MOSTY W TRAKTATACH ARCHITEKTONICZNYCH NA POCZ

MAREK MISTEWICZ

STRESZCZENIE

W artykule omówiono pi B4 traktatów napisanych przez wielkich dialne mostów, które znajdziemy w szkicach Leonarda da Vin- architektów i wynalazców w oskiego renesansu, szczególn = ci, traktatach Fausto Veranzio, innych twórców doby renesansu. uwag B po Vwi Bcaj =c problematyce konstrukcji mostów. Twórcy Koncepcje te wykracza y ponad mo bliwo Vci techniczne epoki, renesansu wykorzystywali dorobek staro bytno Vci przywo uj =c st =d mog y by 4 realizowane dopiero po wielu, wielu latach. kanony budownictwa tego okresu. Oprócz nowej my Vli w zakre- sie architektury, przestrzeni miejskiej, ogrodów, wojskowo Vci Sowa kluczowe: epoka nowo bytna, traktaty architektoniczne, zawartej w nowo bytnych traktatach powstawa y projekty stu- mosty

BRIDGES IN ARCHITECTURAL TREATIES FROM THE BEGINNING OF THE MODERN PERIOD

ABSTRACT

The article discusses [ ve treatises written by great Italian bridge designs that were beyond the technical capabilities of Renaissance architects and inventors with a focus on bridge their age. Centuries had to pass before those ideas were put into structures. Renaissance creators made use of the achievements practice. of antiquity by restoring the canons of building of that period. At the same time or Fausto Veranzio produced Keywords: modern period, architectural treaties, bridges

U pocz =tku epoki nowo bytnej wielcy w oscy ar- skiej Toskanii, przez dwa kolejne wieki migrowa  chitekci poszukiwali inspiracji w staro bytno Vci. Ana- na pó noc i wschód Europy. Styl nazwany w oskim lizowali formy, wymiary, proporcje i zdobnictwo renesansem zosta  wypromowany zarówno wskutek greckich i rzymskich budowli, a wyniki studiów oddzia ywania wspania ych budowli, podziwianych wprowadzali wprost do projektów pa aców miej- przez podró buj =cych po Italii Europejczyków, jak skich, willi, a tak be nowych mostów budowanych i czytelnictwa bogato ilustrowanych traktatów o ar- w XV i XVI wieku, które cz Bsto, zw aszcza w mia- chitekturze, napisanych przez twórczych architek- stach handlowych, zast Bpowa y stare - drewniane. tów. Dzie o Witruwiusza sta o si B bowiem inspiracj = Dla nowej wiedzy o postrzeganiu staro bytnej archi- i wzorem na Vladowanym przez architektów czasów tektury nie bez znaczenia by o odnalezienie w 1415 r. nowo bytnych. W XVI i XVII wieku nast Bpowa  tak- w klasztorze Saint Gallen r Bkopisu traktatu o archi- be rozwój w ca ej Europie dzia alno Vci wydawniczej tekturze napisanego pomi Bdzy rokiem 20 a 10 p.n.e. o niespotykanej dot =d skali. Zapocz =tkowany zosta  przez Pollio Marcusa Witruwiusza, p.t.: De archi- wynalezieniem techniki druku w holenderskim Ha- tectura libri Decem 1. Nowy styl w architekturze, arlemie i wydaniem w 1455 r. Biblii Gutenberga. Do który narodzi  si B pod koniec XV wieku we w o- ilustracji drukowanych ksi =g wynaleziono techniki

1 P. M. Witruwiusz, O architekturze ksi =g dziesi B4 , De architec- tura libri Decem, Pa Lstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warsza- wa 1956.

92 druku wkl Bsego: miedzioryt i akwafort B. Gra [ ka bo Vci dwóch stóp, d ugo Vci równej odleg oVci mi B- wykonywana w technice miedziorytu umo bliwia a dzy wbitymi bierwionami”. Na tak skonstruowanych realistyczne i bardzo precyzyjne przedstawianie bu- podporach u obono belki, „które si B mija y, a na nich dowli, a w tym równie b mostów. W Europie prze o- warstwy berdzi i faszyny” 8. mu XVI i XVII wieku powszechnie czytano wydane Pisz =c o mostach kamiennych wiele miejsca po- drukiem traktaty, po Vwi Bcone równie b problematyce Vwi Bci  Alberti lokalizacji podpór zalecaj =c wybór mostów, które napisali: skalistych brzegów oraz miejsc, gdzie woda p ynie • Leon Battista Alberti: Libri De’ re aedi [ catoria najwolniej, ustalanych podczas obserwacji wody dec , wydany w 1485 r. po Vmierci autora 2, powodziowej albo sp ywu orzechów rzuconych • Sebastiano Serlio: I sette libri dell’architettura , w wod B. Jego zdaniem „grubo V4 [ larów powinna wydany w 1547 r. 3, odpowiada 4 czwartej cz BV ci wysoko Vci mostu” 9. Da- • Andrea Palladio: I Quatro Libri dell’ Architettu- lej czytamy, be „Sklepienia i uki musz = by 4 niezwy- ra , wydany w Wenecji w 1570 r. 4, kle mocne i wytrzyma e, zarówno z uwagi na inne • Vincenzo Scamozzi: Dell idea della architettu- sprawy, jak i ze wzgl Bdu na sta e silne wstrz =sy, po- ra universale , wydany po raz pierwszy w Wenecji wodowane przejazdem wozów” 10 . Za najmocniejsze w 1615 r. 5, uznawa  uki pe ne, kiedy jednak okaza y si B zbyt • Fausto Veranzio: Machinae Novae Fausti Ve- wysokie, stosowa  uki odcinkowe. „Rozpi Bto V4 za V rantii Siceni z 1616 r., wydany równie b w Wenecji 6. uku powinna by 4 co najmniej cztery, a co najwy bej sze V4 razy wi Bksza od grubo Vci [ lara” 11 . Najstarszy, nowo bytny traktat o architekturze wzo- W rozdziale VI ksi Bgi ósmej dzie a Alberti pisze rowany na dziele Witruwiusza napisa  Leon Battista „jak nale by przyozdabia 4 bramy, port, mosty, uki, Alberti (1404–1472). Urodzony w Genui malarz, skrzy bowania dróg i rynki”. Opisuj =c dach przekry- poeta, muzyk, i [ lozof, a tak be architekt by  autorem waj =cy Ponte Elio (znany dzi V jako Most Uwi Btego pierwszego renesansowego traktatu po Vwi Bconego Anio a w Rzymie) wsparty na 42 marmurowych malarstwu, w którym w sposób naukowy sformu o- kolumnach, pokryty miedzi = i pi Bknie przyozdobio- wa  zasady perspektywy. W kolejnym traktacie zaty- ny, zaleca wzmacnianie balustrad mostów kwadra- tu owanym Ksi =g dziesi B4 o sztuce budowania znaj- towymi piedesta kami, na których mo bna nast Bpnie dujemy najdawniejsze wskazówki gdzie i jak nale by wznosi 4 kolumny o wysoko Vci równej szeroko Vci budowa 4 mosty. Rozdzia  VI ksi Bgi czwartej dzie a mostu. „Wysoko V4 balustrady wraz z coko em i cli- traktuje „o mostach drewnianych i kamiennych, matium powinna wynosi 4 cztery stopy” – pisa  Al- o [ larach, sklepieniach, ukach, w Bgach, brzegach, berti. „Chodniki dla u bytku kobiet i pieszych” znaj- zwornikach, skowach, nawierzchni i jej przekroju”. duj =ce si B po obu stronach jezdni mostu (wy obonej „Most stanowi z pewno Vci = najwa bniejsz = cz BV4 dro- krzemionk =) „powinny by 4 o dwa stopnie wy bsze gi” , czytamy ju b na wst Bpie tego rozdzia u7. ni b droga Vrodkowa” 12 . Zalecenia Albertiego z pew- Jako przyk ad mostu drewnianego opisa  Alber- no Vci = znalaz y zastosowanie przy projektowaniu ti most przez Ren ko o dzisiejszej Koblencji, zbu- wi Bkszo Vci mostów w epoce renesansu, a ich Vlad dowany przez Gajusza Juliusza Cezara w 55 roku mo bna równie b odnale `4 w tworzonych wspó cze V- p.n.e. podczas wojen galijskich. Cezar buduj =c pod- nie przepisach budowlanych. pory mostu „dwa bierwiona grubo Vci pó torej stopy i w dole nieco zaostrzone = czy  w odleg oVci dwóch Najwybitniejszym artyst =, architektem, konstruk- stóp jedno od drugiego”. Dwie pary takich bierwion, torem i wynalazc = prze omu XV i XVI wieku by  wbitych w dno rzeki „ = czy , k ad =c na nie belki gru- z pewno Vci = Leonardo di ser Piero da Vinci (1452–

2 L. B. Alberti, Ksi =g dziesi B4 o sztuce budowania, Libri De Re 6 F. Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Prepa- Aedi [ catoria Decem, Pa Lstwowe Wydawnictwo Naukowe, Kra- razione Di Mario Schiavone , Luigi Maestri Tipografo, Milano ków 1960. 1983. 3 F. M. da Forli, S. Serlio, Il terzo libro di Sebastiano Serlio 7 L. B. Alberti, op. cit., s. 109. Bolo, Venetia 1540. 8 op. cit., s. 109. 4 A. Palladio, Cztery Ksi Bgi o Architekturze , I Quatro Libri dell’ Ar- 9 op. cit., s.111. chitettura, Pa Lstwowe Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1955. 10 op. cit. 5 V. Scamozzi, Dell idea della architettura universale , Per Giro- 11 op. cit., s. 110-112. lamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV. 12 op. cit., s. 225-226.

93 1. Kodeks Atlantycki ( Codex Atlanticus , Biblioteca Ambrosiana) i autoportret Leonarda da Vinci z lat 1510–1515. Biblio- teca Reale di Torino, nr inw. 15571 za http://en.wikipedia.org/) 1. Codex Atlanticus (Ambrosiana Library) and a self-portrait by Leonardo da Vinci from 1510–1515. Royal Library of Turin, inv. no. 15571, from http://en.wikipedia.org/

1519) po latach uznany geniuszem wszech czasów. da  drukiem w formie uporz =dkowanych trakta- Po wieloletniej praktyce w pracowni malarza i rze `- tów 15 . Jego lu `ne notatki, szkice i rysunki, przej Bli biarza Andrea del Verrocchia we Florencji w 1485 r. spadkobiercy, a w 1588 r. tra [ y do r =k rze `biarza zatrudni  go, w roli nadwornego malarza i in bynie- i kolekcjonera sztuki Pompeo Leoni (1533–1608). ra, w adca Mediolanu Ludwik Sforza 13 . Na dworze Za jego spraw = w 1604 roku w Mediolanie ze 1119 ksi Bcia w latach 1485–1490 powstaj = najwspanialsze kart z pracami Leonarda powsta  Codex Atlanticus wynalazki w dziedzinie in bynierii: machina lataj =ca, (il. 1), a nast Bpnie kolejne kodeksy 16 . W Vród „Di- wóz pancerny, Vruba powietrzna i most obrotowy 14 . segni di macchine et delle arti secreti et altre cose di Most zwodzony z prz Bsem obrotowym, o kon- Leonardo Da Vinci raccolti da Pompeo Leoni” mo b- strukcji drewnianej, ukowej mia  by 4 wyposa bony na odnale `4 projekty wielu mostów: w pylon, wokó  którego nast Bpowa  obrót i po dwa • dwa drewniane mosty do szybkiego monta bu, odci =gi linowe od strony prz Bsa i od strony bardzo o konstrukcji le bajowej (belkowej), na podporach rozbudowanego przyczó ka. koz owych (il. 2), Swoich licznych, najcz BV ciej niedoko Lczonych • most zwodzony z prz Bsem obrotowym o kon- projektów Leonardo nigdy nie opracowa  i nie wy- strukcji ukowej (il. 3),

13 W Mediolanie Leonardo namalowa  s ynny portret Cecylii z zakresu architektury, in bynierii wojskowej i wodnej. Ostatnie Gallerani, znany jako „Dama z gronostajem”, prowadzi  studia twórcze lata sp Bdzi  Leonardo na dworze francuskim Francisz- architektoniczne budowli na planie centralnym i kopu y opartej ka I Walezjusza, a zmar  w podarowanej przez króla rezydencji na b Bbnie dla mediola Lskiej katedry. Za F. Zöllner, Leonardo da w Cloux. Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 2011, s. 82-83, 16 Dzie a te odziedziczy  Galeazzo Arconati, który w roku 1637 94-95. przekaza  je do s ynnej Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie. 14 F. Zöllner, op. cit., s. 570-657. Z W och wywioz y je do Francji wojska Napoleona Bonaparte 15 W zwi =zku z zaj Bciem Mediolanu przez Francuzów, po 1499 r. i tylko Kodeks Atlantycki powróci  po Kongresie Wiede Lskim Leonardo przenosi  si B do Mantui i Wenecji, aby ostatecznie do Italii. powróci 4 do Florencji. Dla Cesara Borgii wykonywa  prace

94 2. Most drewniany na do szybkiego monta bu wg projektu Leonarda da Vinci. Codex Atlanticus , karta 55r, Biblioteca Ambrosiana za F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 2011, s. 636 2. Timber bridge for fast assembly according to Leonardo da Vinci’s design. Codex Atlanticus , sheet 55r, Ambrosiana Library from F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Cologne 2011, p. 636

3. Most zwodzony o konstrukcji ukowej, obrotowej wg Leonarda da Vinci. Codex Atlanticus , karta 855r, Biblioteca Ambrosiana za F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 2011, s. 637 3. Movable bridge of a swing arch superstructure by Leonardo da Vinci. Codex Atlanticus , sheet 855r, Ambrosiana Library from F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Cologne 2011, p. 637

95 • czteroprz Bsowy most podwieszony z wieloma pi Bto Vci (il. 7) 22 . 3 lipca, przypuszczalnie w 1503 pylonami (il. 4), roku, Leonardo wys a list do Su tana Bayezida II, a tak be przeznaczone do celów wojskowych: dwa w którym zaproponowa  przekroczenie zatoki Z ote- mosty p ywaj =ce (pierwszy na odziach, a drugi go Rogu w cie Vninie Bosfor (z Galaty do Stambu u) prawdopodobnie na pontonach), tymczasowy most mostem. „Wznios B go tak wysoko niczym uk, tak samojezdny na ko ach i dwa mosty s ub= ce do zdo- be nikt nie odwa by si B po nim przej V4 z powodu jego bywania murów obronnych, oba o konstrukcji kla- wysoko Vci. (...) Tak to zrobi B, be statek z rozpi Btym powej na podporze samojezdnej 17 . baglem b Bdzie móg  przep yn =4 pod spodem” 23 na- Dwana Vcie tomów dzie  Leonarda nazywanych pisa  Leonardo. Wed ug najnowszych bada L rysun- manuskryptami paryskimi (od A do M) jest prze- ku zamieszczonego w manuskrypcie, „konstrukcj B chowywanych we Francji. W licz =cym 90 stron mostu tworz = dwa sklepienia w kszta cie uków ko- Manuskrypcie Paryskim B znajduj = si B studia ar- owych”, wykonane z drewna, które po po = czeniu chitektoniczne miasta idealnego - „La città Ideale”, pionowymi Vcianami o zmiennej wysoko Vci tworz = prowadzone przez Leonarda w latach 1487–1490 w przekroju poprzecznym drewnian = skrzynk B. Ca - podczas pobytu na dworze ksi Bcia Sforzy w Me- kowita d ugo V4 mostu mia a wynosi 4 350 m (600 diolanie 18 . Epidemia, która panowa a tam w latach okci), szeroko V4 23 m (40 okci), a rozpi Bto V4 wy- 1484–1485, zainspirowa a artyst B. Ze wzgl Bdów niesionego prawie 41 m (70 okci) nad lustrem wody higienicznych zaprojektowa  miasto idealne na prz Bsa a b 233 m (400 okci) 24 . wydzielonych poziomach: wy bszym dla pieszych i ni bszym z rynsztokami dla pojazdów, które nie Rzymskie mosty ukowe z kamienia opisa  Se- mog o oby 4 si B bez wielu mostów i wiaduktów. bastiano Serlio (1475–1554). Pochodz =cy z Bolo- W studiach miasta idealnego znajduj = si B koncep- nii wybitny architekt epoki manieryzmu studiowa  cje mostów: kamiennego ukowego i drewnianego- w Rzymie u Baldassare Peruzziego 25 . W wydanej kratownicowego o pasach równoleg ych (il. 6) 19 , ale w roku 1540 w Wenecji przez Francesco Marcolino na szczególne zainteresowanie zas uguje prz Bso da Forli i Sebastiano Serlio ksi Bdze Il trerzo libro di o konstrukcji zastrza owo-wieszarowej, niespotyka- Sebastiano Serlio Bolo zamie Vci  ilustracje czterech nej w znanych mostach z tego okresu, pokazane na staro bytnych mostów w Rzymie, które nazwa : Pon- rysunku oznaczonym numerem 23 (il. 5) 20 . Czy po- te Palatini, Pons Milulus, Ponte Elio i Ponte Tarpeio; dobna konstrukcja zosta a wi Bc zastosowana w zbu- wszystkie o konstrukcjach kamiennych ukowych 26 : dowanym w 1500 r. Mo Vcie Niemieckim przez Wi- • Pons Aemilius nazywany przez Serlia: Ponte sB w Toruniu? 21 Palatini, Ponte dei Senatori, a tak be Ponte Santa Ma- W Manuskrypcie Paryskim oznaczonym liter = L, ria zbudowali cenzorzy M. Aemilius Lepidus i M. który zawiera 94 strony notatek, szkiców i rysun- Fulvius Nobilior w 179 roku p.n.e. 27 . Ten zapewne ków z lat 1497-1502, zilustrowano koncepcj B jedne- pierwszy kamienny most ukowy przez Tybr w Rzy- go z najlepiej znanych mostów Leonarda da Vinci. mie sk ada sie z pi Bciu prz Bse  bogato zdobionych Szkic pokazuje konstrukcj B ukow = o wielkiej roz- paskorze `bami (il. 8) 28 ,

17 P. Leoni, Disegni di macchine et delle arti secreti et altre cose 23 Kopi B listu znajduj =c= si B w Stambule w pa acu Topkapi (nr do- di Leonardo Da Vinci raccolti da Pompeo Leoni , Milano 1604. kumentu E 6184) wg F. Babinger, Vier Bauvorshläge Lionardo da 18 F. Zöllner, op. cit., s. 554-564. Vinci’s an Sultan Bajazid II (1502/3,) , ”Nachrichten Der Akade- 19 Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, Warszawa mie Der Wissenschaften in Göttingen”, 1952, nr 1, przet umaczy  1971, s. 271. prof. T. Majda z Uniwersytetu Warszawskiego, za J. Rymsza, 20 Z. Wasiuty Lski, op. cit., s. 271. O k adce dla pieszych wzorowanej na projekcie Leonarda da Vin- 21 Na podstawie rysunków nieznanego autora z 1631 r. i angiel- ci, „In bynieria i Budownictwo”, 2009, nr 11, s. 640. skiego podró bnika Petera Mundy z 1643 r. opracowano praw- 24 J. Rymsza, op. cit., s. 641. dopodobny widok toru Lskiego mostu sprzed 1632 r. Analogie 25 Nast Bpnie pracowa  w Wenecji i na dworze francuskim Fran- do rysunku Leonarda s = zaskakuj =ce, cho 4 trudno jedynie na tej ciszka I Walezjusza w Fontainbleau. podstawie budowa 4 bardziej stanowcze wnioski; za M. Miste- 26 F. M. da Forli, S. Serlio, Il terzo libro di Sebastiano Serlio wicz, XVII-wieczne mosty przez Vrodkowo-doln = Wis B w Vwietle Bolo, Venetia 1540, s. 86–87. ikonogra [ i, kartogra [ i i `róde  pisanych , Wydzia  Architektu- 27 Na kamiennych [ larach mostu najpierw oparto prz Bsa drew- ry Politechniki Warszawskiej 2012, praca niepublikowana, s. niane, aby w roku 142 p.n.e. wymieni 4 je na kamienne. 137–138. 28 C. O’Connor, Roman bridges. With photographs, sketches and 22 L. da Vinci, Manuskrypt L , karta 66r , Bibliothèque de l’Insti- diagrams by the author, Cambridge University Press, Great Brit- tut de France. ain 1993, s. 67.

96 4. Drewniany most kratownicowy-jednopasowy wg Leonarda da Vinci. Codex Atlanticus, karta 855r, Biblioteca Ambrosiana za F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 2011, s. 637 4. Timber one-chord by Leonardo da Vinci. Codex Atlanticus, sheet 855r, Ambrosiana Library from F. Zöllner, Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Cologne 2011, p. 637

5. Drewniany most zastrza owo-wieszarowy ze studiów architektonicznych miasta idealnego Le- onarda da Vinci z lat 1487– 1490. Manuskrypt B, karta 23 , Bibliothèque de l’Institut de France, za Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, Warszawa 1971, s. 271 5. Timber strut-truss bridge structure from the Studies on Ideal City by Leonardo da Vinci from 1487–1490. The manuscript B, sheet 23 , Library of the Institute de France, from Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, Warszawa 1971, p. 271

97 6. Most kratownicowy, o dwóch pasach równoleg ych, ze studiów architektonicznych miasta ideal- nego Leonarda da Vinci z lat 1487– 1490. Manuskrypt B, Bibliothèque de l’Institut de France, za Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, Warszawa 1971, s. 271 6. Truss bridge with two parallel chords from the Studies on Ideal City by Leonardo da Vinci from 1487–1490. The manuscript B , Library of the Institute de France, from Z. Wasiuty Lski, O architek- turze mostów, PWN, Warszawa 1971, p. 271

• Pons Milulus narysowany przez Serlia, znany równie b pod nazw = Ponte Milvio, zbudowa  Gaius Claudius Neron w 207 roku p.n.e. w ci =gu drogi via Flaminia 29 . Most pokazany na rycinie ma cztery prz Bsa ukowe, których rozpi Bto Vci wynosi y od 15 do 24 m, a szeroko V4 8,5 m 30 , • Najobszerniej opisa  Serlio zbudowany w 134 r. p.n.e. za czasów panowania cesarza Hadriana most nazwany jego drugim imieniem Ponte Elio lub Pons Aelius, znany obecnie jako Most Uwi Btego Anio a31 . Most pokazany na rycinie sk ada si B z o Vmiu prz Bse  kamiennych: trzech o rozpi Bto Vciach 18 m, dwóch po 7,5 m i pozosta ych po 3,5 m (il. 9) 32 . Na rycinie 7. Projekt mostu ukowego przez Z oty Róg Serlia nie wida 4 ju b wspania ej kolumnady przekry- wg. Leonarda da Vinci z ok. 1502 r. Manuskrypt L, karta tej dachem, o której wcze Vniej napisa  Alberti, 66r , Bibliothèque de l’Institut de France, za http://com- • Ponte Tarpeio, znany pó `niej jako Pons Fabri- mons.wikimedia.org/ 7. Design of an arch bridge over Golden Horn by Leonar- cius, a obecnie Ponte dei Quattro Capi zbudowa  do da Vinci from around 1502. Manuscript L, sheet 66r , curator viarum Quintus Fabricius w roku 62 p.n.e. Library of the Institute de France, from http://commons. Pokazany na rycinie most przez odnog B Tybru - Iso- wikimedia.org/ la Tiberina, o szeroko Vci 5,5 m i d ugo Vci 62 m pro-

29 Po zniszczeniu przez Kartagi Lczyków most odbudowa  w roku 31 Most = czy  mauzoleum Hadriana z Polem Marsowym. 110 p.n.e. cenzor Marcus Aemilius Scaurus, a nast Bpnie cesarz 32 A. Rosset, op. cit., s. 159. August ozdobi  go ukiem triumfalnym. 33 C. O’Connor, op. cit., s. 66. 30 A. Rosset, Staro bytne drogi i mosty, Wydawnictwa Komunika- cji i = czno Vci, Warszawa 1970, s. 160.

98 8. Most kamienny Aemilius przez Tybr w Rzymie wg Sebastiano Serlio. S. Serlio, Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia 1540, s. 86, Bibliotheca Hertziana 8. Aemilius stone bridge over the River in by Sebastiano Serlio. S. Serlio, Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia 1540, p. 86, Bibliotheca Hertziana

9. Most kamienny Uwi Btego Anio a przez Tybr w Rzymie wg Sebastiano Serlio. S. Serlio, Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia, 1540, s. 87, Bibliotheca Hertziana 9. Sant’Angelo stone bridge over the Tiber River in Rome by Sebastiano Serlio. S. Serlio, Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia, 1540, p. 87, Bibliotheca Hertziana

99 10. Most drewniany o ustroju bez adnym wg Sebastiano Serlio. S. Serlio Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Vene- tia, 1540, za Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, Warszawa 1971, s. 271 10. Timber bridge of disorderly superstructure system according to Sebastiano Serlio. S. Serlio Il trerzo libro di Sebas- tiano Serlio Bolo, Venetia, 1540, from Z. Wasiuty Lski O architekturze mostów, PWN, Warszawa 1971, p. 271 wadzi na wysp B dwoma d ugimi prz Bsami o rozpi B- Zainteresowanie wzbudza inny projekt drewnia- to Vciach 24,2 i 24,5 m 33 . nej kratownicy jednoprz Bsowej, o pasach równole- W dziele Serlia znajduje si B równie b rysunek gych, ukszta towanej w uku pionowym (il. 12) 36 . drewnianej wi B` by dachowej, a tu b pod ni = rysunek Palladio podaje wysoko V4 tej konstrukcji jako rów- drewnianego prz Bsa mostowego. Wobec zastoso- n= jedenastej cz BV ci szeroko Vci przekraczanej rzeki. wania w jednym prz BV le wielu ró bnych rozwi =za L Opisa  i narysowa  równie b most o konstrukcji tra- konstrukcyjnych, ten ustrój mostu drewnianego zo- pezowo zastrza owej, kryty dachem przez Brent B sta  okre Vlony jako bez adny (il. 10) 34 . w Bassano, który sk ada si B z pi Bciu prz Bse  o roz- pi Bto Vciach 34 ¼ stopy (ok. 10 m) (il. 13) 37 . Najwi Bksz = liczb B nowo bytnych projektów mo- W traktacie zosta  te b opisany staro bytny most stów zawiera dzie o Andrea Palladio (Andrea di kamienny przez rzek B Bacchiglione w Wicenzie. Pietro della Gondola, 1508–1580), architekta, który Odbudowany w czasach nowo bytnych, sk ada  si B budowa  tak be mosty 35 . W 1560 r. zrealizowa  drew- z trzech uków, dwóch o rozpi Bto Vci po 22 ½ stopy niany most przez rzek B Cismone ko o Florencji, i úrodkowego 30 stóp (ok. 9 m) (il. 14). „ uki maj = w 1569 r. drewniany most przez Brent B w Bassano, w strza ce trzeci = cz BV4 swej Vrednicy; szeroko V4 ich a ok. 1580 r. kamienno-ceglany most ukowy przez archiwolty wynosi dziewi =t= cz BV4 Vwiat a uków Tesin B w Tori di Quartesolo. mniejszych, a dwunast = cz BV4 uku Vrodkowego; W Wenecji Palladio wyda  w 1570 r. Cztery ksi B- Pro [ lowane s = na kszta t architrawu” – napisa  Pal- gi o architekturze . Po raz pierwszy narysowa  i, po- ladio 38 . dobnie jak Alberti, opisa  obszernie most przez Ren W dziele Palladia znajdujemy te b projekt mostu zbudowany przez Gajusza Juliusza Cezara. W ksi B- kamiennego wed ug jego pomys u (il. 15). Trójprz B- dze trzeciej zamie Vci  rysunki jedenastu konstrukcji sowa, ukowa konstrukcja o proporcjach przyj Btych mostowych, w tym czterech kratownic drewnianych. jak we wcze Vniej opisywanych mostach staro byt- Pokaza  te b rozwi =zanie, zastosowane w mo Vcie nych, mia a zosta 4 wyposa bona w trzy przypomina- przez Cismone, z dwoma drewnianymi trapezowymi j=ce portyki loggie: jedna nad Vrodkowym prz Bsem wieszarami o pi Bciu stolcach usztywnionych krzy- i dwie nad przyczó kami oraz w sze V4 rz Bdów kra- bulcami, o rozpi Bto Vci 100 stóp weneckich, czyli mów kupieckich. Most zaprojektowa  Palladio „po- oko o 30 m (il. 11). Vrodku jednego z najwi Bkszych i najdostojniejszych

34 Z. Wasiuty Lski, op. cit., s. 271. 36 Konstrukcja jest wyra `nie podobna do konstrukcji, któr = Le- 35 Syn rzemie Vlnika z Padwy sta  si B jednym z czo owych twór- wis Wernwag zastosowa  w mo Vcie Colossus 250 lat pó `niej. Za ców w oskiego renesansu. Wykona  wiele projektów architekto- D. J. Brown, Mosty, trzy tysi =ce lat zmaga L z natur =, Arkady, nicznych willi, pa aców miejskich i ko Vcio ów w rejonie Veneto. Warszawa 2007, s. 36. Od 1570 r. Palladio by  zaanga bowany przez Republik B Wene- 37 A. Palladio, op. cit., s. 167-171. ck = jako doradca w sprawach architektury. 38 op. cit., s. 176.

100 11. Most drewniany, kratownicowy przez rzek B Cismone wg projektu Andrea Palla- dio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, s. 13, Biblioteka G ówna Politechniki Gda Lskiej 11. Timber truss bridge over the Cismone River according to the design of Andrea Palladio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, p. 13, Main Library of Gdansk University of Technology

12. Drewniany most ukowy wg projektu Andrea Palladio. A. Palladio, Il Terzo Li- bro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, s. 16, Biblioteka G ówna Politechniki Gda Lskiej 12. Timber arch bridge according to the design of Andrea Palladio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, p. 16, Main Library of Gdansk University of Technology

13. Most drewniany przez Brent B w Bassano zbudowany wg projektu Andrea Palla- dio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, s. 18, Biblioteka G ówna Politechniki Gda Lskiej 13. Timber bridge over the Brenta River erected according to the design of Andrea Palladio. A. Palladio Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, p. 18, Main Library of Gdansk University of Technology

101 14. Staro bytny most kamienny przez rzek B Bacchiglione w Vicenzie. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, s. 22, Biblioteka G ówna Politechniki Gda Lskiej 14. Ancient stone bridge over the Bacchiglione River in Vicenza. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, p. 22, Main Library of Gdansk University of Technology

15. Projekt mostu kamiennego wed ug pomys u Andrea Palladio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Palladio , Venetia 1642, s. 24-25, Biblioteka G ówna Politechniki Gda Lskiej 15. Design of a stone bridge according to the solution of Andrea Palladio. A. Palladio, Il Terzo Libro dell’ Architettura di Andrea Pal- ladio , Venetia 1642, p. 24-25, Main Library of Gdansk University of Technology

102 16. Drewniany most belkowy na podporach palowych wg Scamozziego. V. Scamozzi, Dell idea della architettura universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV, s. 348 16. Timber beam bridge on pile supports according to Scamozzi. V. Scamozzi, Dell idea della architettura universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV, p. 348

17. Drewniany most kratownicowy zakryty dachem zaprojektowany przez Scamozziego. V. Scamozzi, Dell idea della architettura universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV, s. 348 17. Timber truss bridge covered with a roof according to the design of Scamozzi. V. Scamozzi Dell idea della architettura universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV, p. 348

103 18. Fausto Veranzio (autor nieznany za http://en.wikipedia.org/) i jego skok na spadochronie. Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 38 18. Fausto Veranzio (unknown author after http://en.wikipedia.org/) and his jump. Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 38

miast Italii, metropolii wielu innych miast i o Vrod- ka handlu z wszystkimi niemal cz BV ciami Vwiata” 39 . Gdzie mia  by 4 zbudowany tak pi Bkny most? Za- pewne w Wenecji, gdzie w 1587 roku o realizacj B projektów Ponte Rialto zabiegali u w adz miejskich Vincenzo Scamozzi oraz Antonio da Ponte 40 .

Autorem traktatu o architekturze, wydanego po raz pierwszy w Wenecji w 1615 r., w którym rów- nie b poruszono problematyk B mostów by  Vincenzo Scamozzi (1548–1616) 41 . W dziele Dell idea della architettura universale w cz BV ci drugiej ksi Bgi ósmej 19. Wieszarowe prz Bso mostu wg Fausto Veranzio, znajduje si B rozdzia  XXII „Del ponte temporaneo Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, fatto ...”, w którego tytule Scamozzi wymienia, a da- ryc. 30 lej w tre Vci opisuje tymczasowy most Cezara przez 19. Triangle-truss bridge span according to Fausto Veranzio, Ren. Przedstawia wygl =d i sposób budowy mostu, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario które wcze Vniej znajdujemy w traktatach Albertiego Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, i Palladia. W swoim traktacie zamie Vci  Scamozzi Fig. 30 ilustracje trzech drewnianych mostów:

39 op. cit., s. 177. 41 Architekt, syn budowniczego z Vicenzy, od 1581 r. tworzy  40 D. J. Brown, Mosty, trzy tysi =ce lat zmaga L z natur =, Arkady, w Wenecji. Warszawa 2007, s. 39.

104 • drewnianego, belkowego na podporach palo- Nieco ponad dwadzie Vcia lat pó `niej w roku 1616 wych o nazwie „Ponte foris e periganente” (il. 16), opublikowa  w Wenecji dzie o pod tytu em Machi- • tymczasowego mostu przez Ren zbudowanego nae Novae 44 , które zawiera czterdzie Vci dziewi B4 przez Gajusza Juliusza Cezara w 55 roku p.n.e. pod- ilustracji przedstawiaj =cych wynalezione przez nie- czas wojen galijskich, go maszyny i urz =dzenia, opisane w j Bzykach: w o- • mostu zakrytego dachem „Ponte arti [ ciosis de skim, aci Lskim, niemieckim, hiszpa Lskim i francu- legami armati koperto”, wed ug w asnego projektu skim. W dziele tym oprócz mostów zosta y pokaza- (il. 17). ne mi Bdzy innymi nowatorskie projekty wiatraków Ostatni z wymienionych mostów pokazano i m ynów wodnych 45 . w widoku, w którego cz BV ci centralnej dodatkowo Pomys y Veranzio i proponowane rozwi =zania umieszczono przekrój poprzeczny podpory. Na mo- techniczne s = bardzo odkrywcze, cz Bsto wyprze- Vcie zaprojektowano kolumnad B przekryt = dachem dzaj =ce o kilka stuleci ich praktyczne zastosowanie. ozdobionym rze `bami, a tak be przypominaj =c= por- WVród wynalazków Veranzio opisanych w Machi- tyk loggi B nad Vrodkowym prz Bsem. Ponad trape- nae Novae , znajduje si B równie b siedem mostów zowo-zastrza ow = konstrukcj = prz Bsa Vrodkowego o ró bnych konstrukcjach: mostu pokazano kratownic B drewnian = o górnym • drewnianej, belkowej – „Pontes Vienna Au- pasie ukszta towanym w formie odcinka uku. Po- striae” zrealizowanej w Wiedniu, zostaje pytanie, czy Scamozzi zamierza  zastosowa 4 • drewnianej, wieszarowej – „Pons Duarum Tra- te dwa odmienne rozwi =zania w jednej konstrukcji, bum” (il. 19), czy te b na tym samym rysunku pokaza  rozwi =zanie • drewnianej, ukowej ze Vci =giem, = czonej na alternatywne? wpusty i Vruby, spi Btej skratowaniem typu X 46 – „Pons Ligneus” (il. 20), Konstrukcje mostów, wyprzedzaj =ce o niemal • murowanej, sklepionej ze Vci =giem z obonym trzy stulecia czasy ich pomys odawców mo bna od- z belaznych pr Btów oczkowych, podwieszonych do nale `4 w ksi Bdze wynalazków wydanej w 1616 r. uku za pomoc = podobnych pr Btów 47 – „Pons Lapi- przez Fausto Veranzio (Faust Vranèi 4 ok.1551– deus” (il. 21), 1617) 42 . W Vród konstruktorów mostów i wielkich • odlanej z br =zu, ukowej z pomostem u obonym wynalazców XVI i XVII wieku jest niew =tpliwie na Vci =gu uku 48 – „Pons Areus” (il. 22), postaci = wybitn =. Saw B wynalazcy przynios o mu • podwieszonej z pomostem i ci Bgnami z bela- zmontowanie i przetestowanie w Wenecji w roku znych pr Btów oczkowych zamocowanych do dwóch 1595 spadochronu – „Volans Homo” (il. 18), który murowanych wie b49 – „Pons Ferreus” (il. 23), wcze Vniej narysowa  Leonardo da Vinci. Veranzio • wisz =cej na linach utrzymuj =cych drewniany po- wada  biegle siedmioma j Bzykami. Opracowa  za- most cz BV ciowo usztywniony (przeznaczonej do celów wieraj =cy 5000 s ów w kilku j Bzykach s ownik Di- wojskowych) 50 o nazwie „Pons Canabeus” (il. 24). ctionarium Quinque Nobilissimarum Europae lin- Ponadto w ksi Bdze znajduje si B rysunek kolejki guarum, Latinae, Italicae, Germanicae, Dalmaticae linowej z koszem transportowym, s ub= cej do prze- et Ungaricae , który zosta  wydany w Wenecji tak be prawy przez rzek B, równie b nazwanej przez autora w roku 1595 43 . mostem: „Pons Vinius Funis” .

42 Urodzi  si B w arystokratycznej rodzinie, zamieszka ej w Šibe- 27 stycznia 1617 r. w Wenecji i zgodnie z byczeniem zosta  po- niku na Chorwacji, wchodz =cym wtedy w sk ad Republiki We- chowany na wyspie Prvi 4 ko o Šibenika. Za F. P. Miller, A. F. neckiej. We wczesnej m odo Vci ucz Bszcza  do szkó  w Wenecji, Vandome, J. Mc Brewster, Fausto Veranzio , Alphascript Publis- a nast Bpnie studiowa  matematyk B i in bynieri B na Uniwersytecie hing U.S.A., U.K., Germany 2011, s. 1–8. w Padwie. Ze swoim stryjem, arcybiskupem Antonio Veranzio, 43 F. P. Miller, op. cit., s. 1-8. pisarzem i dyplomat =, odby  podró b na W Bgry. Nast Bpnie prze- 44 F. Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Prepa- niós  si B na dwór Rudolfa II do Pragi, gdzie pe ni  obowi =zki razione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano kanclerza regionu W Bgier i Transylwanii. W 1609 r. Fausto Ve- 1983. ranzio powróci  na sta e do Wenecji, gdzie wst =pi  do konfra- 45 F. P. Miller, op. cit., s. 2. terni San Paolo i bez reszty po Vwi Bci  si B wynalazkom techniki. 46 D. J. Brown, op. cit., s. 37. Silnie zwi =zany ze Vrodowiskiem naukowym Europy, Veranzio 47 op. cit. wspó pracowa  z niemieckim matematykiem, astronomem i as- 48 op. cit. trologiem Johannesem Keplerem (1571–1630) i z du Lskim as- 49 op. cit. tronomem Tycho Brache (1546–1601), wybitnymi naukowcami, 50 op. cit. których prace w istotny sposób wp yn B y na rozwój nauki. Zmar 

105 20. uk drewniany ze Vci =giem = czony na wpusty i Vruby wg Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 31 20. Tied arch of dovetailed and bolted timbers according to Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 31

21. Most murowany, sklepiony ze Vci =giem z obonym z belaznych pr Btów oczkowych wg Fausto Veranzio, Machinae No- vae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 32 21. Masonry vault bridge restrained by iron eyebar tie rods according to Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Veran- tii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 32

106 22. Most ukowy odlany z br =zu wg Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 33 22. Cast in bronze arch bridge according to Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 33

23. Prz Bso podwieszone z obone z belaznych pr Btów oczkowych wg Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 34 23. Cable-stayed bridge span composed of iron eyebars according to Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 34

107 24. Wisz =ce prz Bso mostu wg Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, ryc. 35 24. Suspension bridge span according to Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983, Fig. 35

Zainteresowanie konstrukcj = mo be wzbudza 4 Koncepcje konstrukcji mostowych przekazane zw aszcza most z prz Bsem wieszarowym – „Pons przez Fausto Veranzio i Leonarda da Vinci w zasa- Duarum Trabium”. Dwie trójk =tne kratownice (wie- dzie wyczerpuj = katalog rozwi =za L znanych budow- szary), po = czono ze sob =, gór = i do em, poprzecz- niczym przez nast Bpne stulecia. nymi belkami, które wraz z dwoma stolcami obu Pocz =tki czasów nowo bytnych przynios y du be wieszarów tworz = ram B portalow =. Projekt ten jest zainteresowanie staro bytn = architektur = i in bynie- bardzo cennym `ród em przy poszukiwaniu wzor- ri =. W czasach renesansu budowano konstrukcje ców konstrukcji wieszarowych prz Bse , jakie zasto- pi Bkne w swej klasycznej formie. Nawi =zywa y sowano w konstrukcjach mostowych przez Wis B do znanych z przekazów oraz istniej =cych jeszcze w Warszawie w drugiej po owie XVI wieku i w wówczas w terenie budowli staro bytnych. Oprócz Toruniu w pierwszej po owie XVII wieku. Szcze- naturalnej funkcji pokonywania przeszkody wod- gólny podziw wywo uje „Pons Ferreus” - pierwszy nej na traktach komunikacyjnych, mosty sta y si B znany projekt mostu o konstrukcji podwieszonej 51 wa bnym elementem integruj =cym przestrze L miej- z metalowymi ci Bgnami wykonanymi z = czonych sk =. Umieszczano na nich kupieckie kramy i re- pr Btów oczkowych i „Pons Canabeus” - projekt mo- prezentacyjne loggie umo bliwiaj =ce podziwianie stu o konstrukcji tymczasowej, wisz =cej przypusz- statków na rzece, wzbogaca y krajobraz miejskich czalnie na linach konopnych przewleczonych przez przestrzeni publicznych, st =d cz Bsto zdobiono je drewniane zblocza 52 . rze `bami.

51 M. S. Troitsky, Cable-stayed Bridges. Theory and Design , 52 Zblocze to element urz =dzenia d `wigowego z obony z kr =b ka Crosby Lockwood Staples, London 1977, s. 4. liniowego, jarzma i haka zawieszonych na linie no Vnej, wyko- rzystuj =ce zasad B wielokr =b ka.

108 Jednak za istotny wyznacznik nowoczesno Vci, mó- tothek.biblhertz.it/bh/a/ bhpd29141a.jpg dost Bp wi =cy o mo bliwo Vciach technicznych epoki w trwa- 2012.05.17:10.38 ym pokonywaniu przestrzeni, uwa ba si B rozpi Bto V4 7. Mistewicz Marek, XVII-wieczne mosty przez prz Bsa mostowego. Uredniowieczni budowniczowie Vrodkowo-doln = Wis B w Vwietle ikonogra [ i, kar- konstrukcji monumentalnych sklepie L uzyskiwali togra [ i i `róde  pisanych , praca niepublikowana, prz Bso si Bgaj =ce 72 m 53 . Rozpi Bto Vci prz Bse  mosto- Wydzia  Architektury Politechniki Warszawskiej, wych budowanych w czasach renesansu powróci y 2012. jednak do sprawdzonych przez Rzymian wymiarów 8. O’Connor Colin, Roman bridges. With photo- przekraczaj =cych zaledwie 100 stóp rzymskich, tj. graphs, sketches and diagrams by the author, ok. 30 m i cz Bsto, pomimo potrzeb komunikacyj- Cambridge University Press, Great Britain 1993. nych, tam, gdzie natura nie stwarza a dogodnych 9. Palladio Andrea, L’architettura di Andrea Pal- warunków, mostów nie budowano. ladio, diuisa in quattro libri, ne’quali, dopo vn Obok wielkich architektów, autorów renesanso- breue trattato de’cinque ordini, et di queli auer- wych traktatów przywracaj =cych staro bytne kanony timenti, chi sono piu necessarij net fabricare, si budowania spotykamy wizjonerów-konstruktorów, tratta delle case private, delle vie, de i ponti, delle przekazuj =cych koncepcje nowych rozwi =za L, jaki- piazze, de i Xisti, et tempij , appreso Marc Anto- mi byli Leonardo da Vinci czy Fausto Veranzio. Ich nio Brogillo, Venetia 1642, Biblioteka G ówna my Vl techniczna wyprzedzaj =ca stulecia mog a zna- Politechniki Gda Lskiej za Pomorsk = Bibliotek = le `4 praktyczne zastosowanie dopiero w nast Bpnych Cyfrow =. wiekach dzi Bki wynalezieniu nowych materia ów 10. Palladio Andrea, Cztery Ksi Bgi o Architekturze , i rozwojowi nowych technologii budowania. Stwo- I Quatro Libri dell’ Architettura, Pa Lstwowe Wy- rzyli podstawy, aby na prze omie XX i XXI wieku dawnictwa Naukowe, Warszawa 1955. in bynierowie mogli przekracza 4 naturalne przeszko- 11. Rosset Adrianna, Staro bytne drogi i mosty, Wy- dy prz Bsem podwieszonym o rozpi Bto Vci 1018 m 54 dawnictwa Komunikacji i = czno Vci, Warszawa oraz prz Bsem wisz =cym o 1991 m 55 . 1970. 12. Scamozzi Vincenzo, Dell idea della architettu- BIBLIOGRAFIA ra universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV. 1. Alberti Leon Baptysta, Ksi =g dziesi B4 o sztuce bu- 13. Rymsza Janusz, O k adce dla pieszych wzorowa- dowania, Libri De Re Aedi [ catoria Decem, Pa L- nej na projekcie Leonarda da Vinci, „In bynieria stwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków 1960. i Budownictwo”, 2009, nr 11, s. 639-641. 2. Brown David J., Bridges, Macmillan Publishing 14. Troitsky M. S., Cable-stayed Bridges. Theory Company, New York 1993. and Design , Crosby Lockwood Staples, London 3. Brown David J., Mosty, trzy tysi =ce lat zmaga L 1977. z natur =, Arkady, Warszawa 2007. 15. Veranzio Fausto, Machinae Novae Fausti Ve- 4. G omb Józef, Pontifex Maximus ponad przestrze- rantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone. ni = i czasem, Wydawnictwo Politechniki Ul=skiej, Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983. Gliwice 1997. 16. Da Vinci Leonardo, Manuskrypt L , karta 66r , 5. Miller Federic P.,Vandome Agnes F., McBrews- Bibliothèque de l’Institut de France za http://com- ter John, Fausto Veranzio, Alphascript Publishing mons.wikimedia.org/wiki/File:Leonardo_Bridge. U.S.A., U.K., Germany, 2011. jpg?uselang=,dost Bp 2011.05.28:23.50. 6. Marcolino da Forli Francesco, Serlio Sebastiano, 17. Wasiuty Lski Zbigniew, O architekturze mostów , Il terzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia PAN Wydz. IV Nauk Technicznych, Pa Lstwowe 1540, Bibliotheca Hertziana, Fotothek, http://fo- Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971.

53 Kamienne prz Bso mostu przez Add B w Trezzo zbudowane w 54 Most Kamieniarzy w Hongkongu [otwarty 20 grudnia 2009 r., latach 1370–1377, za J. G omb Pontifex Maximus Ponad prze- M.M.]. Za D. J. Brown op. cit., s. 196-199. strzeni = i czasem, Wydawnictwo Politechniki Ul=skiej, Gliwice 55 Most Akashi Kaikyo zbudowany w 1998 r. pomi Bdzy wy- 1997, s.79–80. spami Honshu i Shikoku w Japonii, za D. J. Brown, op. cit., s. 170–173.

109 18. Witruwiusz Pollio Marcus, O architekturze ksi =g 20. Leoni Pompeo , Disegni di macchine et delle arti dziesi B4 , De architectura libri Decem, Pa Lstwowe secreti et altre cose di Leonardo Da Vinci raccolti Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956. da Pompeo Leoni , Milano 1604. 19. Zöllner Frank, Leonardo da Vinci Dzie a wszyst- kie, Taschen GmbH, Kolonia 2011. Marek Mistewicz, mgr in b. Instytut Badawczy Dróg i Mostów Doktorant Wydzia u Architektury Politechniki Warszawskiej

BRIDGES IN ARCHITECTURAL TREATISES AT THE BEGINNING OF THE MODERN PERIOD

MAREK MISTEWICZ

Great Italian architects of the beginning of the the 16th and in the 17th century dynamic growth in modern period took inspiration from antiquity. publishing activities took place in the whole Europe They analysed forms, dimensions, proportions and reached an unprecedented scale. This growth and ornamentation of Greek and Roman buildings was initiated by the invention of the technique of and implemented results of their studies directly printing in Dutch Haarlem and by publishing the in designs of palaces, villas as well as bridges that Gutenberg Bible in 1455. Techniques of intaglio often, particularly in trade cities in the 15 th and in printing: engraving and aquatint were invented to the 16 th century, were built in order to replace the illustrate printed books. The engraving method old - timber ones. A manuscript of a treatise De enabled to depict buildings, therefore bridges too, in architectura libri Decem written between 10 and a realistic and very precise way. In the 16th and in 20 B.C. by Pollio Marcus Vitruvius that was found the beginning of the 17th century treatises published in print were commonly read in Europe. Works listed in 1415 in the Sankt Galen Cloister in Switzerland, below bring up the subject of bridges: appears signi [ cant for new perception of ancient • Leon Battista Alberti, De Re Aedi [ catoria libri architecture 1. New style in architecture which was decem printed in 1485, after the author’s death 2, born at the end of the 15 th century in Italian Toscana, • Sebastiano Serlio, Tutte l’opere d’architettura , migrated for the next two centuries to the north and 8 books printed from 1537 to 1547 3, east of Europe. Style called Italian Renaissance was • Andrea Palladio, I Quatro Libri dell’ \ promoted as a result of the in uence of wonderful Architettura , published in in 1570 4, buildings on European travellers visiting Italy as well • Vincenzo Scamozzi, Dell idea della architettura as thanks to readers of richly illustrated treatises on universale , published for the [ rst time in Venice in architecture written by creative architects. The work 1615 5, of Vitruvius became an inspiration and an example • Fausto Veranzio, Machinae Novae Fausti followed by the architects of the modern period. In Verantii Siceni , published in Venice in 1616 6.

1 P. M. Witruwiusz, O architekturze ksi =g dziesi B4 , De 4 A. Palladio, Cztery Ksi Bgi o Architekturze , I Quatro Libri dell’ architectura libri Decem, Pa Lstwowe Wydawnictwo Naukowe, Architettura , Pa Lstwowe Wydawnictwa Naukowe Warszawa 1955. Warszawa 1956. 5 V. Scamozzi, Dell idea della architettura universale , Per 2 L. B. Alberti, Ksi =g dziesi B4 o sztuce budowania, Libri De Girolamo Albrizzi in Venezia, MDCCXIV. Re Aedi [ catoria Decem, Pa Lstwowe Wydawnictwo Naukowe, 6 F. Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni Kraków 1960. Preparazione Di Mario Schiavone , Luigi Maestri Tipografo, 3 The books were published as a whole in 1584. S. Serlio Tutte Milano 1983. l’opere d’architettura di Sebastiano Serlio Bolonese, F. de Franceshi, Venetia 1584.

110 The oldest treatise on modern architecture based and strong” 9 He recognized semicircle arches as the on the work of Vitruvius was written by Leon strongest but when these arches appeared to be too Battista Alberti (1404–1472). Alberti, who was high he used arches of circular sector. In an arch born in Genoa, was a painter, a poet, a musician, structure “nor should the Chord itself be longer than a philosopher, as well as an architect. He was the six Times the Thickness of the Pier, nor shorter than author of the [ rst Renaissance treatise on painting, four Times” 10 . in which he formulated the principles of perspective In chapter VI of the eighth book of the work of in a scienti [ c way. In another treatise entitled Ten Alberti he writes about “the Methods of adorning books on the art of building we can [ nd the earliest the Haven, Gates, Bridges, Arches, Cross %ways and guidelines as to where and how to build bridges. Squares” 11 . When describing the roof covering Ponte Chapter VI of the fourth book discusses “...Bridges Elio, today known as Ponte Sant’Angelo over Tiber both of Wood and Stone, their proper Situation, their in Rome, which is supported by 42 marble columns Peers, Arches, Angles, Feet, Key %stones, Cramps, and covered with copper and beautifully decorated, Pavements, and Slopes”. “The Bridge, no doubt, Alberti recommends strengthening bridge railings is a main Part of the Street”, as we can read at the with square pedestals on which one can erect columns beginning of this chapter 7. of height equal to the width of the bridge. “The Alberti described the bridge over Rhine near Height of this Side %wall with its Zocle and Cornice today’s Coblenz built by Gaius Julius Caesar in must be four Foot” – wrote Alberti. “The Causeway 55 B.C. during the Gallic Wars as an example of a on each Side for Women and Foot Passengers” timber bridge. Caesar when constructing the bridge located on both sides of a bridge roadway (lined with supports: “...fastened together two Timbers, leaving silica) “must be raised a Foot or two higher than the a Distance between them of two Foot; their Length Middle of the Bridge” 12 . Alberti’s recommendations was proportioned to the Depth of the River, and they were undoubtedly applied in designs of majority of were a Foot and an half thick, and cut sharp at the Renaissance bridges. Their reminiscences can also Ends”. Two pairs of such timbers driven into the be found in contemporary regulations of construction bottom of the river “he laid across from one to the laws. other, Beams of the Thickness of two Foot, which was the Distance left between the Timbers drove Leonardo da Vinci (1452–1519) was certainly down; and fastened these Beams at the End”. “Over the most outstanding artist, architect, designer and these other Beams were laid across and fastened to inventor of the turn of the 15 th and the 16 th century, them, and a Floor, as we may call it, made over them recognized years later as a genius of all time. After with Poles and Hurdles” 8. long standing apprenticeship at the Florentine studio When writing about stone bridges Alberti devotes of Andrea del Verrocchio, a painter and a sculptor, much space to location of supports. He recommends da Vinci was employed in 1485 by Ludovico selecting rocky shores and places, where water \ ows Sforza – the ruler of Milan, as a court painter and slowly, which can be determined during observations engineer 13 . At the Duke’s court, in the years 1485– of \ ood water or observation of \ ow of nuts thrown 1490, he created the greatest inventions in the [ eld of into the water. In his opinion “the Thickness of the : a \ ying , an armoured vehicle, Pier [should A.M.] be one fourth of the Heighth an air screw and a swing bridge 14 . Movable bridge by of the Bridge”. Further we read that “The Arches Leonardo consists of a heavy abutment and a swing ought upon all Accounts, and particularly because span designed as a timber arch. Both are [ xed to a of the continual violent shaking and Concussion pylon located in the centre of rotation by two pairs of Carts and other Carriages, to be extreamly stout of cable stays.

7 L. B. Alberti, The Architecture of Leon Batista Alberti in 12 op. cit., pp. 575-576. Ten Books, Printed by Edward Owen, London, 1755, http:// 13 In Milan, Leonardo painted the famous portrait of Cecilia archimedes.mpiwg-berlin.mpg.de, access 2012.08.08.1:20 p.m., Gallerani, known as the Lady with an Ermine, he conducted p. 250. studies on architectural structures based on a central plan and 8 L. B. Alberti, op. cit., p. 251. the drum-shaped dome for the Milan Cathedral. F. Zöllner, 9 op. cit., p. 258. Leonardo da Vinci Dzie a wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 10 op. cit., p. 259. 2011, pp. 82-83, 94-95. 11 op. cit., p. 572. 14 F. Zöllner, op. cit., pp. 570-657.

111 Leonardo had never worked out his numerous, There are several concepts of bridges in the studies mostly un [ nished designs and had not printed them on ideal city such as a stone arch structure, a timber in the form of arranged treatises 15 . His draft notes, truss structure with parallel chords (Fig. 6) 19 and the sketches and drawings were taken over by his heirs most interesting strut-truss span structure, unknown and in 1588 they were acquired by a sculptor and in other bridges from that time, which is shown in an art collector Pompeo Leoni (1533–1608). Due the picture marked with 23 (Fig. 5) 20 . Was similar to his actions Codex Atlanticus (Fig. 1) was created construction implemented for the so called German in 1604 in Milan with 1119 sheets with Leonardo’s Bridge over Vistula in Torun built in 1500? 21 works and then subsequent codes came into being 16 . In the Paris Manuscript L , containing 94 pages of Among „Disegni di macchine et delle arti secreti et notes, sketches and drawings from the years 1497- altre cose di Leonardo Da Vinci raccolti da Pompeo 1502, concept of one of the most famous bridges of Leoni” several bridge designs can be found: Leonardo da Vinci is illustrated. The sketch shows • two timber bridges for fast assembly with beam an arch span of huge length (Fig. 7) 22 . On the 3rd of superstructure on pile trestle supports (Fig. 2), July, most probably in 1503, Leonardo sent a letter • movable bridge with a swing span of an arch to Sultan Bayezid II, where he offered spanning construction (Fig. 3), the Golden Horn Gulf in the Bosporus Strait (from • multispan one-chord truss bridge (Fig. 4), Galata to Istanbul) with a bridge. “I could raise an as well as two \ oating bridges (the [ rst one on arch so high that nobody would be able to pass it vessels and the second one most likely on pontoons), because of its height. (...) I could construct it in such temporary mobile bridge on wheels and two military a way that even a sailing ship could pass under it...” 23 bridges, both consisting of bascule span on mobile wrote Leonardo. According to a recent research of a support, used for conquering forti [ cations 17 . drawing from the manuscript “structure of the bridge 12 volumes of Leonardo’s works, called Paris is made up of two vaults in shape of circular sectors”, manuscripts (from A to M), are stored in France. made of timber and joined together with vertical In the Paris Manuscript B , consisting of 90 pages, walls of variable height which form a wooden box there are, among others, architectural studies on in cross-section. Total length of the bridge was ideal city - „La città Ideale”, conducted by Leonardo supposed to have 350 m (600 ells), width 23 m (40 in the years 1487–1490, during his stay at the court ells) and the span raising nearly 41 metres (70 ells) of Duke Sforza in Milan 18 . Epidemic that prevailed above water level was 233 m (400 ells) long 24 . there in the years 1484–1485 inspired the artist. For hygienic reasons he designed an ideal city on Roman arch bridges made of stone were described separated levels: the upper one for pedestrians and by Sebastiano Serlio (1475–1554). Distinguished the lower one with channels and roads for vehicles, architect of the Mannerist Epoch that came from that could not do without many bridges and viaducts. Bologna, studied in Rome at Baldassarre Peruzzi 25 . In

15 As a result of the occupation of Milan by the French, after Peter Mundy from 1643. Analogies to the drawing by Leonardo 1499 Leonardo moved to Mantua and to Venice, to [ nally are astonishing though it is dif [ cult to draw more de [ nite return to Florence. There he performed works in the [ eld of conclusions solely from this similarity. M. Mistewicz, XVII- architecture, military and water engineering for Cesare Borgia. wieczne mosty przez Vrodkowo-doln = Wis B w Vwietle ikonogra [ i, His last creative years Leonardo spent at the French court of kartogra [ i i `róde  pisanych , Wydzia  Architektury Politechniki Francis I de Valois and died in the residence in Cloux, which Warszawskiej 2012, unpublished, pp. 137–138. was a gift from the King. 22 L. da Vinci, Manuskrypt L , karta 66r , Bibliothèque de 16 These works were inherited by Arconati Galeazzo, who gave l’Institut de France. them in 1637 to the famous Biblioteca Ambrosiana in Milan. 23 Copy of the letter that is stored in Istanbul in the Topkapi Napoleon Bonaparte’s troops took them to France and only the Palace (document no. E 6184) according to F. Babinger, Vier Atlantic Code returned to Italy after the Congress of Vienna. Bauvorshläge Lionardo da Vinci’s an Sultan Bajazid II (1502/3,) 17 P. Leoni, Disegni di macchine et delle arti secreti et altre cose Nachrichten Der Akademie Der Wissenschaften in Göttingen, di Leonardo Da Vinci raccolti da Pompeo Leoni , Milano, 1604. no. 1/1952, after J. Rymsza, O k adce dla pieszych wzorowanej 18 F. Zöllner, op. cit., pp. 554-564. na projekcie Leonarda da Vinci, In bynieria i Budownictwo, Nr 19 Z. Wasiuty Lski, O architekturze mostów, PWN, 1971, p. 271. 11/2009, p. 640. This letter has been translated by Iker Evrim 20 Z. Wasiuty Lski, op. cit., p. 271. Binbas of Oxford University, http://www. \ ickr.com/photos/ 21 A probable view of the bridge in Torun before 1632 has swamibu/289269862/ access: 2012.08.10. 12:17. recently been created on the basis of a drawing of an unknown 24 J. Rymsza, op. cit., p. 641. author dated to 1631 and a drawing of an English traveller

112 the book Il trerzo libro di Sebastiano Serlio Bolognese this kind of timber bridge system has been de [ ned published in 1540 in Venice by Francesco Marcolino as disorderly (Fig. 10) 34 . da Forli, Sebastiano Serlio included illustrations of four ancient bridges in Rome, which he named: Ponte The greatest number of modern bridge designs Palatini, Pons Milulus, Ponte Elio and Ponte Tarpeio. are included in „The Four Books of Architecture” All of them were of stone arch structure 26 . published in 1570 by Andrea Palladio (Andrea di • Pons Aemilius called by Serlio Ponte Palatini, Pietro della Gondola, 1508–1580), an architect, who Ponte dei Senatori and also Ponte Santa Maria was used to build bridges too 35 . In 1560 he accomplished built by censors M. Aemilius Lepidus and M. Fulvius a timber bridge over Cismone river near Florence, Nobilior in 179 B.C. 27 This probably the [ rst stone in 1569 a timber bridge over Brenta in Bassano and arch bridge over Tiber in Rome is composed of [ ve around 1580 a masonry arch bridge of stone and spans, richly decorated with bas-reliefs (Fig. 8) 28 . bricks over Tesina in Torri di Quartesolo. • Pons Milulus drawn by Serlio, also known In Venice in 1570, Palladio published The Four under the name of Ponte Milvio, was built by Gaius Books of Architecture that was inspired by the Claudius Neron in 207 B.C. on via Flaminia 29 . The earlier mentioned work of Vitruvius. He drew for bridge shown on the engraving is 8,5 metres wide the [ rst time and just like Alberti described in detail and has got four arch spans from 15 to 24 m long 30 . the bridge over Rhine built by Gaius Julius Caesar. • The bridge built in 134 B.C. during Emperor In the third book he presented drawings of eleven Hadrian’s reign, called with his second name Ponte bridge structures including four timber trusses. Elio or Pons Aelius, nowadays known as Ponte He also showed his solution, implemented for the Sant’Angelo, is described by Serlio most in detail 31 . timber bridge over Cismone with two trapezoidal The bridge shown on the engraving is composed of trusses, each of them consisting of [ ve vertical posts eight stone spans: three of them are 18 metres long, [ xed to chords and reinforced with cross braces. two are 7,5 metres long and others 3,5 metres long The span length was 100 Venetian feet, which is (Fig. 9) 32 . The wonderful colonnade covered with a 30 m (Fig. 11). roof, earlier described by Alberti, is not visible on Another design of a timber one-span truss, with Serlio’s engraving. two parallel chords curved in shape of a circular • Ponte Tarpeio, later known as Pons Fabricius sector arises interest too (Fig. 12) 36 . Palladio and recently as Ponte dei Quattro Capi was built by provides height of this truss as equal to one-eleventh curator viarum Quintus Fabricius in 62 B.C. The of the crossed river’s width. He described and drew bridge shown on the engraving through the Tiber a bridge over Brenta in Bassano as well, roofed branch, that is 5,5 m wide and 62 m long, crosses to with a beam reinforced with trapezoidal struts and an island - Isola Tiberina with two long spans 24,2 composed of [ ve spans, each of them 34 G feet and 24,5 metres long 33 . (around 10 m) long (Fig. 13) 37 . There is also a drawing of a timber roof truss in In his treatise an ancient stone bridge over one of Serlio’s works and right below it a drawing Bacchiglione in Vicenza was described too. Rebuilt of a timber bridge span. Due to the fact that several in modern times it was composed of three arches, different structure solutions are applied in one span, two of which were 22  feet long each and the middle

25 Afterwards he worked in Venice and at the French court of 31 The bridge connected the Mausoleum of Hadrian with the Francis I of Valois in Fontainbleau. Campus Martius. 26 S. Serlio, Il terzo libro di Sebastiano Serlio Bolonese, F. M. da 32 A. Rosset, op. cit., p. 159. Forli, Venetia, 1540, pp. 86–87. 33 C. O’Connor, op. cit., p. 66. 27 At the beginning wooden spans were put on stone pillars of 34 Z. Wasiuty Lski, op. cit., p. 271. the bridge and then in 142 B.C. replaced with stone spans. 35 A son of a craftsman from became a leading creator of 28 C. O’Connor Roman bridges. With photographs, sketches the Italian Renaissance. He created many architectural designs and diagrams by the author, Cambridge University Press, Great of villas, urban palaces and churches in the Veneto area. From Britain 1993, p. 67. 1570 he was engaged by the as a consultant 29 After having been destroyed by the Carthaginians the bridge for architectural matters. was rebuilt in 110 B.C. by censor Marcus Aemilius Scaurus and 36 The structure is clearly similar to a structure implemented 250 then decorated with a triumphal arch by the Emperor Augustus. years later by Lewis Wernwag for the Colossus bridge, after D. 30 A. Rosset, Staro bytne drogi i mosty, Wydawnictwa Komunika- J. Brown, Mosty, trzy tysi =ce lat zmaga L z natur =, Warszawa, cji i = czno Vci, Warszawa 1970, p. 160. Arkady, 2007, p. 36. 37 A. Palladio, Cztery Ksi Bgi... , pp. 167-171.

113 one was 30 feet long (around 9 m) (Fig. 14). “The • timber truss bridge covered with a roof „Ponte arches have a frezza a third of their diameter; their arti [ ciosis de legami armati coperto”, according to archivolts [modeno] are a ninth of the diameter of his design (Fig. 17). the smaller vaults and a twelfth that of the middle The last of mentioned bridges was shown in a one; the archivolts are cut as though they were longitudinal view and surprisingly in its central architraves” – wrote Palladio. 38 part a cross-section with a support was placed. On In Palladio’s work we can also [ nd a design of a the bridge a colonnade was designed covered with stone bridge prepared according to his idea (Fig. 15). a roof decorated with sculptures as well as a loggia A three-span arch structure in the same proportions resembling a portico above the middle span. Above as in case of earlier described ancient bridges, was trapezoidal struts structure of the middle span of the supposed to be equipped in three loggias resembling bridge, timber truss was shown with its upper chord porticos: one above the middle span and two above shaped in a form of a circular sector. The question abutments, and in six rows of merchant stalls. Palladio remains if Scamozzi intended to implement these two designed the bridge „in the middle of a city which is different solutions for one structure or he showed an one of the largest and most impressive in Italy and alternative solution on the same drawing. the mother city of many other cities” 39 . Where was that beautiful bridge planned to be built? Probably Bridge structures which were nearly three in Venice, where in 1587 Vincenzo Scamozzi and centuries ahead of their creators’ time, can be found Antonio da Ponte strove for implementation of their in a book of inventions, published in 1616 by Fausto designs of Ponte Rialto by the town authorities 40 . Veranzio (Faust Vranèi 4 ok.1551–1617) 42 . Among bridge constructors and great inventors of the 16th Another treatise on architecture that the issue of and the 17th century he is a person undoubtedly bridges was written by Vincenzo Scamozzi (1548– distinguished. The fact of having assembled and 1616), and published for the [ rst time in 1615 in tested a parachute in 1595 in Venice - „Volans Venice 41 . In the second part of book eight of his Homo” (Fig. 18) earlier drawn by Leonardo da Vinci, work Dell idea della architettura universale there brought him the fame of an inventor. Veranzio had is chapter XXII „Del ponte temporaneo fatto ...”, in \ uent command of seven languages. He worked out the title of which he mentions and later in its content a that contained 5000 words in several describes the temporary Caesar’s bridge over Rhine. languages Dictionarium Quinque Nobilissimarum He presents appearance and method of construction Europae linguarum, Latinae, Italicae, Germanicae, of the bridge, that we earlier [ nd in the treatises Dalmaticae et Ungaricae , and was also published in of Alberti and Palladio. Three drawings of timber 1595 in Venice 43 . bridges are included in Scamozzi’s treatise: Slightly more than twenty years later, in 1616 in • timber, beam bridge on pile supports called Venice Veranzio published a work titled Machinae „Ponte foris e periganente” (Fig. 16), Novae 44 , that contained 49 illustrations showing • temporary timber bridge over Rhine built by and devices invented by him, described Gaius Julius Caesar in 55 B.C. during Gallic Wars, in Italian, , German, Spanish and French.

38 A. Palladio, The Four Books on Architecture, translated by In 1609 Fausto Veranzio came back for permanent to Venice, Richard Scho [ eld, Robert Tavernor, Cambridge, Mass. United where he joined the Confraternity San Paolo and devoted States, MIT Press Ltd. 2002, p. 186. himself to inventions of technology. Strongly related to 39 A. Palladio, op. cit., p. 187. European scienti [ c circles Veranzio cooperated with German 40 D. J. Brown, Bridges, Macmillan Publishing Company, New mathematician, astronomer and astrologer York 1993, pp. 36-37. (1571–1630) and with Danish astronomer Tycho Brache (1546– 41 An architect, son of a builder from Vicenza, created in Venice 1601), both distinguished scientists, whose works signi [ cantly from 1581. in \ uenced the development of science. He died on the 27th of 42 He was born in an aristocratic family, residing in Šibenik in January in 1617 in Venice and he was buried in accordance with , being at that time a part of the Republic of Venice. In his will on the Prvi 4 island near Šibenik. After F. P. Miller, A. the early youth he attended schools in Venice and then studied F. Vandome, J. Mc Brewster, Fausto Veranzio, Alphascript mathematics and engineering at the University in Padua. He Publishing U.S.A., U.K., Germany 2011, pp. 1–8. made a journey to with his uncle, the archbishop 43 F. P. Miller, op. cit., pp. 1-8. Antonio Veranzio, who was a writer and a diplomat. Next he 44 F. Veranzio, Machinae Novae Fausti Verantii Siceni moved to , to the court of Rudolf II, where he performed Preparazione Di Mario Schiavone, Luigi Maestri Tipografo, the duties of a chancellor of Hungary and region. Milano 1983.

114 Apart from bridges, designs of modern windmills stays made of iron eyebars and „Pons Canabeus” - a and watermills are presented among others in this bridge design of temporary structure suspended on work 45 . most probably hemp ropes threaded between timber The ideas of Veranzio and suggested technical sheave blocks 52 . solutions are very innovative, often several centuries The concepts of bridge structures provided Fausto ahead of their practical application. Among Veranzio and Leonardo da Vinci by and large Veranzio’s inventions described in Machinae Novae exhaust the a list of solutions known to builders in there are also seven bridges of different span types: the next centuries. • timber beam - „Pontes Vienna Austriae” realised The beginnings of modern times brought about in Vienna, a considelable interest in ancient architecture and • timber triangle-truss with a portal frame – „Pons engineering. In times of the Renaissance structures Duarum Trabum” (Fig. 19), were built beautiful in their classical form. They • „tied arch of dovetailed and bolted timbers” referred to ancient buildings known from written reinforced with cross braces of X type 46 – „Pons accounts or still existing at that time. Apart from their Ligneus” (Fig. 20), natural function of overcoming water obstacle on • masonry vault “restrained by iron eyebar tie communication routes bridges became an important rods, braced by the further rods suspended from the element integrating urban space. Merchant stalls arch” 47 – „Pons Lapideus„ (Fig. 21), were placed on them and representative loggias that • cast in bronze, arch with a deck supported on a enabled to admire ships on a river. Bridges enriched chord 48 – „Pons Areus” (Fig. 22), landscape of urban public space, therefore they were • cable-stayed, composed of a timber deck with decorated with sculptures. beams and stays made of iron eyebars and [ xed to However it is the length of a bridge span that two masonry towers 49 – „Pons Ferreus” (Fig. 23), is considered to be the signi [ cant determinant of • suspension, with ropes supporting partially modernity when speaking of technical capabilities stiffened timber deck (assigned for military of an epoch in permanent getting through space. purposes) 50 named „Pons Canabeus” (Fig. 24). Medieval builders of monumental vaults achieved Moreover there is a drawing in the book showing spans that were 72 metres long 53 . Length of bridge a basket ropeway used for river crossing, which was spans built in the Renaissance returned to dimensions also called a bridge by the author: „Pons Vinius proven in practice by Romans, exceeding merely Funis” . 100 Roman feet i.e. circa 30 metres. Often bridges The bridge with a triangle-truss span – „Pons were not built, in spite of communication needs in Duarum Trabium” is exceptionally interesting. the areas where nature did not provide convenient Two triangle-trusses are connected in the upper and conditions. lower part with two cross beams that together with Next to great architects, authors of Renaissance two posts form a portal frame. The design is a very treatises restoring ancient canons of building, we valuable source when searching for structure models meet visionary-constructors, like Leonardo da Vinci of truss spans that were implemented for bridge or Fausto Veranzio, who deliver concepts of new structures over Vistula in Warsaw in the second solutions. Their technical thought being hundred half of the 16th century and in Torun in the [ rst half years ahead could [ nd practical application in the next of the 17th century. Special admiration is brought centuries thanks to the invention of new materials about „Pons Ferreus” - the [ rst known bridge design and development of new building technologies. of cable-stayed superstructure 51 with beams and They created the basis enabling engineers from the

45 F. P. Miller, op. cit., p. 2. 52 A sheave is a wheel having a groove in the rim for a rope 46 D. J. Brown, op. cit., p. 35. to work in. http:/www.en.wiktionary.org/wiki/sheave, access: 47 op. cit. 2012/08/12, 4:39 p.m. 48 op. cit. 53 Stone span of the bridge over Adda in Trezzo built in the 49 op. cit. years 1370-1377, after J. G omb, Pontifex Maximus Ponad 50 op. cit. przestrzeni = i czasem, Wydawnictwo Politechniki Ul=skiej, 51 M. S. Troitsky, Cable-stayed Bridges. Theory and Design , Gliwice 1997, pp.79-80. Crosby Lockwood Staples, London 1977, p. 4.

115 turn of the 20 th and the 21 st century to cross natural Venetia 1642, Biblioteka G ówna Politechniki barriers with a 1080 m long cable-stayed span 54 and Gda Lskiej za Pomorsk = Bibliotek = Cyfrow =. 1991 m suspended span 55 . 10. Palladio Andrea, Cztery Ksi Bgi o Architekturze , I Quatro Libri dell’ Architettura, Pa Lstwowe Translated by Anna and Marek Mistewicz Wydawnictwa Naukowe, Warszawa 1955. 11. Rosset Adrianna, Staro bytne drogi i mosty, BIBLIOGRAPHY Wydawnictwa Komunikacji i = czno Vci, Warszawa 1970. 1. Alberti Leon Baptysta, Ksi =g dziesi B4 o sztuce 12. Scamozzi Vincenzo, Dell idea della architettura budowania, Libri De Re Aedi [ catoria Decem, universale , Per Girolamo Albrizzi in Venezia, Pa Lstwowe Wydawnictwo Naukowe, Kraków MDCCXIV. 1960. 13. Rymsza Janusz, O k adce dla pieszych 2. Brown David J., Bridges, Macmillan Publishing wzorowanej na projekcie Leonarda da Vinci, Company, New York 1993. „In bynieria i Budownictwo”, 2009, nr 11, s. 639- 3. Brown David J., Mosty, trzy tysi =ce lat zmaga L z 641. natur =, Arkady, Warszawa 2007. 14. Troitsky M. S., Cable-stayed Bridges. Theory 4. G omb Józef, Pontifex Maximus ponad and Design , Crosby Lockwood Staples, London przestrzeni = i czasem, Wydawnictwo Politechniki 1977. Ul=skiej, Gliwice 1997. 15. Veranzio Fausto, Machinae Novae Fausti 5. Miller Federic P.,Vandome Agnes F., McBrewster Verantii Siceni Preparazione Di Mario Schiavone. John, Fausto Veranzio, Alphascript Publishing Luigi Maestri Tipografo, Milano 1983. U.S.A., U.K., Germany, 2011. 16. Da Vinci Leonardo, Manuskrypt L , karta 66r , 6. Marcolino da Forli Francesco, Serlio Sebastiano, Bibliothèque de l’Institut de France za http:// Il terzo libro di Sebastiano Serlio Bolo, Venetia commons.wikimedia.org/wiki/File:Leonardo_ 1540, Bibliotheca Hertziana, Fotothek, http:// Bridge.jpg?uselang=,dost Bp 2011.05.28:23.50. fotothek.biblhertz.it/bh/a/ bhpd29141a.jpg dost Bp 17. Wasiuty Lski Zbigniew, O architekturze mostów , 2012.05.17:10.38 PAN Wydz. IV Nauk Technicznych, Pa Lstwowe 7. Mistewicz Marek, XVII-wieczne mosty przez Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1971. Vrodkowo-doln = Wis B w Vwietle ikonogra [ i, 18. Witruwiusz Pollio Marcus, O architekturze ksi =g kartogra [ i i `róde  pisanych , praca niepublikowana, dziesi B4 , De architectura libri Decem, Pa Lstwowe Wydzia  Architektury Politechniki Warszawskiej, Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1956. 2012. 19. Zöllner Frank, Leonardo da Vinci Dzie a 8. O’Connor Colin, Roman bridges. With wszystkie, Taschen GmbH, Kolonia 2011. photographs, sketches and diagrams by the author, 20. Leoni Pompeo , Disegni di macchine et delle arti Cambridge University Press, Great Britain 1993. secreti et altre cose di Leonardo Da Vinci raccolti 9. Palladio Andrea, L’architettura di Andrea Palladio, da Pompeo Leoni , Milano 1604. diuisa in quattro libri, ne’quali, dopo vn breue trattato de’cinque ordini, et di queli auertimenti, Marek Mistewicz, mgr in b. chi sono piu necessarij net fabricare, si tratta delle Instytut Badawczy Dróg i Mostów case private, delle vie, de i ponti, delle piazze, de Doktorant Wydzia u Architektury Politechniki i Xisti, et tempij , appreso Marc Antonio Brogillo, Warszawskiej

54 Stonecutters Bridge in Hong Kong (opened to traf [ c on the 55 Akashi Kaiky 0 bridge built in 1998 (within the framework of 20th of December 2009), after D. J. Brown, op. cit., pp. 196- the Honsh <-Shikoku Bridge Project) in Japan, after D. J. Brown, 199. op. cit., pp. 170-173.

116