Tushit dhe teorik, duke dashur që të sjellë një sasi është një përpjekje për të qënë i pranishëm njohurish të teorisë politike moderne në të gjithë këndshikimet dhe interpretimet bashkëkohore, më qëllim që praktika e e politikës bashkëkohore. Herë është shkrimi politikës sonë kombëtare, të jetë e si “filozofi politike” e herë të tjera analiza ballafaquar me standartet e politikës Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 115 u moderne. Ndaj nëpër faqet e librit të shoqërisë demokratike, në të cilën shpërfaqet një sasi shumë e madhe e bashkëjetojnë dhe bashkëveprojnë në mënyrë informacionit bashkëkohor politik, e teorive paralele dhe të integruar qytetari, qeveria, dhe autorëve bashkohorë, që kanë kanë lënë ekonomia, politika dhe shoqëria civile. Kjo gjurmë në modelimin e saj, duke sjellë lidhje është sinkron. Secili ka rolin, detyrat kontribute të fuqishme në “formatimin” e dhe misionin e tij. Natyrisht, në qëndër të politikës së kohës. Autori është një njohës i kësaj “lidhjeje” është padyshim qytetari, i cili thellë i autorëve më të shquar dhe i teorive qëndron i lidhur me politikën aktive, vetëm politike dhe sociopolitike bashkëkohore. Ai atëherë kur ajo bëhet vërtetë përfaqësuese dhe ndjek me këmbëngulje “diturinë politike të interpretuese adekuate e interesave të tij. Në kohës”, autorët më të shquar që kanë lënë këtë koncept, në libër ka analiza të gjëra të gjurmë të thella me njohuritë dhe prurjet e këtij binomi, trinomi, apo lidhjeje polivalente tyre të shumta në teorinë politike, filozofike të qytetarit me politikën. dhe sociologjike. Janë me dhjetra autorë Autori njihet për sensibilitetin e vecantë idetë e të cilëve i ndesh në librin “Qytetari që ka për shoqërinë civile dhe lidhjet e saj të dhe politika”, jo si qëllim në vetvete dhe as natyrshme me politikën. Në libër ndihet për ekzibicione universaliteti, por si mjet vazhdimësia e kontributit të tij tashmë të njohur, për të reflektuar jo në mënyrë intuitive, por në trajtimin e problemeve që kanë të bëjnë me duke u ballafaquar me performanca të qytetarin, politikën dhe shoqërinë civile. politikës së sukseshme teorike, me idetë e Unë, e njoh mirë disponimin e tij qytetar autorëve më të shquar bashkëkohorë, si dhe intelektual, i cili është i manifestuar edhe Jurgen Habermas, Karl Poper, Ralf në librin që lexuesi ka në dorë dhe që me Dahrendorf, Erhard Epler, Samuel siguri do të jetë një kontribut tjetër i tij i Hantington, Josep Ramoneda, etj, veprat dobishëm. Në libër, kushdo ka mundësi të politike të të cilëve janë kthyer në “manuale gjej dicka që i duhet në përputhje me aplikative” të politikës moderne. pozicionin e tij social si qytetar, intelektual, Unë mendoj se Gëzim Tushi në këtë si politikan profesionist. Sepse aty ka shumë libër, e ka parë politikën shqiptare jo vetëm ide, njohuri, informacion, nga i cili askush si “entitet i mbyllur” por dhe si një realitet nuk humbet duke e njohur. Me siguri, që ky social, si shprehje interesash publike, si libër është për autorin një hap i sigurt në relacion i përgjithësuar i saj me qytetarin. rrugën që ka nisur… Lidhja e qytetarit me politikën, interferimi reciprok midis tyre, është një cështje tjetër e cila në libër është një realitet i vecantë që duhet Gjeneologjia e orientalizmit shqiptar parë me vëmëndje. Kjo “lidhje bipolare” e ngushtë e politikës me qytetarin, është një Nga Blerim LATIFI nga risitë e politikës moderne, e cila në kushtet e një “shoqërie të hapur”, nuk mund Rreth librit “Arratisje nga Lindja: të jetë asnjëherë një veprimtari e mbyllur. Nuk Orientalizmi shqiptar nga Naimi te mund të demokratizohet politika, në se ajo Kadareja” nuk është veprimtari transparente, qytetare e Të Enis SULSTAROVËS lidhur me publikun dhe interesat e tij jetike, Tiranë, 2006: Botimet Dudaj në se ajo “kalon anash”, në “periferi” apo akoma më keq, kundër interesave të qytetarit. Libri i Enis Sulstarovës “Arratisje nga Pasioni politik i qytetarit, pjesmarrja e Lindja, Orientalizmi Shqiptarë nga Naimi tij aktive në procesin e zhvillimit të saj, është te Kadareja”, i botuar gjatë këtij viti nga një nga treguesit e ndërtimit dhe funksionimit shtëpia botuese “Dudaj” e Tiranës, që në u 116 u Recensione shikim të parë hetohet se nuk i ka punët e postfordizëm në ekonomi e shoqëri, për hiç mirë me paradigmën romantike dhe posthistoricizëm, poststrukturalizëm e iluministe, e cila ende dominon tërësisht postlogocentrizëm në filozofi, për në kulturën shqiptare. Është një libër krejt postpatriarkalizëm në fushën e studimeve i veçantë për kontekstin e kësaj kulture, si gjinore, për postkolonializëm në rrafshin e dhe për debatin politik e intelektual që relacioneve të botës perëndimore me pjesët zhvillohet brenda këtij konteksti. Ky libër tjera të botës. Lista e këtyre post-izmave nuk flet me një gjuhë tjetër dhe, hë për hë, është soset me kaq. Ajo është shumë më e gjatë. një zë i vetmuar në të folurit e tij. Veçantinë Në kontekstin e këtij pluraliteti të e tij e ndërton origjinaliteti i temës dhe madh rrymash studimi Arratisje nga Lindja metodologjia që ndjek autori gjatë këtij mund të vendoset në kuadrin e atij që sot trajtimi. Origjinaliteti qëndron në faktin se në filozofinë perëndimore njihet si diskursi Sulstarova rreket të zbërthej një fenomen postkolonial, diskurs brenda të cilit zhvillohet shumë interesant, por për të cilin tek ne, kritika radikale e trashëgimisë së sundimit shqiptarët, nuk është folur pothuajse kolonial, trashëgimi që në rrafshin mendor asnjëherë. Edhe nëse ka pasur ndonjë manifestohet në trajtën e eurocentrizmit trajtesë, ose diçka tjetër, ato kanë qenë dhe orientalizmit. Të dy këto fenomene janë fragmentare, stihike dhe joserioze. Ky komplementare me njëra tjetrën. fenomen është diskursi orientalist në Eurocentrizmi e paraqet Evropën, kulturën dhe politikën shqiptare, duke Perëndimin, si qendrën dhe kulmimin e filluar nga pjesa e fundit e shekullit të XIX, zhvillimit të civilizimit, pikëmbërritjen dhe kur fillon procesi i ndërtimit të identitetit telosin, apo kuptimin e historisë botërore. kombëtarë të shqiptarëve, e deri në ditët e Të kujtojmë vetëm Hegelin dhe Marksin, sotme. Segmenti tjetër i rëndësishëm i dy figura pa të cilat moderniteti perëndimor veçantisë së këtij libri është metodologjia nuk mund të kuptohet. Filozofia e të dyve që ndjek autori në studimin e tij. Edhe këtu përshkohet nga fillimi deri në fund prej autori sjell një risi në fushën e studimeve eurocentrizmit. Derisa eurocentrizmi është kulturore tek ne, përmes aplikimit të vetëdija për vetën e botës perëndimore, apo metodës gjeneologjike të Michel Foucault, vetëvetëdija (das Selbstbewusstsein) siç do e cila zbërthen raportet shumë komplekse thoshte Hegeli, orientalizmi ka qenë në mes dijes dhe pushtetit në kontekstin e vetëdija për tjetrin e botës perëndimore, atyre që në filozofinë e Foucault rrëfimi për antipodin e saj, orientin, të përcaktohen si formacione epistemike. paragjykuar sipas kësaj skeme si jashtë Metoda që ka zgjedhur Sulstarova në Civilizimit dhe Historisë, me C dhe H të studimin e tij është plotësisht e qëlluar, sepse madhe. Kjo vetëdije për vetën dhe për dihet se dija orientaliste është tjetrin siç e evidencojnë studimet pazgjidhmërisht e lidhur me fuqinë postkoloniale në thelbin e saj ka qenë një perëndimore. Por që të mund të kuptohet konstrukt ideologjik përmes të cilit sundimi ky studim, ashtu siç edhe duhet, është e kolonial është justifikuar, por edhe është nevojshme të qartësohet fillimisht raporti i stimuluar. Orientalizmi ka ndërtuar një tij me izmat e shumtë që sot mbushin sistem stereotipash dhe paragjykimesh për debatin filozofik, politik dhe kulturologjik tjetrin, përmes një vetëdukje iluzore të dijes në rrafshin global. Këta izma të shumtë shkencore, duke e reduktuar tjetrin e shpeshherë grupohen brenda një izme të perëndimit, pra orientin, në atë që Cvetan madhe, e cila që nga vitet shtatëdhjetë të Todorov i quan “trajta të reduktimit të tjetrit shekullit të kaluar nominohet si në objekt, kafshë ose demon”, thjeshtë në një postmodernizëm. Flitet për postindustrializëm qenie inferiore. Diskursi postkolonial në Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 117 u filozofinë perëndimore i gjen fillesat e tij ku veç sa kishte filluar procesi i rënies dhe në studimin e famshëm të Edward Said, tërheqjes së Perandorisë Osmane, proces që me titull “Orientalizmi”, i botuar në vitet do të përmbyllet gjatë viteve të luftërave shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, kohë kur ballkanike. Në këtë kapitull Sulstarova atmosfera postkolonialiste po e përshkonte ndalet gjerësisht në analizën e orientalizmit mendimin perëndimor, me një fuqi të atillë në veprën e Naim Frashërit, e cili ishte një e cila do të ndikoj që edhe një filozof aq i ndër figurat qendrore të projektit rilindës. madh si Michel Foucault të shprehej me Që në këtë kapitull ai arrin të identifikojë nota admirimi për Revolucionin Islamik të brengën themelore të orientalizmit Ajatollahëve në vitin 1979 në Iran. Studimi shqiptar: arratisjen nga lindja të shqiptarëve i Said-it i dha një shtytje edhe më të madhe dhe oksidentalizimin e tyre. Duke u kësaj atmosfere. Ndikimi i tij ishte shumë i konsideruar si e pazgjidhur përfundimisht madh. Pesha e këtij ndikimi hetohet edhe nga rilindja kombëtare, kjo brengë u bë temë në studimin e Sulstarovës, i cili i qaset qëndrore e diskutimeve intelektuale dhe diskursit orientalist në kulturën shqiptare, politike të cilat e karakterizuan shoqërinë për të hulumtuar siç thotë ai “gjeneologjinë shqiptare pas Luftës së Parë Botërore. e orientalizmit shqiptar”. Në kapitullin “Oksidentalizimi i Zbërthimin e kësaj gjenealogjie, autori Shqipërisë”, jepen karakteristikat bazike të në studimin e tij e ka struktuar përmes këtyre diskutimeve gjatë kësaj kohe, përmes ndjekjes së linjës historike, që shtrihet nga dekonstruimit të teksteve të autorëve të periudha e Rilindjes Kombëtare Shqiptare njohur të viteve njëzet dhe tridhjetë në në shekullin e XIX, deri në ditët e sotme. Shqipëri si Branko Merxhani, Ismet Toto, Në kapitullin e parë jepet një analizë e Krist Maloki, etj. Duke i dekonstruar tekstet nocionit të orientalizmit, siç kuptohet në e tyre Sulstarova nxjerr në shesh bërthamën diskursin postkolonial. Kjo analizë është e tërësisht orientaliste të pikëpamjeve të tyre domosdoshme në mënyrë që të kuptohet mbi identitetin shqiptar. Përmes një drejtë studimi dhe të shmangen shmangie të përkohshme nga ndjekja e linjës keqkuptimet teorike, të cilat janë shumë të historike të zbërthimit të gjeneologjisë së mundshme të ndodhin duke patur parasysh orientalizmit shqiptarë, në mënyrë që ta kontekstin e kulturës shqiptare, për të cilin përforcojë edhe më shumë paraqitjen e tij, diskursi postkolonial është ende diçka e në një kapitull të veçantë autori analizon huaj. Si rezultat i kësaj, rreziku që stereotipat orientaliste duke marrë në orientalizmi, të cilin e ka parasysh shqyrtim dy që ai i quan personazhe Sulstarova të merret si ndonjë ideologji e orientaliste: Ali Pasha dhe Xheladin Beu. vendeve të lindjes, ose të ngatërrohet me Këtu hetohet tërë pesha e paragjykimeve “orientalistikën”, është shumë i madh. të orientalizmit për “njeriun e Orientit”, të Prandaj kapitulli i parë është porta e vetme cilit i vishen të gjitha antivlerat përmes të cilës mund të hyhet në Nga argumentet që ofron studimi përmbajtjen e studimit. mund të arrihet në përfundimin se elitat Në kapitullin pasues “Shfaqja e politike dhe intelektuale shqiptare gjatë orientalizmit shqiptar” autori merret me procesit të ndërtimit të identitetit kombëtar, origjinën e orientalizmit shqiptar, të cilën e në masë të madhe kanë operuar me këto gjen në përpjekjet kulturore dhe politike të struktura opozitare binare të orientalizmit. rilindësve për të ndërtuar identitetin Skema të tilla binare si “Oksidenti dhe kombëtarë shqiptar, në kohën kur procesi i Orienti”, “Civilizimi dhe Barbaria”, formimit të kombeve e kishte përshkuar tërë “Evropa dhe Azia”, siç vëren autori janë kontinentin evropian, pra edhe Ballkanin, kategori të shpikura dhe imanente. Këto u 118 u Recensione kategori në diskursin orientalist implikojnë zbulon gjëra mjaft interesante që deri me një konceptim të gabuar për kulturat si tash studimet kulturore dhe politike tek ne “njësi të mbyllura, të pandryshueshme, e të nuk i kanë hetuar. Këtu do të përmend papërshkueshme nga ndikimet e ndërsjella”. shembullin e racizmit të Naim Frashërit, i Identiteti krijohet përmes manifestimit të cili në një tekst poetik të tij nga shpërfaqet aftësisë për tu dalluar nga tjetri, dhe tjetri si një racist tipik, plotësisht në të njëjtat linja për shqiptarët ka qenë orienti i përfaqësuar me racistët perëndimorë të kohës së tij, të nga perandoria osmane dhe religjioni i saj, cilët ishin zërat qendrorë të diskursit islamizmi, si dhe “tjetri i brendshëm”, të orientalist kolonial. Kjo vetëkuptohet pasi cilin e kanë përfaqësuar pjesa islame e që dihet se racizmi është element qendror i kombit shqiptarë. Siç mund të shihet nga ideologjisë orientaliste. Ja dhe teksti racist argumentet që ofron studimi i Sullstarovës, i Naimit të cilin e analizon Sulstarova veprimtarët arsimues shqiptarë, rilindësit (fq.54): Njerëzit në disa farë (raca) / secila dhe të tjerët që erdhën pas tyre i morën ndryshe e ka tiparë / far’e bardhë është m’e skemat stereotipike të orientalizmit mir’e tyr / si pej së gjithash dhe pej ftyre. perëndimor dhe i aplikuan te “tjetri” i Me këtë Enis Sulstarova hap një fushë shqiptarëve. Gjatë këtij aplikimi u të re të studimeve në kulturën shqiptare, e manifestua ajo që rëndom e bën çdo cila ka të bëjë me hulumtimin e diskursit konstruksion ideologjik: projektimi i të racist në këtë kulturë. Shqiptarët gjithmonë gjitha të mirave tek vetja dhe projektimi i kanë folur se si kanë qenë viktima të të gjitha të këqijave tek tjetri. Përmes një racizmit por asnjëherë nuk i kanë hetuar analize të thuktë te teksteve klasike të përmasat e racizmit në të menduarit dhe kulturës shqiptare, duke filluar nga Naim kulturën e tyre. Frashëri, Sulstarova na shpërfaqë brendinë Një analizë shumë të thelluar të e këtij projektimi. Orientalistët shqiptarë, skemave orientaliste Sulstarova e bën edhe duke filluar nga Naimi, e deri te Kadareja në leximin e teksteve të Kadaresë, në ndërtuan përfytyrimin për kombin kapitullin e pestë të studimit, ku analizohet shqiptarë të vendosur në hapësirën orientalizmi shqiptar gjatë periudhës së aksiologjike ndërmjet Perëndimit dhe realizmit socialist. Autori e zgjedh Kadarenë Lindjes. Brenda këtij përfytyrimi pozicioni duke patur parasysh se në këtë periudhë i kombit shqiptarë u konstruktua me skema vepra letrare e tij është autoritet dominues, manikeiste si pozicion ndërmjet të mirës dhe një vepër e cila përshkohet tej e për tej nga se keqes, si dhe përfytyrimi për përkatësinë e skemat orientaliste të nacional-romantizmit kombit shqiptarë në anën e të mirës në këtë shqiptarë, ku Perandoria osmane është përleshje, përfytyrimi i një kombi që sinonim i të keqes dhe ferrit për shqiptarët. pandërprerë lufton për tu arratisur nga orienti Përmes leximit kritik të disa teksteve të tij demoniak, drejt perëndimit. Orientalistët gjatë dhe pas periudhës komuniste, shqiptarë, siç e evidenton studimi, kohën e Sulstarova bën që Kadare të na shpërfaqet sundimit osman e përfytyruan përmes mitit me të gjitha elementet e një ideologu tipik të kohës së errët dhe mitit heroik të rezistencës orientalist, i cili përmes imagjinatës letrare, së vazhdueshme, duke eliminuar faktografinë e ndihmuar nga historiografia nacionaliste, historike, e cila na rrëfen mes tjerash edhe projekton tek Orienti të gjitha të këqijat e për fenomenin e një bashkëjetese shumë të kësaj bote. Sulstarova citon një fragment gjatë të elitave shqiptare me strukturën e nga libri “Kohë barbare” të Kadaresë ku ky pushtetit osman. e përkufizon lindjen si “një fatkeqësi, një Gjatë shtjellimit të teksteve të mynxyrë”, ndërsa kulturën shqiptare si një orientalistëve shqiptarë, Sulstarova na kulturë që në vazhdimësi lufton për t’i prerë Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 119 u lidhjet me Lindjen. Autori shtjellon edhe tejkalimin e perceptimeve eurocentriste dhe orientalizmin bashkëkohor shqiptarë kolonialiste. Këto përpjekje sot janë tema (kapitulli VI), për ta përmbyllur librin me qendrore në filozofi dhe shkencat humane. pjesën të cilën ai e titullon: “Mjerimi i Relativizmi postmodern dhe orientalizmit shqiptar” (kapitulli VII). multikulturalizmi janë dy shembuj të shquar Argumentet e bollshme që sjell studimi për këtë. Studimi i Enis Sulstarovës është një na japin të kuptojmë se mjerimi i thirrje që i bëhet kulturës shqiptare për t’u orientalizmit shqiptarë është vetë mjerimi zgjuar nga gjumi dogmatik e ideologjik i i kulturës shqiptare, sepse dominimi i orientalizmit, në mënyrë që ti hapet rruga diskursit orientalist në këtë kulturë është një mendimi kritik, i cili përbën një përmasë dominimi në të i një dije të rrejshme, një shumë të munguar në kulturën shqiptare. konstruksioni ideologjik dhe sistemi Shqiptarët kanë vuajtur nga logjika e stereotipash e paragjykimesh. Kjo dije e përjashtimit të tjetrit, prandaj nuk është rrejshme, ky konstruksion ideologjik është racionale që kultura dhe mendimi i tyre aq i fuqishëm në kulturën shqiptare saqë e politik të jetë një manifestim i një logjike të ka arritur efektin final të cilin e aspiron çdo tillë, sepse logjika e orientalizmit është logjikë ideologji, efekti i të dukurit si e vërtetë e përjashtimit të tjetrit. Libri i Sulstarovës përfundimtare dhe e pandryshueshme. me origjinalitetin tematik dhe metodologjik Terry Eagleton shkruan se “një prej ka hapur një perspektivë shumë interesante funksioneve të ideologjisë është pikërisht në studimet kulturore dhe politike tek ne. konceptimi i realitetit social si i natyrshëm, Përfundimisht ai e meriton të quhet një shfaqja e tij si i pafajshëm dhe i ngjarje shumë e rëndësishme kulturore. pandryshueshëm si natyra”. I tillë duket sot orientalizmi shqiptar, i cili siç argumentohet në studimin e Sulstarovës, bie ndesh me Portreti i një studiuesi99 vetë interesin themelor të shqiptarëve për t’u integruar në Bashkimin Evropian, sepse Prof. Hamit BEQJA, akademik siç shkruan ai “orientalizmi bashkëkohorë Rreth librave “Analiza Sociologjike”, shqiptarë është problematik, sepse ai “Sociologjia dhe jeta e përditshme” etj. bazohet mbi koncepte binare, homogjene, Të Lekë SOKOLIT thelbësore, transhendentale dhe reduktuese, Tiranë, 2006: Botime të Institutit të të cilat nuk janë të përshtatshme për t’i Sociologjisë kuptuar dinamikat politike dhe shoqërore në Shqipëri dhe në botë”. Ky orientalizëm 1. që operon me fjalorin dhe konceptet e kohës Këto ditë, më 1 nëntor 2006, përjetova së imperializmit evropian të shekullit të një gëzim të veçantë. Kisha përpara 4 libra XIX, kohë kur dominonin temat e të botuara nga kolegu dhe miku im, darvinizmit social dhe trajtat e shumta të sociologu i njohur, dr. Lekë Sokoli. Libra racizmit, siç thotë autori, bie ndesh me të freskët të të njëjtit autor. Nuk është pak projektin e ndërtimit të një shoqërie kur të bien në duar brenda një dite. Nuk ke moderne, të lirë, të bazuar mbi respektimin se si të mos emocionohesh. e të drejtave dhe dinjitetit njerëzor dhe të Ç’janë këta libra? Të gjithë nga fusha hapur ndaj dallimeve kulturore. Përveç kësaj e sociologjisë. orientalizmi bashkëkohor shqiptarë bie ndesh edhe me tendencat aktuale të 99 Botuar me titullin “Studiues e botues me vlerë mendimit filozofik perëndimor, ku prej e rendiment të lartë”, në Tirana Observer, datë 11 shumë kohësh bëhet përpjekje për nëntor 2006. u 120 u Recensione

I pari “Sociologjia dhe jeta e Për autorë të huaj dhe shqiptarë. Manuale përditshme”. Shkrime nga sociologjia të një bagazhi të lartë teorik, të publike. Një tufë asish të botuara këta tetë harmonizuara me vëzhgime përditësore, të muajt e fundit (shkurt – gusht 2006) në dala nga një dorë që e njeh shkëlqyeshëm gazetën “Tirana Observer”. Shkrime të teknikën e paraqitjes të materialit gjinive nga më të ndryshmet. Nga një sociologjik. Anketime me mjetet më të opinion, po themi tepër i këndshëm për një pasura të studimit. Të një niveli krejt udhëtim turistik në Moskë, te një shkrim i bashkëkohor. Pjesëmarrje në diskutime një natyre krejt tjetër. Analitik, kritik, madje sociologjike publike. Bashkëbisedime për edhe disi direktiv. Për problemet e botimeve probleme sociologjike me njerëz të të sotme dhe për rrugët e përmirësimit të shtresave e qarqeve të ndryshme shoqërore. tyre. I dyti “Bibliografia e mendimit sociologjik shqiptar” (vitet 1986 - 2006) e 4. hartuar në bashkëautorësi. Edhe këtu Sokoli Çfarë spikat në këtë veprimtari? Cilët ka tërhequr mendimin e kolegëve. Që i janë janë kriteret themelore që e udhëheqin përgjigjur shpejt kërkesës së tij. Por ka lënë sociologun? Po shënojmë të parin: Parimin vend edhe për të tjerë. Që nuk kanë patur e gjithëpërfshirjes të njerëzve në diskutime mundësi ta bëjnë këtë kaq shpejt dhe që do sociologjike. Së dyti: Parimin e pranimit të ta bëjnë kur t’u krijohet mundësia. Nuk po debatit të lirë, të diskutimeve ku flas për librin tjetër të vlefshëm, i cili quhet pjesëmarrësit mund t’ i shtrojnë çështjet “Trafikimi, rasti i Shqipërisë”. Temë edhe ashtu si u duhet atyre. kjo e trajtuar në bashkëautorësi. Nuk po zgjatem, gjithashtu, as me librin e tij të 5. katërt. Quhet “Analiza sociologjike”. Katër Cilat janë “levat” që e kanë mundësuar libra në një ditë. Dhuratë e çmueshme. Aq Sokolin të arrijë në këtë nivel veprimtarie? më tepër kur të nderojnë me të. Ato janë shumëvlerëshe dhe shumëkahëshe. Ka në to edhe nga fëmijëria. I rritur në 2. mjedise të lira ku ka mundur të çmojë Kush është Lekë Sokoli? Cili është komunikimin pa pengesa dhe synimin për zhvillimi i këtij njeriu që arrin të të japë në të bërë gjithçka vetë. I ndërfutur shpejt në duar momentalisht tre-katër libra? Si e arrin jetë. Edhe në kushte të vështira të periudhës ai këtë? Si paraqitet kjo në rrugën e së monizmit të njohur shqiptar. Të zhvillimit të tij? Cilët janë gurët kilometrikë shoqëruara këto me përpjekje krejtësisht të të kësaj rruge? Kësaj pyetjeje mund t’i japë reja për kohën. Që i dolën atij në përgjigje kushdo që sot e njeh veprimtarinë kapërcyellin e kalimit nga totalitarizmi në e shumëanshme e shumëvlerëshe të Sokolit. demokraci. Është për t’u theksuar përfitimi Është ndër sociologët më të shquar i tij nga pjesëmarrja në emigracion e jeta shqiptarë. Drejtor i Institutit të jashtë vendit. Në dy drejtime themelore. Për sapoformuar të Sociologjisë. Botues i t’u njohur me jetën duke bërë çfardo pune. revistës tepër serioze, do të thosha nga më Në anën tjetër duke përfituar nga mundësitë seriozet, “Politika dhe Shoqëria”. edhe për t’u marrë me studime. Duke e filluar me botime revistash që jashtë shtetit. 3. Ndeshemi me një sociologji pjellore në 6. vëllim, në cilësi dhe në teknika. Pa e rritur, Nuk mund të le pa përmendur fillimet mund të themi, për t’u habitur! Libra e njohjes time personale me Sokolin. Në fondamentale nga historia e sociologjisë. fundin e viteve të regjimit monist kam pasur Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 121 u rastin të asistoj në mbrojtjen e disertacionit vetë. Një nga shqiptarët e paktë, në mos i të tij. Madje kam qenë edhe recenzent. vetmi, që ka lexuar gati të tërë Frojdin dhe Është fjala për një studim të mirëfilltë mbi që ka shkruar vërtetë oponime shumë të organizimin e punës, i cili rezulton edhe si vlefshme për të. libri i parë sociologjik i botuar prej tij. Pastaj Politikisht - njeri i depolitizuar në bashkëpunimi ynë ka ardhur duke u rritur. kuptimin më të mirë të kësaj fjale. Që ruhet Në radhë të parë me iniciativën e vetë të mos bjerë në njëanshmëri subjektive. Që Sokolit. Nëpërmjet studimeve dhe respekton mendimin ndryshe. Që i hap botimeve të tij mbi drogën. Deri te një rrugë paraqitjes së mendimeve ndryshe. studim i përbashkët, i botuar – “Divorci, Moralisht - njeri me ambicie të vrojtime e refleksione”. Kuptohet për ta shëndoshë. Edhe kjo në kuptimin më të vazhduar këtë rrugë intensive mirë të fjalës. Që synon të nxjerrë veprimtari bashkëpunimi. Në të cilën kolegu im i të dobishme e jo për të kaluar radhën. nderuar ka ardhur duke u rritur çdo ditë. Familjarisht - njeri tepër korrekt dhe që përballon detyrime nga më të mëdhatë. 7. Si bashkëshort, si baba dhe në marrëdhënie Njeri që kombinon studimin shkencor të tjera me shokë, miq, bashkëpunëtorë. dhe ngarkesat e tjera të shumta, me një punë Nga tërë kjo paraqitje mund të të frutshme edhe si sipërmarrës privat. Pra mendohet se unë, Hamit Beqja, po bëj një në biznes. Mos u çuditni. Mund të jetë diçka portret pak idilik të Sokolit. Nuk ka njeri pak e rrallë, por unë nuk po zgjatem pasi pa ndonjë të metë. Do të veçoja atë që nuk e njoh aq mirë biznesin. ndodh me një njeri që punon shumë. Nuk përjashtohen edhe elementët e nxitimit. 8. Sado që nuk e zbehin në asnjë mënyrë Ndoshta është e nevojshme të bëhet figurën e tij. edhe një portret pak intim i pamjeve që Pas kësaj paraqitje tërësore të paraqet personaliteti i Sokolit. veprimtarisë se Sokolit, ne i dëshirojmë Fizikisht - një burrë tepër i mbajtur, i kolegut tonë arritje gjithnjë e më të reja. shkathët, në mish të vet, që e ruan dhe di ta Dhe kemi besim të plotë se ai do t’i përdorë shëndetin. përmbushë urimet tona. Nuk mund të jetë Në praktikën jetësore njeri i ndryshe. gjithanshëm. Nuk harton vetëm libra. Mos Në fund po japim një gjykim tërësor. u çuditni, bën edhe muratorin, edhe Kemi folur për një njeri që është në kulmin zdrukthëtarin, edhe karpentierin. e lulëzimit të forcave, të talentit, të punëve Për anën intelektuale është e tepërt të tij të shumënumërshme. të flasim, pasi ajo del qartë. Por faktet flasin I uroj të gjitha të mirat ! u 122 u Recensione ABSTRACTS IN ENGLISH

PAJAZIT NUSHI - The Albanian between different areas inhabited by issue and the views of students (those studying Albanians. The views expressed provide us political sciences and law) regarding it with knowledge regarding the national sentiment of those surveyed. The multitude of views (political), Among those surveyed the national among those surveyed in different areas sentiment is highly developed. Based on the inhabited by Albanians regarding the intensity of views regarding the Albanian “Albanian issue”, shows greater accord issue it can be said that the national rather than discord between them. With sentiment developed in harmony with long regard to this, those who are affiliated to lasting political developments in the political parties had more active views countries in which those surveyed and their towards the Albanian issue rather than those predecessors lived (different political who are not politically affiliated. Among systems and ideologies). As a consequence those who are politically affiliated there of this we have different views, which are were differences regarding certain issues (in generally balanced between the energy of direction and intensity). Among those this sentiment, different factors (local) and affiliated to right wing parties one could contemporary political developments. notice that they were very well informed on the Albanian issue, whereas among those affiliated to left wing parties greater KRISTO FRASHËRI - National importance is paid to the solution to the Identity, religion and civilization Albanian issue. These views regarding the Albanian The academic debate between I. issues are a product of psychodynamic Kadare and R. Qose regarding the Albanian factors among those surveyed, who have identity was essentially productive. Their grown and developed in different polemic views invited intellectuals to environments. The totality of political, contribute ideas regarding the connection economic and social conditions in which or lack thereof between the Albanian they have grown and developed has resulted national identity and the European cultural in the creation of dissonant views. The identity. The debate turned out to be a different levels of dissonance between those currently relevant subject, especially in surveyed can be explained with a lack of reference to Albania’s signing of the first economic, social, cultural and spiritual links serious agreement with the European

Studime Sociale 2007, 1 (1): 123-127 u 124 u Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

Union and Kosovo’s path toward the history. But could one affirm one’s faith recognition of independence. However, the towards a new and acceptable choice? If yes, debate over the Albanian identity as it was one should firstly be founded on exact portrayed by the media, became discursive theoretical and methodological principles and prolix, at times even dreary. Perhaps, of study of the aesthetic phenomena. this is due to the fact that both of these Secondly, one should turn their attention academics, renowned Albanian cultural to the history of the ideas and doctrines of personalities, have not debated in their own aesthetics, since the ancient times, reaching fields of expertise. The subject of Albanian our present day, as we have tried to do in identity does not fall under literature; the first volume of our work, “The Aesthetic therefore, it cannot be subject to literary Universe of Antiquity”. This shift in research criticism. This subject falls under the is not a departure, or a flight from the acute domain of individual disiplines, respectively problems of contemporary aesthetics. On - history, sociology, philosophy, ethnology, the contrary, the present confrontation with anthropology, and linguistics. Accordingly, the history of aesthetics seems like the task the underlying merits or features of the on hand, because without history there can Albanian national identity, which is be no theory and vice-versa…Umberto Eco essentially cultural, differ from those of was right when he said that we refer to past other nations with respect to language, civilizations and their cultural experiences historical heritage, popular culture, social not because they were higher then any other mentality, common law, way of life, political civilization, but because, inside of them, we aspirations as well as religious factors within can find Adrianne’s thread so as to answer some specific historical contexts. However, some of the issues that concern us today. the debate appears to have emerged from scientific research. The debate is partially linked to the inaccurate perception of the ENIS SULSTAROVA - The Enemies abstract concept of identity in regards to of Albanians: In Search of the Foundation of Albanian popular history specifically, and Politics to the broader European history in general. One cannot expect to fully exhaust the issue Despite the rhetoric, the consideration of identity though this cursory analysis; of the Albanian nation question is missing however, this paper is projected to enlighten from the discourses of Albanian political its readers as much as possible. elites. However, this article argues that the Albanian elites cannot escape the logic of nationalism, because of its situational and ALFRED UÇI - The aesthetic universe relational characteristics. From the of Antiquity and the crisis of aesthetic ideals perspective of Carl Schmitt’s definition of the political as the distinction between We live in a time when our faith in friends and enemies, the author analysis the many ideological truths, which not long ago emergence of the Albanian nation and were considered as axiomatic, has been nationalism during the time of the League upset. This disbelief has deepened to the of Prizren in the late 19th century, largely as point that one would question any a response to the then existential situation hypothetical possibility of accepting a of Albanians. During the 20th century the system of accurate knowledge and truth in flames of Albanian nationalism were not the field of aesthetics, even though this is a extinguished, because of the open national discipline of erudition with an ancient question, which presently lies beneath the Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 125 u unresolved status of Kosovo, the fragile VALON MURATI – The challenge of constitutions arrangements of Ohrid National Identity Framework Agreement in Macedonia, or the surfacing of the Çamëria issue at National identity is the culmination of bilateral relations between Greece and the political and cultural homogenization Albania. Therefore when the Albanian and economic development of a certain political elites in the Balkan states announce group of people. Nations that have reached the end of Albanian nationalism, they do it sooner this stage of development had in vain and at the expense of the delay the moved forward faster and more confidently addressing of national and social grievances in the course of human history. of their constituents. The dispersion of the Undoubtedly in our modern world Albanians in several Balkan states, and the individuals are under various influences of latter’s animosity towards them, makes globalization, which is attacking national Albanian nationalism a salient domestic and identity with various transnational, regional issue, which should be dealt subnational and religious identities. In spite properly by the Albanian politics. of this new situation it is widely accepted in the socials sciences so far the existence of national identity. TONIN ÇOBANI - The rejected Albanian There is no doubt that Albanians have been delayed in many historical processes. There have been many They have been delayed even in the process misunderstandings regarding the words of the foundation of the strong national used to call Shqipetaret and Shqiperia, identity. However, in spite of this delay, which are, respectively, Albanians and national identity was created and it achieved Albania. Scientists have both intentionally to preserve the very existence of Albanians and unintentionally created a gap between ethnicum in Balkan. This identity was the Illyrian-Shqipetare and their land in the shaped mainly in 19th and the beginning Balkans, by producing artificial linguistic of 20 century in the course of the Albanian models for the words, by which Albania of National Renaissance strengthened also Ptolemy (2nd century) was replaced in the during many liberation wars that Albanians 19th century by Shqiperi by its own fought in their way to create national state inhabitants. Foreigners continue calling and afterwards to preserve it. In the process Shqiperia Albania to this day. However, the of the creation of the independent Albanian words “Shqiperi” and “Shqipetar” were state 1912/13 half of Albanian lands were derived from the word for eagle occupied by its neighbors and as a result (Shqiponje), which was an ancient symbol half of its population remained out of new of Epirus’ Pellazgs, the predecessors of independent state. Illyrians, Arbers, and today’s Albanians. For Even though repression was very high the Pellazgs, the eagle was the symbol of national identity of Albanians occupied by Dodonis’ Zeus and Pellazg-Illyrians heroes; the Kingdom of Serbia (latter on Kingdom homonym of Pirro of Epirus, emblem of of Serbs-Croats and Slovenes and Tito’s the Arber state, and, in continuation of this Yugoslavia) never vanquished. Furthermore symbolism, manifests itself in its two- it was the main ground that influenced, headed form in the flag of Scanderbeg. fostered and kept alive this very long Important Albanian renaissance figures resistance of occupation and suppression of chose this symbol for Shqiperia presicely basic national and human rights. During for these historical values. this long period of occupation Serbian and u 126 u Abstracts in english - përmbledhe në anglisht

Yugoslavian regime tried to work in of women and adolescents who feel weakening Albanian national identity vulnerable to trafficking, is the assumption stressing that Albanians (‘Albanci’) living that the perception of this phenomenon is in Republic of Albania and ‘Shiftari’ influenced, first of all, by personal stories (Serbian derogatory word for Albanians) associated directly to trafficking. According living in Yugoslavia are different ethnic to the received responses results that 15.1 groups. However the Belgrade regimes percent of the national sample have felt, at failed to create conditions which would least once, in danger of being involved in bring to the situation in which Albanians trafficked, in one of the types of would have been divided into two nations. recruitment. On the perception of In the new created circumstances in trafficking is influential the fact of whether Kosova, after the international the participants have any trafficked member administration was established in 1999 of the family, acquintanance or relative. following the war in Kosova, there are From the research resulted that the majority voices that new nation was already created of the surveyed (57.4 percent) know at least during the resistance against Milosevic one trafficked person and give data over regime. Their main argument is that the type of trafficking, age, level of political claim for independence of Kosova education, employment etc., of these and not for the unification with Albania victims of trafficking. Furthermore 43 has laid down basis for this new national percent of the national sample gives a identity. In our work we will explain why response that they do know returned this separate identity was not created up trafficked individuals. Beside, as a till now and why it is not worth to be measure of the perception on trafficking created in the future as well from different this has made possible the analysis of the point of view (economic, political, cultural relation trafficked individual-family- etc.). The recent resurgence of the religion community, after return and the in the world is not having any serious possibility of the recycling in trafficking impact in the Albanian national identity of the same individuals. which encompasses three different religion. Around ½ of the surveyed (47.6 We will also compare our situation with the percent) percept women and adolescents situation of other nations that led to the trafficking in Albania as a “high concern”, creation of different nations from one ethnic over 1/3 of them as a “low concern” (34.8), group (Austrians and Germans, Rumanians but only 8.3 percent give the response “no and Moldavians) explaining why these concern”. This study shows anyhow, that situations differ from one in which is trafficking in Albania continues to be a Albanian nation now days. concern. It is percepted as one of the five essential problems of the present Albanian society. Nonetheless their evaluations for LEKË SOKOLI & ILIR GËDESHI trafficking are different and often they vary – A sociological survey about trafficking of between the extremes. At any rate, from Albanian women and adolescents the social researchers and Albanian public opinion, it is accepted the fact that The object of this article is the trafficking of women and adolescents is perception of Albanians on the problem of among the most painful and tragic trafficking of the Albanian women and occurrences of the Albanian post- adolescences. As a starting point of this communist transition. For this survey, on the measuring of the percentage phenomenon it is written and spoken every Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 127 u day. Especially the media continues to work results in a large number of children and at full capacity. But the analysis and the aborts. The poverty, bad housing and bad comments are supported by many isolated living conditions. Around 68 per cent of individual stories, moving testimonies by the families interviewed stated that they the victims of trafficking, testimonies of a lived in 1 or 2 rooms, while 64 per cent of barbaric world, a life from which only death them lived in only one room and, in two could give a way out. Upon everything, cases, there were two couples living with what can we do, how can we face the their children in the same room. Whereas problem under the conditions when, as it 60 per cent of the families had no bed for is asserted, the trafficants of sex are well- every person. Low level of education and a organized, have created authentic networks high rate of unemployment (in some places of the mafia type, able to corrupt going from 90 to 100 per cent) are two prosecutors, judges, police, politicians dominating elements in those families that etc, in a time when trafficant could be are causes and effects of poverty. 30 per cent anyone: a boy or a girl, an acquaintance, of the interviewees were illiterate and most police judge, a spouse, up to a father or of the literate ones had only a partial mother (!). These represent the essence primary education. High education among of this article/survey, regarding the the interviewees was 0 per cent, while at phenomenon of the trafficking of women national level it gets to only 0.3 per cent and adolescents in Albania. among Roma. Also more than 60 per cent of the children of these families did not ITENA HOXHALLARI – The Family attend school because of poverty and the of Roma Community and its functioning in involvement in different kinds of work, Albania migration, gender related mentality, discrimination, difficulties in Albanian The object of this study (which covers language and so on. “Culture of Poverty” areas with a high concentration of this with its “values” like: pessimism, passivity, community in Tirana and Levan in Fier) feeling of inferiority, and the desire for short was the Roma family and its functioning, term enjoyments characterizes most of which was based on the data collected Roma families, which takes us into the through a deep literature review, 40 conclusion that Roma families are in the interviews, close observation and 2 focus margins of the Albanian society. However, groups. Roma in Albania are officially based on a number of new initiatives of considered as a cultural minority. Roma different NGOs as well as National and family has resisted as an institution, but the International factors, including the actual family is facing huge difficulties in National Strategy for the Roma carrying out all its duties. This is mainly community, in the promotion of Rights of connected with: The young age of marriage minorities, there is hope for improvement. (since 12 years old), which is accompanied However, success needs also an active by lack of maturity, registration and involvement of representatives from those sustainability as well as presence of domestic communities in their own development violence. Also, lack of knowledge on family process. They need to understand and fight planning as well as reproductive health their culture of poverty. u 128 u Abstracts in english - përmbledhe në anglisht TË DHËNA PËR AUTORËT

PAJAZIT NUSHI ka lindur më 1933 dhe si dhe varianti i ripunuar e i plotësuar i këtij ka kryer studimet për psikologji botimi, libri voluminoz me rreth 700 faqe, eksperimentale, në Universitetin e Psikologja e përgjithshme (Shtëpia Botuese e Beogradit. Është psikolog, profesor Librit Shkollor Prishtinë, 2002). Rezultatet universiteti, redaktor enciklopedie, anëtar e hulumtimeve të tij i ka paraqitur në mbi korespondent i Akademisë së Shkencave 120 kumtesa dhe studime. Është, dhe Arteve të Kosovës, nga viti 2000. Për gjithashtu, edhe një veprimtar shoqëror e veprimtarinë e tij në fushën e shkencave përfaqësues i shoqërisë civile kosovare, i sociale, sidomos në atë të psikologjisë, shquar sidomos në fushën e të drejtave të mban titujt shkencorë “Profesor” dhe njeriut. Është ndër themeluesit e Këshillit “Doktor”. Është marrë që heret me për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive të hulumtime empirike. Fusha të ngushta të Njeriut në Kosovë dhe kryetari aktuali i tij. interesave të tij shkencore janë inteligjenca dhe zhvillimi i saj, tiparet etnopsikologjike KRISTO FRASHËRI u lind në Stamboll, të shqiptarëve etj. Kryesisht në këto fusha më 4 dhjetor 1920 dhe është riatdhesuar ka botuar dhjetra studime monografike, më 1927. Ai ka jetuar e krijuar në klimën e tekste shkollore e universitare, artikuj katër regjimeve politike: në kohën e shkencorë etj. Nga studimet monografike monarkisë; të Luftës së Dytë Botërore; në të botuar prej tij përmendim: “Bazat regjimin komunist dhe në demokracinë psikologjike të kultrurës së të folurit të paskomuniste. Ai është diplomuar për nxënësve”, “Fjalori i psikologjisë”, “Sistemi i histori, ka qenë anëtar i Institutit të grafisë së tingujve të shqipes ...”, “Orientimi Shkencave, pedagog në Fakultetin e profesional dhe individaliteti psikofiziologjik i Historisë dhe punonjës shkencor në zgjedhësit të profesionit”, “Inteligjenca dhe Institutin e Historisë. Ai është Doktor i masa e zhvillimit të saj ndër shqiptarët e moshës shkencave dhe, nga viti 1991, mban titullin madhore”, Psikologjia e përgjithshmë” (në dy Profesor. Në maj të vitit 2003 ai u zgjodh vëllime) etj. Është ndër pedagogët veteranë anëtar i Akademisë së Shkencave dhe, për të disiplinës së psikologjisë në Fakultetin e një farë kohe, ka qenë edhe nënkryetar i Filozofisë të Universitetit të Prishtinës. saj. Veprimtaria krijuese e prof. Kristo Libri kryesor i tij është Psikologjia e Frashërit është shumë e gjerë. Ajo përfshin përgjithshme – kaptina të zgjedhura, botuar Shkrime të rinisë ose të Paraluftës (1933- në vitin 1995, si tekst bazë i studimit në 38), shkrime të Luftës së Dytë Botërore dhe nivel universitar të shkencës së psikologjisë, ato të Pasluftës. Në këto të fundit përfshihen

Studime Sociale 2007, 1 (1): 129-132 u 130 u Të dhëna për autorët qindra monografi, tekste shkollore, historiko-sociologjik Identiteti kombëtar kumtesa, referate, artikuj shkencorë e shqiptar dhe çështje të tjera (Edisud, 2006). kritikë, albume, teza, prospekte etj., etj., Prof. Kristo Frashëri është anëtar nderi i të botuar në shqip e në gjuhë të tjera. Ai Institutit të Sociologjisë. ka botuar Krediti bankar (bashkautor, 1952), Sami Frashëri, jeta, pikëpamjet, ALFRED UÇI ka kryer studimet e larta veprat (1954 & 1955), Historia e në fakultetin e Filozofisë të Universitetit Shqipërisë për shkollat e mesme “Llomonosov” të Moskës, në vitet 1949- (bashkautor, 1954, 1963, 1973, 1978, 1954. Më pas ka punuar si pedagog në 1982, 1986), Historia e Shqipërisë, Vëll. Institutin e Lartë Ekonomik të Tiranës. I, bashkautor, botuar në Tiranë (1959) Që me krijimin e Universitetit të Tiranës dhe Prishtinë (1964), Gjergj Kastrioti – ai ka qenë pedagog i estetikës dhe i Skënderbeu (botuar në frëngjisht, filozofisë në fakultete të ndryshme të tij. anglisht, rusisht, esperanto, 1962), Në vitin 1970 iu dha titulli profesor. Ka Rilindja Kombëtare Shqiptare (1962), qenë, gjithashtu, drejtor i Institutit të Historia e Shqipërisë (botuar në frëngjisht, Kulturës Popullore, pranë Akademisë së anglisht, rusisht e në gjuhën kineze, Shkencave (vitet 1979-1987) dhe kryetar 1964), Historia e Shqipërisë, Vëll. II i Komitetit të Kulturës dhe Arteve (1987- (bashkautor, botuar në Tiranë më 1965 1990). Ka marrë pjesë në kongrese, dhe Prishtinë më 1979), Historia e konferenca e simpoziume shkencore Shqipërisë, nga origjina deri sot ndërkombëtare në Sofje, Athinë, Ankara, (bashkautor, botuar në frëngjisht, Beograd, Prishtinë, Vjenë, Itali, Suedi, anglisht, greqisht, 1974), Mbi gjurmët e Francë etj. Ka shkruar një numër të madh qyteteve peneste (1975), Mbi Kanunin e artikujsh, referatesh e kumtesash me Skënderbeut (1977, 1989), Vëllëzërit tematikë nga fusha e filozofisë, Frashëri (album, 1978), Mbi ciklin e sociologjisë, estetikës, etnografisë, kreshnikëve (1984), Abdyl Frashëri (shqip, folkloristikës, kritikës letrare etj. Ndër 1984; frëngjisht, 1990), Historia e librat që ai ka shkruar dhe botuar Shqipërisë, Vëll. III (bashkautor, 1984), përmendim: Estetika, jeta, arti (1970), Tirana në thellësinë e shekujve (1989), Probleme të estetikës (1976), Labirintet e Kush ishte Faik Konica? (1991), Diaspora modernizmit (1978), Probleme të estetikës mesjetare shqiptare (1991), Tolerance dhe (1980), Mitologjia, folklori, letërsia (1982), intolerance fetare në Shqipëri (shqip, Çështje teorike të estetikës dhe të kulturës frëngjisht, gjermanisht, 1994), Fillimet e (1986), Estetika – Vëllimi I, II, III (vitet krishterimit në viset shqiptare (shqip e 1987-1988), Shekspiri në botën shqipare frëngjisht, 2000) etj., etj. Veprat më (1996), Dostojevski në kohën tonë (1997), voluminoze të tij janë Lidhja e Prizrenit, Ferrparajsa Danteske (1998), Prometeu dhe 1978-1881 (1997), me 510 faqe dhe Hamleti (botuar në greqisht, në Athinë, më monografia Skënderbeu - jeta dhe vepra, 1998), Grotesku kadarean (1999), Estetika (Toena, 2003), me 500 faqe. Nga e groteskut – Teoria dhe historia (2001), Akademia e Shkencave dhe Lidhja e Estetika në folklor dhe në letërsinë shqipe Historianëve të Shqipërisë, atij i është (2001), Paradigma të ndërgjegjes shoqërore - kushtuar libri Kristo Fashëri - jeta dhe vepra, estetikë filozofike e politike (2001) etj. Prof. me rastin e 80-vjetorit të lindjes (Toena: Alfred Uçi është anëtar i Akademisë së 2000). Botimet më të fundit të tij janë Shkencave. Ai është, gjithashtu, anëtar i Historia e lëvizjes së majtë në Shqipëri Institutit të Sociologjisë nga themelimi si (Akademia e Shkencave, 2006) si dhe libri dhe anëtar i Bordit Akademik të tij. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 131 u

ENIS SULSTAROVA ka lindur në Tiranë Dukagjini (2003), Variacione me fjalën në vitin 1978. Ka kryer studimet komb (2004), Frang Bardhi dhe relacionet universitare në degën e sociologjisë, pranë e tij (2006) si dhe Fishtologji (2006). Middle East Technical University në Libri i tij i fundit është Pjetër Zarishti Ankara. Në të njëjtin universitet ka kryer dhe krijimi i rruzullimit (Botimet Toena, edhe studimet pasuniversitare, në degën e 2007). Është ndër anëtarët themelues të shkencave politike dhe të administrimit Institutit të Sociologjisë dhe anëtar i publik. Aktualisht punon pranë Institutit Bordit Akademik të tij. për Demokraci dhe Ndërmjetësim në Tiranë, si kordinator i projekteve rajonale. Ai është VALON MURATI është i lindur në autor i disa artikujve studimorë të botuar Prishtinë në vitin 1975, ku ka kryer edhe në organe të ndryshme, brenda dhe jashtë shkollën e mesme. Në vitin 2002 është Shqipërisë, si dhe i librave Ligjërimi diplomuar në Fakultetin Ekonomik të nacionalist në Shqipëri (Afërdita, 2003) e Universitetit të Prishtinës, ndërsa në vitin Arratisje nga Lindja: Orientalizmi shqiptar 2004 përfundoi studimet pasuniversitare në nga Naimi te Kadareja (Botimet Dudaj, “European Regional Master Programe in 2006). Është pedagog i sociologjisë dhe i Democracy and Human Rights” në shkencave politike pranë Universitetit Universitetin e Sarajevës dhe të Bolonjës. Europian të Tiranës, anëtar i Institutit të Prej vitit 1995 ka botuar në revista dhe Sociologjisë nga themelimi si dhe anëtar i gazeta të Prishtinës, Tiranës e Shkupit. Që Bordit Akademik të tij. nga viti 1993 ka qenë aktiv në jetën politike në Kosovë, si anëtar i Lëvizjes Kombëtare TONIN ÇOBANI ka lindur në Shkodër, për Çlirimin e Kosovës dhe, në këtë kuadër, ku ka kryer edhe shkollën e mesme. Ai ka ka qenë i ngarkuar me një sërë përgjegjësish kryer studimet e larta, universitare dhe dhe detyrash. Aktualisht është drejtor i pasuniversitare, pranë fakultetit Histori- Qendrës për të Drejta të Njeriut të Filologji, të Universitetit të Tiranës. Ka Universitetit të Prishtinës. Së fundmi ka punuar si mësues në shkollën e mesme të botuar punimin “The Role of Civil përgjithshmë Lezhë dhe, në këtë rreth, ka Society in Good Governance in Kosova” qenë edhe drejtor i Drejtorisë Kulturore dhe (Roli i shoqërisë civile në qeverisjen e shef i kulturës. Ka qenë, gjithashtu, mirë në Kosovë), në Woflgang Benedek pedagog në Universitetin “Luigj Gurakuqi” (ed.) Civil Society and Good Governance të Shkodrës, Kryetar i Këshillit të Etikës in Societies in Tranistion, Belgrade and pranë KKRT-së, si dhe gazetar i rubrikave Vienna (2006, fq.77-114). Ka marrë pjesë sociale e kulturore në organe të ndryshme. si pjesëmarrës dhe ligjërues në shumë kurse Aktualisht është zëvendëskryeredaktor i dhe seminare të mbajtura në Kosovë dhe gazetës “Koha Jonë” dhe drejtues i shtëpisë jashtë saj. Është anëtar korespondent i botuese “Lisitan”. Ka botuar mjaft artikuj Institutit të Sociologjisë. studimorë, si dhe disa libra e monografi me problematikë socio-kulturore e për LEKË SOKOLI ka kryer studimet e larta figura të shquara të kulturës e shkencës në Fakultetin e Inxhinierisë, dega mekanike kombëtare. Për krijimtarinë e tij është dhe, më pas, si fakultet i dytë, në atë të vlerësuar me çmime të ndryshme, si dhe Shkencave Politike e Juridike, dega filozofi, me medaljen “Naim Frashëri”. Ndër librat pranë Universitetit të Tiranës. Prej më se e tij përmendim: Kërkime letrare (1988), 20 vjetësh ai është marrë me studime, Miti dhe antimiti fishtjan (1999), Paralele botime e mësimëdhënie në fushën e kulturore (2001), Princi i përfolur Lekë sociologjisë. Në vitin 1991 fitoi gradën u 132 u Të dhëna për autorët doktor i shkencave sociologjike. Ka qenë është autor ose bashkautor i reth 50 artikujve e bashkëpunëtor shkencor i Sektorit të Filozofisë botimeve shkencore, të publikuara në Shqipëri të Universitetit të Tiranës (1986-1990), një ndër e në vende të tjera, si në Bullgari, Greqi, Francë, bashkëthemeluesit e Shoqatës Sociologjike Angli etj. Ndër librat e tij veçojmë Emigrimi i Shqiptare (dhjetor 1990), si dhe nëndrejtor i elitës intelektuale nga Shqipëria gjatë periudhës së Qendrës së Re të Studimeve Sociologjike (1993- tranzicionit, bashkautor me Hekuran Mara, 1999), etj. Është autor i mjaft studimeve e Rolanda Dhimitri & Ksenofon Krisafi (1999), artikujve shkencorë të botuar në Shqipëri e në Poverty in Albania. A Qualitative Assessment, vende të tjera. Është bashkëthemelues dhe Washington, D.C.: The World Bank, bashkëbotues i revistës ndërkombëtare bashkautor me Hermine De Soto, Peter Sociological Analysis (SA), botuar në Karolinën e Gordon, & Zamira Sinoimeri (2002), Roma Veriut, SHBA (1998-1999). Nga veprimtaria and Egyptians in Albania: From social exclusion to studimore e botuese e tij veçojmë librat: social inclusion. Washington D.C: The World Sociologjia (1997), Droga - historia, përkufizime, Bank, bashkautor me Hermine De Soto klasifikimi, efektet, terapia (1999), Themeluesit e Hermine dhe Sabine Beddies (2005), sociologjisë (2000); Droga-ribotim i përshtatur për Competing for remittances, bashkautor me N. De nivelin shkollor (2000), Divorci – vrojtime e Zwager, Englantina Germenji & Ch. Nikas refleksione, bashkautor me prof Hamit Beqja, (2005) dhe Trafikimi, rasti i Shqipërisë, akademik (2001), Demokracia dhe problemet bashkautor me dr. Lekë Sokoli (2006). sociale, Studime sociologjike, I (2002), Interesat Aktualisht është anëtar i disa institucioneve dhe harmonizimi i tyre, Sociologji e punës, I shkencore evropiane (EADI, EACES etj.) dhe (2003), Prostitucioni si profesion, vështrim drejtor i Qendrës së Studimeve Ekonomike e sociologjik (2006); Sociologjia dhe jeta e Sociale, Tiranë. Është anëtar i Institutit të përditshme, Sociologji publike, I (2006); Sociologjisë, nga themelimi i tij. Trafikimi, rasti i Shqipërisë, bashkautor me dr. Ilir Gëdeshi (2006); Analiza sociologjike (2006); ITENA HOXHALLARI ka lindur në Fier, Mendimi sociologjik shqiptar, 1986-2006, bibliografi në vitin 1981. Ka kryer studimet e larta pranë (bashkautor me dr. Fatos Tarifa). Ka qenë drejtor Fakultetit të Shkencave Sociale, të Universitetit ezekutiv i Institutit të Studimeve Politike e Sociale të Tiranës, në degën filozofi-sociologji, gjatë (ISPS) dhe i revistës Politika & Shoqëria (vitet viteve 2002-2006. Ka marrë pjesë në grupe 1999-2006). Është drejtues kërkimesh (part diskutimesh mbi të drejtat e njeriut (2005) dhe time) pranë Qendrës së Studimeve Ekonomike mbi politikat e Bashkimit Evropian (2004). Në e Sociale (QSES). Ai është drejtor themelues i shkurt-mars 2004 ka marrë pjesë në “Winter Institutit të Sociologjisë. school” të organizuar nga Fondacioni Soros mbi shkrimin akademik dhe të menduarit kritik. Në ILIR GËDESHI ka kryer studimet e larta në kohë të ndryshme ka punuar pranë OJF-ve apo Fakultetin e Ekonomisë të Universitetit të fondacioneve të ndryshme, si Fondacioni Tiranës, në vitin 1982. Është doktor i shkencave “Zgjidhja e Konflikteve dhe ekonomike. Ka kryer tre specializime Mosmarrëveshjeve”, organizatën pasuniversitare në Francë (Grenobël e Paris). ndërkombëtare “Plan Albania” etj. Ajo është Ka qenë lektor (vitet 1983-1993) dhe drejtor i përfshirë në projekte të ndryshme, si ai mbi Departamentit të Ekonomisë (vitet 1992- vlerësimin e marrëdhënieve ndërfetare në 1993), në Fakultetin e Ekonomisë të Shqipëri (ZKF & World Learning, 2004), Universitetit të Tiranës si dhe, për gjashtë muaj për ndihmën ndaj fëmijëve të familjeve të (viti 1994), lektor në Universitetin “Pierre varfëra (Plan Albania, 2005) etj. Është ndër Mendes France”, në Grenobël. Ka marrë pjesë anëtaret më aktive të Institutit të në rreth 70 projekte kërkimore-shkencore dhe Sociologjisë. JETA SHKENCORE & VEPRIMTARIA E

INSTITUTIT TË SOCIOLOGJISË

Në këtë rubrikë do të pasqyrohen aktivitetet shkencore (konferenca, simpoziume, promovime etj.) të Institutit të Sociologjisë; aktivitete shkencore të zhvilluara, në Shqipëri apo jashtë saj, në të cilat kanë marrë pjesë përfaqësues të Institutit te Sociologjise apo anëtarë të tij, individualisht; njoftim për botime shkencore të Institutit të Sociologjisë; njoftime për botime nga botues të tjerë, në të cilat anëtarët e Institutit të Sociologjisë janë autorë apo bashkaurorë; veprimtari e zhvillime të tjera të cilat vlerësohen si ngjarje shkencore, si dhe veprimtaritë kryesore të Institutit të Sociologjisë.

Krijohet Instituti i Sociologjisë

Më 21 nëntor 2006, me iniciativën e studiuesve të Institutit të Studimeve Politike e Sociale (ISPS) dhe të organit shkencor të tij, revistës “Politika & Shoqëria”, në “Tirana Intsrnational Hotel”, u mblodh Asambleja e Parë e Institutit të Sociologjisë. Kjo datë shënon themelimin këtij instituti. Anëtarët themelues të tij janë:

Hamit Beqja (akademik); Alfred Uçi (akademik); Servet Pëllumbi; Lekë Sokoli; Ilir Gëdeshi; Sejdin Cekani; Ismet Elezi; Zamira Sinoimeri; Olta Xhaçka; Tonin Çobani; Enis Sulstarova; Enkeleda Stefani; Sotiraq Hroni; Bonina Graceni; Erjona Këruti; Ervisa Jusufaj; Manuela Xhuti; Pranvera Goxhaj; Kledia Boni; Drini Demolli; Eva Dafa; Endri Lohja; Silvana Haxhiaj; Jashar Demiri; Gezim Tushi; Skëndër Demaliaj; Edison Zylalaj; Eglantina Gjermeni; Milva Ekonomi; Vadiola Muça; Denis Behluli; Elda Dakli; Estela Mano; Blendi Çeka; Nora Malaj; Fatos Tarifa, Sabri Kiçmari, Mirela Bogdani, Klejda Mulaj, Rando Devole, Enkeleda Tahiraj, Marina Dalla, Roland Sejko, Judith Blau (Anëtare Nderi), Jay Weinstein (Anëtar Nderi), Barbara Heyns (Anëtare Nderi) dhe Liqun Cao (Anëtar Nderi).

Asambleja e parë e Institutit të Sociologjisë miratoi statutin, aktin e themelimit etj., si dhe zgjodhi (me votim të fshehtë) Bordin Akademik, si organi më i lartë shkencor i tij, prej shtatë vetësh:

Servet Pëllumbi (kryetar), Nora Malaj (zëvendëskryetare), Alfred Uçi, Enis Sulstarova, Tonin Çobani, Gëzim Tushi dhe Silvana Haxhiaj.

Studime Sociale 2007, 1 (1): 133-140 u 134 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Asambleja e parë e Institutit të Sociologjisë emëroi dr. Lekë Sokoli, në detyrën e drejtorit ekzekutiv të tij, si dhe dr. Fatos Tarifa, në atë të drejtorit për Marrëdhëniet Ndërkombëtare. Profesor Hamit Beqja, akademik, u zgjodh unanimisht Kryetar Nderi i Institutit të Sociologjisë.

Promovohet “Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida”

Më 14 dhjetor 2006, në hotel “Sheraton” u promovua libri “Pluralizmi politik, përvoja dhe sfida”. Autori i librit është dr. Servet Pëllumbi, Kryetar i Bordit Akademik të Institutit të Sociologjisë, studiues e politikan si dhe Kryetar i Kuvendit të Shqipërisë në vitet 2002-2005. Kjo veprimtari u zhvillua në ditën e 70 vjetorit të lindjes së tij. Me këtë rast, Servet Pëllumbi është dekoruar nga Presidenti i Republikës me urdhërin “Gjergj Kastrioti- Skenderbeu”.

(foto - Oresti, aktiviteti, Serveti duke dhene autografe + kopertina, foto) Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 135 u

Konferencë debati mbi emigracionin shqiptar në Itali. Promovohet “L’immigrazione albanese in Italia” (Emigracioni shqiptar në Itali) i Rando Devoles

Më 7 dhjetor 2006, në “Tirana International Hotel”, u zhvillua një konferencë shkencore mbi emigracionin shqiptar në Itali. Ajo u organizua në kuadrin e “Javëve të shkencës dhe teknologjisë italiane në Shqipëri” (Settimane della scienza e della tecnologia italiana in Albania), të organizuar në Tiranë më 1-16 dhjetor, nën kujdesin e prof. Adriano Ciani, i ngarkuari për shkencën në ambasadën italiane në Tiranë. Konferenca u drejtua nga z. Massimo Iannuci, ambasador i Republikës Italiane në Shqipëri. Në qendër të debatit ishte libri “L’immigrazione albanese in Italia”, me autor sociologun Rando Devole, anëtar i Institutit të Sociologjisë. Ky libër u bë shkas për trajtimin e një sërë çështjesh të rëndësishme, si multikulturalizmi, integrimi social, politikat për emigracionin, integrimi evropian i Shqipërisë, marrëdhëniet italo-shqiptare etj.”

Konferencë në Stamboll-Turqi

Më 14-15 dhjetor 2006, në Stamboll u zhvillua konferenca shkencore “Zgjerimi i BE-së, ekonomia informale dhe proceset e reja migratore”, në të cilën morën pjesë dhe referuan studiues nga vendet e Bashkimit Evropian, vendet kandidate për anëtarësim në Bashkimin Evropian, si dhe vende fqinje me vendet e Bashkimit Evropian. Në këtë konferencë morën pjesë edhe anëtarët e Institutit të Sociologjisë, Lekë Sokoli dhe Sotiraq Hroni. Ata mbajtën referatin e përbashkët “Emigracioni ilegal, rasti i Shqipërisë”. Ky aktivitet shkencor u organizua nga Swedish National Institute for u 136 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Working Life (NIWL) & Marmara University Research Center for International Relations (MURCIR).

Konferencë shkencore në Zagreb-Kroaci

Më 17-18 mars 2007, në Zagreb u zhvillua konferenca shkencore “Shtjefën Gjeçovi dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit”. Në këtë konferencë morën pjesë dhe referuan studiues nga vende të ndryshme si Kroacia, Kosova, Shqipëria, Italia, Anglia, Sllovenia, Zvicra etj. Ndër referuesit përmendim prof. dr. Zef Mirdita (Kroaci), prof. dr. Mark Tirta dhe Kolec Topalli (Shqipëri), prof. dr. Fahmi Pushkolli (Kosovë), prof. dr. Sardjo Dokoza (Slloveni), studiuesi i mirënjohur kroat, autor i veprës “Ilirët”, Aleksander Stipçeviq etj. Në konferencë morën pjesë dhe kumtuan tre anëtarë të Institutit të Sociologjisë: Tonin Çobani me kumtesën “Princi i përfolur Lekë Dukagjini”; Lekë Sokoli me “Leçitja ose ‘vdekja morale’ në Kanunin e Lekë Dukagjinit”, si dhe Martin Berishaj (Slloveni) me “Kisha dhe hieja e saj në Kanunin e Lekë Dukagjinit”.

Ceremonia e dorëzimit të çertifikatave të anëtarësisë në Institutin e Sociologjisë

Kjo veprimtari u zhvilluan në Tiranë, më 28 mars 2007, në restorant “Egnatia”, që ishte edhe sponzorizuesi i saj. Në vijim është një përmbledhje nga përshëndetja e drejtuesve të Institutit të Sociologjisë: “…. Instituti ka sot 68 anëtarë, në Shqipëri e në disa vende të tjera. Ai ka anëtarë të moshave të ndryshme, nga më i moshuari prof. Ismet Elezi, te më të rinjtë, tek ata që kanë përfunduar studimet e larta në degën e sociologjisë gjatë vitit akademik 2005-2006. Pra ai bashkon studiues të shkencave sociale të tre brezave. Një numër relativisht i madh personalitetesh të shkencave sociale shqiptare janë tanimë anëtarë të Institutit të Sociologjisë, si akademikët Hamit Beqja (Kryetar Nderi), Alfred Uçi (anëtar i Bordit Akademik), Kristo Frashëri apo edhe Pajazit Nushi, nga Akademia e Shkencave të Kosovës etj. Institutit të Sociologjisë dhe organit shkencor të tij, i janë bashkuar, gjithashtu, disa personalitete të shquara të sociologjisë botërore. Së shpejt do të aplikojmë për t’u bërë anëtarë me të drejta të plota të Shoqatës Botërore dhe asaj Evropiane të Sociologjisë. Instituti i Sociologjisë ka tani rrjetin e vet të komunikimit, përmes internetit, sikurse edhe faqen e vet në internet. Bordi Akademik sapo ka vendosur themelimin e oganit shkencor të Institutit të Sociologjisë, themelimin e revistës “Studime Sociale”, e cila do të botohet katër herë në vit. Një numër i saj do të jetë në anglisht. Instituti i Sociologjisë ka tanimë degët e tij në rrethet që kanë universitete, sikurse edhe në Kosovë e disa vende të tjera. Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 137 u

Mbi të gjitha, Instituti i Sociologjisë lindi si një institucion i vërtetë e do të mbetet i tillë. Ai është një institucion demokratik, institucion i një anëtarësie të lirë, një institucion që shquhet për nivel akademik, një institucion që shquhet për vullnetarizëm akademik, një institucion që dallohet për punë në grup, një institucion gjithëpërfshirës, një institucion i vendimmarrjes kolegjiale, një institucion i vlerave njerëzore e shkencore, një institucion të barabartësh e kontributesh të përbashkëta, të domosdoshme për zhvillimin e kërkimit në shkencat sociale, një institucion transparent, në të cilin, sikurse në një familje të mirë sekreti i suksesit është, para së gjithash, mungesa e sekreteve. Në këtë fjali e kemi përmendur plot dhjetë herë fjalën institucion. Sepse mendojmë, urojmë dhe shpresojmë që Instituti i Sociologjisë pikërisht në të qënit institucion të marrë notën 10 (dhjetë). Pastaj në “lëndët” e tjera…. Përshëndesim, në mënyrë të veçantë, kolegët tanë anëtarëtë Institutit të Sociologjisë që punojnë e jetojnë në vende të tjera, sikurse edhe kolegët tanë të huaj, Anëtarë Nderi të Institutit të Sociologjisë...”.

Botohet “Mendimi sociologjik shqiptar, bibliografi (1986-2006)”

Autorë të kësaj përmbledhjeje bibiografike janë Fatos Tarifa & Lekë Sokoli, anëtarë themelues të Institutit të Sociologjisë. Ai shoqërohet me një parathënie të autorëve dhe me një koment nga Jay Weinstain (Eastern Michigan University & Anëtar Nderi i Institutit të Sociologjisë). Ky botim është i ndarë në tre seksione: “Libra sociologjikë”, “Studime, artikuj studimorë” dhe “Artikuj publicistikë mbi sociologjinë dhe dukuritë sociologjike”. Ky libër përfaqëson botimin e parë zyrtar të Institutit të Sociologjisë (Tiranë, 2006; ISBN 99927-819-8-X).

Botohet “Kanuni i Labërisë”

“Kanuni i Labërisë” është kodifikuar e përgatitur për botim nga prof. dr. Ismet Elezi, anëtar i Institutit të Sociologjisë. Botimi i këtij libri u bë me ndihmën financiare të Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve. Libri ndahet në 10 pjesë, me 50 krerë dhe 883 nene. Ai është pajisur edhe me një fjalorth terminologjik. Libri është botuar nga shtëpia botuese “Toena” (Tiranë, 2006; ISBN 99943-1-144-1). u 138 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Botohen “Historia e Lëvizjes së majtë në Shqipëri...” & “Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje të tjera” të prof. Kristo Frashëri

“Historia e Lëvizjes së majtë në Shqipëri...” është një vepër e re e prof. Kristo Frashërit (akademik dhe Anëtar Nderi i Institutit të Sociologjisë). Ai përfaqëson një vështrim historik të periudhës 1878-1941 dhe është pajisur me me një shtojcë dokumentare. Libri është botim i Akademisë së Shkencave (Tiranë, 2006: ISBB 99943-909-3- 7). “Identiteti kombëtar shqiptar dhe çështje të tjera” është një tjetër vepër e këtij autori dhe përfaqëson një ndërhyrje në debatin Ismail Kadare-Rexhep Qosja, mbi identitetin evropian të shqiptarëve. Libri është botim i “Edisud Spa” (Tiranë, 2006: ISBB 99943-940-0-2).

Dy botime të reja të studiuesit Gëzim Tushi: “Probleme dhe dilema sociale” dhe “Politika dhe qytetari”

Pas librit voluminoz, me rreth 500 faqe, “Probleme dhe dilema sociale” (Tiranë, 2006; Botimet “Dudaj”, ISBN 99943-33-85-2), studiuesi Gëzim Tushi, anëtar i Institutit të Sociologjisë dhe i Bordit Akademik të tij, ka botuar edhe një libër tjetër voluminoz: “Politika dhe qytetari” (Tiranë, 2006; Botimet “Emal”, ISBN 99943- 948-2-7). Studime Sociale u Vëll. 1 u Nr. 1 (1) u 139 u

Botohet “Trafikimi, rasti i Një botim i ri i Shqipërisë” Institutit të Sociologjisë për “Trafikimi, rasti i pushtetin Shqipërisë” ka për vendor autorë dr. Lekë Sokoli (drejtor i Në prag të Institutit të zgjedhjeve Sociologjisë) dhe vendore 2007, u dr. Ilir Gëdeshi vu në qarkullim (drejtor i Qendrës libri “Durrësi - së Studimeve Ekonomike e Sociale, si dhe magjia e një anëtar themelues i Institutit të qyteti”, me nëntitull “260 ide për Sociologjisë). Ai është frut i punës projekte zhvillimi”. Autori i librit është shumëvjeçare të autorëve në kuadrin e Besnik Alibali. disa projekteve, lokale, kombëtare dhe Libri është botim i Institutit të rajonale, të QSES, mbi fenomenin e Sociologjisë (Tiranë, 2007; ISBN: trafikimit të qënieve njerëzore, shkaqet 978-99943-937-1-8). Në ‘parathënien’ dhe rrugët e parandalimit të tij. Materiali e librit, dr. Lekë Sokoli shkruan: i tij është bazuar kryesisht në sondazhe dhe punën hulumtuese në terrenin “Ky libër nuk ka nevojë për shqiptar e më gjërë. parathënie. Siç nuk ka nevojë për Libri është botim i Institutit të komente, analiza, recensione apo Sociologjisë (Tiranë, 2006; ISBN: lavdërime. Më mirë se kushdo këtë 99943-937-0-7). libër e komenton, analizon, recensionon apo e lavdëron ai që gjen në të idenë që i duhet, apo Botohet “Fjalor nxitet për një ide, si dhe e enciklopedik i konkretizon atë në një projekt termave historikë konkret. Autori i tij, Besnik Alibali, A” është njeri i veçantë për idetë që gjeneron. Është, si të thuash, një “Fjalor ‘minierë’ idesh. Falë përvojës dhe enciklopedik i kulturës që ai zotëron në shumë termave historikë, fusha. Ky nuk është një libër vetëm A” ka për autor për një kryetar bashkie. Është për të studiuesit gjithë pushtetarët vendorë e jo historianë Agron vetëm vendorë. Nuk është një libër Gani dhe Hysen Shabanaj. Ai është i vetëm për Durrësin, por për çdo pari në serinë e fjalorëve historikë të qytet. Është, më tej, një libër për termave të historikë të këtye autorëve. organizatat e shoqërisë civile, për Libri është botim i Institutit të institucionet kulturore, arsimore, Sociologjisë (Tiranë 2006; ISBN 99927- shkencore, për shoqëritë private. Një 819-5-5). libër për të gjithë…”. u 140 u Jeta shkencore & veprimtaria e Institutit të Sociologjisë

Botohet “Pjetër Dy botime të Zarishti dhe Institutit të krijimi i Sociologjisë me rruzullimit” autor Lekë Sokolin “Pjetër Zarishti dhe krijimi i “Sociologjia dhe rruzullimit” është jeta e përditshme, libri i tetë i sociologji publike studiuesit Tonin I” dhe “Analiza Çobani, anëtar i sociologjike” janë Institutit të Sociologjisë dhe i Bordit dy libra të rinj të Akademik të tij. Libri përfaqëson një dr. Lekë Sokolit. monografi kushtuar Pjetër Zarishtit, i Ato janë botime cili në letërsinë shqipe hyn si “mjeshtër të Institutit të i parë i madh i vargut shqip dhe të Sociologjisë: shumllojshëm” (Sabri Hamiti). “Sociologjia dhe Libri është botuar nga shtëpia botuese jeta e përditshme, “Toena” (Tiranë, 2007; ISBN 978- sociologji publike 99943-1-224-5). I” (Tiranë 2006; ISBN 99927-819- 7-1) dhe “Analiza Botohet “To sociologjike” Albania, with (Tiranë 2006; Love” (Me ISBN 99927-819-9-8). dashuri për Shqipërinë)

“To Albania, with Love” ka për autor dr. Fatos Tarifën, anëtar i Institutit të Sociologjisë dhe drejtor i Marrëdhënieve Ndërkombëtare të tij. Ai është botuar në SHBA, nga Hamilton Books (ISBN 13: 978-0-7618-3590-5; ISBN 10: 0- 7618-3590-3). Libri shoqërohet me një parathënie të Piter Lucas dhe një pasthënie të prof. Jay Weinstein, Eastern Michigan University, anëtar nderi i Institutit të Sociologjisë.