Me Sem Rom Beeldvorming Over Roma En Sinti

ME SEM ROM BEELDVORMING OVER ROMA EN SINTI

1 Colofon

Redactie: Bram Fauconnier & Marjan Verplancke

Dit pakket werd mogelijk gemaakt door: de Vlaamse Overheid, departement Onderwijs & Vorming

Met dank aan : Lien Bauwens, Dirk Beersmans, Kiki Bohets, Andreas de Boer, Hilde Degol, Anna Dissembergen, Kim Janssens, Lissa Lagiewka, Ina Van Looy en Sofie Vlekken.

CCLJ, ERIO – European Roma Information Office, Integratiedienst Leuven, Kruispunt Migratie-Integratie, Minderhedenforum, Ons Leven Oost-Vlaanderen vzw, Rimo vzw (Regionaal instituut voor Maatschappelijk Opbouwwerk), Roma en Woonwagenbewoners, WIV Mechelen

Dit zigeunerjongetje is één van de vijftig Roma die in april 2012 twee maanden lang onder penibele omstandigheden in het Noordstation van Brussel kampeerden. Daarna werden ze teruggestuud naar Slovakije, Hongarije en Roemenië.

2 Inhoud

Colofon 2

Inhoud 3

Toelichting bij het lessenpakket 4 Inleiding 4 Doelgroep 5 Doelstellingen 5 Vakoverschrijdende eindtermen 6 Een overzicht van het lessenpakket 6

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? 8 Overzicht van de les 8 Invulblaadjes 10 Verbetersleutel 15 Bijlagen 17

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti 25 Overzicht van de les 25 Invultabel 29 Vebetersleutel 30 bijlagen 31

Verwerkingsopdracht 51 Overzicht van de les 51

Achtergrondinformatie 54 Terminologie 54 Korte geschiedenis 55 Beeldvorming in heden en verleden 64 Voetnoten 70 Bibliografie 70 Verantwoording van de afbeeldingen en citaten 71

3 Toelichting bij het lessenpakket

Inleiding onbestaande.

Op 19 mei 2007 veroorzaakte de president van Roemenië, Vooroordelen over Roma en Sinti en Antiziganisme zijn Traian Băsescu, een mediarel toen hij een opdringerige allesbehalve nieuwe fenomenen. Hun geschiedenis is een journaliste “een stinkende zigeuner” noemde.1 Dit op het aaneenschakeling van maatschappelijke uitsluiting en veel eerste zicht “kleine” voorval is symptomatisch voor een erger. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden naar schat- ruimere mensenrechtenproblematiek. Talrijke Europese ting tussen 220 000 en 1 500 000 Roma en Sinti het landen zijn nog allesbehalve in het reine met de Roma en slachtoffer van de raciale vervolgingen door de nazi’s.3 Sinti op hun grondgebied. Negatieve beeldvorming over Vanuit de Mechelse Dossinkazerne werden 352 Roma en Sinti en Roma is wijdverspreid: er bestaan vandaag de dag Sinti naar Auschwitz gedeporteerd. Deze vervolgingen, die misschien meer hardnekkige vooroordelen en stereotypen door de Roma Porajmos (‘het grote verslinden’) wordt ge- over hen dan over welke andere bevolkingsgroep dan ook. noemd, vormt een droef hoogtepunt van een eeuwenoude haat tegen een bevolkingsgroep waar de gemiddelde bur- Het onderliggende probleem is het gebrek aan verbin- ger vandaag de dag nog altijd weinig of niet van afweet. dingen2 tussen de leefwereld van de ‘gadgé’ en die van de Roma en Sinti. Alles begint met de school, aangezien de Dit lessenpakket ontrafelt de perceptie van Roma en school één van de voornaamste plaatsen is waar sociale Sinti in de Europese cultuur, om zo een poging te doen om verbindingen tot stand komen. Leerlingen van Roma of het misprijzen, de discriminatie en de vervolgingen waar zij Sinti-afkomst hebben het vaak moeilijker om aansluiting te al eeuwen onder lijden te verklaren. Tegelijk ontdekken de vinden bij de heersende schoolcultuur. Om diverse rede- leerlingen een meer genuanceerd beeld van een zeer di- nen zien de ouders er vaak het nut niet van in om hun kin- verse etnisch-culturele minderheid die al 600 jaar onlos- deren naar een ‘burger’school te sturen. Leerlingen die wel makelijk verbonden is met de Europese geschiedenis. Op naar school gaan, krijgen te maken met een ander taalge- die manier trachten we bij te dragen tot sensibilisering van bruik, met andere informele gedragsregels,... en voelen zich de maatschappij en tot outreaching richting Roma en Sinti. zelden thuis. Wie uitvalt op school zal later minder kansen Onderwijs en vorming hebben hierin een cruciale rol te krijgen op de arbeidsmarkt. Zo rijgt men de ene maat- spelen. Dit lessenpakket wil een schuchtere eerste stap schappelijke kwetsuur aan de andere. Zo blijven de verbin- zetten in de richting van meer verbondenheid tussen Roma dingen met de omringende maatschappij broos of zelfs en niet-Roma.

Een verwarrende terminologie autochtone Belgen die er sinds De laatste decennia maken de Een steeds terugkerend probleem generaties een rondtrekkende Europese beleidsvoerende instanties betreft de naamgeving van de levenswijze op na houden. In gebruik van de overkoepelende term etnisch-culturele minderheid die men Vlaanderen worden Manoesjen, Roms Roma om al deze groepen aan te in de volksmond ‘Zigeuners’ noemt. en Voyageurs met de duiden. Nochtans wensen vele Deze term wordt echter als pejoratief gemeenschappelijke term groepen, waaronder de Sinti, niet ervaren, waardoor het gebruik te Woonwagenbewoners aangeduid. onder deze benaming te vallen. Wij mijden is. In de realiteit zijn er veel - De Roma: In feite dezelfde groep als zullen daarom in de mate van het verschillende groepen. In Vlaanderen de Roms. Een onderscheid dient zich mogelijke gebruik maken van de term maakt men het volgende onderscheid: echter aan om de volgende reden: Roma en Sinti om zo tegemoet te waar de Roms honderd jaar geleden komen aan de belangrijkste groepen - De Sinti of Manoesjen: vertoeven al naar hier kwamen en nog steeds een binnen deze etnisch-culturele sinds de 15de eeuw in onze streken. nomadische cultuur hebben, migreren minderheid. Waneer deze tweedeling - De Roms: op het einde van de 19de en de Roma maar sinds de jaren ’60 naar niet gebruikt kan worden aan het begin van de 20ste eeuw het Westen. De Roma wonen in huizen (bijvoorbeeld in bepaalde historische vanuit Oost-Europa naar onze streken en appartementen. Hun situatie is omstandigheden, wanneer er van die getrokken. zeer verschillend van die van de Roms. tweedeling geen sprake was) zullen - Voyageurs: vallen eigenlijk niet onder - De Gitanos: wonen op het Iberische wij teruggrijpen naar de de noemer ‘Zigeuners’, maar worden schiereiland. Sterk beïnvloed door de overkoepelende term Roma. er soms wel mee verward omdat zij in Arabische, Andalusische en Spaanse woonwagens wonen. Het gaat hier om cultuur.

Toelichting bij het lessenpakket 4 Doelgroep spreid zijn; ·· Weten dat de stereotypen over Roma en Sinti in diverse vormen van populaire cultuur terugkomen: strips, films, Dit lessenpakket is in de eerste plaats gemaakt voor kinderboeken, schilderijen, tekeningen,... leerlingen van de derde graad SO. Herinneringseducatie veronderstelt namelijk een bepaalde basiskennis, een aan- II Vaardigheden tal vaardigheden en een zekere “emotionele rijpheid”. Leerkrachten die met jongere leerlingen rond dit onder- De leerlingen: werp willen werken, kunnen evenwel een aangepast traject ·· Kunnen zelfstandig informatiebronnen analyseren en volgen. Hierbij kan meer aandacht besteed worden aan er informatie uit halen; specifieke thema’s zoals de cultuur en geschiedenis van de ·· Kunnen deze informatie op een heldere manier weer- Roma en Sinti en de hedendaagse problematiek van migra- geven voor het publiek van de eigen klas en kunnen tie, onverdraagzaamheid, enz. hiervoor traditionele en creatieve vormen en middelen hanteren; Verder zijn zowel de voorbereidende lessen als de ·· Kunnen actualiseren door historische gebeurtenissen workshop in het museum het meest geschikt voor leerlin- en ontwikkelingen op een genuanceerde manier op het gen uit ASO en TSO. Leerlingen uit het BSO en DBSO zullen heden betrekken. er zich waarschijnlijk in mindere mate door aangesproken ·· Kunnen op een volwassen manier met elkaar in discus- voelen. Voor deze doelgroep heeft Kazerne Dossin een sie treden; zij kunnen hun standpunt helder verwoor- apart lessenpakket uitgewerkt. den en tonen respect voor de meningen van anderen.

III Attitudes Doelstellingen De leerlingen: ·· Tonen interesse voor overblijfselen uit het verleden en I Kennis en inzicht voor de actuele samenleving; ·· Hebben een open geesteshouding ten aanzien van de De leerlingen: historische en actuele situatie van de Roma en Sinti; ·· Begrijpen dat de Roma uit verschillende groepen be- ·· Aanvaarden dat historische evoluties een verscheiden- staan. Zij kunnen enkele van de belangrijkste groepen heid aan sociale identiteiten genereren; aanstippen en enkele onderlinge verschillen noemen; ·· Gaan op een kritische manier om met de vervolging en ·· Weten dat de Roma en Sinti uit India afkomstig zijn, discriminatie van Roma en Sinti in heden en verleden; maar al eeuwenlang in Europa leven en er onlosmakelijk ·· Begrijpen de gevaren van stigmatisering en etnische mee verbonden zijn; stereotypering; ·· Weten dat de muziek van de Roma en Sinti heel divers is ·· Hebben oog voor de manipulatie van beelden en kun- en dat er een wisselwerking bestond en bestaat met de nen bedrieglijke informatie doorprikken; Europese culturen; ·· Staan open voor verschillen tussen mensen en le- ·· Begrijpen dat Roma en Sinti al eeuwenlang vervolgd of vensopvattingen; gediscrimineerd worden, en dat hun situatie vandaag ·· Overstijgen veralgemeningen en ontwikkelen een ge- nog steeds problematisch is; nuanceerde blik door oog te hebben voor het individu ·· Begrijpen dat er verbanden zijn tussen de vervolgingen met zijn/haar persoonlijk verhaal. en stigmatisering in heden en verleden, maar hebben ·· Zijn gemotiveerd om na te denken over oplossingen om ook oog voor de verschillen die te maken hebben met bruggen te slaan tussen beide gemeenschappen (bvb elke specifieke context; sensibilisering, scholarisatie, …) ·· Begrijpen dat antiziganisme in alle lagen van de bevolking aanwezig is, niet het minst in de politiek; Voor andere attitudes, zie de vakoverschrijdende eind- ·· Herkennen de belangrijkste vooroordelen en clichés termen hierna. die over Roma en Sinti heersen; ·· Herkennen de ambiguïteit die de huidige beeldvorming van Roma en Sinti kenmerkt: enerzijds is er het romantiserende en anderzijds is er het criminaliserende beeld; ·· Weten dat stereotypen over Roma en Sinti al heel oud zijn maar ook tot op de dag van vandaag algemeen ver-

Toelichting bij het lessenpakket 5 Vakoverschrijdende eindtermen dialisering voordelen, problemen en conflicten inhoudt

Context 7: Socioculturele samenleving Dit lessenpakket is ingebed in en vertrekt vanuit enkele De leerlingen: vakoverschrijdende eindtermen zoals die in 2010 door het ·· 1 beschrijven de dynamiek in leef- en omgangsge- ministerie van onderwijs geformuleerd zijn. De focus ligt op woonten, opinies, waarden en normen in eigen en an- diversiteit, gekoppeld aan wereldburgerschapeducatie. dere sociale en culturele groepen; ·· 2 gaan constructief om met verschillen tussen mensen Context 3: Sociorelationele ontwikkeling en levensopvattingen; De leerlingen: ·· 4 trekken lessen uit historische en actuele voorbeelden 6 doorprikken vooroordelen, stereotypering, ongepaste van onverdraagzaamheid, racisme en xenofobie; beïnvloeding en machtsmisbruik; ·· 5 geven voorbeelden van de potentieel constructieve 9 zoeken naar constructieve oplossingen voor conflicten. en destructieve rol van conflicten; ·· 6 gaan actief om met de cultuur en kunst die hen om- Context 4: Politiek-juridische samenleving ringen. De leerlingen: 3 tonen het belang en dynamisch karakter aan van mensen- en kinderrechten; 5 tonen aan dat het samenleven in een democratische Een overzicht van het lessenpakket rechtsstaat gebaseerd is op rechten en plichten die gelden voor burgers, organisaties en overheid; 7 illustreren de rol van de media en organisaties in het I Twee voorbereidende lessen in de klas functioneren van ons democratisch bestel;Vakover- schrijdende eindtermen Om de leerlingen voor te bereiden op hun bezoek aan het museum heeft Kazerne Dossin twee voorbereidende les- Dit lessenpakket is ingebed in en vertrekt vanuit enkele sen uitgewerkt die u, als u dat wenst, in uw klas kunt orga- vakoverschrijdende eindtermen zoals die in 2010 door het niseren. Hoe dan ook raden wij deze lessen sterk aan om de ministerie van onderwijs geformuleerd zijn. De focus ligt op leerlingen zo goed mogelijk te oriënteren op het onder- diversiteit, gekoppeld aan wereldburgerschapeducatie. werp. De meeste leerlingen weten namelijk weinig tot niets over Roma en Sinti. Context 3: Sociorelationele ontwikkeling De rode draad doorheen het hele lessenpakket is de De leerlingen: beeldvorming van Roma en Sinti in heden en verleden, en ·· 6 doorprikken vooroordelen, stereotypering, ongepaste de vervolgingen en discriminatie die er het gevolg van zijn. beïnvloeding en machtsmisbruik; Vooral tijdens de workshop in het museum zal uitgebreid ·· 9 zoeken naar constructieve oplossingen voor conflic- ingegaan worden op de beeldvorming, zowel in heden en ten. verleden als bij de leerlingen zelf. In de eerste les zullen de leerlingen echter al ingeleid worden op deze probleemstel- Context 4: Politiek-juridische samenleving ling: welk beeld heerst er over Roma en Sinti, en is dit De leerlingen: beeld correct? In het begin van de les zullen zij hun eigen ·· 3 tonen het belang en dynamisch karakter aan van vooroordelen en associaties kunnen weergeven om die dan mensen- en kinderrechten; tijdens het lessenpakket te toetsen aan de realiteit. ·· 5 tonen aan dat het samenleven in een democratische De eerste les is een algemene introductie op het onder- rechtsstaat gebaseerd is op rechten en plichten die werp. Deze les is niet alleen geschikt voor het vak geschie- gelden voor burgers, organisaties en overheid; denis, maar ook voor Nederlands, aardrijkskunde, levenbe- ·· 7 illustreren de rol van de media en organisaties in het schouwelijke vakken e.d. functioneren van ons democratisch bestel; De tweede les is verdiepend en doet beroep op histori- ·· 10 illustreren hoe een democratisch beleid het alge- sche vaardigheden. De leerlingen gaan in op historische meen belang nastreeft en rekening houdt met ideeën, voorbeelden van vervolgingen van Roma en Sinti en onder- standpunten en belangen van verschillende betrokke- zoeken ook de actuele problematiek in Europa. Wegens het nen; verdiepende en historische karakter is deze les zeker ge- ·· 12 tonen het belang aan van internationale organisa- schikt voor het vak geschiedenis. ties en instellingen; ·· 13 geven voorbeelden die duidelijk maken hoe de mon-

Toelichting bij het lessenpakket 6 II Een thematische rondleiding doorheen de permanente tentoonstelling van Kazerne Dossin

Wanneer de leerlingen naar het museum komen, kunnen zij allereerst een aangepaste rondleiding doorheen de permanente tentoonstelling volgen, waarbij de focus op de vervolging van Sinti en Roma tijdens WOII ligt. Deze rondleiding dient als opstapje naar de workshop in één van de educatieve ruimtes van Kazerne Dossin. Hier wordt de probleemstelling al geformuleerd: welk beeld heerst er over Roma en Sinti dat er voor zorgt dat sommigen hen niet eens meer als mensen gaan beschouwen? En waar komt dit beeld vandaan?

III Een workshop in een educatieve ruimte van Kazerne Dossin

De workshop vormt de kern van het lessenpakket. Waar de voorbereidende lessen de leerlingen moest voorzien van de nodige achtergrondinformatie, zal de workshop hen de kans bieden om dieper in te gaan op de heersende clichés en vooroordelen rond Roma en Sinti. De leerlingen zullen hierbij begeleid worden door een medewerker van de educatieve dienst van Kazerne Dossin.

De workshop bestaat uit drie delen: ·· Het eerste deel dient als introductie: de leerlingen worden opnieuw georiënteerd op het onderwerp door mid- del van de flap met vooroordelen die zij in de eerste voorbereidende les hebben opgesteld. ·· In het tweede deel onderzoeken de leerlingen hoe zij die vooroordelen hebben verworven. Zij gaan aan de slag met verschillende documenten uit de ‘populaire cultuur’ waarin Roma en Sinti steeds op een specifieke manier ten tonele worden gevoerd: strips, films, kran- tenartikels, kinderboeken, liedjes, schilderijen, tekeningen,... ·· In het derde en laatste deel zullen de leerlingen in con- tact komen met informatie die de vooroordelen weer- leggen of nuanceren. De verworven inzichten en nuan- ces passen zij toe in enkele opdrachten.

IV Een reflectieopdracht

Het laatste deel van het lessenpakket is een reflectieopdracht die u met uw leerlingen in de klas kunt organiseren. De leerlingen blikken terug op wat ze geleerd hebben door er op een creatieve manier een SWOT-analyse op toe te passen.

Toelichting bij het lessenpakket 7 Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ?

Overzicht van de les

Inhoud In deze eerste les maken de leerlingen kennis met de Roma en Sinti. In een groepswerk komen verschillende elementen aan bod: de afkomst van de Roma en Sinti, hun muziek, de grote diversiteit aan groepen, etc.

Duur 50 minuten

Werkvorm Groepswerk

Praktisch De werkruimte wordt in zes ‘eilanden’ van tafels georganiseerd. Er zijn drie thema’s die op deze zes tafels behandeld worden, dus er zijn steeds twee tafels met hetzelfde thema. Thema 1: de Indische afkomst van de Roma en Sinti en hun migraties Thema 2: de verschillende groepen Roma Thema 3: de muziek van de Roma en Sinti

De leerlingen worden in zes groepen verdeeld. Elke groep begint aan een aparte tafel. De leerlingen krijgen 10 minuten tijd aan elke tafel, waarna er doorgeschoven wordt naar een ander thema. Op het einde van de les moet elke groep de drie thema’s bezocht hebben.

Benodigdheden Inzet: Grote flap papier Groepswerk: Invulblaadjes, 1 exemplaar per leerling Verbetersleutel Thema 1: ·· Taaltabel ·· Kaart van de migraties van de Roma en Sinti ·· Krantenkoppen ·· Foto’s van oude beroepen Thema 2: ·· Identificatiefiches van de verschillende groepen Roma Thema 3: ·· 1 PC met internettoegang per 2 leerlingen

Doelstellingen Kennis en inzicht De leerlingen: ·· begrijpen dat de Roma en Sinti uit verschillende groepen bestaan. Zij kunnen enkele van de belangrijkste groepen aanstippen en enkele onderlinge verschillen noemen. ·· weten dat de Roma en Sinti uit India afkomstig zijn, maar al eeuwenlang in Europa leven en er onlosmakelijk mee verbonden zijn; ·· weten dat de muziek van de Roma en Sinti heel divers is en dat er een wisselwerking bestond en bestaat met de Europese culturen. Vaardigheden De leerlingen: ·· kunnen diverse primaire en secundaire bronnen herkennen, analyseren en er de nodige informatie uit halen. Zij kunnen historische en algemene vaardigheden toepassen op uiteenlopende bronnen; ·· kunnen verbanden leggen tussen heden en verleden. Zij kunnen de continuïteit van bepaalde feno- men herkennen maar hebben ook oog voor veranderingen die zich in de loop van de tijd manifeste- ren; Attitudes De leerlingen: ·· tonen interesse voor overblijfselen uit het verleden en voor de actuele samenleving; ·· hebben een open geesteshouding ten aanzien van de historische en actuele situatie van de Roma en Sinti; ·· aanvaarden dat historische evoluties een verscheidenheid aan sociale identiteiten genereren. Zo ontwikkelen zij een meer genuanceerd en individualiserend beeld t.a.v. Roma en Sinti.

Aanbevolen werken en ·· KENRICK, D., Gypsies: from the Ganges to the Thames, University of Hertfordshire Press, Hatfield, artikels 2004. ·· LIEGEOIS, J.P., Roma in Europe, Council of Europe Publishing, Straatsburg, 2007. ·· Woonwagenbewoners. Roms, Manoesjen en Voyageurs, 2011 (http://www.kruispuntmi.be/thema.aspx?id=589). ·· Roma in Vlaanderen, 2011 (http://www.kruispuntmi.be/thema.aspx?id=589).

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? 8 Inzet (10 minuten) Conclusie (10 minuten)

Alvorens het groepswerk te starten moeten de leerlingen Op het einde van de les kan de leerkracht de antwoorden zich eerst oriënteren op het onderwerp. Dat doen we door klassikaal overlopen. De drie thema’s worden als volgt sa- een kort associatiespel. mengevat:

De leerkracht vertelt de leerlingen dat er gewerkt zal ·· Thema 1: Roma en Sinti komen oorspronkelijk uit India. worden rond het onderwerp ‘Roma en Sinti’. Hij vraagt de Door hun eeuwenlange aanwezigheid in Europa zijn zij leerlingen of ze een ander woord voor ‘Roma en Sinti’ ken- onlosmakelijk met de Europese samenlevingen verbon- nen. Waarschijnlijk zal iemand het in verband brengen met den. het woord ‘zigeuners’. De leerkracht vertelt kort dat ‘zigeu- ·· Thema 2: Roma en Sinti bestaan uit heel veel verschil- ners’ eigenlijk een incorrect woord is dat de Roma als bele- lende groepen met aparte kenmerken. Wij moeten er digend ervaren. ‘Roma en Sinti’ is juister omdat dit de echte ons voor hoeden hen over één kam te scheren. namen zijn van de twee belangrijkste groepen van ·· Thema 3: Roma en Sinti zijn bekend bij het grote pu- ‘Zigeuners’. bliek door hun muziek. Deze muziek kent echter heel veel varianten, maar er zijn nog gemeenschappelijke De leerkracht vraagt nu aan de leerlingen waar zij aan kenmerken. Hun muziek is beïnvloed door de Europese denken bij het woord ‘Roma’, ‘Sinti’ of ‘Zigeuners’. Welk culturen, maar heeft ook zelf veel invloed uitgeoefend beeld hebben zij van deze bevolkingsgroep? Wat associë- op die culturen. ren zij met hen? De leerkracht noteert kernwoorden op een grote flap papier die aan het bord bevestigd is. Zoveel mo- Tot slot wordt de flap met de vooroordelen er weer gelijk vooroordelen worden zo verzameld. bij genomen. De leerkracht overloopt met de leerlingen welke clichés er al gesneuveld zijn en welke nog onbeant- De leerkracht vertelt nu de probleemstelling aan de woord blijven. Dit is een cliffhanger naar de workshop in leerlingen: klopt dit beeld wel? Wat is correct en wat het museum. niet? Dat zullen wij in dit project onderzoeken.

Nu kan de les van start gaan. In deze eerste les zullen al Opmerking enkele clichés sneuvelen. De leerlingen zullen zien dat de Roma en Sinti een heel diverse bevolkingsgroep vormen Bewaar de flap goed. Hij zal dienen als introductie bij de die we niet zomaar over één kam mogen scheren. workshop.

Groepswerk (30 minuten)

Na de inleiding gaan de leerlingen zelf aan de slag. Aan de hand van werkblaadjes komen zij aan drie werktafels meer te weten over de Roma en Sinti. Het eerste thema handelt over de oorsprong en de migraties van de Roma en Sinti. In thema 2 ontdekken de leerlingen dat de Roma en Sinti uit veel verschillende groepen bestaan. In thema 3 kunnen de leerlingen de muziek van de Roma en Sinti ontdekken.

Opmerking

Zie bijlage voor de gebruikte bronnen, de werkblaadjes en de verbetersleutel.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? 9 Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes

Thema 1: oorsprong en migratie van de Roma en Sinti

I Waar komen ze vandaan? 5. In welke periode kwamen de Roma in Roemenië aan? En wanneer in West-Europa (Duitsland, Frank- Toen de eerste Roma en Sinti in de late middeleeuwen rijk...)? in Europa verschenen, was het voor de Europeanen een groot mysterie waar zij vandaan kwamen. Pas in de Roemenië: ______18de eeuw konden geleerden de oorsprong van de Roma en Sinti achterhalen. Hoe kwamen zij daar ach- West-Europa: ______ter? Kijk hiervoor naar de tabel van bron 1. Zo zien we dat de Roma en Sinti al heel lang in onze 1. Op deze tabel zien jullie de getallen 1 tot 10 in vier streken vertoeven. De Roma en Sinti zijn Europeanen talen opgelijst. De eerste kolom is Nederlands, de twee- en zijn onlosmakelijk verbonden met de Europese de is Romanés, de taal van de Roma. De twee laatste samenleving. kolommen zijn Sanskriet en Hindi. Waar komen de talen Sanskriet en Hindi vandaan? 6. Neem bron 3 er bij. Kan je aan het uiterlijk van de Europese Roma en Sinti nog zien dat zij uit India komen, ______vind je?

2. Vergelijk de getallen met elkaar. Wat merk je op? О Ja Welke talen lijken het meest op elkaar? О Nee О Soms ______II Waarom zijn ze vetrokken? ______1. Nu kunnen we ons afvragen waarom de Roma en 3. Wat kan je hieruit besluiten? Uit welk land zijn de Sinti vertrokken zijn uit India. Hier is niemand zeker van. Roma en Sinti oorspronkelijk afkomstig? Toch is het mogelijk om enkele redenen te bedenken. We kunnen de vergelijking maken met de vluchtelingen ______van vandaag, uit Afrika bijvoorbeeld. Kan je enkele redenen geven waarom mensen vluchten of migreren? 4. Neem er nu bron 2 bij. Hier zie je een kaart met de migraties van de Roma en Sinti. Noem vijf hedendaagse landen waar de Roma en Sinti zijn doorgereisd. ______

______

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes 10 III Waarom trekken sommigen nog rond?

De meeste Roma en Sinti zijn vandaag de dag sedentair geworden: zij trekken niet meer rond. Toch zijn er nog enkele groepen die zijn blijven reizen. Waarom eigenlijk?

1. Een eerste reden vinden jullie in bron 4. Lees de krantenkoppen: waarom blijven veel groepen rondtrekken?

______

______Where is Roma truth? – Rasim Sejdic

2. Een tweede reden vind je in bron 5. Hier staan fo- to’s van beroepen die in het verleden vaak door Roma Where is Roma truth? en Sinti werden beoefend. For as long as I can remember I have travelled the world with my tent. Welke beroepen zie je hier afgebeeld? I am looking for love and affection, For truth and good fortune. Foto 1: ______I have grown old on the road, I have not found true love, Foto 2: ______I have not heard a true word. Where is Roma truth? Foto 3: ______

Foto 4: ______

3. Wat hebben deze beroepen met elkaar gemeen? Hoe kunnen zij verklaren dat veel Roma en Sinti bleven rondreizen?

______

We kunnen besluiten dat het rondreizen voor veel Roma en Sinti historisch gegroeid is. Het is deel gaan uitma- ken van hun cultuur, wat mooi verwoord wordt in dit gedicht:

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes 11 Thema 2: groepen

Roma en Sinti zijn de twee belangrijkste groepen van mensen die wij ‘Zigeuners’ noemen. Er zijn echter ook nog andere groepen. Op deze tafel komen jullie meer over hen te weten. Lees alle informatie en vul de tabel aan. Gitanos Roma Rom Manoesjen / Sinti - - Taal ken wanneer? In onze streken streken In onze (Noem er 2 à 3) Woonplaats van Woonplaats daag (landen) Culturele kenmer Culturele Land van herkomst aanwezig? Zo ja, vanaf Zo aanwezig?

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes 12 Thema 3: muziek

In dit onderdeel zullen jullie kort kennismaken met de 5. Welke dansen muziekvorm zien we hier? muziek van de Roma en Sinti. Doorheen hun lange reizen vanuit India heeft deze muziek vele veranderingen ______ondergaan. De verschillende groepen Roma en Sinti namen de muzikale tradities over van de landen waar zij 6. Uit welk land komt deze dansen muziekvorm, verbleven of doorheen reisden, en op hun beurt oefen- denk je? den zij met hun muziek een grote invloed uit op de cultuur van die landen. Ondanks de grote verschillen tus- ______sen de verschillende soorten ‘zigeunermuziek’ zijn er toch bepaalde kenmerken die gemeenschappelijk zijn 7. Weinig mensen weten nog dat deze muziek en gebleven. dans uitgevonden zijn door de Gitanos (Spaanse ‘Zi- geuners’). De traditionele Indische muziek en dans 1. Ga op internet en surf naar www.youtube.com/ hebben zij vermengd met Arabische en Andalusische watch?v=-B4aom3IaBQ&feature=related. Bekijk het elementen. Vind je enkele gelijkenissen met de Indische filmfragment vanaf 5:50 tot 8.23. Hier maken we ken- dans uit het eerste filmpje? nis met een traditionele stam die verwant is aan de Roma en Sinti in Europa. ______

2. Waar zijn deze beelden gemaakt, denk je? ______

______

3. In de eerste seconden van het filmpje insinueert ______de cineast dat het gevoel voor ritme van de Roma en Sinti op een bepaalde manier ontstaan is. Op welke ma- ______nier is dat? Zo zien we dat de hedendaagse muziek uit India nog ______heel wat gemeen heeft met de muziek van de Gitanos die duizend jaar geleden geëmigreerd zijn naar Spanje. ______De muziek van de Roma en Sinti kent echter nog veel ______andere vormen. In België werd in 1910 een van de grootste Sinti-muzikanten geboren. Surf naar www. ______youtube.com.

Welke soort muziekinstrumenten herken je? (Bv. Per- 8. Surf naar nl.wikipedia.org en zoek informatie over cussie, snaarinstrumenten, koperblazers, zang,…) hem op. Tot welke groep van ‘zigeuners’ behoort hij?

______

______9. Naar welke stijl gaat zijn voorliefde uit?

______

4. Surf nu naar www.youtube.com/watch?v=xqx- JMCQxb_Q en bekijk het filmpje van 0:00 tot 2:00.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes 13 10. Hoe heet de stijl die hij zelf ontwikkelde?

______

Deze muziek illustreert goed hoe de muziek van de Sin- ti en Roma andere invloeden, zoals de jazz, overnam en er zelf enorm veel invloed op ging uitoefenen – Rein- hardt wordt namelijk beschouwd als een van de grootste jazzmuzikanten ooit.

Ook vandaag de dag blijft de muziek van de Roma populair. Zo zijn er kleine groepjes die in café’s optreden. Andere groepen worden bekender en breken internationaal door. Een voorbeeld hiervan is Taraf De Haïdouks uit Roemenië.

11. Surf naar http://www.youtube.com/watch?v=lo- Zd4dPow4A&feature=related en luister een stukje van het muziekstuk.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Invulblaadjes 14 Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Verbetersleutel

Thema 1: oorsprong en migratie van Thema 3: muziek de Roma en Sinti

1. India I Waar komen ze vandaan ? 2. Door het geluid van werktuigen

1. India 3. Percussie, snaarinstrumenten, cimbalen, zang

2. Romanés, Sanskriet en Hindi lijken heel erg op 4. Flamenco elkaar. 5. Spanje 3. India 6. Armbewegingen, Zwierige rokken, Ritme, 4. India, Pakistan, Iran, Irak, Turkije,... Voetenbewegingen

5. Roemenië: 1380 7. Django Reinhardt West-Europa: begin 15de eeuw 8. Contrabas, gitaren, viool. 6. Soms. Bij vele Roma kan je het helemaal niet meer Het zijn snaarinstrumenten. zien. Bij sommigen zie je wel dat ze donkerdere haren, ogen en huidskleur hebben, zoals in het 9. Tot de Sinti of de Manoesjen (Manouche) geval van Victoria Mohacsi. Maar er zijn evengoed Roma met blond haar. 10. Jazz

11. Gypsy Jazz of Jazz Manouche II Waarom zijn ze vertrokken ?

1. Op de vlucht voor oorlog, discriminatie en/of racisme, hongersnood, armoede, ziektes; op zoek naar een beter leven: jobkansen, onderwijs, onderdak,...

III Waarom trekken sommigen nog rond ?

1. Ze zijn nergens welkom en worden overal ver jaagd.

2. Foto 1: messenslijper Foto 2: Ketellapper Foto 3: circusartiest (berentemmer) Foto 4: paardenhandelaar

3. Deze beroepen kan je niet op één vaste plaats uit oefenen. Je moet er voor rondreizen.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Verbetersleutel 15 Thema 2: groepen

Roma en Sinti zijn de twee belangrijkste groepen van mensen die wij ‘Zigeuners’ noemen. Er zijn echter ook nog andere groepen. Op deze tafel komen jullie meer over hen te weten. Lees alle informatie en vul de tabel aan. - Gitanos Arabische kenmerken, Arabische In muziek en taal bv. Spaanse op de Invloed cultuur Muziek en dans: de Fla menco · · · India Portugal, Spanje, Zuid-Frankrijk Vanaf streken. Niet in onze 15de eeuw in Spanje. Spaans Caló, · · · - - Roma Veel verschillende verschillende Veel groepen in ap Sedentair: wonen partementen maar ver veel wel huizen · · India maar Oost-Europa, Vooral naar West-Europa migreren begin Ja, vanaf eind 20ste, eeuw 21ste Romanés, Oost-Europese talen · · Rom Traditionele levensstijl: levensstijl: Traditionele kleren in vooral rond, Trekken de zomer Belang van familiale banden · · · India Nederland, Frankrijk, België, Duitsland Ja, vanaf het einde van de 19de eeuw Romanés en de taal van hun land · · · Manoesjen / Sinti Wonen in woonwagens in woonwagens Wonen familieterreinen, op meer niet trekken maar rond het algemeen Over geïntegreerd goed Muzikale traditie · · · India Nederland, Frankrijk, België, Duitsland Ja, vanaf de 15de eeuw Manoesj en de taal van hun land · · · - - Taal ken wanneer? In onze streken streken In onze (Noem er 2 à 3) Woonplaats van Woonplaats daag (landen) Culturele kenmer Culturele Land van herkomst aanwezig? Zo ja, vanaf Zo aanwezig?

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Verbetersleutel 16 Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen

Thema 1

Bron 1: Taaltabel

Nederlands Romanés Sanskriet Hindi

Één Ekh Ekam Ek

Twee Duj Dve Do

Drie Trin Trīņi Tīn

Vier Štar Catvari Cār

Vijf Pandž Pañca Pāñc

Zes Šov șaț Che

Zeven Ifta Sapta Sāt

Acht Oxto Așțau Āţh

Negen Inja Nava Nau

Tien Deš Daśa Das

Bron 2: de migraties van Roma en Sinti

Uit: KENRICK, D., Gypsies: from the Ganges to the Thames, University of Hertfordshire Press, Hertfordshire, 2004, p. 39

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 17 Bron 3: Roma en Sinti, verbonden met Europa

Zoni Weisz, een Nederlandse Sinto. http://historiek.net/woii/zoni- weisz-over-de-moord-op-500000-sinti-en-roma-5440

Victoria Mohacsi, van Roma-afkomst en voormalig lid van het Europees Parlement. http://romania.indymedia.org/en/2008/11/2859.shtml

Rom-meisje op het woonwagenterrein van Leuven Juan de Dios Ramírez Heredia, Spaans politicus van Gitano-afkomst.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 18 Bron 4: Krantenkoppen

“Gracht moet zigeunersGent” buitenhouden in

za 30/07/2011, http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/oostvlaanderen/1.1077913 “ZIGEUNERS MOETEN WEG BIJ FLANDERS EXPO”

(Het journaal 1 - 27/07/11)

“Laatste zigeuners verlaten Evergem”

di 26/04/2011 http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/regio/oostvlaanderen/1.1010872

“Roma’s moeten terrein in Frankrijk verlaten”

vr 06/08/2010 http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.839868

van Romakampen moet uit “Helft weg” Frankrijk

woe 28/07/2010 http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/buitenland/1.834457

“ZIGEUNERS OOK NIET WELKOM IN DOUR”

(Het journaal laat - 27/07/10) http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/1.516538

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 19 Bron 5: Oude beroepen

foto 3

foto 1

foto 2 foto 4

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 20 Thema 2

Bron 1

Sinti/Manoejsen

Alle ‘zigeuners’ komen oorspronkelijk uit India: rond het jaar 1000 begonnen de eerste migratiegolven. Tijdens hun lange reizen splitsten zij op in veel verschillende groepen. De Sinti, ook wel Manoesjen genoemd, waren de eersten die onze streken bereikten, dat was in de 15de eeuw. Vandaag de dag wonen zij vooral in Frankrijk, Duitsland, Nederland en België. Doordat de Sinti al eeuwen in West-Europa wonen, zijn zij goed geïntegreerd. Zij spreken de taal van het land waarin zij wonen. Ook spreken zij Manoesj, hun eigen taal die nog sterk lijkt op talen uit India. De Sinti wonen ofwel in huizen of appartementen, ofwel in woonwagens op familieterreinen. De meesten van hen trekken niet meer rond. De Sinti staan bij het grote publiek nog het meest bekend om hun traditionele muziek. Een van de bekendste Sinti-muzikanten is Django Reinhardt: hij combineerde traditionele Sinti-muziek met jazz en wordt als een van de grootste jazzmuzikanten beschouwd.

Zoni Weisz, een Sinto uit Nederland. Weisz is een overlevende van de Holocaust en zet zich in voor de nagedachtenis van de slachtoffers van de nazi’s.

Sinti-muzikant Django Reinhardt, in 1946.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 21 Roms

De ‘zigeuners’ komen oorspronkelijk uit India: rond het jaar 1000 begonnen de eerste migratiegolven. Tijdens hun lange reizen splitsten zij op in veel verschillende groepen. In de 13de eeuw kwamen veel van die groepen in Roemenië terecht, waar zij al gauw tot slaaf gemaakt werden. Toen de slavenhandel in 1856 werd afgeschaft, zochten velen een beter leven en trokken naar het westen. Deze mensen worden Roms genoemd. Zij kwamen vooral op het einde van de 19de en aan het begin van de 20ste eeuw in West-Europa aan. Vandaag de dag zijn de Roms verspreid over Frankrijk, België, Nederland en Duitsland. In België hebben zij vaak de Belgische nationaliteit. De Roms vallen op door hun eerder traditionele levensstijl, ook al zijn zij in aantallen het kleinst. Zo dragen veel Rom-vrouwen kleurrijke jurken. Ook trekken zij nog veel rond in groep, vooral tijdens de zomermaanden. Een ander typerend kenmerk is het grote belang dat zij hechten aan familiebanden. Hun taal is het Romanés, een van oorsprong Indische taal die nauw verwant is met het Manoesj. Voorts spreken zij ook de taal van het land waarin zij wonen; in België is dat meestal het Frans.

Roms op het woonwagenterrein van Leuven, 2010 Roms op het woonwagenterrein van Leuven, 2010

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 22 De Roma

Met de val van de Berlijnse muur in 1989 en de toetreding van Roemenië en Bulgarije tot de Europese Unie in 2007 kwam een nieuwe migratiegolf van Roma uit Oost-Europa op gang die vandaag nog bezig is. De nieuwe migranten uit Oost-Europa noemen wij de Roma. Deze Roma mogen niet verward worden met het algemene woord ‘Roma’, dat gebruikt wordt voor alle ‘zigeuners’: Sinti, Roms en Roma. De Roma die in West-Europa aankomen, mogen niet over één kam gescheerd worden. Er zijn heel veel verschillende groepen. Sommigen zijn heel traditioneel, anderen zijn juist ‘Westers’ of modern. Sommigen integreren goed, bij anderen verloopt dit veel moeilijker. Over het algemeen zijn de meeste Roma arm door eeuwen van discriminatie en uitbuiting in hun land van herkomst. Doordat zij meestal over tijdelijke verblijfspapieren beschikken, is hun situatie in landen als België heel onzeker. Roma zijn zo goed als allemaal sedentair: zij wonen niet in woonwagens en trekken niet rond, maar wonen in appartementen of huizen. Wel heeft hun cultuur een mobiel karakter: zij verhuizen vaak of houden de mogelijkheid tot verhuizen steeds in het achterhoofd. De Roma spreken vooral Romanés en de taal van hun land van herkomst (bv. Bulgaars, Roemeens,…). Hieronder staan foto’s van enkele Roma die de grote onderlinge verschillen illustreren:

Ivan Ivanov studeerde geneeskunde en rechten. Vandaag is hij Nicolae Neacsu (gestorven in 2002) uit Roemenië wordt beschouwd directeur van ERIO, een organisatie die opkomt voor de rechten van de als een van de beste Roma-violisten ooit. Roma.

Roemeense Roma in een krottenwijk in Gent. Livia Jaroka uit Hongarije, de enige Roma die zetelt in het Europees Parlement.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 23 Gitanos

De Gitanos zijn Roma die in Spanje, Portugal en Zuid-Frankrijk leven. Hun geschiedenis is afwijkend van de andere Romagroepen. Terwijl de Sinti, de Roms en de Roma allemaal via Turkije en Oost-Europa naar West-Europa zijn getrokken, hebben de Gitanos een andere route gevolgd. Vanuit India zijn zij doorheen het Midden-Oosten getrokken, om vervolgens via Noord-Afrika Spanje te bereiken. De eerste Gitanos arriveerden er in de vroege 15de eeuw. Door deze afwijkende route hebben de Gitanos aparte culturele kenmerken ontwikkeld. Hun eigen taal, het Caló, vertoont nog maar weinig kenmerken van het Romanés, de taal van de andere Roma. Het is zeer sterk beïnvloed door het Spaans en vertoont ook Arabische kenmerken, een gevolg van hun tocht door Noord-Afrika. Ook in andere delen van hun cultuur vinden we deze mix van culturen terug, en dan met name in de flamenco, de dansen muziekstijl van de Gitanos. De flamenco draagt Indische, Arabische en Iberische kenmerken in zich en is typerend geworden voor heel Spanje. De flamenco toont goed dat de Gitanos en de Spaanse cultuur onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn. De Gitanos hebben een grote invloed uitgeoefend op de Spaanse cultuur en omgekeerd. De Gitanos zijn over het algemeen goed geïntegreerd. Zij spreken naast Caló ook gewoon Spaans.

Weinigen weten dat de flamenco, een typisch Spaanse dans, eigenlijk Juan de Dios Ramírez Heredia is van Gitano-afkomst. Hij is een Spaans door de Gitanos is uitgevonden. politicus en voormalig lid van het Europees Parlement.

Les 1 – Wie zijn de Roma en Sinti ? - Bijlagen 24 Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti Overzicht van de les

Inhoud In deze les maken de leerlingen kennis met de discriminatie en vervolging van Roma en Sinti door de eeuwen heen en leren dat oude denkbeelden en recepten tegen het ‘zigeunerprobleem’ in zekere zin nog steeds doorleven. Duur 50 minuten Werkvorm Groepswerk Praktisch De werkruimte wordt in drie ‘eilanden’ verdeeld, die elk een concreet voorbeeld geven van stigmatisering en/of vervolging van Roma en Sinti in heden en verleden. ·· Tafel 1: de ‘zigeunerjachten’ in de 17de en 18de eeuw en de veranderingen in de 19de eeuw ·· Tafel 2: het nazisme ·· Tafel 3: de problematiek vandaag De rode draad doorheen de les is het syntheseblad dat de belangrijkste conclusies van de drie tafels moet samenbrengen. De leerlingen vullen het syntheseblad doorheen de les aan.

·· Deel 1 (25 min.): De leerlingen worden in drie groepen verdeeld. Elke groep krijgt een tafel aangewezen. Na het doornemen van alle informatie en het oplossen van eventuele vragen krijgen zij de opdracht om een korte spreekbeurt over hun onderwerp voor te bereiden. In totaal krijgen zij 25 minuten aan hun tafel. Er is geen doorschuifsysteem.

·· Deel 2 (20 min.): De drie groepjes gaan nu om de beurt een korte presentatie brengen van 5 tot 10 minuten over het onderwerp van hun tafel. De leerlingen die luisteren vullen de tabel aan.

Opmerking: in deze les is er veel materiaal verzameld. U kan er altijd voor kiezen bepaalde stukken weg te laten. Het is ook mogelijk om de leerlingen in vier groepen te verdelen, waarvan er twee groepen rond de problematiek vandaag werken. Die twee groepen kunnen dan samen hun presentatie brengen. Benodigdheden Invultabel (1 per leerling) + verbetersleutel

Tafel 1: ·· Bronnenmateriaal ·· Opdrachtenfiche Tafel 2: ·· Grote flap papier, onderverdeeld in 5 kolommen: Rassenleer; Registratie; Uitsluiting en het begin van de vervolging; Deportaties van Roma en Sinti uit België; Auschwitz-Birkenau. ·· Bronnenmateriaal en teksten ·· Opdrachtenfiche ·· schaar en lijm Tafel 3: ·· Prezi (soort powerpoint) over de actuele problematiek i.v.m. Roma en Sinti. Klik prezi.exe in de map ‘Prezi les 2’ om de presentatie te openen. ·· Opdrachtenfiche ·· 1 PC met internettoegang per twee leerlingen

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti 25 Doelstellingen Kennis en inzicht De leerlingen: ·· begrijpen dat Roma en Sinti al eeuwenlang vervolgd of gediscrimineerd worden, en dat hun situatie vandaag nog steeds problematisch is; ·· begrijpen dat er verbanden zijn tussen de vervolgingen en stigmatisering in heden en verleden, maar hebben ook oog voor de verschillen die te maken hebben met elke specifieke context; ·· begrijpen dat antiziganisme in alle lagen van de bevolking aanwezig is, niet het minst in de politiek.

Vaardigheden De leerlingen: Kunnen zelfstandig informatiebronnen analyseren en er informatie uit halen; ·· kunnen deze informatie op een heldere manier weergeven voor het publiek van de eigen klas en kunnen hiervoor traditionele en creatieve vormen en middelen hanteren; ·· kunnen actualiseren door historische gebeurtenissen en ontwikkelingen op een genuanceerde manier op het heden betrekken.

Attitudes De leerlingen: ·· gaan op een kritische manier om met de vervolging en discriminatie van Roma en Sinti in heden en verleden; ·· begrijpen de gevaren van stigmatisering en etnische stereotypering; ·· Hebben oog voor de manipulatie van beelden en kunnen bedrieglijke informatie doorprikken.

Aanbevolen werken en artikels HANCOCK, I., Antigypsyism in the New Europe, 1993. (http://www.radoc.net/radoc.php?doc=art_f_bias_antigy- psyism&lang=en&articles=true). HANCOCK, I., ‘The roots of antigypsyism: to the Holocaust and after’, G.J. COLIJN en M.S. LITTELL red., Con- fronting the Holocaust: A Mandate for the 21st Century University Press of America, Lanham, 1997. p. 19-49 (http://www.radoc.net/radoc.php?doc=art_b_history_rootsofprejudice&lang=en&articles=true). LEWY, G., La persécution des tsiganes par les Nazis, B. FRUMER en H. ASSEO vert., Les Belles Lettres, Parijs, 2003. LIEGEOIS, J.P., Roma in Europe, Council of Europe Publishing, Straatsburg, 2007.

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti 26 Groepswerk (25 min) waarmee de situatie in vier landen kort wordt toegelicht: België, Frankrijk, Italië en Roemenië. De leerlingen klikken De klas wordt onderverdeeld in drie tafels die elk een epi- bovenaan op een land waar zij meer info over willen. Met sode uit de geschiedenis van de vervolging en/of discrimi- de pijltjes wordt de presentatie doorlopen. natie van de Roma en Sinti toelichten. Drie groepen van leerlingen gaan elk aan de slag aan één van deze tafels. De De leerlingen nemen maar een deel van de Prezi door: leerlingen vullen tijdens dit onderdeel het deel van het de situatie in België + een ander Europees land naar keuze. syntheseblad in dat overeenstemt met het onderwerp van Hierbij vullen zij hun deel van de tabel in. Vervolgens berei- hun groep. den zij hun korte presentatie voor (zie opdrachtenfiche). Opmerking: De vragen zijn moeilijk en er zal misschien Tafel 1 handelt enerzijds over de vervolging van de Sinti wat hulp van de leerkracht bij nodig zijn. Er is immers in de Nederlanden tijdens het Ancien Régime en anderzijds geen echte ‘crisissituatie’ in Europa zoals een oorlog, over de veranderende houding tegenover Roma en Sinti in maar er is wel de economische crisis en in zekere zin de 19de eeuw. Aangezien op deze tafel veel materiaal ligt, ook een politiek-morele crisis: extreem-rechts is sinds is het aangewezen om binnen deze groep de bronnen te de jaren ’90 opgekomen, bevolkingen plooien terug op verdelen. De helft van de leerlingen werkt in een eerste zichzelf en zoeken wanhopig naar een ‘nationale iden- fase over ‘Roma en Sinti tijdens het Ancien Régime’ (bron titeit’. De eeuwige ‘ander’, in dit geval de Roma en Sinti, 1). De andere helft werkt rond ‘Roma en Sinti in de 19de en zijn in toenemende mate het slachtoffer van deze ont- vroege 20ste eeuw’. Zorg dat er genoeg afgedrukte bro- wikkelingen. nexemplaren ter beschikking zijn. Presentatie door de leerlingen (20 min) Opmerking

Opmerking: deze tafel zal voor de leerlingen het meest In dit tweede luik krijgen de verschillende tafels om de uitdagend zijn. Hier komen specifieke historische beurt 5 tot 10 minuten om hun onderwerp voor te stellen. vaardigheden aan bod: het lezen en analyseren van bronnen, Elke groep kan iemand ‘afvaardigen’ die het woord doet. Zij vergelijkingen maken, enzovoort. kunnen er ook voor kiezen om de taken verdelen.

De leerlingen die luisteren moeten het gedeelte in de tabel aanvullen waar de presentatie van dat moment over gaat.

Tafel 1: De leerlingen geven een korte samenvatting van hun Tafel 2 gaat over de vervolging van de Roma en Sinti bronnen: door de nazi’s tijdens WOII. In het midden wordt een grote flap gelegd die op voorhand is onderverdeeld in vijf cate- ·· Situering in tijd en ruimte gorieën: ·· Wie stelde de bron op? ·· Achtergrondsituatie ·· Rassenleer ·· De inhoud van de bronnen met de bovenvermelde ·· Registratie vragen als rode draad ·· Uitsluiting en het begin van de vervolging ·· Afbeeldingen als illustratie ·· Deportaties van Roma en Sinti uit België ·· Auschwitz-Birkenau Tafel 2: Rond deze flap liggen een tiental foto’s, citaten en ver- De leerlingen geven hier een kort overzicht van de ver- klarende tekstjes verspreid. De leerlingen moeten deze volging van de Roma en Sinti tijdens WOII aan de hand elementen in de juiste categorie plaatsen. Zo maken zij een van de ‘tentoonstelling’ die zij samengesteld hebben. kleine chronologische ‘tentoonstelling’. Dit doen zij op een chronologische manier: Rassenleer > Registratie > Uitsluiting en het begin van vervolging > Tafel 3 onderzoekt de actuele situatie van de Roma en Deportatie uit België > Auschwitz-Birkenau. De drie bo- Sinti in Europa. Dit gebeurt aan de hand van een Prezi venvermelde vragen moeten zeker in hun presentatie

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti 27 verwerkt zijn. De leerkracht kan na de presentatie kort enkele gelijkenissen en verschillen met tafel 1 aantonen (zie tabel hieronder).

Tafel 3: De leerlingen van deze tafel hebben twee landen uitge- kozen die zij kort willen presenteren aan de hand van de Powerpoint. Eerst geven zij een korte introductie over het land: zij stippen aan hoeveel Roma/Sinti zich in het land bevinden en welke problemen er zijn. Vervol- gens lichten zij de problemen toe aan de hand van de Powerpoint. Hierbij besteden zij steeds aandacht aan de bovenvermelde vragen. De leerkracht kan na de presentatie kort enkele gelijkenissen en verschillen met tafel 1 en 2 aantonen (zie tabel hieronder).

Conclusie (5 min.)

De leerkracht sluit de les af met enkele algemene conclusies:

·· De vervolging en discriminatie van de Roma en Sinti is een eeuwenoud probleem. ·· Er zijn doorheen de eeuwen veel gelijkaardige factoren te herkennen bij de vervolging en discriminatie van Roma en Sinti. Toch zijn er ook veel verschillen: elke periode is uniek, daarom moeten wij steeds nuanceren en de verschillen onderstrepen.

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti 28 Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - Invultabel Vandaag Nazisme 19de eeuw eeuw Nederland 17de-18de Nederland 17de-18de - - ren? Factoren verklaren? genomen? Roma en Sinti? Wat is het einddoel van Wat Zijn er omstandigheden Welke maatregelen wor maatregelen Welke Welke redenen geven de geven redenen Welke (oorlog, crisis, ...) die het de maatregelen tegen de tegen de maatregelen te vervolgen te / discrimine zoeken van een zondebok van een zondebok zoeken den tegen de Roma en Sinti den tegen daders om de Roma en Sinti

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - Invultabel 29 Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - Verbetersleutel - - - - Vandaag Criminaliteit Overlast Rondtrekken Illegaliteit Segregatie Expulsie (vb Frankrijk) (Italië) Registratie (Ita aanvallen Gewelddadige O-Eur) lië, MAAR OOK: Integratiepolitiek Mensenrechten-activisten crisis Economische op crisis: Politiek-morele en ex nationalisme komst identiteitsde treem-rechts, enz. bat, · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · - Nazisme Minderwaardig ras criminaliteit Ingeboren uitsluiting, Eerst: registratie, sterilisatie Dan: uitroeiing van de Roma en Uitroeiing Sinti in Europa Rassendenken in crisistijd (in Zondebokken WOII) terbellum, · · · · · · · · · · · · · · - 19de eeuw Ze reizen rond reizen Ze (‘onrechtmati Het zijn dieven geldverwerving’)ge Het is een minderwaardig ras Sedentarisatie Registratie Sedentarisatie van hun cultuur Vernietiging van bij dreiging Zondebokken oorlog · · · · · · · · · · · · · · · · - - eeuw Nederland 17de-18de Nederland 17de-18de Criminaliteit: stelen, brand stelen, Criminaliteit: wapens dragen,... stichten, Rondtrekken zelfs tot (expulsie) Verjaging uitmoorden marteling, straffen: Strenge ophanging, brandmerking, klopjachten verwijdering van alle Totale Sinti van het grondgebied in oorlogssitua Zondebokken tie · · · · · · · · · · · · - - ren? Factoren verklaren? genomen? Roma en Sinti? Wat is het einddoel van Wat Zijn er omstandigheden Welke maatregelen wor maatregelen Welke Welke redenen geven de geven redenen Welke (oorlog, crisis, ...) die het de maatregelen tegen de tegen de maatregelen te vervolgen te / discrimine zoeken van een zondebok van een zondebok zoeken den tegen de Roma en Sinti den tegen daders om de Roma en Sinti

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - Verbetersleutel 30 Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - bijlagen

tafel 1

Opdrachtenfiche

Doel:

Aan deze tafel zullen jullie de volgende twee onderwerpen onderzoeken: ·· De vervolging van de Sinti in de 17de en 18de eeuw in Nederland; ·· De discriminatie en vervolging van Roma en Sinti in de 19de en vroege 20ste eeuw.

Opdrachten:

1 Kies een van de twee onderwerpen. Lees de tekst en bekijk de bronnen. 2 Vul de juiste kolom van de invultabel aan. 3 Vergelijk je ingevulde kolom met medeleerlingen die het ander onderwerp hebben gekozen. 4 Maak nu, samen met de hele groep, een presentatie van 5 à 10 minuten voor jullie medeleerlingen. Jullie hebben twee keuzes: ·· Jullie kiezen één of meerdere afgevaardigden die in naam van de hele groep jullie onderwerp presenteert. Als jullie groep veel leerlingen telt kiezen jullie best voor deze werkwijze. ·· Jullie verdelen het werk: iedereen presenteert één deel.

De presentatie:

In de presentatie moeten jullie de volgende dingen zeker aan bod laten komen:

1 Een inleiding: ·· Hierin vermelden jullie kort waarover jullie het gaan hebben. ·· Situeer de bronnen in tijd en ruimte.

2 De twee periodes: het Ancien Régime en de 19de eeuw: Geef eerst een korte beschrijving van de achtergrondsituatie bij de twee bronnen en beantwoord dan bij elke bron de volgende vragen: ·· Welke problemen veroorzaken de Roma en Sinti volgens de regering? ·· Welke maatregelen worden tegen de Roma en Sinti genomen? ·· Wat was het einddoel van de regering? ·· Is er een omstandigheid aanwezig waardoor de Roma en Sinti zondebokken worden?

3 Conclusie: Vergelijk kort de twee periodes met elkaar. Welke gelijkenissen en verschillen vind je?

Tip : Gebruik de afbeeldingen als illustratie.

Les 2 – Vervolging en discriminatie van Roma en Sinti - bijlagen 31 Bron 1

Periode 1: Het Ancien Régime

In de zeventiende eeuw maakte de Republiek der Verenigde Nederlanden, ook de Verenigde Provinciën genaamd, een Gouden Eeuw door. In 1672 kwam deze Gouden Eeuw abrupt ten einde toen de Verenigde Provinciën in oorlog kwamen met Frankrijk en Engeland. De Franse troepen van Lodewijk XIV drongen zelfs Holland binnen. In 1679 werd een ongemakkelijke vrede gesloten. Van 1688 tot 1697 streden de Verenigde Provinciën opnieuw tegen Frankrijk. Deze oorlog werd vooral uitgevochten in de Zuidelijke Nederlanden. In 1695 vaardigde de Staten-Generaal*, de regering van de Verenigde Provinciën, een plakkaat uit waarin enkele beslissingen werden genomen tegen de aanwezigheid van zigeuners in de Generaliteitslanden*. De Generaliteitslanden waren gebieden aan de zuidelijke grens van de Verenigde Provinciën die als buffer moesten dienen tegen invallers. Plakkaten als deze werden in het openbaar opgehangen om de bevolking op de hoogte te brengen van de beslissingen van de regering.

Vertaling Plakaat Aan• iedereen die dit zal zien of aan wie dit wordt voorgelezen, ge- groet. De Staten-Generaal* van de Verenigde Nederlanden laten weten:

Dat wij te weten zijn gekomen • Dat veel landlopers, vagebonden en bedelaars, onder de naam van ‘Heidenen’, ‘Egyptenaren’* of iets anders … van de ene plaats naar de andere in groep rondtrekken, en onderweg misdaden, diefstal en publiek geweld plegen; • Dat zij dikwijls met vuurwapens of Zijdgeweren* gewapend zijn; • Dat zij de bewoners allerhande overlast bezorgen; • Dat zij hen bedreigen met brandstichting en hen op dezelfde manier geld, eten, drinken en andere dingen afdwingen.

Daarom zijn wij tot het besluit gekomen om te ordonneren • Dat dergelijke landlopers, vagebonden en bedelaars, mannen of vrouwen, die uit andere streken naar de Generaliteitslanden* zijn gekomen, zij het onder de naam van ‘Egyptenaren’ of ‘Heidenen’ of onder een andere opgegeven naam, onmiddellijk moeten vertrekken uit de Generaliteitslanden; *Woordenlijst: • Staten-Generaal: De regering van de Verenigde En verder verbieden wij Provinciën. • Alle dergelijke landlopers, vagebonden en bedelaars, zij het on- • Egyptenaren: in deze tijd dacht men dat de Roma der de naam van ‘Egyptenaren’ of ‘Heidenen’ of iets anders, naar uit Egypte kwamen. Zij werden daarom in vele de Generaliteitslanden te komen, of als zij er al zijn, er te blijven; landen “Egyptenaren” genoemd. Hiervan is het • Hen in groep rond te trekken met anderen, overlast te veroorza- Engelse woord voor zigeuners, “Gypsies”, afge- ken of diefstallen en misdaden te plegen. leid. • Zijdgeweer: Wapen dat aan de gordel werd Op straffe van gedragen, meestal een degen of sabel. • Geseling in het openbaar voor degene die voor de eerste maal • Generaliteitslanden: gebieden in de Verenigde wordt opgepakt; Provinciën die direct bestuurd werden door de • Geseling en brandmerking voor degene die een tweede maal Staten-Generaal. Dit waren meestal recent wordt opgepakt; veroverde gebieden in Brabant, Limburg en • De doodstraf voor degene die voor de derde maal wordt opge- Vlaanderen. pakt.

Opdrachtenfiche 32 Bron 2

Periode 2 : de 19de eeuw In de 19de eeuw onderging Europa enorme veranderingen. Rondtrekkende bevolkingen werden vanaf nu nog sterker gewantrouwd, en wel om de volgende redenen:

• In deze eeuw ontstonden de eerste echte natiestaten met een centraal bureaucratisch bestuur. Roma en Sinti waren niet geliefd door de regeringen omdat ze er weinig controle over hadden. • In deze periode was ook het nationalisme heel sterk. Een volk zonder land, dat moest dan toch gewoon onbetrouwbaar zijn? • In de 19de eeuw ontstond ook het rassendenken. Roma en Sinti werden meer en meer beschouwd als een minderwaardig ras. • Op het eind van de 19de eeuw hing de schaduw van oorlog over Europa, wat uiteindelijk zou resulteren in de Eerste Wereldoorlog. Roma en Sinti waren gemakkelijke zondebokken: zij werden als spionnen van de vijand beschouwd.

Daarom ging men de Roma en Sinti vanaf nu heel sterk controleren en sedentariseren (dwingen om zich ergens te vestigen). In 1899 richtte een Duits politieofficier, Alfred Dillmann, een centrale op om alle Roma en Sinti in Beieren in de gaten te houden. Hier werden zij voor het eerst geregistreerd: Er werden hele lijsten van Roma en Sinti aangelegd met info zoals vingerafdrukken, foto’s, enzovoort. In 1905 publiceerde Dillmann die lijsten in een Zigeunerboek. Hierin schreef hij dat de ‘Zigeuners’ de zuiverheid van de Duitse genen bedreigden. Dit soort ideeën werd later maar al te gretig overgenomen door de nazi’s.

Citaat uit het Zigeuner-Buch

... Het rondreizend volk van de Zigeuners is een schadelijke indringer in de Duitse cultuur gebleven. Alle pogingen om de zigeuners aan banden te leggen en aan een sedentaire levenswijze te laten wennen zijn mislukt. Zelfs draconische straffen kunnen ze niet van hun onrustige levenswandel en hun onrechtmatige geldverwerving (diefstal) afhouden. Ondanks veelvuldige vermenging zijn hun afstammelingen weer zigeuner geworden met dezelfde eigenschappen en levenswijze als hun voorzaten ...

Opdrachtenfiche 33 bron 3

Roma en Sinti tijdens het Ancien Régime Gravure van Jacques Callot uit 1623-1624. De gravure beeldt een groep Roma/Sinti af die een herberg of boerderij overvallen.Vrije vertaling van de tekst: “Jullie genieten van hun liederen, maar jullie zouden beter op jullie blancs, testons en pistolles letten.” (Blancs, testons en pistolles zijn muntstukken uit die periode) Bron: http://oeuvreclt.free.fr/prof.xml

bron 4

Roma en Sinti tijdens het Ancien Régime Tekening uit de 18de eeuw: “Straffe der Ziegeuner”. Roma/Sinti die op het grondgebied van een stad kwamen, werden vaak gegeseld en gemarteld.

Bron: HANCOCK, I., We are the Romani people, University of Hertfordshire Press, Hatfield, 2002, p. 57.

Opdrachtenfiche 34 Bron 5

Roma en Sinti tijdens de 19de en vroege 20ste eeuw Ook in Frankrijk werden Roma en Sinti vanaf het begin van de 20ste eeuw geregistreerd. Hieronder een voorbeeld van een Carnet Anthropométrique: dit is een kaart die alle Roma en Sinti moesten krijgen met daarop al hun gegevens, zoals vingerafdrukken, foto’s, enzovoort. Zo kon de Franse staat hen voortdurend in het oog houden.

Opdrachtenfiche 35 Tafel 2: de vervolging van Roma en Sinti tijdens WOII

Opdrachtenfiche

Doel

Aan deze tafel zullen jullie de grote vervolging van de Roma door de nazi’s in WOII onderzoeken.

Opdrachten

1 Op de tafel ligt een grote flap die onderverdeeld is in vijf categorieën (Rassenleer, Registratie, Uitsluiting en het begin van de vervolging, Deportaties van Roma en Sinti uit België, Auschwitz-Birkenau)

2 Lees de teksten en bekijk alle foto’s en citaten aandachtig. Kleef nu de teksten, de foto’s en de citaten in de juiste volgorde.

3 Maak nu, samen met de hele groep, een presentatie van 5 à 10 minuten voor jullie medeleerlingen. Jullie hebben twee keuzes: ·· Jullie kiezen één of meerdere afgevaardigden die in naam van de hele groep jullie onderwerp presenteert. Als jullie groep veel leerlingen telt kiezen jullie best voor deze werkwijze. ·· Jullie verdelen het werk: iedereen presenteert één deel.

De presentatie

In de presentatie moeten jullie de volgende dingen zeker aan bod laten komen:

1 Een chronologisch overzicht van de vervolging van de Roma tijdens WOII

2 Foto’s en citaten om het verhaal te verduidelijken of toe te lichten

3 Een antwoord op deze vier vragen: ·· Waarom werden de Roma door de nazi’s vervolgd? ·· Welke maatregelen namen de nazi’s tegen de Roma? ·· Wat was het einddoel van de nazi’s? ·· Is er een omstandigheid aanwezig die verklaart waarom de Roma in deze periode zo zwaar vervolgd werden?

Opdrachtenfiche 36 Bron 1

Fase 1: De rassenleer

Centraal in de ideologie van de nazi’s stond het racisme. Zij deelden de menselijke bevolking op in twee delen: enerzijds de Arische Übermenschen, die voorbestemd waren om over de anderen te heersen, en anderzijds de Untermenschen, minderwaardige mensen die voorbestemd waren tot slavernij of vernietiging. Volgens de nazi’s waren de Joden de meest inferieure mensen. Zij vormden een bedreiging voor de zuiverheid van de Duitse natie en moesten dus vernietigd worden.

Ook de Roma en Sinti behoorden volgens de nazi’s tot een inferieur ras. Zij zouden van nature ‘asociaal’ en crimineel zijn en hun onzuiver bloed zou een gevaar vormen voor de Duitse natie.

Maar wie is nu eigenlijk een ‘zigeuner’? De nazi’s hadden zelf niet echt een antwoord op die vraag. Daarom gingen zij de Roma en Sinti aan een rassenonderzoek onderwerpen. Fysieke kenmerken van de Roma en Sinti werden onderzocht om hen als een ‘minderwaardig ras’ te bestempelen.

Bron 2

Fase 2: Registratie

De Roma en Sinti werden in een volgende fase geregistreerd: de nazi’s gingen hele lijsten aanleggen van alle Roma en Sinti in het Duitse Rijk, om hen gemakkelijker te kunnen opsporen. De lijsten werden aangevuld met foto’s, vingerafdrukken en stambomen.

Tijdens de bezetting werden de Roma en Sinti ook in België geregistreerd. De Belgische overheid voerde namelijk in 1941 de Zigeunerkaart in. Alle Roma en Sinti moesten verplicht zo’n kaart hebben. Elke maand moest ze door de rijkswacht worden nagekeken. Hierbij moet wel gezegd worden dat dit een initiatief was van de Belgische overheid – de nazi’s waren hier niet bij betrokken. De kaarten dienden om de Roma en Sinti te kunnen controleren, niet om hen op termijn naar concentratiekampen te sturen.

Eind 1942 kregen de nazi’s weet van het bestaan van deze kaarten. Zij gingen ze vervolgens gebruiken om de Roma en Sinti gemakkelijker te kunnen opsporen en te arresteren. Hoewel het niet de bedoeling was van de Belgische overheid, zouden de Zigeunerkaarten toch bijdragen tot de moord op honderden Belgische Roma en Sinti.

Opdrachtenfiche 37 Bron 3

Fase 3: Uitsluiting en het begin van de vervolging

Roma en Sinti in Duitsland werden in de loop van de jaren ’30 meer en meer uitgesloten uit het publieke leven. Zij mochten niet meer werken, niet meer naar school gaan, niet in het leger gaan,... Bovendien werden vele Roma en Sinti tegen hun wil onvrucht- baar gemaakt – zo hoopten de nazi’s voortplanting onmogelijk te maken.

In 1935 werden hun burgerrechten afgenomen. Roma en Sinti mochten niet meer stemmen. Ook mochten zij geen relaties aan- knopen met de ‘raszuivere’ Duitsers. Zo werden zij net zoals de Joden langzaam maar zeker geïsoleerd en uit het publieke leven gestoten.

Kort na het begin van WOII in september 1939 begonnen de nazi’s met de deportatie van de Roma en Sinti naar de concentratiekampen in Oost-Europa. In alle landen die bezet waren door de nazi’s of die bestuurd werden door bondgenoten van Duitsland ging de grote vervolging van de Roma en Sinti van start, die in totaal tussen 200 000 en 1.500 000 slachtoffers zou eisen.

Bron 4

Fase 4: De deportatie van de Roma en Sinti uit België

In 1943 werden ongeveer 50 Roma en Sinti in België en Noord-Frankrijk door de nazi’s opgepakt en naar de Dossinkazerne in Mechelen gebracht. De Dossinkazerne was een oude legerkazerne die door de nazi’s was ingericht als ‘verzamelkamp’. Hier werden zoveel mogelijk gearresteerde Joden, Roma en Sinti samengebracht. Na een kort verblijf werden zij op de trein naar Auschwitz gezet.

De Roma en Sinti in de Dossinkazerne werden afgezonderd van de Joodse gevangenen. Zij werden opgesloten in een aparte zaal in zeer slechte omstandigheden: geen eten, geen hygiëne, geen medische verzorging. Op 15 januari vertrok Konvooi Z, dat alle Roma en Sinti in de Dossinkazerne naar Auschwitz bracht. Slechts 32 van hen zouden levend terug komen.

Bron 5

Fase 5: Auschwitz-Birkenau

Eind 1942 besliste Heinrich Himmler, een van de nazi-topmannen, dat alle Roma en Sinti in Duitsland en in de bezette gebieden naar Auschwitz gedeporteerd moesten worden, met als uiteindelijke doel: de uitroeiing van deze bevolkingsgroep. Auschwitz-Birkenau was het grootste concentratiekamp van de nazi’s. Het deed ook dienst als vernietigingskamp: duizenden mensen werden hier in de gaskamers vermoord.

De situatie van de Roma en Sinti was anders dan die van de Joden. De Roma en Sinti werden niet meteen de gaskamers ingedreven, maar samen in een ‘familiekamp’ geplaatst. Dit was een apart kamp binnen Birkenau, gereserveerd voor de Roma en Sinti. De levensomstandigheden waren hier absoluut verschrikkelijk. Door ziektes, geweld, uitputting en ondervoeding kwamen de meesten om het leven. Kinderen waren de eerste slachtoffers. Van de 352 Roma en Sinti uit België zouden er amper 32 overleven. In totaal werden meer dan 20 000 Roma en Sinti in Auschwitz vermoord.

Opdrachtenfiche 38 Bron 6

Hier valt te zien hoe Roma en Sinti onderzocht worden door naziwetenschappers. Door metingen en tests probeerden zij uit te zoeken of een persoon tot een “minderwaardig ras” behoorde en dus bestemd was voor uitroeiing.

ROSE, R. red., The National Socialist genocide of the Sinti and Roma. Catalogue of the permanent exhibition in the state museum of Auschwitz, Dokumentations- und Kulturzentrum Deutscher Sinti und Roma, Heildeberg, 2003.

Opdrachtenfiche 39 bron 7

De nazi’s verzamelden zoveel mogelijk gegevens van Roma en Sinti. Alles werd onderzocht: de lengte van de neus, de handen, de kleur van de ogen,...

Opdrachtenfiche 40 Bron 8

“Erfelijk bepaalde kenmerken van zigeuners”.

“Hun vermenigvuldigingsdrang is kollosaal. Maar de kinderen moeten meestal reeds in de lagere klassen van de basisschool afhaken, omdat ze volkomen minderwaardig zijn. De omgeving is niet in staat om ze te veranderen. Het bloed is sterker en vandaag zoals weleer vormen zij een plaag voor de werkende bevolking”

Dit citaat komt uit “Wat de Duitse jeugd over erfelijkheid moet weten”, een racistisch boek uit 1937 dat de rassenleer van de nazi’s aan jongeren wou aanleren.

Bron 9

“Een zonderling tafereel was dit: midden in de grootstad, in een fatsoenlijk restaurant, aan gedekte tafels, zaten Zigeuners. Zwarte, smerige, vies ruikende knapen en halfvolwassen meisjes... mensen die zich op een cultureel niveau bewegen dat niet zo ver van de negers verwijderd ligt. Doorslaggevend is echter dat deze mensen helemaal niets meer of geen andere levenswijze verlangen. Een louter negatief ingesteld volk, parasieten van hun gastheren, niet in staat om iets in de meest geringe vorm op te bouwen.”

Dit tweede citaat werd op 1 maart 1933 geschreven in de Westduitse Beobachter, een krant van de nazi-partij.

Bron 10

“Dankzij de resultaten van ons onderzoek kunnen wij de zigeuners karakteriseren als een volk van volledig pri- mitieve etnische afkomst. Door hun mentale achterstand zijn zij niet in staat zich sociaal aan te passen. Het zigeunerprobleem kan enkel opgelost worden als het merendeel van de asociale en waardeloze zigeunerindivi- duen van gemeng bloed samengebracht worden in grote kampen en daar blijvend aan het werk worden gezet, en als de voortplanting van deze bevolking van gemengd bloed permanent gestopt wordt”

Dit citaat komt uit een rapport van Robert Ritter, een nazidokter die aan het hoofd stond van het rassenonderzoek van Roma en Sinti.

Vrij vertaald uit: HANCOCK, I., ‘The roots of antigypsyism: to the Holocaust and after’, G.J. COLIJN en M.S. LITTELL red., Confronting the Holocaust: A Mandate for the 21st Century University Press of America, Lanham, 1997. p. 19-49.

Opdrachtenfiche 41 Bron 11

De zigeunerkaart van Bitzika Vadoche. Kazerne Dossin

Bron 12

Een bank in een stadspark in Duitsland, met daarop de boodschap “enkel voor Ariërs”. Het werd Joden, Roma en Sinti zelfs verboden om op een bankje te zitten.

Opdrachtenfiche 42 Bron 13

De meeste Romakinderen mochten niet meer naar school gaan. Sommigen, zoals Karl Stojka hieronder, mochten blijven, maar werden dan later toch naar de concentratiekampen gestuurd. Karl zou als een van weinigen de kampen overleven.

bron 14

Settela Steinbach, een Nederlands Sinti-meisje, werd op 19 mei uit kamp Westerbork (in het Noorden van Nederland) naar Auschwitz gedeporteerd. In dit kamp werd zij kort daarna vermoord.

‘Setella Steinbach’, Wikipedia, the free encyclopedia, 9 maart 2012 (http://en.wikipedia.org/ wiki/Settela_Steinbach)

Opdrachtenfiche 43 Bron 15

De binnenplaats van de Dossinkazerne

Kazerne Dossin

Opdrachtenfiche 44 bron 16

Dit is een ‘transportlijst’. De nazi’s maakten lijsten van alle 25 000 mensen die uit Kazerne Dossin gedeporteerd werden. Hieronder zien we hoe bijvoorbeeld de hele familie Vadoche naar Auschwitz gedeporteerd werd. De linkerkolom geeft de namen weer, de rechterkolom de geboortedatum en plaats. Er zaten mensen van alle leeftijden bij. Kazerne Dossin

Opdrachtenfiche 45 bron 17

“Het waren Zigeuners. Zij kwamen met blote voeten door de modder; de vrouwen met grote veelkleurige rokken veegden de binnenplaats; de mannen droegen zijden haarbanden en droegen kinderen op hun rug die allemaal in lompen gehuld waren. Na een maand opgesloten te zijn achter tralies, onder schot gehouden door een machinegeweer en beroofd van hun gouden ringen en hun violen, werden zij nu samen met de Joden gedeporteerd... Bij hun vertrek waren zij nog armer dan de Joden, zij hadden geen enkele bagage mee...”

Op 15 januari 1944 werden 352 Roma en Sinti vanuit de Dossinkazerne naar Auschwitz gedeporteerd met het zogenaamde Konvooi Z. Een Joodse gevangene in Kazerne Dossin zag hoe de Roma en Sinti naar de trein werden gedreven.

Vrij vertaald uit: GOTOVITCH, J., ‘Enkele gegevens betreffende de uitroeiing van de zigeuners uit België’, Bijdragen tot de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, 4 (1976), p. 153.

bron 18

“Het was de wens van de almachtige Reichsführer Adolf Hitler om alle Zigeuners van de aardbodem te doen verdwijnen.”

Dit is een citaat uit de memoires van de nazi-officier Percy Broad, kort na de oorlog geschreven Vrij vertaald uit: HANCOCK, I., ‘Romani and the Holocaust: a reevaluation and an overview’, The Historiography of the Holocaust, Palgrave-Macmillan, New York 2004, p. 383.

bron 19

Een barak in het Zigeunerkamp, gefotografeerd na de bevrijding.

Opdrachtenfiche 46 bron 20

Rudolf en Sofia Keck, twee kinderen die in Auschwitz zijn vermoord.

Opdrachtenfiche 47 bron 21

De familie Vadoche voor hun deportatie naar Auschwitz. De tweede vrouw van rechts was zwanger toen de foto genomen werd; haar dochter, Jacqueline, werd geboren in erbarmelijke omstandigheden in de Dossinkazerne. Het kind zou al gauw na de aankomst in Auschwitz overlijden.

Opdrachtenfiche 48 bron 22

In Auschwitz werden sommige Roma en Sinti gebruikt voor gruwelijke medische experimenten. Vooral kinderen werden hier het slachtoffer van. Hierboven: Johanna en Erdmann Schmidt, twee kinderen waar de nazi-arts Jozef Mengele medische experimenten op uitoefende.

Gedicht

At Auschwitz there is a big camp Go tell the people the misery of the Rom Where my dear father sits. The Germans captured us He sits, and sits, and thinks Beat us and brought us here. And his heart is heavy. They brought us in by the gates Burn, Burn, little star. They let us out through Little candle of my God The chimneys. And you, little black bird, We cannot leave this camp Black, sorrowing and blind Brothers and sisters nevermore see Bring this letter far for me Oh God, oh my dear little God, And if you cannot carry the letter Why are you eating the head For it is heavy, full of suffering, of the Rom? Then spread your wings Go to my brothers and tell them That there is a big oven here That all the sky is filled with smoke Uit: LIEGEOIS, J.P., Roma in Europe, Council of Europe Publishing, And that it has blackened the whole world. Straatsburg, 2007.

Opdrachtenfiche 49 Tafel 3: de situatie van Roma en Sinti vandaag

opdrachtenfiche

Doel

Aan deze tafel zullen jullie de situatie van de Roma en Sinti vandaag onderzoeken. Daarvoor staat een presentatie klaar die uitleg geeft over de discriminatie van Roma en Sinti in vier landen: België, Frankrijk, Italië en Roemenië.

Opdrachten

1 Neem de hele presentatie door. Bekijk alle filmpjes en foto’s aandachtig.

2 Kies twee landen die jullie het meest interesseren. Over deze landen maken jullie een korte presentatie van 5 à 10 minuten voor jullie medeleerlingen. Jullie hebben twee keuzes: ·· Jullie kiezen één of meerdere afgevaardigden die in naam van de hele groep jullie onderwerp presenteert. Als jullie groep veel leerlingen telt kiezen jullie best voor deze werkwijze. ·· Jullie verdelen het werk: iedereen presenteert één deel.

De presentatie

In de presentatie moeten jullie de volgende dingen zeker aan bod laten komen:

1 Een korte introductie over het land in kwestie. Vermeld hoeveel Roma/Sinti er in het land aanwezig zijn (tenzij er geen cijfers te vinden zijn) en stip kort aan welke problemen er zijn.

2 Nu gaan jullie de problemen overlopen. Gebruik de foto’s in de Powerpoint om de problemen toe te lichten. Je kan ook filmfragmenten tonen, maar hou er rekening mee dat je maar 10 minuten hebt voor je presentatie.

3 Probeer tijdens de presentatie de volgende vragen te beantwoorden. Je kan de vragen ook kort beantwoorden aan het einde van de voorstelling.

·· Waarom worden de Roma en Sinti gediscrimineerd? Je kan in de Powerpoint meerdere antwoorden vinden. ·· Op welke manier worden zij gediscrimineerd? Welke maatregelen worden er tegen hen genomen? ·· Is er een omstandigheid aanwezig die er voor zorgt dat de Roma en Sinti als zondebokken worden bestempeld? Op deze vraag vind je niet direct een antwoord in de Powerpoint. Denk je dat er een crisis is in Europa die er voor zorgt dat mensen op zoek gaan naar zondebokken? Vraag desnoods hulp aan de leerkracht.

Tafel 3: de situatie van Roma en Sinti vandaag 50 Verwerkingsopdracht

Overzicht van de les

Inhoud In deze reflectieopdracht blikken de leerlingen terug op wat zij geleerd hebben. De rode draad is een SWOT-analyse. Enerzijds stippen de leerlingen de sterktes en zwaktes van de lessenreeks zelf aan. Anderzijds wordt er naar de buitenwereld gekeken: de leerlingen formuleren mogelijkheden, maar ook bedreigingen voor een verbetering van het beeld dat de gemiddelde burger van Roma en Sinti heeft. De leerlingen schrijven op groene post-its de sterktes van het lessenpakket. Op rode post-its komen de zwaktes. Op blauwe post-its schrijven de leerlingen mogelijkheden om stereotypen over Roma en Sinti tegen te gaan. Op oranje post-its worden gevaren voor de Roma en Sinti genoteerd. Achteraf worden de post-its op het SWOT-schema, bij de juiste categorie, geplakt. De leerlingen kijken welke kleur overheerst en formuleren conclusies.

Opmerking: de kleur van de post-its kan uiteraard gewijzigd worden naargelang de kleuren waarover u beschikt.

Duur 30 minuten Praktisch De leerlingen gaan in groepjes van vier samenzitten (twee banken worden tegen elkaar geschoven). Op het bord vooraan wordt een grote flap met een SWOT-schema bevestigd. Benodigdheden ·· Grote flap met daarop een SWOT-schema ·· Groene post-its ·· Rode post-its ·· Blauwe post-its ·· Oranje post-its

Verwerkingsopdracht 51 Inleiding (5min) delen weg te nemen? (bijvoorbeeld: lessen organiseren in scholen) ·· Er is een diepe kloof in de samenleving tussen Roma en De leerkracht leidt de reflectieopdracht kort in. Hij/zij legt Sinti in de rest van de bevolking. Kan jij dingen beden- het principe van een SWOT-schema uit. Het SWOT-schema ken die er voor kunnen zorgen dat men elkaar beter op de flap wordt gebruikt als illustratie. leert kennen? (bijvoorbeeld: elkaar leren kennen door buurtfeesten op woonwagenterreinen, projecten ge- richt op onderwijs, ...)

Threats: De SWOT-analyse ·· Kan iemand nieuwe vooroordelen over Roma en Sinti krijgen door dit lessenpakket te volgen? Een SWOT-analyse is een bedrijfskundig model dat intern de ·· Zijn er dingen in de samenleving die vooroordelen kun- sterktes en zwaktes en extern de bedreigingen en nen versterken? mogelijkheden blootlegt. Op basis hiervan kan een bedrijf een ·· Bij de Roma en Sinti zelf (bijvoorbeeld: negatief strategie uittekenen. Het SWOT-model werd na WOII in het beeld door armoede) Amerikaanse bedrijfsleven ontwikkeld; in 1973 werd het ·· Bij de rest van de bevolking (bijvoorbeeld: negatief uiteindelijke model voltooid. De laatste jaren heeft de SWOT- beeld verspreid door media) analyse haar ingang gevonden in sectoren buiten het ·· Wat kan de relatie tussen Roma en Sinti en de rest van bedrijfsleven, onder meer in het onderwijs. de maatschappij doen verslechteren? Zie ook: http://nl.wikipedia.org/wiki/Sterkte-zwakteanalyse

Eerst zijn er de strengths en weaknesses. Hierbij gaat het over het leerproces zelf.

Strengths: ·· Wat is mij het meest bijgebleven? ·· Wat vond ik het meest interessant? ·· Wat zou ik nog eens willen doen? ·· Wat zijn de sterke punten?

Weaknesses: ·· Wat vond ik het minst interessant? ·· Wat zou ik zelf anders willen doen? ·· Wat zou er veranderd moeten worden?

De opportunities en threats gaan over de ‘buitenwereld’: de situatie van de Roma en Sinti.

Opportunities: ·· Heeft het lessenpakket mijn beeld over Roma en Sinti veranderd? ·· Zijn er mogelijkheden om vooroordelen tegenover Roma en Sinti te doorbreken? 1 Wat kunnen Roma en Sinti zelf doen om vooroordelen tegenover hen te bestrijden? (bijvoorbeeld: ver- enigingen oprichten om vooroordelen aan te kla- gen) 2 Wat kan de rest van de bevolking doen om vooroor-

Verwerkingsopdracht 52 Overleg per vier (10 min.) Conclusies (5 min.)

Leerlingen werken per vier rond twee tegen elkaar geschoven banken. Zij gaan nu een korte SWOT-analyse ma- De leerkracht stelt nu voor elk groepje een secretaris ken. Zij schrijven hun suggesties, bedenkingen en opmer- aan. Vervolgens kijkt de leerkracht met de leerlingen welke kingen op post-its: groen voor strengths, rood voor kleur het meest vertegenwoordigd is. Samen zoeken ze ook weaknesses, blauw voor opportunities en oranje voor thre- naar de opmerkingen die het meest terug komen. De se- ats. Zij doen dit steeds met kernwoorden of zo kort moge- cretaris krijgt de opdracht om per onderdeel de belangrijk- lijke zinnen. ste conclusies te noteren. Eventueel kunnen deze conclusies achteraf in een mail worden gezet en doorgestuurd worden naar Kazerne Dossin. Aan deze mail kan ook een foto van het gemaakte Verzameling van de ideeën (10 SWOT-schema toegevoegd worden. min.)

De begeleider overloopt de vier fases van het SWOT- schema op de flap papier. Bij elke fase mag elk groepje een leerling afvaardigen om één of meer post-its aan te brengen. Elke leerling vermeldt kort wat op de post-it staat vooraleer hij/zij deze aanbrengt. Het is geen probleem als dezelfde opmerking meerdere keren naar voor wordt gebracht.

Verwerkingsopdracht 53 Achtergrondinformatie

In dit document vindt u uitgebreide achtergrondinformatie bij het lessenpakket over de Roma. Een van de grootste moeilijkheden die zich bij lessen rond deze bevolkingsgroep aandienen, betreft de naamgeving. Er zijn immers heel wat namen in de omloop, die echter niet allemaal even correct zijn. Daarom vindt u in het eerste gedeelte een korte uiteenzet- ting over de terminologie. Het tweede gedeelte bestaat uit een overzicht van de geschiedenis van de Roma. In het derde gedeelte wordt een bespie- geling gegeven van de beeldvorming over Roma in heden en verle- Schema opgesteld door het Kruispunt Migratie-Integratie ter verduidelijking van de terminologie den. rond Roma en Woonwagenbewoners.

Wij hopen dat u met deze informatie aan de slag kunt gaan om dit Duitse Zigeuner, is afgeleid van het gemeenschappelijke geschiedenis of interessante, maar niet altijd even woord atsinganos, wat “onaanraak- land van oorsprong. Wegens de grote gemakkelijke onderwerp met de leer- baar” betekent. Dit woord werd al variëteit van namen en de verwarring lingen te behandelen. Voor meer vra- eeuwenlang voor de verschijning van die er het gevolg van kan zijn, is het gen kan u steeds mailen naar marjan. de Roma in het Byzantijnse rijk ge- niet de bedoeling om in deze bro- [email protected]. bruikt om een bepaalde Griekse sek- chure alle verschillende groepen, te mee aan te duiden. Uit onwetend- subgroepen en categorieën te over- Terminologie heid over de ware oorsprong van de lopen. In wat volgt zullen wij enkel de Roma werd hen deze benaming in de belangrijkste groepen kort duiden. tiende of elfde eeuw toegekend. Een In de inleiding spraken wij in de eer- ander exoniem is het Engelse woord De Roma in Europa worden door ste plaats over Roma, een term die gypsy, hetgeen is afgeleid van zoiets Vlaamse beleidsvoerende instanties nu algemeen in zwang is bij beleids- als ‘Egyptenaren’. Toen de eerste in de volgende groepen onderver- voerende instanties, voornamelijk op Roma in onze contreien opdoken, deeld. De Sinti of de Manoesjen zijn Europees niveau. Deze benaming is beweerden zij immers dat zij uit een al het langst in West-Europa aanwe- een overkoepelende term voor een onbekende streek zig: zij zijn tijdens de eerste migratie- zeer heterogene etnisch-culturele genaamd ‘Klein-Egypte’ kwamen. golven in de 15de eeuw in onze stre- minderheid. De Roma bestaan im- Verder werden de Roma ook vaak ken beland. Hun cultuur kenmerkt mers uit talrijke subgroepen die verward met of gelijkgesteld aan zich door een sterke muzikale tradi- steeds een andere benaming voor zwervers, vagebonden of rovers en tie. Vandaag wonen zij vooral in zichzelf en voor andere groepen als dusdanig benoemd. België, Nederland, Duitsland en hebben. Frankrijk. Doordat zij al eeuwenlang Zoals reeds vermeld zijn alle bo- in onze contreien vertoeven, zijn zij Sinds hun aankomst in Europa venvermelde benamingen slechts over het algemeen goed geïnte- werden de Roma aangeduid met ver- overkoepelende termen voor sterk greerd. De Roms migreerden op het schillende namen die niet overeen- heterogene bevolkingsgroepen. Deze einde van de 19de eeuw en aan het stemden met de namen die de Roma bevolkingsgroepen noemen zichzelf begin van de 20ste eeuw vanuit voor zichzelf hadden. Daarom is het vaak anders dan andere Roma of Oost- naar West-Europa. Zij vallen op zeer waarschijnlijk dat de leerlingen niet-Roma dat doen. Bovendien zijn door hun traditionele levenswijze en de Roma beter kennen als Zigeuners. er termen die elkaar overlappen, om- hun nog steeds nomadische cultuur. Deze exonieme4 benaming, samen dat sommige verwijzen naar een be- De Belgische Roms reizen vooral tij- met het Franse tsiganes en het roep, andere naar een dens de zomermaanden doorheen

Achtergrondinformatie 54 de driehoek Brussel-Antwerpen- immers dezelfde woonvorm, wat een worden. Recente genetische tests Leuven. De Roma – in dit geval een gemeenschappelijk beleid nodig hebben deze stelling bevestigd. subgroep van de overkoepelende maakt. naam Roma, waarmee alle ‘zigeu- Onderzoekers tasten nog altijd in ners’ worden aangeduid – behoren Korte geschiedenis het duister waarom de voorouders tot dezelfde taalfamilie als de Roms. van de Roma uit India geëmigreerd Zij wonen in Midden- en Oost- zijn. Sommigen denken aan hongers- Europa, en dan voornamelijk in I Van India naar Europa nood, anderen aan islamitische in- Bulgarije en Roemenië. Sinds de val vallen van o.a. Mahmoed van Ghazni, van het Ijzeren Gordijn en de toetre- Toen de Roma in de vijftiende eeuw een Afghaans-Turkse krijgsheer die ding van Roemenië en Bulgarije tot voor het eerst in West-Europa opdo- aan het begin van de elfde eeuw tal- de Europese Unie migreren steeds ken, wist niemand waar deze vreem- rijke bloedige plundertochten in meer van deze Roma naar West- de nomaden vandaan kwamen. De Noordwest India ondernam. Europa, op de vlucht voor discrimina- sleutel tot de oplossing van dit mys- Waarschijnlijk moet de ware reden tie in hun thuisland en op zoek naar terie lag in de taal van de Roma, het gezocht worden in een combinatie betere toekomstperspectieven. De Romanés. Deze taal werd vaak met van verschillende factoren als oorlog Roma zijn sedentair en in België wo- misprijzen behandeld: lang dacht en economische malaise. Voorts nen zij voornamelijk in de grote ste- men dat dit een soort bastaardtaaltje staat het ook niet vast wanneer de den Brussel, Gent en Antwerpen. De was, uitgevonden door de Roma om migraties van start gingen of op wel- laatste groep, de Gitanos, zijn een hun geheimen voor buitenstaanders ke wijze ze verliepen. Waarschijnlijk buitenbeentje. Waar de vorige groe- te bewaren. In de 18de eeuw gingen waren het vooral kleine groepen die pen steeds via Oost-Europa naar het taalkundigen het Romanés voor het over een lange periode uit India weg- Westen zijn getrokken, volgden de eerst aan onderzoek onderwerpen, trokken. Een ruime schatting zegt dat Gitanos een ander migratiepatroon. en zij kwamen tot het verrassende de migraties tussen de 9de en de Via het Midden-Oosten en Noord- besluit dat het nauw verwant was 14de eeuw plaatsvonden, terwijl an- Afrika bereikten zij Spanje aan het aan het Sanskriet, de taal van het dere auteurs beweren dat zij al eeu- begin van de 14de eeuw. Hun cultuur Klassieke India. Daarom heeft het wen vroeger van start gingen. is een mengvorm van Indische, Romanés tot op de dag van vandaag Analyse van het Romanés stelde Arabische en Andalusische kenmer- veel gemeen met o.a. het Hindi, onderzoekers in staat om ook de reis ken, die zich het sterkst uitten in hun Nepali en Bengali. Dankzij dit onder- van de Roma gedeeltelijk te recon- beroemde flamencodans. In tegen- zoek weten wij dat de oorsprong van strueren. Talrijke Perzische, stelling tot de andere Roma spreken de Roma in het noordwesten van het Armeense en Griekse leenwoorden de Gitanos geen Romanés meer. Indische subcontinent gezocht moet wijzen erop dat zij door Perzië en Naast Spaans spreken zij Caló, dat beschouwd kan worden als een Spaans dialect met nog enkele invloeden uit het Romanés en het Arabisch.

Tot slot nog een kort woordje over Voyageurs. Deze mensen worden ook vaak zigeuners genoemd, maar hier betreft het autochtone Belgen die bewust in woonwagens leven en/of een nomadische levenswijze hebben. De cultuur van de Voyageurs komt sterk overeen met die van de Manoesjen. In Vlaanderen worden Voyageurs, Manoesjen en Roms samen aangeduid met de term De migraties van de Roma volgens D. Kenrick. Woonwagenbewoners. Zij hebben

Achtergrondinformatie 55 Armenië trokken en in de tiende of massamoorden kwamen over heel elfde eeuw in het Byzantijnse Rijk te- Europa voor. Door deze systemati- recht kwamen toen Armenië en de- sche uitsluiting en vervolging be- Vervolgingen in de Nederlanden len van Syrië werden heroverd door landden de Roma nog meer in de de Byzantijnse legers. In deze perio- marge van de samenleving, en wer- De Verenigde Provinciën voerden in de werden de Roma verward met de den zij vaak gedwongen om te bede- de 17de eeuw een zeer repressief ketterse sekte van de Atsingani (zie len en te stelen om te overleven. Dit beleid tegenover Roma. In een boven). leidde tot een sterke flexibiliteit en plakkaat uit 1695 werd besloten dat een aanpassingsvermogen dat de de Roma de generaliteitslanden (de II Roma in Europa Roma tot op de dag van vandaag provincies aan de zuidgrens) moesten kenmerkt. verlaten, waarbij gedreigd werd met Het is niet zeker waarom de Roma uit geselen, brandmerken en ten slotte het Byzantijnse Rijk weg trokken. De III De verlichting en de de doodstraf. Kort daarna werden vierde kruistocht, de opmars van de Nieuwste Tijd (18de eeuw – Roma o.a. in Overijssel vogelvrij Turken en de Zwarte Dood zijn mo- 1945) verklaard, waardoor zij genadeloos gelijke verklaringen. Hoe dan ook do- opgejaagd werden. Tegen het midden ken de eerste groepen Roma in de Op het einde van de achttiende eeuw van de 18de eeuw waren zij nagenoeg tweede helft van de veertiende eeuw ondergingen de Europese samenle- uit de Republiek verdwenen; zij in Oost-Europa op en in het begin vingen grote veranderingen. De keerden maar geleidelijk terug in de van de 15de eeuw bereikten zij West- Industriële Revolutie, de Verlichting negentiende eeuw. Europa. Deze eerste migranten in en de Franse Revolutie leidden tot onze contreien zouden later bekend het ontstaan van de moderne natie- staan als Sinti of Manoesjen. Aanvankelijk werden zij over het algemeen gastvrij ontvangen. Hun staten. Centralisering nam toe, wat exotisme wekte interesse; bovendien tot nog meer wantrouwigheid tegen- beschikten meerdere groepen over over groepen in de marges van de sa- beschermingsbrieven van koningen menleving leidde. Expulsies van en pausen. Lang zou deze tolerantie Roma kwamen nog steeds voor, maar echter niet duren. Roma werden in voor veel landen werd het duidelijk toenemende mate beschouwd als dat deze politiek geen vruchten af- rovers, dieven, tovenaars, heidenen, wierp. Daarom ontstond nu een nieu- kinderrovers en verspreiders van we tendens: het assimileren van de ziektes. Bovendien nam op het einde Roma. Staten probeerden de cultuur van de middeleeuwen en aan het be- van de Roma uit te wissen en hen te gin van de Nieuwe Tijd de centralise- sedentariseren, om hen zo (op een ring van de Europese staten toe, vaak gewelddadige en autoritaire waardoor regeringen wantrouwiger manier) in de samenleving te inte- werden tegenover rondtrekkende greren. groepen waar zij geen vat op kregen. Roma werden er van verdacht spion- Op het einde van de negentiende nen of ordeverstoorders te zijn. en aan het begin van de twintigste eeuw vond er een nieuwe migratie- Wantrouwen ging al snel over in golf van Roma uit Oost-Europa repressie. Eerste reacties poogden plaats, deels ten gevolge van de af- de aanwezige Roma met geweld uit Slavernij in Roemenië schaffing van de slavernij in Walachije het grondgebied te verstoten: de Een van de oudste bronnen over Roma in en Moldavië. Deze tweede grote mi- Europa is een document uit 1385 dat verwijst praktijk van expulsie. Doorheen de naar het tot slaaf maken van Roma in Moldavië gratiegolf stelde de West-Europese eeuwen duurden de vervolgingen en Walachije (het huidige Roemenië) – een landen voor nieuwe problemen. De praktijk die trouwens pas in 1856 zou voort en namen zij zelfs toe. afgeschaft worden. Hierboven een bordje uit dreiging van een oorlog hing als een Vogelvrijverklaringen, klopjachten en 1852 dat de verkoop van enkele schaduw over de grote ‘Zigeunerslaven’ aanprijst.

Achtergrondinformatie 56 mogendheden van die tijd, waardoor rondtrekkende Roma tot grote ner- vositeit leidden. Zij werden beschouwd als misdadigers, marginalen of spionnen die een bedreiging vormden voor de openbare orde. Hen van het grondgebied verjagen loste niets op, omdat buurlanden hen weigerden op te nemen. Daarom ging men hen nu meer dan ooit aan banden leggen. In 1912 besloot de Franse regering dat alle ‘nomaden’ van niet-Franse nationaliteit een carnet anthropométrique moesten krijgen. Dit was een document met een uitgebreide beschrijving van de Xxxxxxxx Xxxxxxxx Roma die er eigenaar van was, met o.a. foto’s en vingerafdrukken. Door de Roma te registreren en het nomadisme te doen verdwijnen of het ten minste te controleren, hoopte de re- Een carnet anthropométrique gering eindelijk greep op hen te krijgen. België voerde een soortgelijk beleid in tijdens de Tweede raakten velen in de ban van het ras- onder de Europese elite. Ten eerste Wereldoorlog: Roma kregen een ver- sendenken, dat superieure en infe- richtte de politieofficier Alfred nederende zigeunerkaart, die elke rieure rassen dacht te onderschei- Dillmann in 1899 een specifieke in- maand door de rijkswacht moest den in de menselijke populaties. Het lichtingendienst op in München. Hier worden gecontroleerd. Deze kaart rassendenken werd systematisch werden de Roma voor het eerst vol- werd trouwens pas in 1975 afge- toegepast om sociale fenomenen te ledig geregistreerd en gesurveilleerd. schaft. verklaren. Sociale verschillen golden Er werden zoveel mogelijk identifica- In de negentiende eeuw ontstond als verhulde raciale verschillen, aan- tiegegevens verzameld, zoals vinger- er voorts een derde tendens die gezien men dacht dat er zich een afdrukken, foto’s, etc. In 1905 bun- enigszins in contrast staat met de eeuwige concurrentiestrijd tussen de delde Dillmann de verzamelde assimileringspolitiek. In deze periode rassen afspeelden. Niet alleen de gegevens in een Zigeunerbuch. Op Joden waren hier het slachtoffer van. het eerste zicht lijkt dit boek sterk op Het concept werd ook gauw toege- de Belgische zigeunerkaarten en de past op het ‘zigeunerprobleem’. Franse carnets anthropométriques. Assimileringspolitiek in Oostenrijk Roma werden in toenemende mate Voor een groot deel zijn deze initia- gezien als een inferieur ras waar het tieven inderdaad sterk gelijkaardig, De maatregelen van de Oostenrijkse nomadisme, het stelen en het be- maar het Zigeunerbuch heeft in te- vorsten Maria Theresia en Jozef II zijn driegen als het ware ‘ingebakken’ genstelling tot de andere twee een een goed voorbeeld van een ver zat. Voorstanders van deze denkwij- expliciet raciale inslag. In zijn boek doorgedreven assimileringspolitiek. ze probeerden daarom juist te ver- noemde Dillmann de Roma een plaag Roma werden gedwongen hun mijden dat Roma geassimileerd zou- en gevaar voor de Duitse bevolking. paarden en karren te verkopen en den worden in de samenleving. Hun Ook waarschuwde hij voor een ver- zich in dorpen te vestigen. Huwelijken ‘onzuiver bloed’ mocht zich niet vermenging van de Duitse genen met tussen Roma werden verboden, mengen met de autochtone bevol- die van de Roma. Ten tweede nam alsook het spreken van hun taal. king. Beieren in 1926, tijdens het bewind Kinderen werden bij hun ouders Enkele maatregelen uit de vroege van de Weimarrepubliek, een wet aan weggehaald en opgevoed in andere twintigste eeuw illustreren dat het ‘voor de strijd tegen de zigeuners, gezinnen. rassendenken wijd verspreid was landlopers en werkschuwen’. Het

Achtergrondinformatie 57 ministerieel besluit dat de wet be- krachtigde, verklaarde dat de rassen- Een Roma-Holocaust? leer de nodige informatie gaf over wie juist zigeuner is. Hiermee was het De vervolging van de Roma door de nazi’s heeft al voor heftige debatten gezorgd rassendenken officieel het staatsbe- onder historici. Bepaalde onderzoekers, zoals G. Lewy, menen dat wij niet kunnen stel binnengeslopen. Ten derde wer- spreken van een letterlijke genocide. De vervolging zou nogal chaotisch zijn den op internationaal niveau even- verlopen, zonder een doelgericht streven naar de totale uitroeiing van de hele eens maatregelen genomen tegen de Romapopulatie in Europa. Andere historici, waaronder I. Hancock, bestrijdt deze Roma die getuigen van diep gewor- visie dan weer vurig. Hij benadrukt dat de nazi’s wél een Endlösung voor het telde racistische denkbeelden. In ‘zigeunervraagstuk’ nastreefden en dat het lot van de Roma vergelijkbaar is met dat 1934 besliste de Internationale van de Joden. Kriminalpolizeiliche Kommission, een internationaal politiesamenwer- Wij zullen geen partij kiezen binnen dit historiografische debat, maar ons beperken kingsverband, om een tot het weergeven van de feiten. Hoe dan ook moeten wij benadrukken dat de Zigeunercentrale op te richten in vervolging van de Roma tijdens WOII een complex gegeven is dat niet zomaar in één Wenen, dat zoveel mogelijk Roma categorie kan worden gegoten. Ons inziens had de vervolging in bepaalde landen als moest zien te identificeren en te re- Joegoslavië en Kroatië wel degelijk een genocidair karakter, maar was dit niet het gistreren. Ook hier werden Roma ge- geval in bijvoorbeeld Frankrijk. Daarom moeten wij steeds oog hebben voor nuance zien als een ‘plaag’ en een gevaar en variaties in tijd en ruimte. voor de sedentaire bevolking. Criminaliteit, zo dacht men, was bij hen ingeboren en vereiste dus een internationale aanpak. Ook België sloot zich bij het besluit van het IKPK bedreigde. Vanaf 1934 werden hon- afbakening te maken van de gevi- aan. derden Roma gesteriliseerd bij toe- seerde bevolkingsgroep. De Indische passing van het afkomst van de Roma stelde de na- IV Het Derde Rijk en de Reichssterilisationsgesetz. In som- zi-ideologen aanvankelijk voor pro- Tweede Wereldoorlog mige deelstaten werden Roma in blemen, omdat die zou wijzen op een concentratie- of werkkampen ge- Arische oorsprong. Daarom richtten Bovenstaande voorbeelden illustre- plaatst, zoals in 1936 te Berlijn naar de nazi’s in 1936 een ren duidelijk dat discriminatie en aanloop van de Olympische Spelen. Rassenhygiënisch en vervolging op basis van ras al in voe- Net als de Joden werden de Roma in ge waren voor de machtsovername 1935 getroffen door de rassenwet- door de nazi’s in 1933. De nazi’s zou- ten van Neurenberg, die ‘de Duitse den het rassendenken echter tot in bloed en eer’ moesten beschermen. het extreme doorvoeren. Hun stre- Het werd de Roma verboden te hu- ven naar een ‘raszuivere’ natie zou wen of een seksuele relatie te heb- leiden tot de grootste vervolging die ben met ‘Arische’ Duitsers. Bovendien de Roma ooit hebben gekend. verloren zij hun burgerrechten. Naarmate de tijd vorderde nam de 1933-1939 discriminatie steeds toe, zodat Roma volledig geïsoleerd raakten van de Aanvankelijk toonden de nazi’s wei- rest van de bevolking. Kinderen nig interesse voor de Roma op hun mochten niet meer naar school gaan, grondgebied. De gebruikelijke peste- ouders mochten niet meer gaan wer- rijen en discriminerende gebruiken ken, mannen mochten niet meer in werden wel intensiever. Dit verander- het leger gaan. de echter al snel. Roma waren in hun ogen een raciaal inferieur en asociaal Vooraleer de Roma systematisch volk dat de zuiverheid en de geneti- uitgesloten konden worden, was het Het Zigeunerbuch van A. Dillmann sche gezondheid van het Arische ras echter nodig om een duidelijke

Achtergrondinformatie 58 bevolkingsbiologisch onderzoeks- bij gebruik gemaakt werd van Ritters centrum op, dat onder leiding kwam onderzoek om de Roma op basis van De interneringskampen in te staan van Robert Ritter. Het antro- ras te classificeren. Vanaf dat mo- Frankrijk pologisch en raciaal onderzoek dat ment begon een nieuwe fase in de hier verricht werd, zou dienen om de vervolging. Eerst werd het de Roma De situatie van de Roma in Frankrijk uiteindelijke eliminatie van de Roma verboden zich nog te verplaatsen. vormt een geval apart. Vanuit dit land te rechtvaardigen. Ritter kwam na- Kort na de inval in Polen op 1 sep- werden de Roma niet massaal naar melijk tot de conclusie dat maar 10 tember 1939 besliste Heydrich dat Auschwitz gedeporteerd, met procent van de Roma nog ‘zuiver van alle 30 000 Duitse Roma naar Polen uitzondering van degenen die in Nord ras’ was. De andere 90 procent wa- gedeporteerd moesten worden. Die en Pas-de-Calais verbleven – deze ren personen van gemengd bloed: deportaties begonnen in mei 1940. departementen stonden namelijk een inferieur en van nature crimineel Eind 1941 werden 5000 Oostenrijkse onder Duits militair bestuur. In bezet ras dat een bedreiging vormde voor Roma naar Chelmno gebracht, waar en niet-bezet Frankrijk daarentegen de raszuiverheid van Duitsland en zij als een van de eersten vergast werden duizenden Roma en andere dus vernietigd moest worden. Het werden. In het begin van 1940 had- ‘Nomaden’ in een dertigtal criterium voor ‘halfbloeden’ was nog den de nazi’s de moordende eigen- interneringskampen geplaatst die strenger dan dat voor de Joden: twee schappen van het Zyklon-B gas al beheerd werden door de Fransen zelf. Roma tussen zestien overgrootou- uitgetest op 250 Romakinderen in Zij zouden maar in de loop van 1946 ders waren voldoende om een per- het concentratiekamp Buchenwald. (!) bevrijd worden. Ook na de soon als ‘halfbloed’ te bestempelen. De deportaties van de Roma ver- nederlaag van de nazi’s bleven de Verder zette het centrum ook de re- liepen echter niet altijd even vlot. Er regeringen wantrouwig tegenover gistratie voort van zo veel mogelijk was immers onenigheid bij bepaalde deze bevolkingsgroepen. Roma. Tegen 1944 had het gegevens nazi-kopstukken over hoe het ‘zi- van ongeveer 30 000 personen ver- geunerprobleem’ juist moest aange- zameld. De voorwaarden voor ver- pakt worden. Heinrich Himmler op- nietiging waren geschept. perde bijvoorbeeld het idee om een klein aantal ‘raszuivere’ Roma te be- Deportaties en uitroeiing houden voor etnische en raciale stu- te brengen. In totaal werden onge- dies. Dit idee werd verworpen en uit- veer 24 000 Roma uit Duitsland en Eind 1938 vaardigde Heinrich eindelijk gaf Himmler op 16 Oostenrijk naar Auschwitz gedepor- Himmler een decreet uit over de december 1942 het bevel om alle teerd. ‘strijd tegen de zigeunerplaag’, waar- Roma naar Auschwitz-Birkenau over

De vervolging van de Roma tijdens de Tweede Wereldoorlog varieerde van land tot land. In Polen, de Baltische staten en de Sovjet-Unie waren Einsatsgruppen, paramilitaire com- “Hun vermenigvuldigingsdrang is mando’s, actief die systematisch kollosaal. Maar de kinderen moeten Joden, communisten, Roma en an- meestal reeds in de lagere klassen dere ‘ongewensten’ uitmoordden. van de basisschool afhaken, omdat ze Vaak gebeurde het dat ook de lokale volkomen minderwaardig zijn. De politie betrokken was bij dergelijke omgeving is niet in staat om ze te moordpartijen. In Polen kwam 2/3 veranderen. Het bloed is sterker en van de Roma om, vermoord door de vandaag zoals weleer vormen zij een Einsatzgruppen of in de kampen. In plaag voor de werkende bevolking” het protectoraat van Bohemen en Citaat uit het nazistisch boek ‘Wat de jeugd Moravië, het huidige Tsjechië, werd over erfelijkheid moet weten’, 1937. bijna de hele Romapopulatie uitge- Settela Steinbach, een Sinti-meisje dat in 1944 roeid. Ook de collaborerende regi- vanuit Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd werd. mes richtten zich, naar het voorbeeld

Achtergrondinformatie 59 van de nazi’s, tegen de Roma op hun werd als de ‘Zigeunernacht’. In totaal grondgebied. In Joegoslavië werden zouden ongeveer 20 000 Roma in ongeveer 90 000 Roma vermoord. In Auschwitz zijn vermoord. de concentratiekampen van het Het totale dodental van de ver- Ustaše-regime in Kroatië kwamen volging van de Roma is enigszins tienduizenden om het leven. problematisch. De meeste Roma in Slovakije, Hongarije en Roemenië Oost-Europa werden vermoord door droegen ook bij tot de genocide, Einsatzgruppen en andere doodses- maar proportioneel kwamen hier kaders en van deze misdaden zijn minder Roma om dan in de reeds nauwelijks documenten bewaard. De vermelde landen – al mag niet verge- meeste schattingen variëren tussen ten worden dat een land als Hongarije 300 000 en 1 000 000 doden, al nog steeds tussen de 30 000 en de gaan er de laatste jaren meer stem- 70 000 Roma naar de concentratie- men op die beweren dat ook deze kampen stuurde. cijfers onderschattingen zijn. Barak in het Zigeunerlager, gefotografeerd na Auschwitz-Birkenau de bevrijding. Roma in België tijdens WOII

Zoals reeds vermeld vaardigde Na de capitulatie van België op 28 Himmler in 1942 het ven massaal aan ondervoeding, uit- mei en die van Frankrijk op 22 juni Auschwitzdecreet uit, waardoor dui- putting en besmettelijke ziektes. 1940 kwamen België en de Noord- zenden Roma uit bezette of collabo- Baby’s en kinderen waren de eerste Franse departementen Nord en Pas- rerende landen in het concentratie- slachtoffers van deze onbeschrijfe- de-Calais onder Duits militair be- en uitroeiingskamp lijke situatie. Hierbij moet ook nog stuur te staan. Generaal Alexander Auschwitz- Birkenau terecht kwa- vermeld worden dat vele Roma – Von Falkenhausen werd tot militair men. Het eerste transport kwam aan vooral kinderen – onderworpen wer- gouverneur benoemd. op 26 februari 1943. Roma moesten den aan gruwelijke medische experi- Aan het begin van de Duitse be- een driehoek op hun kleren naaien, menten door Jozef Mengele, ‘De zetting toonden de nazi’s weinig in- ter hoogte van de borst: een bruine engel des doods’. teresse voor de ongeveer 400 Roma driehoek voor ‘zigeuners’ of een Vanaf maart 1943 begonnen de in België. Er werden geen verordenin- zwarte voor ‘asocialen’. Zij kregen eerste vergassingen van Roma. Door gen tegen hen uitgevaardigd zoals ook een tatoeage met een identifica- de regelmatige transporten raakte dat bij de Joden het geval was. Wel tienummer voorafgegaan door de het zigeunerkamp echter zwaar werd het hen verboden om rond te letter Z. In tegenstelling tot de Joden overbevolkt. Himmler besloot daar- trekken in de provincies West- werd er bij aankomst in Auschwitz- om dat het kamp ‘geliquideerd’ Vlaanderen, Oost-Vlaanderen en Birkenau geen selectie gemaakt tus- moest worden. Vanaf april 1944 be- Antwerpen. De Belgische vreemde- sen diegenen die bestemd waren gon de SS met het selecteren van de lingenpolitie handhaafde in deze pe- voor onmiddellijke vernietiging en Roma die nog arbeidsgeschikt waren riode haar eigen repressieve beleid diegenen die geschikt waren tot om hen vervolgens naar andere con- ten opzichte van de Roma, zonder dwangarbeid. Alle Roma, zowel vol- centratiekampen te sturen. In mei Duitse bemoeienis. Een van de voor- wassenen als kinderen, werden daar- ging men over tot de liquidatie van beelden van dit beleid is de ‘zigeu- entegen samengedreven in het zo- de overblijvers. De SS stootte echter nerregistratie’. Niet de Duitse bezet- genaamde Zigeunerlager onverwachts op hardnekkig verzet: ter maar de Belgische administratie (‘zigeunerkamp’), dat een afgeschei- de Roma verdedigden zich met alles neemt het initiatief, op 12 december den kamp binnen Birkenau vormde. wat ze maar konden vinden. 1941, om de Roma onder dwang als De Roma verbleven in 32 paarden- Uiteindelijk zou de SS er maar twee ‘ras’ te registreren. De registratie ge- stallen, in afschuwelijke omstandig- maanden later, waarschijnlijk in de beurt door de Belgische rijkswacht, heden. Er was geen zoldering, geen nacht van 2 op 3 augustus, in slagen die de betrokkenen tijdelijk aan- vloer, geen sanitair en geen verlich- om het kamp volledig te liquideren. houdt en hun een ‘zigeunerkaart be- ting. Het zigeunerkamp was zo een Duizenden lieten die nacht het leven, zorgt. Die kaart moest elke maand echt ‘sterfhok’: de gevangenen stier- een gebeurtenis die later bekend door de rijkswacht worden

Achtergrondinformatie 60 in contrast met de arrestaties van de Joden, waarbij in steden als Antwerpen de Belgische politiedien- sten betrokken waren. Het Auschwitzdecreet van Himmler werd vanaf juli 1943 in België van kracht. Waarschijnlijk gaf Himmler trouwens in eigen persoon de opdracht om tot de deportatie van de Roma in België en Noord- Frankrijk over te gaan. Na de arresta- tie van enkele individuele families in de eerste helft van 1942, begonnen de eerste grootschalige razzia’s in Voorbeeld van een zigeunerkaart oktober. Na de arrestaties van enkele individuele families, begonnen de grootschalige arrestaties. Het scenario gecontroleerd ter identificatie en om individuele Roma beschikte, met on- was telkens vergelijkbaar: de fraude met ratsoenzegels tegen te der meer vingerafdrukken en foto’s. Feldgendarmerie stuurde vroeg in de gaan. De nota maakte ook melding van de ochtend vrachtwagens naar de In de loop van 1942 veranderde zigeunerkaarten. Doordat de standplaatsen van de Roma. De de houding van de nazi’s. Net als de Belgische overheid de Roma zo sterk woonwagens werden omsingeld. Met Joden kregen de Roma stilaan een controleerde beschikten de nazi’s nu getrokken wapens bevolen de Duitse aparte behandeling op raciale basis. over een krachtig hulpmiddel om de militaire politiemannen de gezinnen Eind 1942 vroeg de Duitse bezetter Roma op te sporen. Hierbij moet wel voltallig in de vrachtwagens te stap- aan de Belgische Openbare Veiligheid worden opgemerkt dat de Belgische pen. In Noord-Frankrijk, waar de om een nota die de situatie van de ambtenaren weigerden om de Duitsers geholpen werden door de Roma in België beschreef. De Duitsers te assisteren bij het arreste- Franse politie, konden nog meer Duitsers werden er zo van op de ren van de Roma. De arrestaties wer- mensen worden gearresteerd. hoogte gebracht dat de vreemdelin- den bijgevolg alleen uitgevoerd door genpolitie over talrijke dossiers van de Duitse Feldgendarmerie. Dit staat In totaal werden 350 Roma opgepakt en in de Dossinkazerne, het verzamelkamp voor Joden en Zigeuners, afgeleverd. In Dossin werden de Roma geïsoleerd in een afge- “Het waren Zigeuners... Na een maand sloten zaal. Ze mochten geen voed- opgesloten te zijn achter tralies, selpakketten ontvangen van buitenaf onder schot gehouden door een waardoor ze langzaam uithongerden. machinegeweer en beroofd van hun Ze sliepen opeengepakt op strozak- gouden ringen en hun violen, werden ken en hadden geen toegang tot sa- zij nu samen met de Joden nitair of medische verzorging. In deze gedeporteerd... Bij hun vertrek waren omstandigheden werd op 11 decem- zij nog armer dan de Joden, zij hadden ber 1943 de kleine Jacqueline geen enkele bagage mee... “ Vadoche geboren. Toen ze 35 dagen oud was, werd ze naar Auschwitz- Birkenau gevoerd. Daarmee is ze het jongste kind dat vanuit Mechelen binnenplaats Dossinkazerne Joodse getuige over de Roma in de naar Polen vertrok. Dossinkazerne. Bij het vertrek vanuit Mechelen waren er dus 351 Roma: 176 mannen

Achtergrondinformatie 61 De vergeten slachtoffers van de van concentratiekamp Birkenau. nazi’s Baby Jacqueline werd geïnterneerd Sterilisaties van Romavrouwen onder het stamnummer Z 9852. Bij Er zijn enkele redenen waarom de gebrek aan een andere plaats, werd In 1973 startte Tsjecho-Slowakije met erkenning van de vervolging van de het nummer op haar linkervoetzool- een sterilisatieprogramma voor Roma maar zo laat kwam en tot op de tje getatoeëerd. In Birkenau waren Romavrouwen. De sterilisaties werden dag vandaag problematisch is. Ten de leefomstandigheden voor de tegen hun wil uitgevoerd of eerste werden de Roma na de oorlog Roma nog erbarmelijker: minieme afgedwongen in ruil voor sociale nog steeds gediscrimineerd. De voedselrantsoenen, tyfus, schurft, bijstand. Na de fluwelen revolutie van goegemeente bleef hen als dysenterie, … Na zes maanden was 1989, toen het land zich losrukte van ordeverstoorders of als criminelen de helft van de gedeporteerden uit de communistische dictatuur, bleven beschouwen. Zo werden de Mechelen al omgekomen. Op 1 mei de sterilisaties door gaan. Een rapport geïnterneerde Roma in Frankrijk pas stierf Jacqueline Vadoche. Ze werd uit 2005 beschreef tientallen in 1946 vrijgelaten. Ten tweede 106 dagen oud. Op 15 april, 25 mei gedwongen sterilisaties tussen 1979 werden zij niet als slachtoffers gezien en 2 augustus werden in totaal 3000 en 2001. Deze praktijk doet ons van de raciale politiek van de nazi’s. Roma uit het Zigeunerlager denken aan de sterilisaties tijdens het Men dacht onterecht dat zij op basis Auschwitz gehaald om als arbeids- naziregime. van hun vermeende criminaliteit krachten te dienen. Onder deze werden vervolgd. Ten derde is de transfers naar Buchenwald, genocide op de Roma veel minder Flossenburg en Ravensbrück, bevon- goed gedocumenteerd dan de den zich ook mensen uit Mechelen. Judeocide. Ten vierde is de genocide In het Familienlager bleven de laatste tot op de dag van vandaag een taboe 3000 Roma achter. Zij werden op 2 bij vele Roma. Er heersen gevoelens augustus allemaal in de gaskamers van schaamte, ook al doordat van Birkenau omgebracht. Van de 64 traditionele familiestructuren met tewerk gestelde Roma uit Mechelen geweld gebroken werden. Tot slot is er waren er na de oorlog nog 32 in le- bij de Roma een gebrek aan ven. collectieve herinnering wegens het grote analfabetisme, de onderlinge V Na WOII verschillen tussen groepen Roma en het gebrek aan een culturele elite. Na de oorlog kregen de Roma geen enkele erkenning voor de genocide die zijzelf Porajmos noemen, ‘het Woonwagenbewoners vinden in de Franse grote verslinden’. In tegenstelling tot gemeenten zelden een hartelijk onthaal. de Joden kregen de Roma geen her- stelbetalingen van de Duitse overheid. De daders gingen veelal vrijuit. en 175 vrouwen. Bijna de helft van Pas in 1982 werd de genocide offici- Woonwagenbewoners in West- transport Z (166) zijn kinderen onder eel erkend door West-Duitsland. Europa enerzijds en de Roma uit de 15 jaar. Het transport vertrekt op Vandaag de dag is de discrimina- Oost-Europa anderzijds. Deze groe- 15 januari 1944, met dezelfde trein tie van de Roma nauwelijks afgeno- pen hebben weliswaar gemeen dat als het 23e Jodentransport. De reis in men. De Europese landen zijn nog al- zij een maatschappelijk kwetsbare beestenwagons duurt drie dagen. lesbehalve in het reine met de Roma minderheid vormen en dat over hen Eén andere Roma verzeilde toevallig op hun grondgebied, in die mate dezelfde negatieve beeldvorming in transport 25. zelfs dat er sprake is van een heerst, maar hun concrete proble- Bij aankomst in Auschwitz werd Europese mensenrechtenproblema- men zijn verschillend. De geen van de Roma onmiddellijk naar tiek. Bij de bespreking van de heden- Woonwagenbewoners in West- de gaskamers gestuurd. Iedereen daagse situatie moet wel het onder- Europa vinden sinds WOII moeilijk werd opgesloten in het Familienlager scheid gemaakt worden tussen de een plaats in de maatschappij omdat

Achtergrondinformatie 62 hun oude ambulante beroepen, zoals parasiteren op de rest van de bevol- discriminatie van de Roma een eeu- messenslijper of paardenhandelaar, king. In Roemenië is de situatie nog wenoud probleem is. Nog steeds zijn niet levensvatbaar meer zijn in de het ergst. Roma worden er behan- ingebakken vooroordelen die door moderne markteconomie. Verder deld als tweederangsburgers; vaak de eeuwen heen sterk gelijkaardig kampen zij de laatste jaren met een wordt hen de toegang tot café’s of zijn gebleven, alomtegenwoordig. tekort aan standplaatsen, wat tot restaurants geweigerd. Aanvallen op Het is daarom een van de grootste spanningen leidt met de rest van de Roma door opgehitste bendes of uitdagingen voor Europa om de situ- bevolking. In landen als Frankrijk en menigten zijn sinds 1989 alleen atie van de Roma te verbeteren en het Verenigd Koninkrijk is de over- maar toegenomen. hen de rechten te geven waar zij als heid de laatste jaren repressiever mens en Europees bruger recht op gaan optreden tegenover rondtrek- Sinds enkele decennia is een hebben. Toch moeten wij hier ook kende bevolkingsgroepen. nieuwe migratiegolf van Roma op een positieve noot brengen. De laat- gang gekomen van Oost- naar West- ste jaren gaan er steeds meer stem- De Roma uit Oost-Europa kam- Europa, ten gevolge van de val van men op die de situatie van de Roma pen dan weer met andere proble- het Ijzeren Gordijn en de toetreding in Europa aanklagen. Vele NGO’s en men. Zij vormen een etnisch-cultu- van landen als Roemenië en Bulgarije andere organisaties zetten zich in om rele minderheid die de laatste tot de EU. Deze Roma zijn niet alleen de rechten van de Roma te vrijwaren. decennia steeds meer in de marges op de vlucht voor de sterke discrimi- Ook de Roma zelf organiseren zich van de maatschappij worden ge- natie in hun thuisland, maar zij zijn meer en meer om op te komen voor drukt. Dit wordt bondig samengevat ook op zoek naar betere economi- hun rechten en zich maatschappelijk in een artikel uit The Economist: “They sche omstandigheden. In West- te integreren. De Europese Unie en are at the bottom of every so- Europa worden de Roma zelden met de Raad van Europa zijn drijvende cio-economic indicator: the poorest, open armen ontvangen. In vele lagen krachten achter deze initiatieven. Zo the most unemployed, the least edu- van de bevolking heerst er een sterk werkte de Europese Commissie een cated, the shortest-lived, the most negatieve beeldvorming van deze specifiek Roma-beleid uit ter onder- welfare-dependent, the most impri- bevolkingsgroep. Eeuwenoude steuning van de integratie van de soned, and yes, the most segregated. clichés over hen vinden hun weg in Roma. Elke lidstaat kreeg de ver- In one indicator, they lead: they have de pers, waar zij consequent in een plichting opgelegd om een actieplan the most children. In sum, they are a negatief daglicht worden gesteld. rond Roma uit te werken. Op dit vlak spectral third-world nation in Ook politici, niet alleen van extreem- is de ene lidstaat al een betere leer- Europe.” rechtse signatuur, schuwen stigmati- ling dan de andere. Hoewel er nog serende uitspraken niet. veel werk aan de winkel is om de si- Racisme, discriminatie en geweld Verontwaardiging hierover is nage- tuatie van de Roma verbeteren, waait tegenover Roma is alomtegenwoor- noeg onbestaande. Beleidsvoerende er toch een nieuwe wind door Europa dig in Oost-Europa. De meeste Roma instanties grijpen bovendien terug die tot actie aanzet. leven in krottenwijken of getto’s aan naar oude recepten om hun pro- de rand van grote steden. Zij hebben bleem met de Roma op te lossen. Op Ook het onderwijs heeft sterke weinig tot geen toegang tot adequa- nationaal niveau wordt soms een troeven in handen om de negatieve te gezondheidszorg en door wijd ver- heel uitwijzingsbeleid toegepast, beeldvorming rond Roma te door- spreide vooroordelen maken zij wei- o.m. in Duitsland in de vroege jaren prikken. Elk initiatief dat jongeren nig kans op de arbeidsmarkt. Verder negentig en in het Frankrijk van bewust wil maken van de problema- zijn zij de eerste slachtoffers van het Sarkozy. De Roma die hier kunnen tiek en hen de kans geeft te reflecte- opkomende nationalisme en ex- blijven, verzeilen vaak in de armoede, ren over hun eigen standpunten en treemrechts: zij krijgen de schuld van met alle gevolgen vandien: huisves- vooroordelen, is al een goede stap in alles wat fout gaat. Extreemrechtse tingsproblemen, gezondheidspro- de richting naar de verbetering van groeperingen gaan de straat op, or- blemen, integratieproblemen, bede situatie van de Roma. ganiseren betogingen tegen de Roma perkte toegang tot de arbeidsmarkt,... en stellen burgerwachten aan om de VI Afsluitende conclusie bevolking te ‘beschermen’. Xenofobe Zonder de specifieke omstandig- politici roepen dat luiheid en crimi- heden van elke periode uit het oog te In de vele vervolgingen en vormen naliteit in hun genen zit en dat zij verliezen, kunnen wij stellen dat de van discriminatie die de Roma heb-

Achtergrondinformatie 63 ben ondergaan doorheen de geschiedenis, kunnen wij gelijkaardige patronen herkennen. Dit berust niet op louter toeval: er zijn inderdaad enkele diepere mechanismen die wantrouwen tegenover Roma aan- wakkeren en tot vervolgingen kunnen leiden.

Een eerste belangrijk mechanisme is de angst voor het vreemde. Wantrouwen tegenover ‘de ander’ leidt al gauw tot stigmatisering en vervolging. Door de afstand die vele Roma houden tegenover de niet-Ro- ma, de Gadjé, wordt dit wantrouwen Patronen in de discriminatie van Roma door de eeuwen heen nog sterker. De angst voor het vreemde kan opgevat worden als een die- perliggende oorzaak. zouden ziektes verspreiden, etc. In gen in de vele clichés en stereotypen Een ander mechanisme valt te de 19de eeuw kwam daar het ras- waar Roma mee af te rekenen heb- herkennen in de rol van de staat. Bij sendenken nog eens bovenop, waar- ben. Ondanks het interactieve karak- de vervolgingen van Roma valt vaak door men vermenging van de Roma ter van de workshop is een goede be- op dat deze georkestreerd worden met de autochtone bevolking wou geleiding cruciaal. De begeleider is in door de staat; spontane volksuitbar- tegengaan. Paradoxaal genoeg ver- de eerste plaats een ondersteuner stingen en pogroms zijn over het al- sterken deze conflicterende tenden- van de leerlingen, die hen het nodige gemeen zeldzamer. Ook zien wij dat sen elkaar. In haar behoefte naar kader biedt om de verworven inzich- Roma sterker vervolgd of gediscrimi- controle wil de staat de Roma gaan ten correct te plaatsen. Ook kan hij neerd worden naargelang een staat registreren, maar deze registratie remediërend optreden wanneer dat centraler bestuurd wordt. Dit valt als leidt zelf tot categorisatie en dus se- nodig is. Het hoeft geen betoog dat volgt te verklaren. Enerzijds wil een gregatie van de samenleving. Deze de begeleider van de workshop over gecentraliseerde staat controle heb- segregatie leidt op haar beurt tot on- voldoende achtergrondkennis van ben over haar onderdanen. Zij wilt gebrip en xenofobie, met vervolging het onderwerp moet beschikken. Dit weten hoeveel mensen er zijn en tot gevolg. document wil tegemoet komen aan waar ze wonen, zodat het innen van deze noodzaak door de theorie rond belastingen vlot verloopt. Het rond- beeldvorming over Roma kort samen reizende, ongebonden karakter van Beeldvorming in te vatten. de Roma botst met deze instelling. heden en verleden: De gecentraliseerde staat is aller- een analyse van een Waarom wordt er in dit lessen- gisch voor groepen waar zij geen vat archetype pakket expliciet aandacht besteed op krijgt, niet alleen wegens moeilijk- aan beeldvorming rond Roma? Om heden i.v.m. belastingen, maar ook meerdere redenen lijkt het ons be- omdat rondtrekkende groepen vaak I Inleiding langrijk om de casus van de Roma verdacht worden van spionage. apart te behandelen. Ten eerste kun- Daarom wil de staat rondtrekkende Een belangrijk deel van het lessen- nen wij met enige voorzichtigheid groepen aan banden leggen en hen pakket rond Roma is de interactieve stellen dat er over Roma meer voor- sedentariseren. Anderzijds is er ook workshop die de leerlingen in het oordelen heersen dan over andere de tendens om Roma af te stoten, en museum kunnen volgen. Hierbij zul- minderheden. Zeker in de grootste- dit om meerdere redenen: zij worden len zij voornamelijk zelfstandig aan den wordt de situatie stilaan proble- beticht van diefstal, zij zouden de de slag gaan met verschillende soor- matisch: niet alleen op materieel vlak jobs van autochtonen afnemen, zij ten bronnen om meer inzicht te krij- zijn Roma outcasts, maar ook in de

Achtergrondinformatie 64 geesten van de mensen vormen zij zelfs aanvullen. bezit: het ‘wegnemen’ van levens- een gesegregeerde bevolkingsgroep. noodzakelijke dingen zou niet als Het bewust maken van de jonge ge- stelen worden opgevat. Hoewel deze neratie, die zeer weinig weet over III De criminaliserende visie bewering misschien in sommige ge- Roma en opgroeit met bepaalde vallen klopt, is het gevaarlijk om in al- vooroordelen, is daarom een eerste De eerste benaderingswijze is de cri- gemene bewoorden te spreken over stap om deze situatie te verbeteren. minaliserende visie. Roma worden ‘de cultuur’ van de Roma. De context Ten tweede is het ons bij het bestu- hierin zeer negatief gepercipieerd. van de verschillende groepen ver- deren van dit onderwerp opgevallen Roma zouden enkel maar stelen, ro- schilt erg en dus ook hun cultuur, die dat beeldvorming rond Roma op be- ven, plunderen, bedriegen en bede- steeds beïnvloed wordt door ver- paalde vlakken heel aparte kenmer- len. Deze opvatting is de oudste van schillende factoren: hun socio-eco- ken vertoont. De negatieve opvattin- de twee en tot op de dag van van- nomische positie, de mogelijkheden gen over ‘de zigeuner’ gaan heel wat daag de meest hardnekkige. en kansen die zij voor zichzelf in de dieper dan aanvankelijk zou blijken. maatschappij zien, familiale omstan- Het gaat hier eigenlijk niet meer over Over welke vooroordelen gaat digheden en individuele kenmerken. simpele clichés of vooroordelen, het? De meeste Roma zijn geen dieven en maar over een symboliek die diep in willen ook niet geassocieerd worden onze cultuur is verankerd. Historicus Frank Seberechts onder- met de idee dat stelen in hun cultuur scheidde een aantal zaken waar goedgekeurd wordt. Over het alge- Dit hoofdstuk bestaat uit twee Roma in de negentiende en vroege meen is het correcter te stellen dat delen. Het eerste is een algemeen twintigste eeuw van beschuldigd diefstal een vorm van armoedecrimi- overzicht van de beeldvorming over werden. Wij selecteerden enkele naliteit is. Het is eerder het gevolg Roma. Twee visies worden bespro- vooroordelen die tot vandaag door- van een lage socio-economische ken: enerzijds de negatieve stereoty- leven. status dan van een bepaalde cultu- pering van Roma en anderzijds een rele instelling. positievere, maar daarom nog niet ·· Roma zijn dieven correctere kijk op het ‘zigeunerle- ·· Roma zijn vuil en onhygiënisch ven’. In het tweede deel wordt meer Dit is waarschijnlijk het meest hard- gedetailleerd ingegaan op de aparte nekkige beeld dat over Roma heerst. In talrijke persartikels uit de negen- onderwerpen die in de workshop aan Al eeuwenlang worden zij in verband tiende en vroege twintigste eeuw bod komen. gebracht met diefstallen. In de ne- worden de Roma beschreven als vui- gentiende en twintigste eeuw was de le, zelfs ‘weerzinwekkende’ mensen. II De twee gezichten van de mening wijd verspreid dat zij gene- Ongetwijfeld zullen deze beschrijvin- ‘Zigeuner’ tisch voorgeprogrammeerd waren gen voor een groot deel correct zijn tot stelen. Hoewel dit raciale dis- geweest, maar dezelfde onhygiëni- Sinds de verschijning van de Roma in cours na WOII verdween, denken vele sche toestanden kon men ook aan- onze contreien hebben zij steeds tot mensen vandaag dat stelen een deel treffen bij de door armoede geteis- de verbeelding van de autochtone van hun cultuur is. Advocaat Vic Van terde lagere volksklassen uit deze bevolking gesproken. 600 jaar na Aelst haalde dit argument aan bij de periode. Bovendien was er een groot hun aankomst in Europa vormen zij verdediging van een Romajongen die contrast tussen de burgerlijke opvat- voor talrijke mensen nog steeds ‘de terecht stond voor herhaalde dief- tingen over hygiëne en de gewoon- eeuwige ander’, een vreemd volk stallen. Misschien zit er een deel ten van de Roma. Zo vertelt Jan waar een reeks van kenmerken op waarheid in deze bewering. Doordat Yoors, een kunstenaar die in de jaren van toepassing zijn. In de negentien- Roma zich al eeuwenlang in de mar- ’30 meereisde met een groep Roms, de eeuw is het beeld van de Roma ge van de samenleving bevinden, dat zij voor buitenstaanders onver- uitgegroeid tot een heus leitmotif hebben sommige groepen zich on- zorgd overkwamen door hun kleren binnen de Westerse cultuurgeschie- getwijfeld in leven kunnen houden en hun algemene manier van doen. denis. Wij kunnen twee grote bena- door te stelen. Nathalie De Mol, die Men wist echter niets af over het deringswijzen onderscheiden die een thesis schreef over beeldvor- grote belang dat deze groep hechtte met elkaar in contrast staan, maar ming rond Roma, beweerde dat aan zuiverheid en reinheid, zowel op toch naast elkaar leven en elkaar Roma anders aankijken tegen privé- symbolisch als op praktisch vlak. Zo

Achtergrondinformatie 65 Echo’s ervan klinken tot vandaag door. In 2008 werd een Romakamp in Napels aangevallen door een woe- dende menigte nadat men geruchten had opgevangen dat een Romavrouw een baby had proberen stelen. In tegenstelling tot de vorige stereotypen heeft dit beeld van Roma geen enkele kern van waarheid. Hier kunnen we spreken van een echte mythe, die enigszins te vergelijken is met de ab- surde verhalen over Joden die kinderen ontvoerden om hun bloed af te tappen.

Waar komen deze vooroordelen vandaan? Fragment uit de Suske en Wiske-strip De Zwarte Zwaan uit 1959. Er zijn verschillende manieren om een verklaring te geven voor voor- vonden zij het bijvoorbeeld ondenk- en kaartlezen. Op die manier werd de oordelen tegenover Roma. Een eer- baar om een bad te nemen, omdat je argeloze bezoeker om de tuin geleid ste verklaringswijze is sociaal-maat- dan als het ware in je eigen vuil ligt te en geld afhandig gemaakt. In zekere schappelijk. Vooroordelen steken de weken. Hoe dan ook zijn de Roma zin leeft dit beeld nog steeds in de kop op wanneer de relatie tussen be- nooit van deze beschuldiging afge- samenleving. Anderzijds staan en volkingsgroepen verstoord wordt. raakt. Nog steeds worden zij door stonden zij bekend om concretere veel mensen als vuil en onhygiënisch gevallen van oplichting. In de jaren beschouwd, hoewel zij nog steeds ’30 werd enkele keren melding ge- erg gehecht zijn aan hun oude rein- maakt van Roma die de ‘wisseltruc’ heidsvoorschriften. Maar doordat toepasten: zij betaalden met een vele Roma in armoede leven, in get- briefje van 100 frank bij een hande- to’s of op woonwagenparken in de laar, maar besloten uiteindelijk toch buurt van afvalterreinen of veront- niet over te gaan tot de aankoop, na- reinigde gebieden, ontstaan er inder- men het briefje terug en gingen aan daad problemen met afval en hygië- de haal met het wisselgeld. Op 23 juli ne – wat dan weer het oude cliché 2009 beschreef het Laatste Nieuws versterkt. Deze problemen hebben een gelijkaardig scenario: opnieuw meer te maken met hun so- Romavrouwen die met 100 euro be- cio-economische positie in de sa- taalden, het geld terugnamen en met menleving dan met hun cultuur, die het wisselgeld probeerden weg te bovendien ook sterk tijden plaats- vluchten. Opnieuw moeten wij hier gebonden is. aanstippen dat dergelijke voorvallen vormen zijn van armoedecriminaliteit ·· Roma zijn bedriegers en verval- van bepaalde groepen. sers ·· Roma zijn kinderdieven Ook dit is een terugkerend thema. In vroegere tijden werden Roma in ver- De ‘Zigeunerboef’ die met burger- band gebracht met duistere magi- kindjes aan de haal gaat, is een the- sche praktijken, zoals het voorspel- ma dat heel populair was in de ne- Zigeuner stelen kinderen, mijnheer! Afbeelding len van de toekomst door handlezen gentiende en vroege twintigste eeuw. uit een Franse krant, 1905

Achtergrondinformatie 66 Wanneer de kloof als te diep en on- waardoor Westerlingen a priori wei- overbrugbaar wordt beschouwd, nig vertrouwen hadden in bevol- ontstaat er een tendens die ‘wij’ con- kingsgroepen uit het Oosten. Ten trasteert met ‘de ander’. Bij ‘de ander’ tweede was in het Christelijke Europa wordt het negatieve uitvergroot, terde associatie tussen respectievelijk wijl het positieve niet herkend of ge- licht/donker en goed/kwaad diepge- zien wordt. Vooroordelen zijn daar- worteld, waardoor mensen met een om het sterkst in situaties waar de donkerdere huid haast automatisch kloof en wederzijds wantrouwen tus- gestigmatiseerd werden. Ten derde sen groepen het grootst is. Ook de vi- vermeldt Hancock het feit dat de sie van de maatschappij op thema’s cultuur van de Roma allesbehalve als assimilatie, integratie en diversi- positief stond tegenover sociale con- teit hebben een sterke invloed op tacten met niet-Roma en zo het we- beeldvorming. Dit verklaart waarom derzijds wantrouwen versterkte. Ten vooroordelen tegenover Roma in be- vierde stipt hij aan dat allerhande paalde gebieden sterker zijn dan in wetten de Roma uit de samenleving andere. In maatschappijen waar veel sloten, waardoor zij gedwongen wa- nadruk gelegd wordt op een sterke ren zich bezig te houden met beroe- nationale identiteit vallen de Roma pen die buiten de marges van de haast automatisch uit de boot, om- maatschappij vielen, zoals het voor- Een Nederlands kinderboek uit 1936. dat zij niet in het plaatje zouden pas- spellen van de toekomst. In tegen- sen. stelling tot in Oosterse landen maakten de Europeanen gauw de uitgegroeid tot een archetype, een Hiermee is een antwoord gege- connectie tussen het voorspellen symbool binnen een oeroud cultuur- ven op de vraag waarom vooroorde- van de toekomst en het aanwenden historisch concept. Om dit ten volle len de kop opsteken in bepaalde si- van zwarte magie. Ten vijfde be- te begrijpen moeten wij terugkeren tuaties. Maar zoals reeds aangegeven schikten de Roma niet over een eigen in de tijd, millennia voordat er ook vertoont de beeldvorming over Roma staat die hen op politiek, militair, maar sprake was van Roma. aparte kenmerken. Hoewel de inten- economisch en sociaal vlak kon be- siteit van de vooroordelen varieert in schermen. Zo werden zij de ideale Op het moment dat de mensheid verschillende situaties, is de aard er- zondebokken. Tot slot benadrukt sedentair werd en er voor het eerst van in zekere zin onveranderd geble- Hancock dat de Roma steeds als de sprake is van ‘civilisatie’ ontstond er ven. ‘De zigeuner’ is een archetype ‘eeuwige ander’ werden bestempeld, een concept dat de relatie van de geworden in de samenleving, een ar- wat de identiteit en het saamhorig- mens met de hem omringende we- chetype dat iedereen herkent en heidsgevoel van de autochtone be- reld verklaarde. Het universum werd naargelang de omstandigheden een volking moest versterken. opgevat als een eeuwige strijd tussen grote invloed uitoefent op het beeld orde en chaos: de goden verdedig- dat mensen over Roma hebben. Een Op die manier kwamen de Roma den de orde terwijl chaotische krach- cultuurhistorische analyse kan ver- in een vicieuze cirkel terecht. Door de ten waar mogelijk weerwerk boden. klaren hoe dit specifieke beeld over heersende vooroordelen bleven zij in De stoffelijke wereld was dan weer Roma is ontstaan. de marge van de samenleving, waar- een afspiegeling hiervan. De mense- door onbegrip en negatieve beeld- lijke maatschappij stond voor de De grondslagen van deze nega- vorming alleen maar versterkt wer- orde van de goden, die echter voort- tieve kijk op Roma werden gelegd in den. Tegen de negentiende eeuw was durend bedreigd werd door de woes- de 15de eeuw, hooguit enkele de- de criminaliserende visie op zigeu- te en chaotische krachten van de na- cennia na hun aankomst in Europa. ners zo ingeburgerd in de Westerse tuur. Een goed mens schaarde zich Volgens Ian Hancock zijn er meerde- mentaliteit dat zij een heel nieuwe steeds achter de orde die door de re redenen die deze vijandige hou- dimensie had aangenomen. De goden was ingesteld. Toch besefte ding verklaren. Ten eerste vielen de beeldvorming rond Roma ging vanaf men dat ook de chaos noodzakelijk migraties van de Roma samen met de dat moment veel dieper dan enkel was: zonder een tegenwerkende uitbreiding van het Ottomaanse Rijk, vooroordelen: de ‘Zigeuner’ was kracht zou al het leven stil vallen in

Achtergrondinformatie 67 volledige starheid. Het paradigma gehouden doordat de gemiddelde orde/chaos komt in zowat elke cul- West-Europeaan weinig of nooit in tuur terug; de oudste vormen ervan aanraking komt met ‘echte’ Roma. manifesteerden zich in de Oudegyptische en Mesopotamische In Oost-Europa is de situatie veel beschavingen. erger doordat Roma daar in veel gevallen daadwerkelijk een gesegre- Met de opkomst van het geerde bevolkingsgroep vormen, ge- Christendom leefde het oude para- haat, gewantrouwd en geminacht. digma voort, al werd het aan enige Door de armoedecriminaliteit onder verandering onderhevig. De orde en Roma wordt de negatieve beeldvor- de chaos werden in sterkere morele ming alleen maar bevestigd. Ondanks concepten gegoten: Goed en Kwaad. de inspanningen van talrijke organi- Het Goede werd vertegenwoordigd saties op nationaal en Europees vlak door God en het ware geloof, terwijl is er dus nog veel werk aan de winkel het Kwade gesymboliseerd werd om de criminaliserende kijk op Roma door Satan. Verder werd het koppel Voorblad van het muziekstuk ‘Romany Rye’ uit terug te dringen. licht/donker in sterke mate verbon- 1904. den met deze concepten. Ook Ian IV De romantiserende visie Hancock stipte het belang van deze worden om ‘de ander’ te discrimine- Christelijke doctrine aan. ren en/of af te scheiden van de samenleving. De houding van de nazi’s De tweede benaderingswijze is de In zijn analyse van de beeldvor- tegenover de Roma sluit bijvoorbeeld romantiserende visie. Die ontstond in ming van ‘Zigeuners’ in Nederlandse sterk aan bij die cultuurhistorisch de 18de eeuw, tijdens de opkomst kinderboeken uit de 19de en 20ste verankerde noties. van de Romantiek. In de context van eeuw toont Jean Kommers overtui- Het archetype van de ‘Zigeuner’ de industriële revolutie en sociale, gend aan dat Roma werden ingebed is tot op de dag van vandaag politieke en wetenschappelijke om- in dit oeroude paradigma van Goed springlevend. Generaties kinderen wentelingen ontstond er een tegen- en Kwaad. Het zigeunerleven staat zijn opgegroeid met deze denkbeel- beweging die verlangde naar een fic- voor de chaos, het onrechtvaardige, den, op een impliciete of expliciete tief verleden waarin alles zuiverder het satanische en de duisternis. Het manier. Dit uit zich o.m. in groot wan- en schoner was. Romantische kun- burgerleven staat dan weer voor de trouwen wanneer een rondtrekken- stenaars en schrijvers creëerden in Goddelijke orde, de rechtvaardigheid de groep Roma in een dorp of stad deze periode de idee van de ‘nobele en het licht. Deze opposities komen aankomt en er enkele dagen willen wilde’, onaangetast door de bezoe- het sterkst naar voor in de verhalen verblijven. Roma worden beschouwd delde moderniteit. Roma leenden over ‘Zigeuners’ die kinderen roven: als een bedreiging voor de orde, dus zich in uitstekende mate voor dit door de overgang van het kind van de wil men hen er zo snel mogelijk weg. concept. Romantische droombeel- ordelijke burgersamenleving naar de Andere uitingen van onbegrip en den van vrijheid, onbezorgdheid en ‘anti-cultuur’ van de Roma wordt de wantrouwen tegenover Roma vinden ongebondenheid werden op hen ge- ongelijkheid tussen ‘ons’ en de wij terug in de pers: wanneer zij ver- projecteerd. In de 19de eeuw schreef ‘Zigeuners’ bevestigd. De eigen cul- meld worden, heeft het in het me- men talloze reisverhalen waarin het tuur wordt als superieur opgehemeld rendeel van de gevallen te maken liederlijke leven van de Roma geïdea- en de identiteit van de burgers ver- met criminele feiten. In talloze geval- liseerd werd. Ook in beeldende kun- sterkt. len wordt deze armoedecriminaliteit sten schiep men een romantisch beschreven met pejoratieve termen beeld van Roma dat voor ons tot op Doordat Roma deel zijn gaan uit- (bewoordingen die veel terug komen vandaag onmiddellijk herkenbaar is: maken van een symboliek die diep in zijn ‘zigeunerbendes’ en ‘zigeunerty- een aantrekkelijke, verleidelijke onze cultuur is verankerd, is de nega- pes’), die onmiddellijk de oude her- vrouw met kleurrijke rokken, al dan tieve beeldvorming over hen heel kenbare associaties oproepen. De niet aan het dansen op de ‘typische’ moeilijk uit te roeien. Steeds opnieuw hardnekkigheid van deze associaties zigeunermuziek rond een kampvuur kunnen de opposities aangewend worden bovendien in stand in een woonwagenkamp. De herken-

Achtergrondinformatie 68 baarheid van dit cliché is voor een chaotische. Anderzijds worden zij groot deel te danken aan stripverha- sinds de Romantiek voorgesteld als len. Doordat stripverhalen de roman- vrije, onbekommerde en liederlijke tiserende kijk op Roma verder zetten, individuen, vertegenwoordigers van kunnen zij in zekere zin beschouwd een verloren onschuld. worden als de opvolgers van de schilderijen uit de Romantiek. In beide gevallen vertelt de beeldvorming over Roma meer over De romantiserende kijk lijkt op onszelf dan over de Roma. Eigenlijk het eerste zicht heel positief, maar gaat het hier niet over Roma, maar hierbij horen toch enkele bemerkin- over concepten die zich doorheen de gen. Ten eerste is de criminaliseren- eeuwen in onze geesten gevormd de visie altijd dominanter geweest. hebben. Onderzoek naar beeldvor- Concrete beleidsvoering t.a.v. Roma ming over Roma is in die zin een gele- doorheen de geschiedenis werd genheid om aan introspectie te doen steeds gevoed door negatieve senti- en de eigen cultuur en opvattingen menten. Ten tweede is de romantise- aan een kritische blik te onderwer- rende kijk niet realistischer dan de pen. criminaliserende. Ook hier worden Roma gebruikt om een bepaald doel te bereiken: het oproepen van een ‘verloren’ vrijheid en onschuld. Ten derde worden Roma vaak stiefmoe- derlijk behandeld: het zijn ‘naiëve’ mensen, onaangetast door moderniteit, maar daardoor maken zij toch nog deel uit van een primitievere en dus minderwaardige samenleving. Door te verlangen naar het liederlijke leven van de bohémien plaatst de romantische mens zich boven hen. Tot slot kan de romantische kijk perfect samengaan met de criminaliserende. Op het eerste zicht zijn ze contraste- rend, maar in de praktijk kunnen vrijheid en ongebondenheid gemakke- lijk gecombineerd worden met diefstal en andere dubieuze praktijken.

V Conclusie

Roma zijn al sinds enkele eeuwen niet meer weg te denken uit de Europese mentaliteitsgeschiedenis. Enerzijds zijn zij in de geesten van de Europeanen geëvolueerd tot het archetype van ‘de ander’: hun cultuur is een anti-cultuur, een bedreiging voor de burgerlijke orde en een vertegen- woordiging van het goddeloze en het

Achtergrondinformatie 69 Voetnoten caust: a reevaluation and an over- Tsiganes du 15 janvier 1944’, Nou- view’, The Historiography of the Ho- velle Tribune, nouvelle série, 30 1 http://news.bbc.co.uk/2/hi/euro- locaust, Palgrave-Macmillan, New (2002). pe/6684261.stm York 2004, p. 383-396. STEINBERG, M. e.a., Mecheln-Auschwitz 2 MACHIELS, T, Laat maar zitten… HUBERT, M.C., ‘Les réglementations an- 1942-1944, 4 dln., VUB Press, Brus- Integratie van Roma is een doe- ti-tsiganes en France et en Allemag- sel, 2008-2009. woord, Antwerpen-Apeldoorn, ne, avant et pendant l’occupation’, ‘Romani people’, Wikipedia: the free Garant, 2009. La revue de l’histoire de la Shoah, encyclopedia, 29 januari 2012 3 HANCOCK, I., ‘True Romanies and 167 (1999), p. 20-52. (http://en.wikipedia.org/wiki/Roma- the Holocaust: A Re-evaluation and KENRICK, D., Gypsies: from the Ganges ni_people) an overview’, The Historiography of to the Thames, University of Hert- ‘History of the Romani People’, Wikipe- the Holocaust, New York, 2004, fordshire Press, Hatfield, 2004. dia: the free encyclopedia, 29 janu- p. 383–396. LEDGARD, J., ‘Europe’s spectral nati- ari 2012 (http://en.wikipedia.org/ 4 Een exoniem is een eigen vorm in on’, The Economist (12 mei 2001), p. wiki/Romani_people) een taal voor een buitenlandse of 29-31. ‘Porajmos’, Wikipedia: the free encyclo- anderstalige naam. LEWY, G., La persecution des tsiganes pedia, 29 januari 2012 (http://en. par les Nazis, B. FRUMER en H. AS- wikipedia.org/wiki/Romani_people) SEO vert., Les Belles Lettres, Parijs, ‘Gypsies’, Shoah Resource Center, The Bibliografie 2003. International School for Holocaust LIEGEOIS, J.P., Roma in Europe, Council Studies (http://www1.yadvashem. of Europe Publishing, Straatsburg, org/odot_pdf/microsoft%20 Terminologie en geschiedenis 2007. word%20-%206324.pdf) MARUSHIAKOVA, E. en POPOV, V., ‘Gypsy ‘Sinti and Roma (“gypsies”): victims of ASSEO, H., Les Tsiganes: une destinée /Roma European migrations from the Nazi era’, Holocaust teacher européenne, Éditions Gallimard, Pa- 15th century till nowadays’, N. SIGO- resource center (http://www.holo- rijs, 1994. NA red., Proceedings of the interna- caust-trc.org/sinti.htm) FINGS, K., HEUSS, H en SPARING, F. ed., tional conference “Romani mobili- Woonwagenbewoners. Roms, Manoesj- The gypsies during the Second Wor- ties in Europe: multidisciplinary en en Voyageurs, 2011 (http://www. ld War, D. KENRICK vert., 3 dln., Uni- perspectives, Oxford, 2010. kruispuntmi.be/thema.as- versity of Hertfordshire Press, Hat- ROSE, R. red., The National Socialist ge- px?id=589). field, 1997. nocide of the Sinti and Roma. Cata- Roma in Vlaanderen, 2011 (http://www. FRASER, A., The Gypsies, Blackwell, Ox- logue of the permanent exhibition in kruispuntmi.be/thema.as- ford, 1993. the state museum of Auschwitz, Do- px?id=589). GOTOVITCH, J., ‘Enkele gegevens betref- kumentations- und Kulturzentrum fende de uitroeiing van de zigeuners Deutscher Sinti und Roma, Heilde- Beeldvorming uit België’, Bijdragen tot de Geschie- berg, 2003. denis van de Tweede Wereldoorlog, SCHELTUS, J., Groot-placaetboek, ver- DE MOL, N., Onbekend, onbemind? Beeld- 4 (1976), p. 153 -173. vattende de placaten, ordonnantien vorming van ‘zigeuners’ in België in HANCOCK, I., Antigypsyism in the New ende edicten van de Staten Gene- de 19e en 20e eeuw, Ongepubliceerd Europe, 1993 (http://www.radoc. raal der Verenigde Nederlanden [....], Masterproefschrift, Universiteit Gent, net/radoc.php?doc=art_f_bias_an- deel 4, Den Haag, 1705, p. 509. Vakgroep Geschiedenis, 2010. tigypsyism&lang=en&articles=true). SEBERECHTS, F., ‘Uit welke reden is het HANCOCK, I., ‘The roots of antigypsyism: HANCOCK, I., ‘The roots of antigypsyism: dat wij verjacht worden?’ De vervol- to the Holocaust and after’, G.J. CO- to the Holocaust and after’, G.J. CO- ging van zigeuners in België in de LIJN en M.S. LITTELL red., Confron- LIJN en M.S. LITTELL red., Confron- eerste helft van de twintigste eeuw, ting the Holocaust: A Mandate for ting the Holocaust: A Mandate for SOMA/JMDV, Mechelen, 2008. the 21st Century University Press of the 21st Century, University Press of SIGOT, J., Ces barbelés que découvre America, Lanham, 1997. p. 19-49. America, Lanham, 1997. p. 19-49. l’histoire : un camp pour les Tsiga- HANCOCK, I., We are the Romani people, HANCOCK, I., We are the Romani people, nes... et les autres : Montreuil-Bellay, University of Hertfordshire Press, University of Hertfordshire Press, 1940-1946, Wallada, Château- Hatfield, 2002. Hatfield, 2002. neuf-les-Martigues, 2010. Incident Report – Violent Attacks Against HANCOCK, I., ‘Romani and the Holo- STEINBERG, M., ‘Le convoi ‘belge’ des Roma in the Ponticelli district of

Achtergrondinformatie 70 Naples, Italy, European Union Agen- fordshire, 2004, p. 39 cy for Fundamental Rights, 2008 Afbeelding 2: http://en.wikipedia.org/ (http://fra.europa.eu/fraWebsite/ wiki/File:Sclavi_Tiganesti.jpg attachments/Incid-Report-Ita- Afbeelding 3: eigen collectie ly-08_en.pdf) Afbeelding 4: HANCOCK, I., We are the KOMMERS, J., Kinderroof of zigeuner- Romani people, University of Hert- roof? Zigeuners in kinderboeken, fordshire Press, Hatfield, 2002. Uitgeverij Jan van Arkel, Utrecht, Citaat 1: Slechts weinigen kwamen te- 1993. rug. Sinti en Roma onder het Natio- LEE, R., ‘Myths and facts about Roma naal-Socialisme, ongepubliceerde factsheet’, Roma Community Cent- uitgave van Trefpunt vzw, Democra- re, 1998 (http://www.romatoronto. tie 2000 en Studiecentrum voor de org/facts_mythsfacts.html). geschiedenis van Racisme vzw, p. 4. LIEGEOIS, J.P., Roma in Europe, Council Afbeelding 5: http://en.wikipedia.org/ of Europe Publishing, Straatsburg, wiki/File:Settela_steinbach.jpg 2007. Afbeelding 6: ROSE, R. red., The National MACHIELS T., Laat maar zitten… Integra- Socialist genocide of the Sinti and tie van Roma is een doe-woord, Ant- Roma. Catalogue of the permanent werpen – Apeldoorn, Garant, 2009. exhibition in the state museum of MACHIELS T., Laat de was maar hangen, Auschwitz, Dokumentations- und Antwerpen – Apeldoorn, Garant, Kulturzentrum Deutscher Sinti und 2002. Roma, Heildeberg, 2003. SEBERECHTS, F., ‘Uit welke reden is het Citaat 2: Citaat vrij vertaald uit GOTO- dat wij verjacht worden?’ De vervol- VITCH, J., ‘Enkele gegevens betref- ging van zigeuners in België in de fende de uitroeiing van de zigeuners eerste helft van de twintigste eeuw, uit België’, Bijdragen tot de Geschie- Mechelen, SOMA/JMDV, 2008. denis van de Tweede Wereldoorlog, ‘Vic Van Aelst: “Zigeuners leren van 4 (1976), p. 153. jongs af stelen”’, De Morgen, 7 janu- Afbeelding 8: http://www.rue89. ari 2011 (http://www.demorgen.be/ com/2009/01/26/en-france-les- dm/nl/989/Binnenland/article/de- gens-du-voyage-sont-pries-de- tail/1204775/2011/01/07/Vic- circuler-85606 Van-Aelst-Zigeuners-leren-van- Afbeelding 9: Suske en Wiske - De jongs-af-stelen.dhtml). Zwarte Zwaan, 1959. VOS, F., Blauwe haren, zwarte ogen: de Afbeelding 10: http://cent.ans.free.fr/ Roma-cultuur van binnenuit, Meu- pj1911/pj108213081911b.htm lenhoff, Amsterdam, 2008. Afbeelding 11: http://www.iisg.nl/col- YOORS, J., Wij, Zigeuners, Manteau, lections/zigeuner/2002-3259-nl. Brussel, 1967. php YOORS, J., The heroic present. Life Afbeelding 12: http://www.utexas.edu/ among the Gypsies, The Monacelli features/archive/2003/romani. Press, New York, 2004. html

Verantwoording van afbeeldingen en citaten:

Afbeelding 1: KENRICK, D., Gypsies: from the Ganges to the Thames, Universi- ty of Hertfordshire Press, Hert-

Achtergrondinformatie 71