CASE-STUDY: DE RUSSISCHE INTERVENTIE IN OEKRAÏNE VRAGEN OVER STAATSAANSPRAKELIJKHEID

Sebastiaan Van Severen (studentennr. 01000573)

Masterproef voorgelegd voor het behalen van de graad Master of Laws in de Rechten Aantal woorden: 57.377

Academiejaar: 2016 - 2017

Promotor: Prof. dr. TOM RUYS

Copromotor: dhr. LUCA FERRO

SAMENVATTING

Sinds 2014 woedt in Oost-Europa een gewapend conflict dat de internationale gemeenschap en het internationaal recht uitdaagt. Aan de ene zijde staat een intern verdeeld Oekraïne, dat zijn landsgrenzen wil beschermen tegen separatistische krachten op eigen grond en tegen territoriale ambities daarbuiten. Aan de andere kant staat Rusland in de ruimste betekenis; etnische Russen in het oosten van Oekraïne en op de Krim, maar ook het Kremlin dat zijn historische invloed over de ex-Sovjetstaten wil behouden door militaire en politieke interventie.

In januari 2017 stapte Oekraïne naar het Internationaal Gerechtshof met de bedoeling het geschil met Rusland te laten beslechten op basis van het internationaal recht, met name het verdrag inzake uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie en het verdrag inzake de onderdrukking van de financiering van terrorisme. Die procedure bevindt zich op het moment van indienen van deze masterproef (mei 2017) nog in de beginfase. De masterproef behandelt eerst de belangrijkste juridische aspecten van het conflict in Oekraïne. Er wordt nagegaan of de Russische Federatie aansprakelijk gesteld kan worden op basis van het internationaal recht. Daarna evalueert dit werkstuk de eisen en de argumenten van Oekraïne in de zaak voor het Internationaal Gerechtshof (IGH) en poogt het te voorspellen wat het Hof zal beslissen. Opnieuw wordt de rol van Rusland getoetst aan de aansprakelijkheidsregels.

i

INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE ...... III

BEGRIPPEN EN AFKORTINGEN ...... VII

INLEIDING EN ONDERZOEKSVRAGEN ...... 1

ONDERZOEKSMETHODE ...... 4

I. HISTORISCH PERSPECTIEF ...... 7

1. Oekraïne en Rusland - beknopte geschiedenis 7

1.1. Vóór de Sovjet-Unie: van Kievskaya Rus’ tot Ukraina 7 1.2. Oekraïne en de Sovjet-Unie 8 1.2.1. Sovjetrepubliek Oekraïne 8 1.2.2. De weg naar onafhankelijkheid 10 1.3. Onafhankelijk Oekraïne 12 1.3.1. Oranjerevolutie 12 1.3.2. Terugkeer van Janoekovitsj 13 1.4. Oost-westsplitsing vandaag 14

2. Precedent - Russische interventie in Georgië (2008) 15

2.1. Inleiding 15 2.2. Ius ad bellum: Rechtvaardigingen voor het gebruik van geweld 16 2.2.1. Zelfverdediging en bescherming van onderdanen 17 2.2.2. Humanitaire interventie 19 2.2.3. ‘Passportisation’: de creatie van onderdanen 19 2.2.4. Verboden interventie - voorbode van interventie 20 2.3. Zaak voor het Internationaal Gerechtshof: Georgië v. Rusland 21 2.3.1. Georgische eisen 21 2.3.2. Voorlopige maatregelen 21 2.3.3. Russische bezwaren en de onbevoegdheid van het IGH 22 2.4. Belang van de zaak 22

3. 23

3.1. Inleiding 23 3.2. Associatieverdrag EU-Oekraïne 23 3.3. Positie van Rusland 24 3.4. Spanningen op hoogtepunt - Janoekovitsj op de vlucht 27

iii II. EÉN CONFLICT, TWEE STRIJDTONELEN ...... 29

1. Globaal: “het conflict” 30

1.1. Feiten 30 1.1.1. Verovering van de Krim 30 1.1.2. Donbas-regio: Krim bis? 32 1.1.3. Wapenstilstand(en) 37 1.2. Hedendaagse Russische visie op internationaal recht 38 1.3. Wederzijdse juridische verplichtingen 40 1.3.1. Algemeen internationaal recht, gewoonterecht en ius cogens 40 1.3.2. Internationaal Verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie (CERD) 41 1.3.3. Internationaal Verdrag ter bestrijding van de financiering van terrorisme (ICSFT) 42 1.3.4. Territoriale integriteit en verbod op gebruik van geweld 42 1.4. Aard van het conflict 44 1.4.1. Een gewapend conflict 44 1.4.2. Internationaal of niet-internationaal gewapend conflict? 45 1.4.3. Uiteenlopende meningen 46 1.4.4. ‘Geïnternationaliseerd’ gewapend conflict - een derde piste 47 1.4.5. Conclusie 48 1.5. Aansprakelijkheid 49 1.5.1. Algemene principes 49 1.5.2. Uitzonderingen 50 1.5.3. Gevolgen van staatsaansprakelijkheid 51 1.5.4. Overtredingen van internationaal dwingend recht (ius cogens) 52

2. Crisis op de Krim 54

2.1. Gebruik van geweld… zonder geweld? 54 2.2. Afscheiding en annexatie van de Krim 56 2.2.1. Even onafhankelijk 56 2.2.2. Referendum in de Krim: ja of ja? 57 2.2.3. Recht op zelfbeschikking 58 2.3. Ius ad bellum 60 2.3.1. Bescherming van onderdanen en van de Russischsprekende bevolking 60 2.3.2. Toestemming van de legitieme overheid - interventie op uitnodiging 62 2.4. Ius in bello - Anonieme soldaten en perfide handelingen 64 2.4.1. Principe van onderscheid 64 2.4.2. Gewoonterecht inzake emblemen en uniformen 65 2.4.3. Russische perfide handelingen? 65

3. Conflict in Oost-Oekraïne 67

3.1. Rebellie in ‘Novorossiya’ 67 3.1.1. Levensvatbaarheid van de volksrepublieken 67

iv 3.1.2. Onder controle van Rusland? 69 3.2. Aanval op MH17 70 3.2.1. Algemeen 70 3.2.2. Aansprakelijkheid 71

4. Tussenbesluit 74

III. ZAAK VOOR HET INTERNATIONAAL GERECHTSHOF: OEKRAÏNE V. RUSLAND ...... 77

1. Overzicht 77

1.1. Vermeende juridische gronden 78 1.1.1. Inbreuken op het ICSFT 78 1.1.2. Inbreuken op het CERD 80 1.2. Oekraïense eisen 81 1.2.1. Eisen op grond van het ICSFT 81 1.2.2. Eisen op grond van het CERD 81

2. Bevoegdheidsvraagstukken en voorlopige maatregelen 82

2.1. Voorlopige maatregelen 82 2.1.1. Beslissing 82 A. ‘Prima facie’ bevoegdheid 83 B. Plausibiliteit 83 C. Urgentie 85 2.1.2. Opgelegde maatregelen 85 2.1.3. Perceptie en toekomst 86 2.2. Beslissingen ten gronde - een voorspelling 86 2.2.1. Bevoegdheid onder ICSFT 87 2.2.2. Bevoegdheid onder CERD 89

3. Vragen van materieel internationaal recht 90

3.1. Internationaal Verdrag ter Bestrijding van de Financiering van Terrorisme 90 3.2. Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie 91 3.2.1. Illegaal referendum in een klimaat van discriminatie 91 3.2.2. Discriminatie tegen Krimse Tataren en tegen etnische Oekraïners in de Krim 92

IV. CONCLUSIE EN DISCUSSIE ...... 95

1. Vaststellingen 95

2. Onderzoeksvragen en antwoorden 96

3. Blik op de toekomst 97

v BIBLIOGRAFIE ...... 99

Rechtspraak 99

Literatuur 99

Boeken 99 Bijdragen in tijdschriften, verzamelwerken, reeksen, doctoraten 100

Wetgeving 102

Nationale wetgeving 102 Verdragen 102

Andere 103

VN-Resoluties en andere multilaterale documenten 103 Persartikelen 103 Rapporten van multilaterale organisaties, ngo’s en andere organisaties 108 Persconferenties, statements, speeches, media-interviews en diversen 109

BIJLAGEN ...... 111

Internationaal Verdrag ter bestrijding van de financiering van terrorisme, 9 december 1999 (ICSFT) 111

Internationaal verdrag inzake de uitbanning van alle vormen van rassendiscriminatie, 7 maart 1966 (CERD) 119

vi BEGRIPPEN EN AFKORTINGEN

CERD Internationaal Verdrag inzake de Uitbanning van Alle Vormen van Rassendiscriminatie (EN: Convention on the Elimination of all forms of Racial Discrimination)

DPR Volksrepubliek Donetsk (EN: Donetsk People’s Republic)

EU Europese Unie

IAC Internationaal gewapend conflict

NIAC Niet-internationaal gewapend conflict

MH17 Malaysian Airlines-vlucht 17, Amsterdam - Kuala Lumpur

ICRC Internationaal Comité van het Rode Kruis

ICSFT Internationaal Verdrag ter Bestrijding van de financiering van Terrorisme (EN: International Convention for the Suppression of the Financing of Terrorism)

ICTR Rwandatribunaal

ICTY Joegoslaviëtribunaal

IGH Internationaal Gerechtshof

ILC International Law Commission

NAVO Noord-Atlantische Verdragsorganisatie

OHCHR Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties (EN: Office of the United Nations High Commissioner for Human Rig