Taith Pererin Gogledd Cymru The North Pilgrim’s Way © Hawlfraint y Goron a hawliau cronfa ddata 2011 Amlwch Arolwg Ordnans 100023387 © Crown copyright and database rights 2011 Taith Pererin The North Wales Ordnance Survey 100023387 Hoylake A5025 West Kirby Bae Caergybi Y Parlwr Du Gogledd Cymru Pilgrim’s Way Y Gogarth Holyhead Bay R Great Orme vi Traeth Coch Prestatyn A548 Red Wharf Bay De r Heswall Llwybr 130 milltir yw Taith Pererin Gogledd The North Wales Pilgrim’s Way is a 130-mile Llandudno A548 Caergybi Rhyl YNYS MÔN Bae Conwy Bae Colwyn e e Cymru sy’n cynnig cyfle i gerddwyr ddilyn ôl route offering walkers an opportunity to follow Holyhead Conwy Bay Chwitffordd ANGLESEY Colwyn Bay Whitford troed pererinion. Cychwynnodd y teithwyr in the footsteps of pilgrims. These medieval Conwy Rhuddlan A5151 Dinas Basing A5025 A55 Basingwerk canoloesol hyn ar eu taith yn Nhreffynnon, gan travellers began their journey at Holywell, Ynys Gybi Beaumaris Penmaenmawr A55 Abergele A547 A470 Llanelwy Treffynnon Holy Island Llanfairfechan ymweld â chysegrfeydd wedi’u cysegru i seintiau visiting shrines dedicated to Celtic saints at A55 A5 A548 St Asaph A55 Pantasaph Holywell Porthaethwy Llangelynnin Celtaidd mewn eglwysi a ffynhonnau sanctaidd churches and holy wells on their journey towards Menai Bridge Abergwyngregyn Tremeirchion Rhosneigr Llanfair Y Fflint Bangor Rowen Talhaiarn Llannefydd A55

ar eu taith tuag at Ynys Enlli ym Mhen Llŷn. Bardsey Island on the Llŷn Peninsula. The original Eglwysbach A541 Flint R

Roedd y pererinion gwreiddiol yn chwilio am pilgrims were looking for spiritual salvation and A55 i A4080 v Llangernyw e Dinbych SIR Y FFLINT iachawdwriaeth ysbrydol ac iachâd rhag salwch. cures from sickness. Today the route has been r A544

C Denbigh A487 Bethesda o Llansannan n Pandy Tudur Heddiw, mae’r llwybr wedi’i ymestyn i gynnwys expanded to include St Asaph and other sacred A4244 A543 w CONWY A548 Llanelwy a safleoedd cysegredig eraill, pob un sites, all set against a background of stunning A5 y Caernarfon A4086 A525 Yr Wyddgrug i’w weld yn erbyn cefndir o arfordir a coastline and mountains. Llanrwst Mold Gwytherin SIR DDINBYCH mynyddoedd syfrdanol. DENBIGHSHIRE Llanberis Capel Curig A470 Bae Caernarfon A543 Rhuthun Waunfawr A4086 A5104 A4086 Betws-y-coed Ruthin C aernar fon Bay A4085 SNOWDONIA NATIONAL PARK Dolwyddelan A499 YR WYDDFA A5 Pentrefoelas A525 SNOWDON A525 Penygroes Llanelidan PARC A494 Clynnog Fawr A498 A470 CENEDLAETHOL ERYRI Cerrigydrudion A487 GWYNEDD Trefor Blaenau Ffestiniog A5104

A5 Carrog A Po A499 A498 A5 Llangollen rth L Corwen Ne U A494 fyn N S Nefyn Y A4212 L N L I Porthmadog N A497 A497 E Porth Ysgaden N P E A470 Bala P N Y L Pwllheli Llangwnnadl L A496 A499 Harlech Llanbedrog

Porthor Rhiw Abersoch A494 Aberdaron A470

Ynys Enlli Bardsey Island Stori am Oroesiad A Story of Survival Cadeirlan Llanelwy, sy’n mesur 182 troedfedd o hyd, Measuring a compact 182 feet in length, St Asaph yw’r gadeirlan leiaf ym Mhrydain ac un o’r hynaf Cathedral is the smallest in Britain and one of the yng Nghymru. Cychwynnodd ei stori yng nghanol y oldest in Wales. Its story began in the mid-6th chweched ganrif, pan sefydlodd Kentigern, mynach century, when Kentigern, a monk exiled from alltud o Ystrad Clud, fynachlog ac eglwys yma. Strathclyde, founded a monastery and church here. Pan ddychwelodd Kentigern i’r Alban gadawodd y When Kentigern returned to Scotland he left the fynachlog yn nwylo Asaff, ei hoff ddisgybl. Cafodd monastery in the hands of Asaph, his favourite pupil. Llanelwy, ‘yr eglwys ger afon Elwy’ ei hadnabod Llanelwy, ‘the church by the river Elwy’, became yn Saesneg fel St Asaph ac mae adeilad cyntaf y known as St Asaph and the first cathedral building gadeirlan ar y safle yn dyddio’n ôl i thua 1239. on the site dates to around 1239.

Mae hanes Llanelwy yn stori ryfeddol iawn am oroesi ac St Asaph’s history is a remarkable tale of survival and rebuilding. ailadeiladu. Er gwaethaf nifer o ymosodiadau ar y gadeirlan o’r Despite numerous attacks on the cathedral from the medieval cyfnod canoloesol ymlaen, mae’r gadeirlan wedi parhau i gael period onwards, the cathedral has been continually restored. ei hatgyweirio. Cafodd ei difrodi’n ddifrifol gan filwyr Brenin It was greatly damaged by King Edward I’s soldiers in 1282, Edward I yn 1282 yn ystod y frwydr gyda Thywysogion Gwynedd. during the conflict with the Princes of Gwynedd. Later, in 1402, Yn ddiweddarach, yn 1402 llosgodd byddin Owain Glyndŵr y Owain Glyndŵr’s troops once again burnt down the cathedral, gadeirlan, y tro hwn mewn protest yn erbyn awdurdod Lloegr. this time in protest at English rule. Restoration has been an Mae gwaith atgyweirio wedi bod yn nodwedd barhaus o fywyd ongoing feature of the cathedral’s life and the building today is y gadeirlan, a heddiw cragen o’r bedwaredd ganrif ar ddeg yw’r mainly a 14th century shell with many Victorian alterations. adeilad gyda llawer o addasiadau o Oes Fictoria.

Trysor o Lyfr A Treasured Object Tu mewn i waliau’r gadeirlan ceir gwrthrych gwerthfawr iawn, Within the cathedral’s walls is a treasured object, the famous sef Beibl enwog William Morgan, oedd yn galluogi pobl i ddarllen William Morgan Bible, which allowed people to read the whole y Beibl cyfan yn Gymraeg am y tro cyntaf. Roedd William Bible in Welsh for the first time. Morgan was the son of a tenant Morgan yn fab i denant fferm o Tŷ Mawr, Wybrnant. Gweithiodd farmer from Ty Mawr, Wybrnant. He worked on the translation ar y cyfieithiad tra roedd yn gweithio fel offeiriad y plwyf yn while working as a parish priest in Llanrhaeadr ym Mochnant and Llanrhaeadr ym Mochnant a defnyddiodd eiriau o dafodiaith intentionally used words from both the north and south of Wales. gogledd a de Cymru yn fwriadol. Pan gyhoeddwyd cyfieithiad When Morgan’s complete translation of the Bible was published cyflawn William Morgan o’r Beibl yn 1588, llefarodd y bardd in 1588, the bard Owain Gwynedd exclaimed, ‘That which was Owain Gwynedd, ‘yr hyn oedd yn dywyll i ni yr wyt wedi ei lenwi dark for us, you have filled with light’. Morgan shares his legacy gyda goleuni’. Mae William Morgan yn rhannu’r etifeddiaeth hon with other Welsh translators of the Bible – why not visit the Cadeirlan Llanelwy gyda chyfieithwyr Cymraeg eraill y Beibl – ewch i ymweld â’r St Asaph Cathedral Victorian memorial dedicated to them near the cathedral. gofeb o Oes Fictoria sydd wedi’i chysegru iddynt ger y gadeirlan. © Hawlfraint Ein Treftadaeth / Copyright Our Heritage Yr Allor Uchaf a’r reredosau The High Alter and Reredos

D/E Yr Orsedd Cysegrfan (Cadair yr Esgob) Hanes y gwaith atgyweirio yng Nghadeirlan Llanelwy G/N D/s Sanctuary The Cathedra – (The Bishops’ Seat) Cadair y Canon G/W The restorative life of St Asaph Cathedral William Morgan, a Gwaith sylweddol yn cael Cofeb i gofio William Brenhines Elisabeth II Y Tywysog Siarl yn Canons’ Stalls Byddin Owain Glyndŵr gyfieithodd y Beibl cyfan ei wneud ar du mewn y Morgan a chyfieithwyr yn ymweld â Chadeirlan ymweld â’r gadeirlan yn llosgi’r gadeirlan i’r Gymraeg yn 1588 yn gadeirlan. Deddf Seneddol eraill y Beibl Cymraeg Llanelwy. Yn 2012 mae wrth i Lanelwy dderbyn Yr adeilad carreg yn ulw mewn protest cael ei benodi’n Esgob arbennig yn 1814 yn yn cael ei chodi ger y hi’n rhoi statws dinas i statws dinas (ac eto Cadair y Deon Mae Sant Asaff yn olynu ei cyntaf yn dechrau cael Yr Esgob Anion II yn yn erbyn awdurdod Llanelwy. ariannu’r gwelliannau. gadeirlan. Lanelwy. wedi’r llifogydd). Dean’s Stall fentor Kentigern i arwain y ei ffurfio dan yr Esgob dechrau ailadeiladu’r Lloegr. Y Forwyn Sbaeneg fynachlog a’r eglwys. Hugh. gadeirlan. William Morgan, the Major work takes place to A memorial to William Queen Elizabeth II visits Prince Charles visits the Spanish Madonna byteri Pre s byteri Owain Glyndŵr’s translator of the whole the cathedral interior. Morgan and other St Asaph Cathedral. In cathedral when St Asaph P resbytery St Asaph succeeds his The first stone building Bishop Anian II begins troops burn down the Bible into Welsh in 1588, A special Act of Parliament translators of the Bible 2012 she grants the receives city status (and mentor Kentigern to lead takes shape under the rebuilding of the cathedral in protest at becomes Bishop of in 1814 provides money for into Welsh is erected town of St Asaph city again following the Trysorlys the monastery and church. Bishop Hugh. cathedral. English rule. St Asaph. the improvements. close to the cathedral. status. floods). Treasury ’r De a Organ C hapel s f Croe ’ T ranslators

c. AD 560 AD 573 1143 1239 1282 1284 1391 1402 1411–c.1480 1601 1643–60 1780–1830 1867–75 1892 1932 1984 1997 2012 S o u th T ransept CAPEL CYFIEITHWYR

Ffenestr Kentigern Henebion Sant Kentigern, neu Mungo, yn Gilbert yw’r Esgob Milwyr Edward I yn Robert Fagan o Gaer Sawl Esgob yn ceisio am Byddin Cromwell yn Y pensaer Gilbert Scott C.M. Oldrid Scott, Wood of Huddersfield yn ac Asaff Monuments cyrraedd yn alltud o Ystrad Clud cyntaf a gofnodwyd yn llosgi’r gadeirlan yn ystod yn adeiladu tŵr y grantiau i ailadeiladu’r difrodi’r gadeirlan yn ystod yn ailfodelu adeilad y ŵyr Gilbert Scott yn atgyweirio organ y gadeirlan Kentigern and Asaph Window Pulpud Darllenfa ac yn sefydlu mynachlog ar lan Llanelwy. ei ymgyrch yn erbyn gadeirlan. gadeirlan oedd heb do. y Rhyfel Cartref a chyfnod y gadeirlan, gan adael tu rhoi seiliau dan dŵr y gyda chas newydd. Pulpit Lectern Afon Elwy. Tywysogion Gwynedd. Penodwyd yr Esgob Redman Gymanwlad. mewn yr adeilad bron iawn gadeirlan ar ôl canfod fod Gilbert becomes the Robert Fagan of yn 1471 – codwyd waliau, yr un fath ag y mae heddiw. y tŵr yn suddo. Wood of Huddersfield restores Delw o Anian II St Kentigern, also known as first recorded Bishop of Edward I’s soldiers burn Chester builds the rhoddwyd to ar yr adeilad a Damage to the cathedral the cathedral’s organ with a Effigy of Anian II

Mungo, arrives in exile from St Asaph. the cathedral during his cathedral’s tower. by Cromwell’s troops takes The architect Gilbert Scott C.M. Oldrid Scott, new case. S Y D E / o u th A isle

chafodd William Frankelyn Y ORFF / N ave C Strathclyde and founds a campaign against the place during the Civil War remodels the cathedral Gilberts Scott’s grandson, A isle S Y GOG L E DD / NORTH Y ei gomisiynu i gerfio seddi’r S T L monastery on the banks of Princes of Gwynedd. and Commonwealth period. building, leaving the underpins the cathedral’s Y Canon. S T L Cist Haearn the River Elwy. interior virtually in its tower after it was Y Iron Chest Cofeb o’r 13eg Ganrif A succession of Bishops apply present day form. discovered to be sinking. Drws y Gogledd Drws y De Cofeb Rhyfel North Door South Door gyda motiff Sgwarnog for grants to rebuild the War Memorials a Helgi roofless cathedral. Bishop Drws Mawr C13th memorial showing Gorllewinol Hare and Hound motif Redman, appointed in 1471, The Great West Door raised the walls, roofed the building and commissioned William Frankelyn to carve the PEN GORLLEWINOL Canon’s stalls. Bedyddfaen The West End Font

Eglwys Gadeiriol Deiniol, Bangor – Gellir olrhain gwreiddiau’r St Deiniol’s Cathedral, Bangor – as one of the earliest cathedral gadeirlan fel un o’r safleoedd cadeiriol cynharaf ym Mhrydain i’r chweched sites in Britain, it can trace its history back to the 6th century when ganrif, pan sefydlodd Deiniol ‘clas’ (cymuned Gristnogol) yma. Deiniol established a ‘clas’ (Christian ) here.