K Nederlands Tijdschrift td tegen de

NT Kwakzalverij

JAARGANG 132 | 2021 | 1

Antivaxer Stoorzender Overgang Het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij (v/h Actieblad, v/h Maandblad tegen de Kwakzalverij) is een uitgave van de Vereniging tegen de Kwakzalverij, vereniging tot evaluatie van alternatieve behandelmethoden en tot bestrij- ding van kwakzalverij ADVIESRAAD Prof. dr. J. A. den Boer, hoogleraar biologische psychiatrie Prof. dr. P. Borst, emeritus hoogleraar klinische biochemie Prof. dr. D. D. Breimer, emeritus hoogleraar farmacologie Prof. dr. K. Kramers, hoogleraar medicatieveiligheid Prof. dr. W. M. J. Levelt, emeritus hoogleraar psycholinguïstiek Prof. dr. F.J. van Sluijs, emeritus hoogleraar chirurgie gezelschapsdieren REDACTIE B. van Dien, [email protected] Aanleveren van kopij, maximaal 1500 woorden, in Word. Afbeeldingen dienen als aparte bestanden aangeleverd te worden, elektronische figuren tif- of jpeg-format, minimaal 600 pixels. De redactie behoudt zich het recht voor artikelen en brieven te redigeren en in te korten. De auteurs verlenen impliciet toestemming voor openbaarmaking van hun bijdrage in de elektronische uitgave van het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij.

Jaarabonnement: € 37,50 Losse nummers: € 9,50 ISSN: 1571-5469 Omslagtekening: Antivaxer door Peter Welleman

Vereniging tegen de Kwakzalverij opgericht 1 januari 1881 Correspondentieadres: Postbus 15682, 1001 ND Amsterdam tel: 0653327764, e-mail: [email protected] BESTUUR Voorzitter: N. Terpstra, huisarts, Venhuizen Secretaris: mw. C.J. de Jong, anesthesiologe, Amsterdam Penningmeester: drs. R. Giebels, econoom, Amsterdam LEDEN G. R. van den Berg, psychiater n.p., Amsterdam Dr. M. J. ter Borg, MDL-arts, Veldhoven S. Cohen, AIOS psychiatrie, Amsterdam Prof. dr. F.S.A.M. van Dam, emeritus hoogleraar psychologie, Amsterdam Dr. T. P. C. Dorlo, farmacoloog, Amsterdam Prof. dr. M. W. Hengeveld, emeritus hoogleraar psychiatrie, Leiden Mw. drs. S. J. M. Josephus Jitta, docente Italiaans, Amsterdam Drs. D. Kooi, scheikundige, Aalsmeer Dr. J.T. Lumeij, veterinair geneeskundige, Houten Prof.dr. L.J.A.Stalpers, radiotherapeut, Amsterdam Mw. dr. Y.H. Tak, apothekeres, Utrecht Dr. H.M. Vemer, gynaecoloog n.p., Heilige Land Stichting Mw. dr. ir. C.A. Vietsch, architecte, Vlaardingen M. A. Westerouen van Meeteren, medisch-juridisch adviseur, Vught JURIDISCH ADVISEUR Prof.mr.dr. J.H. Hubben, emeritus hoogleraar gezondheidsrecht/Of counsel bij Nysingn advocaten-notarissen ERELID I. A. van de Graaff (1943-2009) EREVOORZITTER Dr. C.N.M. Renckens

De contributie bedraagt minimaal € 45 zulks met inbegrip van een abonnement op het Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij; voor studenten, oio’s en leerling-verpleegkundigen € 15. Een lid dat de Vereniging een bijdrage geeft van minimaal € 1.500, wordt vrijgesteld van verdere jaarlijks contributie, indien hij of zij het bestuur laat weten daar prijs op te stellen. Rekeningnummer NL37INGB0000032237 ten name van de penningmeester van de Vereniging te- gen de Kwakzalverij, Amsterdam www.kwakzalverij.nl Over 132 jaargangen en de tand des tijds

nze voorzitter maakte het tijdens de Tijd kost het nauwelijks. jaarvergadering van oktober 2020 reeds Dit zijn voor sommigen wellicht revolutionaire bekend: met ingang van dit jaar ver- ontwikkelingen, maar ook in het verleden volg- Oschijnt het tijdschrift nog maar drie- den de tijdschriftuitgaven niet altijd een rimpello- maal per jaar: april, augustus en december. De ze route. Ik geef een korte schets van de voor- voornaamste overweging was dat er ook bij onze geschiedenis. Nadat de Vereniging in 1880 door Vereniging een verschuiving van papier naar digi- de gebroeders Bruinsma was opgericht ver- taal plaatsvindt, waardoor er sneller op de scheen op 15 januari 1881 het eerste Maandblad actualiteit kan worden ingegaan en ook niet-le- tegen de Kwakzalverij.Deledenontvingenelke den gemakkelijker kunnen kennisnemen van hot maand hun lijfblad, maar het werd ook gratis ver- topics,signaleringenensnellecommentarenop spreid en in wachtkamers van politie, spoor- het antikwakfront. Het bestuur begrijpt dat som- wegen en ziekenhuizen neergelegd. In beperkte mige leden deze ontwikkeling zullen betreuren, mate ontving de VtdK subsidie van KNMP en maar behalve het NTtdK ontvangen alle leden (K)NMG. De oplage bedroeg al snel enkele dui- elke maand een link naar de nieuwe artikelen op zenden. Tot aan de oorlog verschenen steeds 12 onze website en daarnaast een lijst met artikelen afleveringen per jaar, maar per 1 januari 1943 over de ontwikkeling der kwakzalverij in het bui- stopte de productie. Van de oorlogsomstandighe- tenland. Daarnaast is het zeer aan te bevelen om den werd in de jaargangen 1940, 1941 en 1942 in via Twitter de posts van de op Twitter actieve het geheel geen melding gemaakt! Eerst in juli bestuursleden en geestverwanten te volgen. 1948 verscheen er weer een Maandblad.Dein- Toets in de zoekfunctie de namen in van Nico houd ervan onderscheidde zich in niets van de Terpstra, Catherine de Jong, Marijn ter Borg, jaargangen tot 1942 en het ging direct weer over Cees Renckens, @kwakzalverij en de briljante kwakzalverij bij tuberculose, in de tandheelkun- factchecker Pepijn van Erp (Skepsis)enukunt de en over allerlei geheime geneesmiddelen. Met hun berichten dagelijks volgen. Het verdient aan- geen woord van uitleg over de bijna vijf jaar niet beveling ‘volger’ van hen te worden, want dan verschenen tijdschriften. Van 1949 tot aan 1976 hoeft u nooit meer een post van hen te missen. bleef het blad maandelijks verschijnen, soms met

APRIL 2021 NTtdK 1 uitzondering van de augustusmaand. In de jaren naam: Actieblad tegen de Kwakzalverij.DeVer- 1949 tot 1954 verschenen er aldus elf nummers eniging bloeide weer op en de verschijnings- per jaar. In 1955 verscheen er van januari tot en frequentie van het blad nam toe tot eerst vijf en met april geen tijdschrift, gevolg van plotselinge later zelfs zesmaal per jaar. Zo kon er dichter uitval van de redacteur, die het veel te druk kreeg. bovenop de actualiteit worden geschreven. Vanaf In de jaren 70 brokkelde de steun voor de Vereni- 1999 werd er een website gestart, onder de ent- ging af, zowel in samenleving als in mindere mate housiaste leiding van bestuurslid Cees van der ook in medische kring en het ledental daalde tot Smagt. De modernisering leidde enkele jaren bedenkelijke aantallen. Eind 76 verscheen het later tot een nieuwe naam voor het verenigingsor- laatste tijdschrift, de kas was leeg en zo stond de gaan: Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzal- Vereniging aan de rand van de afgrond. Een groep verij.Hetkreegeenprachtigformatenwerd wijze mannen (Nelemans, Meinsma, Van de steeds maar dikker. De website vulde inmiddels Graaff en anderen) besloot dat er – in een tijd van het tijdschrift, dat tot heden vier maal per jaar opbloeiende alternatieve geneeskunde – nog al- verscheen, heel mooi aan. De nieuwe situatie is tijd een taak was weggelegd voor een Vereniging dus nu drie afleveringen per jaar, in de vaste over- tegen de Kwakzalverij. Na een nieuwsbrief in sep- tuiging dat dit nieuwe schema voorlopig wel tember 1981 verscheen sindsdien het tijdschrift tegen de tand des tijds is bestand. ● vier maal per jaar. Het blad kreeg een nieuwe Het bestuur

2 NTtdK APRIL 2021 Personalia

C.N.M. Renckens

oorlog uitbrak. Zijn vader was kort daarvoor overleden. Omdat de moeder en haar twee kinde- p7december2020overleedteAmster- ren lange tijd een zekere bescherming konden dam na een welbesteed leven Rob ontlenen aan ‘stempels’ in het identiteitsbewijs Polak. In de rouwadvertentie werd hij behoefden zij eerst in 1943, maar toen ook ‘als de Obetiteld als arts, kunstenaar en on- bliksem’ onder te duiken. Rob zat in 1941 nog op derzoeker. In 2013 interviewde ik hem voor dit het Joods Lyceum en kreeg in 1942 privélessen. tijdschrift in een serie van ‘VtdK-mastodonten’: Moeder en zoon Johan zaten samen in de onder- een viertal dat al meer dan vijftig jaar lid was van duik en Rob zat apart. Via een tussenpersoon wis- onze Vereniging. Wie was deze Rob Polak? ten zij wel van elkaar dat ze nog veilig waren. Polak werd kort na zijn afstuderen (1957) lid Polak heeft overigens veel van zijn familieleden van de VtdK, toen zijn achter-oom, de Amster- verloren door de Holocaust. Zo werden bijvoor- damse huisarts Willy Polak, hem zei dat dat er nu beeld zijn oom en tante met hun vier kinderen en wel bij hoorde. Polak had veel ontzag voor hem zijn oom, de Groningse hoogleraar filosofie en en hij noemde hem, tijdens het gesprek dat ik met atheïst Leo Polak, weggevoerd en datzelfde gold hem had in zijn fraaie atelier aan de Prinsen- voor diens dochter. Polak groeide op in een mili- gracht, ‘een lieve vriend’, die meer dan honderd eu van seculiere joden met affiniteit met de SDAP. jaar oud is geworden. Voor die partij zat voornoemde Willy Polak, broer Rob Polak werd te Amsterdam geboren als van Leo, geruime tijd in de Amsterdamse ge- zoon van de directeur van de Centrale Levens- meenteraad. Van ons lid en voormalig voorzitter middelendienst en Inkoop van de gemeente Am- Ben Polak was hij geen familie. Toen de bevrij- sterdam. Het gezin telde twee kinderen, Rob was ding kwam was Rob 19 jaar en was hij niet meer de oudste (1925) en Johan die later classicus welkom op het Vossius, waarop hij het gymna- werd en furore maakte als uitgever en oprichter siumdiploma ‘met voornamelijk negens en tienen’ van de Atheneum Boekhandel, was zijn jongere behaalde aan het Amsterdams Lyceum. Toen broer (1928). Rob kon goed leren en zat in de dreigde voor hem de militaire dienst en uitzen- derde klas van het Vossius Gymnasium toen de ding in het kader van een zogenaamde politionele

APRIL 2021 NTtdK 3 actie naar Nederlands-Indië, een lot waaraan hij bovenste etage van een grachtenpand. Hij is lid toen alleen kon ontkomen door of theologie of geworden van de schildersvereniging Pulchri geneeskunde te gaan studeren. Het werd genees- Studio en van de Nederlandse Vereniging van Te- kunde, maar hij vond die studie destijds maar kenaars (30 leden). Hij heeft de laatste vijftien ‘een domme vakopleiding’. Hij zakte nooit, maar jaar tien solo-exposities gehad en verder af en toe deed veel andere dingen en wijdde zich aan zijn deelgenomen aan groepsexposities van de vereni- passie: tekenen en schilderen. Zijn eerste schil- gingen waarvan hij lid was. In 2003 verscheen het derlessen kreeg hij reeds op zijn 13de jaar van de boek Rob Polak. Tekeningen en schilderijen bij bekende schilder Martijn Monnickendam. Rob Stichting Uitgeverij Noord-Holland. Op zijn web- Polak erfde in 1958 een aanzienlijk familiekapi- site valt te lezen waarin zijn werk zich onder- taal nadat de in Zaandam gevestigde fabriek scheidde: ‘Mijn werk is figuratief. Ik teken met Polak & Schwarz (producent van smaak- en geur- houtskool, krijt of potlood en ik schilder met olie- stoffen) fuseerde met een Amerikaans bedrijf en verf of gouache. Ik werk intuïtief. Een groot de aandelen op Wall Street tientallen miljoenen gedeelte van mijn werk ontstaat naar de waarne- opleverden. ming, maar ik maak ook composities (van voor- De medische praktijk lokte hem niet en hij namelijk danseressen) uit de fantasie. Deze zijn besloot onderzoeker te worden en artsen, die dat kleurig en enigszins geabstraheerd. Ik word ge- wilden waren er toen bijna niet. Na zijn afstuderen fascineerd door het vrouwelijke naakt en door in 1957 moest hij alsnog in militaire dienst, maar danseressen in actie. Ik maak ook heel graag reis- kon toen als dienstplichtige werk vinden bij TNO, schetsen’. Meerdere danseressen, die voor hem alwaar hij zich toelegde op het onderzoek van model waren bleven hem lange jaren trouw. zenuwgassen. Het uniform kon al snel uit en hij Ik leerde Rob kennen toen in 1999 onze Vereni- werd een productief onderzoeker, die in 1969 op ging juridisch werd bedreigd door de Rotterdam- artikelen promoveerde, een in die tijd nog niet zo se kankerdokter Houtsmuller, wiens reputatie gebruikelijke manier. Zoon Rob, die sprak tijdens door de VtdK was gebroken toen wij hem in een de uitvaartplechtigheid, memoreerde dat er thuis tv-programma dwongen toe te geven dat hij over vaak werd gesproken over acetylcholine en neuro- zijn ziektegeschiedenis (‘opgegeven wegens uit- transmitters. In 1963 verbleef hij met zijn vrouw en gezaaide huidkanker’) had gelogen. Ik noemde hun twee kinderen een jaar in Engeland, alwaar hij hem vervolgens leugenaar en kwakzalver. Houts- onder leiding van Wilhelm Feldberg werkte aan muller deed aangifte wegens smaad en startte een het National Institute for Medical Research.Feld- rechtszaak tegen ons. Houtsmuller werd ge- berg, een uit Duitsland gevluchte onderzoeker, steund door de kapitaalkrachtige orthomolecu- was Fellow of the Royal Society.Metzijnhulp laire industrie, en de financiële draagkracht van schreef Polak menig artikel. Zo ontwikkelde Polak de VtdK was toen nog beperkt. Rob Polak, die in zich tot neurofarmacoloog en hij had er naar eigen de krant en ons tijdschrift vernam dat de nood zeggen een gouden tijd. Na terugkeer uit Engeland aan de man was bood ons toen zeer ruime finan- bedong hij een vierdaagse werkweek, omdat hij ciële ondersteuning en hield dat vol, toen wij ons meer tijd wilde besteden aan de kunst. Ook als ook moesten laten bijstaan in het catastrofaal parttimer bleef hij overigens geregeld publiceren verlopen hoger beroep en tenslotte ook nog in vaktijdschriften (‘circa twee artikelen per jaar’). moesten betalen voor het ingewonnen cassatie- Hij bekleedde enige jaren het voorzitterschap van advies. Zonder Robs steun zou de Vereniging mo- de werkgemeenschap neurofarmacologie van gelijk failliet zijn gegaan en wij moeten hem daar- ZWO. Ten slotte mag niet onvermeld blijven dat voor eeuwig dankbaar zijn. Tijdens de uitvaart- Polak het merendeel van zijn publicaties schreef plechtigheid werd gememoreerd hoe Rob niet in samenwerking met de 20 jaar jongere chemicus alleen de VtdK heeft gesteund, maar daarnaast Peter Molenaar die een aanstelling had aan de Uni- ook talrijke culturele en maatschappelijke initia- versiteit van Leiden en met wie hij de experimen- tieven. In die geest zet de Stichting Polak-Mainz ten verzon en uitvoerde. zijn activiteiten en goede daden voort. Teken- en schilderlessen kreeg hij van meerde- Over een antwoord op mijn vraag tijdens het re leraren, onder anderen in 1939 van eerder interview in 2013, waarom hij altijd lid is gebleven genoemde Martijn Monnickendam, in de jaren van de VtdK, moest hij even nadenken. Hij vond ‘60 van Cor Dik en in 1984 van Joseph Cals. Polak het een vanzelfsprekendheid als je kritisch bent. stopte in 1985 op 60-jarige leeftijd met zijn baan Het is ‘een juist principe’ dat mensen niet bedro- bij TNO en was sindsdien vrijwel dagelijks aan- gen mogen worden en hij beoordeelde de bewe- wezig in zijn fraaie atelier, gelegen op de vijfde en ringen van genezers op dezelfde manier waarop

4 NTtdK APRIL 2021 creëren van een veilige en stimulerende leerom- geving voor studenten stond bij haar steeds voor- op. Als leidinggevende was ze stimulerend, warm en betrokken. Aldus enkele kenschetsen, die ik ontleen aan de talrijke rouwadvertenties. Wegens haar grote verdiensten volgde in 2019 een benoe- ming tot hoogleraar. Westerveld werd in de necrologieën zeer geprezen. Dat betrof haar grote hart voor het onderwijs, haar positieve instelling, Rob Polak (l) wacht op de stoep van het haar humor, haar eindeloze energie, haar betrok- Gerechtshof aan de Prinsengracht in gezelschap kenheid bij patiënten en haar innemende per- dan de VtdK-bestuursleden (v.l.n.r) Van Dam, soonlijkheid. Josephus Jitta en Siegel op de behandeling van het hoger beroep van Houtsmuller versus de VtdK. Wij schrijven 22 september 2000. De uitspraak zou catastrofaal zijn. hij in zijn wetenschappelijke leven naar zaken keek. Ook het volstrekt seculiere joodse milieu waarin hij opgroeide maakte van hem ‘een onge- lovige Thomas’. De geneeskunde was hem ge- leidelijk wel degelijk meer gaan interesseren en nog twintig jaar na zijn pensionering was hij gea- bonneerd op tijdschriften als The Lancet.Hijwas Tineke Westerveld. nog altijd KNMG-lid: ‘Ik wil niet de indruk wek- ken, dat het mij niet interesseerde!’. Polak heeft Toen de vereniging, in de personen van Renckens twee kinderen, zijn dochter (1958) werd GZ-psy- en Tak, in 2019 belet had gevraagd bij de decaan choloog en zijn zoon (1960) een zeer succesvol van de Utrechtse faculteit om nogmaals onze jurist. Beide kinderen zijn getrouwd met hoogle- onvrede over het Keuzeblok complementaire raren, respectievelijk in de neurologie en in het zienswijzen in de zorg te uiten, voegde zij zich internationaal belastingrecht. Zoon Rob Polak jr. ook bij dat gesprek. Dat Keuzeblok bestond al is ook president-commissaris van de Atheneum sinds 2015 toen zij aantrad als opleidingsdirec- Boekhandel en publiceerde twee jaar geleden een teur. Tijdens ons gesprek bleek Westerveld een thriller. vriendelijke en alleszins redelijke gesprekspart- Robs laatste jaren waren niet gemakkelijk: zijn ner te zijn die meldde dat het Keuzeblok hoge gezondheid was broos en hij leed ernstig onder waarderingscijfers kreeg van de studenten en dat zijn afnemende gezichtsvermogen dat hem het zij zich niet zo bewust was van de antroposofi- schilderen uiteindelijk onmogelijk zou maken. sche overheersing binnen dit onderwijsgedeelte. Geestelijk bleef hij tot kort voor zijn overlijden Dat viel overigens niet te ontkennen: zie daarvoor scherp en maakte nog grappen met zijn klein- de lijst met docenten (pagina 6). Ze zou er nog dochters. Op 14 december werd hij in besloten eens goed naar kijken. Toen ons bestuurslid kring te Amsterdam begraven. Wij gedenken hem Yvonne Tak begin 2020 informeerde waartoe die in bewondering en dankbaarheid. heroverweging van het Keuzeblok had geleid, bleek het blok ook in 2020 nog altijd te worden aangeboden, met als troostprijs voor de Vereni- ging de uitnodiging om tijdens die cursus een Op 16 december 2020 overleed geheel onver- gastcollege te verzorgen. Het leverde de Utrecht- wacht de Utrechtse interniste en hoogleraar me- se faculteit een nominatie op voor de Meester disch onderwijs Tineke Westerveld. Zij was al Kackadorisprijs 2020. Korte tijd later diende zich vanaf 1999 betrokken bij de opleiding in diverse de pandemie aan en werd het gehele Keuzeblok rollen. In 2017 werd ze benoemd tot opleidingsdi- gecanceld. In het najaar 2020 vernamen wij via recteur Geneeskunde en was sindsdien hart en vice-decaan Prakken en de antroposofische cur- ziel van de opleiding. Haar drijfveer was om art- susleider Casper Post Uiterweer, dat het Keuze- sen en arts-onderzoekers op te leiden die klaar blok was opgeheven wegens ‘raamplanverande- zijn voor wat de maatschappij van hen vraagt. Het ringen (onderwijstaal voor grondige algemene

APRIL 2021 NTtdK 5 Lijst docenten Keuzeblok.

herzieningen van het onderwijs) en de noodzaak homeopaten en antroposofen zo een gratis forum tot online onderwijs’. Post Uiterweer zag voor en werden zij door de afdeling onderwijs van de zichzelf nog wel een rol weggelegd in het blok medische faculteit vol egards behandeld. Ze kre- Maatschappij en gezondheid van coördinator dr. gen zo alle gelegenheid de medische jeugd te Roos de Jonge. Daarin zou de alternatieve ge- bederven. Capel was een van de weinige (ex-)we- neeskunde heus nog wel eens ter sprake kunnen tenschappers in het docentencorps van dit Keu- komen. Westerveld kan zich in deze controverse zeblok.Capeldookookopalsdocentopde niet meer weren. Ze laat een echtgenoot en twee ‘nascholingscursussen’ van de Academy of Inte- kinderen achter. grative Medicine (AIM) met sympathisanten als Hoenders, Hofstra, Busch, Baars, Kusse, Leguit, Van Os, Pijl etuttiquanti.Denascholingsdagen worden aangekondigd als cursussen integrative medicine (IM) en zijn per keer speciaal toege- In de wereld van de kwakzalverijbestrijding had sneden op homeopaten, antroposofen of acu- hij al een zekere bekendheid, die overigens nog puncturisten. Dankzij de aanwezigheid van spe- geen aanleiding was geweest tot het lichten van cialisten en hoogleraren als Capel slaagt de AIM zijn doopceel, maar tijdens het op gang komen er steeds vaker in KNMG-accreditatiepunten bin- van de coronapandemie steeg zijn ster snel en nen te halen. nam onze nieuwsgierigheid naar de achtergrond Maar eerst begin 2020 krijgt Capel het druk van deze zich noemende ‘emeritus hoogleraar met het verspreiden van zijn absurde bedenkin- experimentele immunologie’, die alles weet van gen, nu gericht tegen de regeringsmaatregelen vaccinaties, snel toe. In de annalen van de VtdK tegen de coronapandemie. Hij treedt toe tot werd hij al eens gespot als docent in het Utrecht- Viruswaanzin c.q. Viruswaarheid en laat zich se Keuzeblok complementaire zienswijzen in de door Willem Engel inlijven in zijn clubje BN’ers zorg. Het betrof facultatief onderwijs door alter- tegen RIVM en regering. Hij laat zich door deze natieve artsen en andere academici aan tweede- antivaxers natuurlijk emeritus hoogleraar noe- jaars medisch studenten. In stede van het ana- men en betitelt zich zelf ook zo op zijn website. lyseren en afkraken van deze artsensoort kregen Wie is hij?

Capel.

6 NTtdK APRIL 2021 Nijmeegse periode buiten de facultaire boekhouding om overmaakte Het CV van Capel, die zich lange tijd Peter liet naar een Nijmeegse privérekening. Het zou om noemen, maar thans weer Pierre moet heten, is tonnen gaan, directeur Halkes ontkende dat, snel samengevat. Geboren in 1946, hbs, studie maar wilde destijds geen bedragen noemen. biochemie aan de UvA en daarna wetenschappe- lijk medewerker. Vanaf 1976 werkzaam als hoofd- Vertrek uit Utrecht docent immunologie te Nijmegen. Promotie op Ondanks de constatering van de accountants dat Complement fixation studies with the dass sys- er geen sprake is geweest van onrechtmatig han- tem aan de UvA met als promotor prof. dr. J.J. van delen, bevestigde Halkes dat het optreden van Loghem in 1979. In 1987 benoemd te Utrecht tot Capel de verhoudingen binnen de vakgroep ste- gewoon hoogleraar Besmettingsleer, in het bij- vig onder druk heeft gezet. Mede om die reden zonder de experimentele immunologie. Ver- vormde de gang van zaken voor het UMCU-be- vroegd emeritaat op 1 september 2002, op 56-ja- stuur voldoende aanleiding om Capel te vragen rige leeftijd. In zijn Nijmeegse periode was hij een zijn functie van vakgroepsvoorzitter op te geven productief onderzoeker en publiceerde – de we- en zich terug te trekken uit het onderzoek. De reld is klein – wel 30 wetenschappelijke artikelen directeur ontkende dat er sprake was van een samen met ons toenmalig bestuurslid Rob Koene, disciplinaire maatregel en stelt dat Capel in over- hoogleraar nefrologie. Achtergrondinformatie, leg met het bestuur heeft gekozen voor een verkregen van mensen die hem nog uit die tijd voortzetting van zijn loopbaan in het onderwijs. kenden, leerde mij dat hij een origineel denker Hij zal zich met name gaan inzetten voor het nieu- was met zelfs een zekere brille. Pierre Capel was we curriculum van Geneeskunde. Na een paar vooral goed aan de ‘fantasie-kant’. Hij betoont jaar valt echter het doek en in 2002 verlaat hij de daarbij een groot enthousiasme, waarbij hij ech- Utrechtse faculteit. Wetenschappelijke artikelen ter niet altijd goed op de overige weggebruikers heeft hij sindsdien niet meer geschreven en hij let, en niet zwaar tilt aan morele overwegingen. richtte zijn aandacht inmiddels op verhevener Aldus mijn bron (voor de helderheid: dat betrof zaken dan genetica en biochemie. Dat leidde in niet Rob Koene). Geleidelijk ontstonden er in de 2018 tot zijn boek Het emotionele DNA,waarin samenwerkende vakgroepen nefrologie, immu- hij zijn inzichten over de interactie tussen de nologie en pathologie toenemende spanningen, ‘harde biochemie’ en de softe wereld van emoties vooral door onreglementair gedrag van Capel. besprak. Enkele citaten uit de flaptekst: ‘Pierre Zijn positie kwam in het geding en de benoeming Capel legt aan de hand van uitgebreide studies op in Utrecht kwam net op tijd. Niemand met wie hij verbluffend heldere wijze uit hoe gevoelens onze in die tijd had samengewerkt heeft nog contact gezondheid aansturen én hoe we dit kunnen beïn- met hem. vloeden, waarmee we zelf onze levenskwaliteit kunnen verbeteren. (…) Positieve en negatieve Utrechtse periode gevoelens hebben een onvoorstelbaar sterke wer- Waarom hij zo prematuur zou aftreden als hoogle- king op het ontstaan en verloop van allerlei ziek- raar/vakgroepvoorzitter te Utrecht valt af te lei- ten, zoals onvruchtbaarheid, aderverkalking, de- den uit een artikel in Ublad,deuniversiteitskrant pressie, tumoren, diabetes etc., maar ook bij sym- van Utrecht, van 24 september 1998. De kop ptomen als pijn en angst. Sport, yoga en meditatie luidde: ‘Hoogleraar treedt terug na doorsluizen kunnen hierbij een enorme positieve verandering vakgroepsgeld’. Gemeld werd dat Capel in over- teweeg brengen. (…) Het emotionele DNA com- leg met de Raad van Bestuur van het Universitair bineert de magische wereld van de gevoelens met Medisch Centrum Utrecht (UMCU) had besloten de moleculaire biologie’. om zijn plaats in de disciplinegroep Immunologie op te geven. Reden voor deze stap was het feit dat Toetreding tot de gelederen der antivaxers Capel gedurende langere tijd en buiten medewe- De coronapandemie kwam voor de dissenter ten van zijn collega's onderzoeksgelden van der- Capel als een godsgeschenk, want hij kon zijn den naar een eigen rekening in zijn woonplaats niet geringe, zij het wat verouderde, kennis van Nijmegen heeft doorgesluisd. De zaak kwam de immunologie en vaccinologie prima inpassen voorjaar 1998 aan het rollen toen duidelijk werd in de denkwereld van complotdenkers als Willem dat de financieel zeer succesvolle vakgroep Engel en zijn BN’ers. Hij is sinds voorjaar 2020 Immunologie onverklaarbare tekorten bleek te een graag geziene gast in de talkshows en inter- hebben. Deze werden veroorzaakt doordat de views zoals die verschijnen op het internetplat- hoogleraar Immunologie aanzienlijke bedragen form Café Weltschmerz,inhetgezelschapvan

APRIL 2021 NTtdK 7 Lange Frans en met portretten van de oplichter maakt en dat lockdownmaatregelen niet helpen Wakefield aan de wand. In een Café Weltschmerz- tegen de verspreiding ervan. In een reactie eind interview (20 juni, 2020) met Ab Gietelink zegt december liet Capel weten nog steeds achter al Capel dat de cijfers bewijzen dat de coronamaat- zijn uitspraken te staan. (NRC,10december2020) regelen van het kabinet ‘flauwekul’ zijn. Hij legt Echte immunologen ergeren zich bont en uit waarom kinderen tot 16 jaar niet vatbaar zijn, blauw aan Capel, die hun vak door het slijk haalt. en welke risicogroepen er wel zijn. Maatregelen Lid van de Ned Ver v Immunologie blijkt hij niet zoals de anderhalve meter, mondkapjes en de meer te zijn, zodat een royement onmogelijk is. lockdown noemt hij ‘onzin’. Het vaccin komt er Hoe, zo kan je je afvragen, is het mogelijk dat een volgens hem niet. De 74-jarige Capel behoort zelf intelligent mens zo ontspoort en eindigt als een tot de risicogroep, en vertelt wat hijzelf zou doen soort gele-hesje met een academische titel. Een bij besmetting. De geneesmiddelen hydroxychlo- zegsman uit Nijmegen, die niet met zijn naam roquine, dexamethason en het ioniseren van de geciteerd wilde worden, maar Capel goed kent lucht met speciale (goedkope) apparaten werken zei het zo: ‘Om het samen te vatten kun je zeggen volgens hem wel. dat het morele compas van Peter Capel niet zo Vraag aan hoogleraar immunologie Pierre Capel zuiver functioneert, hij is een beetje amoreel, niet ‘Laat u zich vaccineren?’. Antwoord: ‘Absoluut eens echt kwaadwillig denk ik. Dat geldt ook in niet’. Hij zegt: ‘dit is helemaal geen vaccin, het is zijn sociale verhoudingen en zijn privéleven. Dat genetische modificatie’. (Twitter 2 dec. 2020) hij nu totaal ontspoort komt misschien omdat zijn Capel hield 23 juni ook een nascholing voor gezonde verstand niet opgewassen is tegen zijn alternatieve artsen die zijn aangesloten bij de fantastische wilde ideeën en dat hij niemand in AVIG. De 241 AVIG-leden zijn voornamelijk home- zijn buurt heeft die in staat is hem in toom te opaten en natuurartsen. Hierin suggereerde Ca- houden. Dit is mijn psychologie van de koude pel dat het coronavirus nauwelijks slachtoffers grond.’ Sic transit gloria mundi. ●

In de wandelgangen van de rechtbank in juni 2020, na een van de vele door Engel aangespannen rechtszaken.

8 NTtdK APRIL 2021 Varia

Foto: René & Peter van der Krogt, https://standbeelden.vanderkrogt.net.

Vitus Jacobus Bruinsma (Leeuwarden, 10 november 1850 - Rotterdam, 28 augustus 1916) was een Fries natuurwetenschapper, vrijdenker en politicus.

ij werd geboren als elfde in een gezin sociaal-democratisch karakter, maar Bruinsma van twaalf kinderen. Zijn vader was verzette zich fel tegen de radicale koers van katoenfabrikant. Vitus bezocht drie Domela Nieuwenhuis. Op 21 april 1895 werd in H jaar het gymnasium in Leeuwarden Den Haag de oprichtingsvergadering van de Ne- (vermoedelijk van 1864 tot 1867). Daarna ging hij derlandse Volkspartij gehouden, onder voor- naar de toen opgerichte hbs in zijn geboortestad. zitterschap van Bruinsma. Alhoewel de partij eni- In januari 1871 deed hij examen als hulp-apothe- ge tijd groter was dan de SDAP, behaalde de ker. Hij studeerde zelfstandig in de wis- en na- Volkspartij bij de Tweede Kamerverkiezingen tuurkunde en deed aan de Rijksuniversiteit Gro- van 1897 geen zetel. Teleurgesteld verliet Vitus ningen op 27 juni 1872 kandidaatsexamen (daar- Bruinsma de politiek. Vitus overleed in 2016 op voor slaagde hij summa cum laude) en op 10 en 65-jarige leeftijd. Eerst 73 jaar later – in 1989 – 12 juni 1874 doctoraalexamen. Op 29 juni 1875 werden er op de muur van zijn Leeuwarder wo- promoveerde hij magna cum laude. Na zijn pro- ning aan de Kleine Hoogstraat 3 twee plaquettes motie werd hij leraar aan de mms. Al in 1874 was aangebracht, die de gedachtenis aan deze ver- Vitus Bruinsma bevriend met Multatuli. In 1880 dienstelijke Friese publieke intellectueel levend schreef hij in het Friesch Volksblad onder pseu- moeten houden. doniem over het algemeen kiesrecht. Eveneens in 1880 richtte hij samen met zijn broer Gerard Bruinsma de Vereniging tegen de Kwakzalverij op. Vanaf datzelfde jaar ging hij ook lesgeven op het Leeuwarder gymnasium. In 1891 kreeg hij op eigen verzoek ‘om gezondheidsredenen’ ontslag. In de twee vorige uitgaven van ons tijdschrift Hij richtte in 1887 het Friesch Comité voor Al- rapporteerde ik een achttal casus waarin zonne- gemeen Kies- en Stemrecht op. Dat werd in 1890 klaar werd aangetoond dat er gerede twijfel kan omgezet in het Friesch Comité van de Volkspar- bestaan over de rechtsgeldigheid van de door tij. Later werd dit comité eenvoudig de Volkspar- CIBG en RGS genomen besluiten tot herregistra- tij genoemd. Het was een partij met een duidelijk tie van deze alternatieve artsen. Mijn bevindingen

APRIL 2021 NTtdK 9 leidden tot Kamervragen van SP-kamerlid Henk biechten kunnen hebben dan ons achttal. Als het van Gerven, die zich bij de verkiezingen van CIBG echt werk wil maken van een strenge maart helaas niet meer verkiesbaar stelde. De beoordeling van de herregistratie-aanvragen, dan antwoorden van minister Van Ark waren teleur- diende zich op 17 januari daarvoor een goede stellend: zij herkende het door ons geschetste kandidaat aan: de Limburgse homeopathisch arts beeld niet, zij vindt dat regulieren en alternatieve Piet van Herten. Alle journaalkijkers zagen hoe artsen gelijkelijk behandeld moeten worden en deze bejaarde man op het Amsterdamse muse- het CIBG ontvangt geen signalen van fraude. umplein te maken kreeg met het waterkanon, Kwaliteitsvisitaties zullen wellicht in de toekomst toen hij zich daar had gevoegd in de gelederen aan de orde komen, maar zijn nu niet verplicht. van de agressieve anti-corona maatregelen beto- Naar aanleiding van ons bericht over de Kamer- gers en relschoppers. Nog druipend van het vragen in het NTtdK van december 2020 bereik- koude water mompelde hij ‘Ik ben verdomme ten ons van enkele leden de vraag hoe of wij er zo arts, ik ben hier aan het vechten voor de vrijheid zeker van konden zijn dat er veel alternatieve art- van ons land. Ze zijn hier in dit land mensen aan sen ten onrechte geherregistreerd werden. Wel- het vermoorden met vaccins’. Een snelle blik op nu, de acht door ons onderzochte gevallen be- zijn website leerde ons dat de 75-jarige medicus troffen allemaal artsen die zelf de publiciteit jarenlang had gepraktiseerd als homeopaat, zochten in interviews, websites, tv-optredens et daarna waarachtig geneeskunde heeft gestu- cetera. Deze meldden zich als het ware spontaan deerd en zijn basisarts diploma behaalde om ver- aan! In al die gevallen rees na onderzoek van hun volgens als homeopathisch arts te gaan prak- dossiers ernstige twijfel en meestal meer dan dat. tiseren. Dat deze tobber op juiste gronden een Er zijn in ons land ongeveer 865 alternatieve art- herregistratie behaalde lijkt ons zeer onwaar- sen actief (Nienhuys) en als ik in hun ledenlijsten schijnlijk, maar minister van Ark en het CIBG had gezocht naar namen en met Wob-aanvragen zullen hierin, naar ik vrees, geen aanleiding zien precies had gekeken hoe zij aan hun herregistra- zijn dossier nog eens te lichten. tie waren gekomen, dan zouden daar natuurlijk ten minste dezelfde aanvechtbare besluiten zijn aangetroffen. Het is immers niet onaannemelijk dat mijn achttal zich bovengemiddeld zeker van Op de begraafplaats Gan Hasjalom van de Libe- hun zaak heeft gevoeld en daardoor weinig aan- raal-Joodse gemeenschap ligt de nummer twee leiding zal hebben gevoeld om stil te zitten voor van de Lijst met Grootste Kwakzalvers van de het geval men geschoren zou worden. Zij moeten Twintigste Eeuw, dr. Jules Samuels (1888-1975) er van overtuigd zijn geweest – daarin gesteund begraven. Samuels deelt er het sobere graf met door hun AVIG – dat de wijze van invullen van de zijn echtgenote. Op dit kerkhof ligt behalve Sa- aanvraagformulieren succesvol zou zijn en dat is muels, die in de website van deze te Vijfhuizen ook gebleken. De alternatieve artsen die geen pu- gelegen begraafplaats wordt betiteld als ‘vrou- bliciteit hebben gezocht, zouden wel eens meer te wenarts en kwakzalver’, een aanzienlijk aantal

10 NTtdK APRIL 2021 bekende personen begraven. Ik noem hier enke- len: Harry van den Bergh (1942-2020), politicus; Bij de vereniging zijn verontrustende berichten Andreas Burnier (1931-2002), schrijfster en crimi- binnengekomen over een tandheelkundige prak- nologe; Abel Herzberg (1893-1989), schrijver en tijk van twee tandartsen in de Van Boshuizen- advocaat; Hans Keilson (1909-2011), psychiater straat 561 1082 AV Amsterdam. Men noemt zich – en schrijver; Michael Stein (1935-2009), journa- nomen est omen – Integrative Dentistry Center list; Rosa Stern-Holländer (1866-1942), moeder en uit de website (https://www.integrativedenti- van Edith Frank en oma van Anne Frank en strycenter.com/) valt duidelijk af te lezen dat men Margot Frank; Herman Musaph (1915-1992), psy- zich richt op onbegrepen lichamelijke klachten, chiater-seksuoloog en Louis Tas (1920-2011), psy- ook buiten de mondholte, en dat men daarbij ge- chiater en psychoanalyticus. bruik maakt van de ConeBeam CT scan (CBCT). De goed onderhouden begraafplaats grenst Zo spoort men daar ontstekingsprocessen op, die direct aan de algemene begraafplaats die dichter ‘nog niet algemeen geaccepteerd zijn, aangezien bij de openbare weg ligt. De entree wordt ge- ze niet te diagnosticeren zijn met reguliere dia- vormd door een hek. Daarna wordt zichtbaar dat gnostische middelen.’ De VtdK kan zich niet aan de begraafplaats vrijwel direct aan Schiphol de indruk onttrekken, dat de beide tandartsen van grenst: de vleugels van langstaxiënde vliegtuigen het centrum, Joy Verpoorten en Ky-Lie Tan, zeer reiken soms tot bijna enkele meters vanaf de ondoelmatig te werk gaan en daarbij hun klanten- begraafplaats. kring aan onnodige röntgenbestraling bloot stel- len. Op 13 januari 2021 verzond de secretaris een melding over dit kwakzalvershol aan de Autori- teit Nucleaire Veiligheid en Stralingsbescher- ming (ANVS). Weken later meldde de ANVS dat toezicht op dit type misbruik van röntgendia- gnostiek niet tot haar taak behoort en verwees ons door naar de IGJ. Op 12 februari meldden wij ons vermoeden derhalve bij IGJ. Intussen bracht het geklets over moeilijk te diagnosticeren ‘ont- stekingsprocessen’ in de kaak herinneringen naar boven aan vergelijkbare claims uit de jaren 80, toen vooral door Neelissen, voorzitter van de in 1986 opgerichte Nederlandse Vereniging van Homeopathie, geuit. Onbegrepen klachten leid- den veelal tot het advies om de amalgaamvullin- gen uit het gebit te laten verwijderen. In dat geval

APRIL 2021 NTtdK 11 blijft de schade nog enigszins beperkt, erger werd het als er adviezen gegeven worden om gezonde tanden of kiezen te laten trekken. Soms gaf de tandarts-homeopaat zelfs het advies aan de patiënt om een kaakchirurg te raadplegen, die dan op de plaats waar in het verleden een tand of kies werd getrokken, een zogenaamde restostitis (kaakbotontsteking) moest behandelen. Dat vergt een niet onaanzienlijke operatieve ingreep. Gelukkig waren maar weinig kaakchirurgen be- reid aan deze kwalijke adviezen gehoor te geven. De tijden veranderen en wij met hen: in de jaren 80 werd deze non-disease vastgesteld met de elektro-acupunctuur volgens Voll en tegenwoor- dig met de ConeBeam CT scan, waarvoor volgens de richtlijnen maar sporadisch een indi- catie bestaat. In beide gevallen wordt een nep- diagnose op een onzinnige manier vastgesteld. Van vooruitgang in de tandheelkundige kwak- In zijn Met het vizier op Kackadoris dat veel van zalverij kan dus in de laatste 35 jaren helaas niet onze lezers al in hun bezit zullen hebben be- gesproken worden. schrijft Renckens hoe de alternatieve geneeskun- de zich sinds de eeuwwisseling heeft ontwikkeld. De kroniek, waarin opgenomen een aantal co- lumns en de juryrapporten over de toegekende Meester Kackadorisprijzen in de periode 2003- 2018, wordt aangevuld met statistische gegevens over de kwantitatieve omvang van de sector. Na eerst in februari 2021 bekend werd heeft het Gevoegd bij Renckens’ boek Dwaalwegen in de Curaçaose ministerie voor Gezondheid, Milieu en geneeskunde,datookeenkroniekbevatisernu Natuur (GMN) per 1 januari 2021 alle investerin- een overzicht beschikbaar van bijna een halve gen in het Wellness project gestaakt in afwach- eeuw kwakzalverij in ons land. ting van de uitkomst van een onderzoek naar de In biografische schetsen krijgen de drie groot- opbrengsten van dat centrum, waar naast well- ste kwakzalvers van de twintigste eeuw nog eens ness ook alternatieve geneeswijzen werden aan- de volle aandacht. Daarnaast worden enkele geboden. Lokale kritici van het door Camelia- schandalen uitvoerig beschreven, gevolgd door Römer gestarte project spraken vorig jaar van een bloemlezing van kwakzalversverhalen uit de geldverspilling en verkeerde prioritering door romanliteratuur. In die bloemlezing komen wij GMN en zelfs door de gehele volksvertegenwoor- teksten tegen van onder anderen Bredero, Jan diging, die de investeringen in dit heilloze project Cremer, W.F. Hermans, Gerard Reve, Voskuil, destijds goedkeurde. In een uitgelekt schrijven Rawie, Wieringa en ’t Hart. van twee hoge ambtenaren van VWS en SVB In de belangwekkende leeslijst vindt de lezer (Melfort en Martis) staat dat de geldkraan voorlo- alle argumenten die van pas kunnen komen als er pig wordt dichtgedraaid om een evaluatie van het ergens beweerd wordt dat er een alternatieve ge- project uit te voeren. Camelia-Römer trad vorige neeswijze is ontdekt, waarvan in betrouwbaar zomer af als minister na de verkiezingen. Zij was onderzoek is aangetoond dat deze werkzaam is. in 2020 wegens deze geldverspilling ten gunste Een uitgebreid notenapparaat en een register van de kwakzalverij genomineerd voor de Mees- maken Met het vizier op Kackadoris bij uitstek ter Kackadorisprijs. Naar verluidt is er inmiddels geschikt als naslagwerk. ● 2miljoenguldenuitgegevenvoorditproject. B. van Dien Wanneer de evaluatie afgerond zal zijn, daarover deed het ministerie geen mededelingen. Nieuwe leden van de vereniging krijgen het boek, nu als C.N.M. Renckens paperback, gratis. Bestellingen via de website.

12 NTtdK APRIL 2021 Stoorzender

In augustus 2020 publiceerde Arjen Lubach (1979) zijn boek Stoorzender en binnen twee weken stond het op nummer 1 in de bestsellerslijst.

eschrijverzalmaarbijweinigmensen den hem al talrijke onderscheidingen op. Deze een nadere introductie behoeven, want lijst zegt al genoeg: hij is al sinds 2001 succesvol actief als 2015: Republikein van het Jaar 2015 van het Dmuzikant, stand-up comedian, schrij- Nieuw Republikeins Genootschap; 2015: Liberaal ver, componist, liedjesschrijver en televisiema- van het Jaar 2015; 2016: Zilveren Nipkowschijf ker. De hoogleraarszoon uit Groningen maakte voor Zondag met Lubach;2016:Vrijdenkervan zijn studie filosofie niet af, maar hij ontwikkelde het Jaar; 2016: Skeptische Piramidependel van zich al snel tot atheïst, republikein en denker. Zijn Stichting Skepsis; 2017: De Gouden Televizierring huidige bekendheid dankt hij vooral aan het zeer 2017 met het programma Zondag met Lubach; succesvolle televisieprogramma Zondag met Lu- 2018: Vakjuryprijs House of Animals awards voor bach,waarinhijmeteenmengelingvanernsten het Zondag met Lubach-item over de bio-indu- humor/satire actuele onderwerpen behandelt. strie; 2020: genomineerd voor NPO Radio 1 Beste Heel weldenkend Nederland blijft voor dat pro- Non-Fictie boek van het jaar voor Stoorzender. gramma thuis en zijn scherpe standpunten lever- Arjen Lubach is wars van onbewezen dingen. In

APRIL 2021 NTtdK 13 de Zondag met Lubach-uitzending van 23 oktober prijs geeft, tot drie maal toe een medisch pro- 2016 veegde hij de vloer aan met kwakzalvertypes bleem opdoemt. Lubach lijdt in ernstige mate aan die geloven dat vaccinatie veel te gevaarlijk is. tinnitus (oorsuizen) en dat hindert hem regel- Dat was jaren voordat de corona-epidemie dit matig. Het suizen overvalt hem op de meest ver- debat echt op scherp zette. Maar hij deed her- velende momenten en legt dan zijn altijd ‘al volle haaldelijk scherpe uitvallen naar de alternatieve hoofd’ tijdelijk volledig lam. Slechts enkele malen geneeskunde, die hij betitelde als ‘Onbewezen weet hij op afgelegen plekken en in rustige tijden ideetjes’ en waaraan hij in de uitzending van 8 de luide machines in zijn hoofd tijdelijk uit te oktober 2017 ruim 20 minuten besteedde. Hij be- schakelen, wat voor hemzelf (en de lezer) haast spotte onder anderen homeopaten, craniosa- ontroerende momenten zijn. Afgezien van telefo- craaltherapeuten en Alfred Vogel. Lubach bleek nisch contact met een ‘onlinedokter, die zegt dat een fan te zijn van de Vereniging tegen de Kwak- het bij stress altijd erger is, wordt er in het boek zalverij. Hij sprak op zaterdag 7 oktober de bijna geen melding gemaakt van contact met alter- tweehonderd aanwezigen op het jaarcongres van natieve genezers in verband met deze kwaal. de vereniging in De Nieuwe Liefde in Amsterdam Recht hilarisch is het verslag van een val van de bemoedigend toe via een videoboodschap. Lu- trap, waarbij zijn volle gewicht op zijn middel- bach: ‘Het voelt niet makkelijk tegen de stroom vinger kwam hetgeen zeer pijnlijk was. Hij vrees- op te moeten roeien, en mensen te moeten vertel- de even dat de vinger, die dik werd, gebroken zou len dat waar ze op vertrouwen, eigenlijk nergens zijn. Toen de pijn en de zwelling al wat begonnen op gebaseerd is. Toch is dit heel belangrijk die af te zakken arriveerde in het gezelschap iemand boodschap. Het is heel belangrijk wat jullie doen, die wist wat hier moest gebeuren. Hij maakte zich ik heb daar respect voor. Ga zo door.’ Lubach ver- bekend als hockeycoach en riep luid: ‘Arnica’. Hij telde niet te kunnen komen omdat hij bezig was was maar al te zeer bereid om op deze wijze eers- met de montage van de uitzending de volgende te hulp te gaan bieden, maar moest nog wel op dag, die – toeval of niet – over kwakzalverij ging. zoek naar een drogist. Een en ander speelde zich Lubach maakte zich in die uitzending vooral boos af in Los Angeles en het zou drie uur duren voor- op zorgverzekeraars, ook zijn zorgverzekeraar, dat de man terug was met een tube arnica zalf. die reguliere en alternatieve geneeswijzen – vanaf Lubach had intussen op Google gekeken naar de nu Onbewezen Ideetjes dus – aanbieden in verze- arnica en ontdekte een prachtig artikel in de keringspakketten, zonder dat de klant onder- Volkskrant,getiteld‘Arnicawerktnogsteeds scheid kan maken en kan kiezen. Dat is raar, niet’. De auteur van dat heldere artikel was ene aldus Lubach. Alternatieve geneeswijzen zijn niet dr. Broer Scholtens, tegenwoordig verbonden aan wetenschappelijk bewezen en vallen dus in de onze website. Aan arnica had Lubach toen al lang categorie kwakzalverij. Als je bijvoorbeeld fysio- geen behoefte meer, maar de coach wreef het nut- therapie wil, een wetenschappelijk bewezen ge- teloze middel vrij hardhandig langs de gekwetste neeswijze, dan betaal je ook voor reïncarnatie- maar niet gebroken middelvinger. Omdat hij niet therapie, craniosacraal therapie en iriscopie. Wat ondankbaar wilde overkomen putte Lubach zich reïncarnatietherapie is, liet hij in de uitzending uit in dankbetuigingen en gaf desgevraagd zelfs een therapeut uitleggen: ‘Bij de reïncarnatiethera- toe dat het al snel beter ging hoewel de massage pie gaat het om het herbeleven van de ervaringen de zaak er bepaald niet beter op had gemaakt. uit het huidige en vorige leven. Ook de periodes Deze passage (p. 50) sloot de auteur af met een tussen de verschillende levens komen aan bod.’ fraai citaat: ‘When ignorance is bliss, it‘s folly to Lubach pleitte voor een scherpe scheiding der be wise’.1 geesten. ‘Onbewezen ideetjes’ moeten weg bij de Tijdens een tournee met zijn theaterprogram- huisarts, bij de apotheek en uit het zorgpakket. ma wordt hij op een kwade dag wakker in een Ook moet er (weer) gewoon btw op worden bed in Hotel Van der Valk in Tiel en kan zich niet geheven, om onderscheid te kunnen maken met meer bewegen ten gevolge hevige lage rugpijn, de reguliere geneeskunde. Zo’n scheiding maakt die later zal worden toegeschreven aan een ‘zwa- zaken voor de onwetende leek veel helderder. re hernia’. De receptie regelt voor hem een Thaise Iemand met deze intelligentie en inzet moet in masseuse, die op de fiets uit het nabij gelegen zijn privé-leven, als hij zelf patiënt is, toch wel dorp kwam aanfietsen en die contant betaald ongevoelig zijn voor de verlokkingen van de wilde worden. Pas toen zij had gezien dat dat kwakzalverij. Of dat ook het geval is kunnen wij lukte ving zij de tamelijk pijnlijke behandeling nu eens op ongedwongen wijze nagaan omdat er aan. Lubach moest tijdens de behandeling op zijn in zijn boek, waarin hij veel van zijn privé-leven buik liggen, maar tot zijn verbazing ontbrak in de

14 NTtdK APRIL 2021 massagetafel een opening voor het hoofd, zodat of niet. Hiermee kwam onze grote rationalist en hij nu met zijn snoet in een kussentje lag. De hater van pseudowetenschap en onbewezen idee- patiënt wilde het optreden voor die avond, tjes net op tijd weg. Het had ook anders kunnen voorzien in Dordrecht, beslist door laten gaan en lopen en dan zou de kunstenaar toch een fractie met de nodige pijnstillers lukte dat redelijk. Later in mijn aanzien zijn gedaald, want het mag toch vernam hij dat er sprake moest zijn van een her- geen geheim genoemd worden dat er in de fysio- nia en de fysiotherapeut kreeg hem er geleidelijk therapie nog talrijke kwakzalverijen in zwang weer boven op met fitnessballen, elastieken en … zijn, met de dry needling als nummer een. ● dry needling.Uitwelingelichtebronhoordenwij dat hij door een redacteur was geattendeerd op Stoorzender. Uitg. Podium. 2020. de twijfelachtige reputatie van het ‘ezeltje prik’ en 255 bladzijden. € 20,99. dat de zin er daardoor als volgt kwam uit te zien: …dry needling,waarvanikniethebdurvenop- Noot zoeken of het in de categorie Arnica-zalf waar- 1 Vertaling: Als je je lekker voelt bij domheid, voor je heel Santa Monica af moet schuimen valt dan is het gekte om wijs te zijn.

APRIL 2021 NTtdK 15 Italië-Nederland

Sophie J. M. Josephus Jitta

Aan het eind van 2020, toen ik nog elke zaterdag een Italiaanse krant kon kopen, kwam ik twee grote advertenties voor een middel tegen waarvan ik meteen dacht ’hé, (om niet te zeggen ha) daar zit wel een stukkie in voor het blad van de VtdK’. De ene heb ik uitgeknipt uit de Corrie- re della Sera van 25 november en betreft een probleem waardoor in werkelijkheid mannen en in mindere mate vrouwen worden getroffen maar in de advertentie alleen vrouwen: een dunner wordende haardos en/ of haarverlies. De andere komt uit La Repubblica, dateert van 8 december en belooft een exclusieve mannennarigheid op te lossen: prostaatklachten. Als gepensioneerd UvA- docent Italiaanse taalverwerving kan ik het niet nalaten enig Italiaans over u uit te storten, in de regel gevolgd door een vertaling. Ik ga ervanuit dat dit wel geoorloofd is.

nhetvorigenummervanhetNederlands Het eerste middel, een haarprobleemoplosser Tijdschrift tegen de Kwakzalverij heb ik de voor personen van de vrouwelijke kunne, heet kenmerken opgesomd van een aantal Ne- enigszins sprekend Revitensin,waaruvastwel I derlandse kwakadvertenties (zie: NTtdK 3, her-leven (ofwel iets als revitaliserend) in her- 2020: 27-31). Welnu, de meeste ervan zie ik terug kent. Waar het laatste deel van het woord van- in bovengenoemde Italiaanse reclameteksten en daan komt, is niet helemaal duidelijk. Het heeft wel de Sprekende Naam, de suggestieve Fraaie op zijn best iets weg van intens(o). De bijbeho- (nà) of minder Fraaie Foto (vóór), de Claim, de rende onfraaie foto toont een wanhopige vrouw Werking en het Wetenschappelijk Onderzoek. De met een reeds flink teruggetreden haargrens en is vermoedelijk velen overtuigende Getuigenis van daarmee van het ‘vóór de aanschaf van het pro- een tevreden klant ontbreekt echter, evenals het duct’-soort. De tweede reclame is voor Prostacal- veelvuldig aanwezige ‘natuurlijk’, bedoeld als man,waaruonmiddellijkprostaatenkalm(en garantie voor veiligheid en werkzaamheid. Voor misschien wel kalm aan maar dat is iets te uw gemoedsrust: in Italiaanse googleadverten- voortvarend) in ziet. Op de bijbehorende foto ties, bijvoorbeeld voor de rimedi naturali van A. lacht een blije man de lezers toe, kennelijk ná Vogel, is het woord natuurlijk weer wèl omnipre- aanschaf. sent. Zie verderop. Ook in deze Italiaanse advertenties wordt een

16 NTtdK APRIL 2021 helend effect van het aanbevolen middel ge- Prostacalman nog het tegenwoordige alom aan- claimd, verpakt in bewoordingen als in grado di wezige kurkuma met zijn antioxiderende eigen- promuovere (kan helpen/ kan bevorderen) of schappen. Daarom heb ik de urologische richt- favorisce (helpt/ bevordert/ ondersteunt). Zo zegt snoeren ook op dit ingrediënt nagevlooid: geen Revitensin dat het in ‘grado di promuovere il vermelding, ook geen negatieve. benessere e il mantenimento di capelli sani’is, In de advertentie voor Revitensin is naast dat wil zeggen, het is in staat de goede conditie en eindeloos gewauwel over het waarom van dunner het behoud van gezond haar te bevorderen. De wordend dameshaar (hormonen, ouderdom, onderkop in de reclame voor Prostacalman be- pech) sprake van de passi avanti (vorderingen) weert: ‘Come gli uomini possono favorire una die wetenschappers maken bij hun onderzoek normale funzione della prostata’, ofwel hoe naar haaruitval. Zo hebben ze onlangs ontdekt mannen het normaal functioneren van hun pros- dat het innovativo complesso CX-9 met onder taat een handje kunnen helpen. meer gierstpitten, zegepalm en L-cisteïne wonde- Wat het fameuze wetenschappelijk onderzoek ren verricht bij mensen met haarproblemen. Wat betreft, daar zijn Italiaanse potentiële aanschaf- is nu weer een innovatief CX-9 complex? Enige fers kennelijk ook gevoelig voor, zoals onder hulp van mede-VtdKers leert mij dat C waar- andere blijkt uit de volgende formulering: ‘buone schijnlijk staat voor contiene (bevat) en dat de 9 notizie dalla ricerca scientifica’ (goed nieuws moet slaan op maar liefst negen ingrediënten van uit wetenschappelijk onderzoek). Het gaat daar- het complex. De X blijft voor de geraadpleegden bij om een nieuw medicijn, het niet geheel toeval- en voor mij echter een raadsel. Een van hen, een lig in dit stuk al eerder genoemde Prostacalman, emeritus farmacologie, spreekt in zijn mail trou- dat ‘favorisce la regolare funzione della pros- wens onomwonden van ‘een crazy concept’ en hij tata’, dat wil zeggen, het ondersteunt het normale kan het weten. In de reclame voor Revitensin is functioneren van de prostaat. Even later in de eveneens sprake van vermelding van het middel advertentietekst wordt gesteld dat het plantaardi- in richtsnoeren en wel in de Medische Richtlijnen ge ingrediënt Serenoa repens (zegepalm) in de voor de behandeling van Haaruitval. Het ligt Richtlijnen van de Italiaanse Vereniging van Uro- ongetwijfeld aan mijn geringe websurfvaardighe- logen niet alleen speciaal wordt vermeld maar den, maar ik kom van alles tegen behalve me- zelfs specifiek wordt aanbevolen bij problemen disch verantwoorde antihaaruitval-richtsnoeren met de prostaat. Dat gaan wij eens fijn controle- en evenmin iets wat wijst op werkzaamheid van ren, sprak mijn slechte inborst. En jawel, op pagi- voornoemd haarherstellend innovatief CX-9 com- na 169 van bovengenoemde richtlijnen wordt plex. En als je alleen CX-9 intikt, dan verschijnen inderdaad apart melding gemaakt van onderzoek er voornamelijk sites van al dan niet tweedehand- naar zegepalm. Edoch, wat de reclamemakers se Mazda’s. Verder zegt de advertentie dat studi verzwijgen, is dat de richtlijnen nu juist luid en scientifici suggeriscono dat het eveneens in Revi- duidelijk zeggen dat de onderzoeken naar des tensin voorkomende Serenoa repens de vorming palms inwerking op het functioneren van de pros- kan beïnvloeden van van L-cisteïne, een essenti- taat beneden ieder aanvaardbaar wetenschappe- eel onderdeel van keratine. En keratine is weer lijk peil zijn. De urologen hebben de uitkomsten nodig om haargroei te bevorderen. Juist ja. Wat ervan dan ook terstond naar de prullenmand ver- bevat Revitensin verder nog? Zink en selenium wezen: te geringe omvang van de studies, geen maar ook roodkoper en dat is dan ongetwijfeld placebogroep en geen ‘follow-up’. Merkwaardig weer goed voor de grijzer wordende dames die zo is overigens dat in dezelfde richtlijnen meteen na hun hennapotje onaangeroerd kunnen laten. Serenoa repens een ander onderzocht plantaar- Omdat ik ook nieuwsgierig werd naar andere dig ingrediënt wordt vermeld en wel Pygeum Italiaanse middelen met een kwakaroma, heb ik africanus (Afrikaanse kers). En ziet: er zijn eni- kort gegoogled. Je kunt je met kwakadvertenties ge, weliswaar zwakke, aanwijzingen dat dit uit de op het web gemakkelijk maanden van de straat bast van de Afrikaanse kers gewonnen spul effect houden en wat is in coronatijd nu raadzamer? Ik heeft, maar de onderzoeken overtuigen niet. De heb het gehouden bij één haarproduct, met een Italiaanse urologen bevelen dan ook nader voor Italianen sprekende naam als Foltina Plus onderzoek ernaar aan. Waarom hebben de Pros- Pro. Folto zeg je namelijk voornamelijk van dik tacalmannen dit bestanddeel dan niet in hun pro- haar (en van dichtbegroeide wouden). Het gaat duct gestopt? Als eenvoudige leek zou je toch om een haarverstevigende en kaalheidtegenstre- zeggen dat Pygeum africanus het bij prostaat- vende spray voor mannen en vrouwen en waar de klachten beter doet dan Serenoa?Verderbevat ene site zuinigjes beweert dat 90% van de gebrui-

APRIL 2021 NTtdK 17 kers content is, rept een andere onbescheiden geheten) en maar liefst 80% van de boven de van 99% tevredenen. Contra-indicaties zijn er zeventigers (gli over 70’, als het ware) door een niet: het gaat om een rimedio naturale,met goedaardige prostaatvergroting wordt getroffen. alleen ingredienti naturali,zoals(hetvoedings- Vijftig procent van de gehele mannelijke (we- supplement) arginine,zegepalm(ditmaalvoor reld)bevolking van boven de vijftig dan wel 80 % de broodnodige variatie Serenoa serrulata ge- van de 70plussers, is dat tot en met de laatste der naamd) en fieno greco,Griekshooi,metandere Mohikanen en gevangenen en asielzoekers mee- woorden. Grieks hooi? Zou dit echt beter tegen gerekend? In de Italiaanse tekst wordt gesproken dunnende dossen werken dan Italiaans hooi? Of van drie miljoen Italianen die prostaatklachten Honoloeloes hooi? Het blijkt fenegriek te zijn; hebben, maar om hoeveel miljoenen mannen het nooit te oud om iets te leren. Reeds na een paar bij ons zou gaan, wordt in de Nederlandse adver- dagen ziet de gebruiker resultaat. De foto toont tentie niet aangegeven. Hoe zulke percentages tot een fraaie jongeman met inderdaad jaloersma- stand komen, is mij overigens altijd een raadsel. kend dik zwart haar. Hoe kalend dan wel dunha- De sinds kort gebruikelijke toevoeging onderaan rig hij vóór de koop van het product was, is on- de Nederlandse teksten bij A. Vogelmedicijnen bekend. Foltina Plus Pro, zo las ik ergens, be- ‘Traditioneel kruidengeneesmiddel o.b.v. Sabal vordert overigens ook la mobilità degli sper- serrulata.Detoepassingisuitsluitendgebaseerd matozoidi (en dit mag u zelf vertalen) en ver- op traditioneel gebruik. ‘Lees voor gebruik de bij- betert met zijn vaatverwijdende eigenschappen sluiter’ ontbreekt op het Italiaanse web. De indi- bovendien de bloedcirculatie. Allemaal kennelijk caties voor het gebruik komen slechts overeen broodnodig voor het verkrijgen dan wel het be- wat betreft het vaak moeten plassen en het niet houden van dik en gezond haar. Toch blijft het goed kunnen legen van de blaas. In Italië zou opvallen dat zovelen – mannen en in mindere Prostaforce® ook reuze geschikt zijn voor man- mate vrouwen – te kampen hebben met dunner nen die lijden aan incontinentie. wordend of reeds uitgevallen schedelhaar, alle Dan de A. Vogel Oorsmeer spray, waarnaar in beloften van alle probate remedies ten spijt. Niet 2017 zulk baanbrekend Nationaal Onderzoek zou voor niets grijpen wereldwijd vele honderddui- zijn verricht omdat ‘ruim 80 % van de Neder- zenden (eigen schatting, SJJ)naarkaalheidverhul- landers wel eens last heeft van de oren’ (zie: lende zaken als een toupet of een pruik of NTtdK 3, 2020: 27-31). Vreemd genoeg voor een ondergaan zij haartransplantaties. De radicale en dergelijk superieur middel lijkt er althans op het de laatste jaren immens populaire Grapperhaus- web geen Italiaans equivalent van te bestaan. Er dan wel Frits Westeraanpak buiten beschouwing zijn wel allerlei àndere rimedi naturali tegen gelaten. overtollig oorsmeer te googelen en stuk voor stuk Vervolgens besloot ik eens tijdverdrijvend te bevatten zij oliën die de kwaal zouden verhelpen. googelen naar eventueel in Italië te koop zijnde A. En wanneer ik reuze inventief spray naturale Vogelproducten. Na de vaststelling dat die er zijn, anti cerume intik, dan komt er een leuke flacon besloot ik mij te beperken tot twee oude beken- tevoorschijn waarvan de inhoud het oorsmeer den: Prostaforce® en A. Vogel Oorspray (zie: (cerume)bijhondenbelooftoptelossenmaar NTtdK 3, 2020: 27-31). Van Prostaforce® kon ik nog steeds geen A. geVogelte. de Nederlandse en Italiaanse reclame-aanprijzin- Het is natuurlijk onverantwoord om conclusies gen vergelijken en eventuele overeenkomsten en te trekken op basis van zo weinig gegevens (twee verschillen in de begeleidende teksten vaststel- uitgeknipte krantenadvertenties en wat bijeenge- len. Omdat niet alle resultaten hiervan de moeite googelde webreclames) maar ik doe het lekker van het vermelden waard lijken, rapporteer ik u toch. Waar het gaat om veelbelovende maar wei- slechts de opvallendste. De naam is in elk geval nig waarmakende en derhalve kwakgeurige ad- identiek: Prostaforce®, evenals de vermelding in vertenties zou ik zeggen: Italië-Nederland un de advertentieteksten dat 50% van de mannen van pareggio, een gelijkspel. ● 50+ (in het Italiaans al een poosje ‘gli over 50’

18 NTtdK APRIL 2021 Overgangsklachten: gat in de markt voor kwakzalvers

Hans Vemer, Cees Renckens en Nico Terpstra

Vrouwen in de overgang hebben soms ernstige klachten en zoeken dan hulp. Ondanks de beschikbaarheid van effectieve therapie, neergelegd in goed onderbouwde richtlijnen, bekend bij huisartsen en specialisten, slagen kwakzalvers erin met onzinbehandelingen een gat in de markt te creëren en te vullen. Regelmatig krijgt de Vereniging tegen de Kwakzalverij brieven of e-mails van vrouwen die met over- gangsklachten bij kwakzalvers terecht zijn gekomen, soms daarheen verwezen door specialisten.

an alle vrouwen in de overgang heeft Bij niet-medicamenteuze behandeling wordt ex- een minderheid geen overgangsgerela- pliciet vermeld: ‘plantaardige middelen zijn niet teerde klachten, de meerderheid heeft effectief en kunnen ernstige bijwerkingen geven.’ V milde symptomen terwijl iets meer dan Dit zijn onberispelijke adviezen. 20% ernstige klachten ervaart, die het functione- ren flink belemmeren.1,2 Veel vrouwen zoeken medische hulp. Naast de huisarts en de gynaeco- loog bestaat er ook de mogelijkheid hulp te Als een vrouw met overgangsklachten bij een zoeken bij vrouwenpoli’s, alternatieve behande- specialist terecht komt, blijkt er een reële kans te laars of bij overgangsconsulentes. Hoe vergaat zijn dat ze kwakzalverij krijgt aanbevolen, de het hen in deze verschillende echelons en hoe richtlijnen geven daar zelfs enige aanleiding toe. kunnen we hen adviseren? De richtlijnen van de Nederlandse Vereniging voor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG), te raad- plegen bij de Federatie van Medische Specialis- ten, zijn namelijk verwarrend’.4 Bij Behande- Het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG) lingen bij overgangsklachten wordt aanbevolen heeft een zeer duidelijke standaard gepubliceerd.3 te behandelen met oestrogeen, al dan niet met De eerste aanbeveling is: goede voorlichting. Bij progestageen, afhankelijk van de aanwezigheid medicamenteuze behandeling van vasomotori- van een baarmoeder. Maar merkwaardigerwijze sche klachten (de zogenaamde opvliegers) wordt zagen we bij hormoonloze behandeling over- een onderscheid gemaakt tussen vrouwen met en gangsklachten tot voor kort ook ‘dat traditionele zonder baarmoeder, na het noemen van de contra- acupunctuur een behandeloptie is’ en bij de on- indicaties. derbouwing daarvan lezen we: ‘Er zijn aanwijzin- ‘Bij vrouwen met een uterus: geef oestrogeen- gen dat traditionele acupunctuur het aantal op- hormoon, altijd in combinatie met progestageen- vliegers meer doet verminderen dan geen hormoon, bij vrouwen zonder uterus: geef oestro- behandeling’. geen zonder progestageen’. Het lijkt of de richtlijnencommissie de geciteer-

APRIL 2021 NTtdK 19 Casus 1 Casus 2 Brief aan de huisarts Brief aan de huisarts ‘Mevrouw A. ‘Mevrouw F. Conclusie: 56 jaar para 3 x bevallen al langere tijd last van 49-jarige vrouw na de overgang met vroege transpireren en opvliegers menopauze in de voorgeschiedenis. weinig effect femoston 1/10 en 1/5 Klachten van gewrichtpijn, vragen over botont- Gesprek over de werking van hormoontherapie kalking en relatie van overgang met stemming en de suppletie dat je als het overgang gebon- en vermoeidheid. den klachten zijn je werking van HRT zou ver- Beleid: wachten. Uitgebreide voorlichting over de veranderingen Met patient besproken acupunctuur, rond de overgang. Geen evidente relatie tussen Rode klaver of Zilverkaars als niet hormonale artrose en menopauze. Opties besproken: acu- therapie. punctuur, vitaminesuppletie, homeopathie Daarnaast clonidine besproken bij een normale (fyto-oestrogenen, promensil). bloeddruk. Eventueel zou hormoontherapie nog gestart HRT in vorm van systen 50 pleister met utroge- kunnen worden, gezien nog net < 10 jaar na stan 100 mgr werd besproken. laatste menstruatie. Voordelen van starten hor- Indien > 60 jaar > 10 jaar na de overgang en moontherapiebesproken op gezondheid botten, > 5 jaar gebruik hart- en vaten. Effect op stemming en energie hormoontherapie is er een verhoogde kans op minder duidelijk. borstkanker. Risico op borstkanker is, gezien negatieve Normaal risico is 76/1000 en bij HRT 80/1000. genetische bevindingen en feit dat borstfotos Kan goed zijn dat het ook geen effect heeft worden verricht, waarschijnlijk niet vergroot. gezien de niet-werkende femoston maar kan Alternatief, evt laaggedoseerd antidepressivum. zeker geprobeerd worden. Ze gaat er over nadenken. advies is iedere 2 jaar voor mammografie in Consult bij mij over 4 weken. Tevens consult kader van bevolkingsonderzoek. bij B [‘orthomoleculair overgangsconsulente’, schildklierfunctie gb normaal bij de huisarts. NT] voor voorlichting over vitamines. Patiënt zal starten met Rode klaver, we hebben Met vriendelijke groet, over 6 weken een belafspraak. dr. C., gynaecoloog in opleiding, (E. zieken- drs. G, gynaecoloog (speciale vrouwenpoli)’ huis) mede namens dr. D., gynaecoloog’

Twee representatieve voorbeelden, waarbij we de medische termen hebben vervangen door de Nederlandse.

de literatuur niet goed heeft gelezen. Immers de weten. Dit is natuurlijk geen zinvolle aanpassing auteurs van het artikel waarop die aanbeveling van de richtlijn: de onwerkzame, pijnlijke en dure zegt te zijn gebaseerd, een Cochrane-database- acupunctuur wordt door de NVOG blijkbaar nog review, concluderen juist dat er onvoldoende steeds gezien als optie. Huisartsen kijken mis- bewijs is dat acupunctuur enig positief effect schien ook naar deze richtlijn en het gevaar heeft.5 Bij vergelijking acupunctuur met sham- bestaat dat ze daarom ook acupunctuur gaan aan- acupunctuur (=prikken met tandenstokers) bleek raden. er geen verschil; er werd wel enig gunstig effect Er zijn meer specialisten die een scheve gevonden wanneer acupunctuur werd vergeleken schaats rijden. Recent beweerde hoogleraar gy- met géén behandeling, zij het aanzienlijk minder naecologie Joop Laven van het Erasmus Medisch dan met hormoonbehandeling. Onze conclusie: Centrum in Rotterdam op een nascholingscursus acupunctuur werkt alleen via een placebo effect. voor huisartsen dat een extract van de plant We hebben deze contradictie voorgelegd aan zilverkaars een goede keus is bij menopauzale de Richtlijnen Commissie van de NVOG. Die liet klachten. Een vreemd advies, de effectiviteit ons weten dat dit inderdaad verwarring zou kun- ervan is nooit aangetoond, de onveiligheid des nen geven en dat de commissie de richtlijn daar- temeer. Ernstige leverstoornissen zijn meerdere om gaat veranderen: acupunctuur is van ‘behan- malen beschreven, ook in Nederland, recentelijk deloptie’ naar ‘optie’ gegaan, zo laat men ons in 2020 zelfs nog.6 Laven liet zich op die bijeen-

20 NTtdK APRIL 2021 komst honend uit over het afwijzende VtdK- de webshop van het bedrijf doet het ergste vre- standpunt over de zilverkaars. zen: er worden verschillende kruidenmengsels Overigens blijkt het aantal vrouwen dat een met onbewezen claims aangeboden. In sommige gynaecologische polikliniek bezoekt wegens over- ervan zitten fyto-oestrogenen: hormonen uit gangsklachten in Nederland erg laag: rondvraag bij planten. De waarschuwing dat het hormonale een vijftal perifere ziekenhuizen leert ons dat de producten zijn, ontbreekt. Idem voor aangeboden perifere gynaecoloog één nieuwe patiënt met shampoos. De consulten van een uur kosten 72.50 climacteriële klachten in de zes weken ziet. euro en worden vaak vergoed via een van de aan- vullende zorgpakketten.

Op internet en via extra pakketten van sommige Vragen aan de VtdK over de menopauze komen zorgverzekeraars vindt men verwijzingen naar altijd van vrouwen die reden tot klagen blijken te verpleegkundig overgangsconsulenten. Er zijn er hebben en betreffen vaak negatieve ervaringen die lid zijn van de Vereniging van Verpleegkundig op zogenaamde vrouwenpoli's. Dit zijn commer- OvergangsConsulenten (VVOC). Dit zijn BIG-ge- ciële poliklinieken die zelfstandig opereren, onaf- registreerde verpleegkundigen. De VVOC geeft hankelijk van een ziekenhuis. aan momenteel 35 leden te hebben. Ze hebben Vrouwen met overgangsklachten die hun toe- een éénjarige extra opleiding gevolgd en geven vlucht zoeken tot vrouwenpoli’s hebben vaak een alleen voorlichting en advies over de overgang. afkeer van de effectieve hormoontherapie of ze Voor zover we kunnen nagaan adviseren deze hebben een huisarts die een grote terughoudend- VVOC consulenten geen kruiden of andere kwak- heid heeft in het voorschrijven van hormoonthe- middelen. Voor therapie moeten de vrouwen rapie en daarom een verwijzing willen regelen. (weer) naar hun arts. Een aantal consulenten De medische staf van deze poli’s heeft daarom werkt samen met huisartsen of poliklinieken. Een een grote bereidheid andere behandelwijzen aan consult duurt 30 tot 60 minuten, voor een tarief te bieden dan de reguliere richtlijnen van huisarts van 75 euro, en wordt vaak vergoed uit de aan- of gynaecoloog. Casus 2 hierboven, is daarvoor vullende pakketten. Er zit mogelijk nog wel een exemplarisch. addertje onder het gras: Een van de consulenten Bezoek aan de websites van een aantal van die aangeeft lid te zijn van de VVOC werkt voor de deze zbc’s bevestigt het vermoeden dat die alter- orthomoleculaire website Menomanager.nl en natieve benadering niet zeldzaam is. De centra verkoopt daar kwakzalverij in de vorm van aller- worden geleid door een of meer gynaecologen die lei kruiden en voedingssupplementen tegen een vaak melden dat ze ‘integraal werken’. Ze worden hoge prijs. daarbij geholpen door basisartsen, sportartsen, Het is onbekend hoeveel consulenten er werk- fertiliteitsartsen (!???) en verpleegkundigen. Tal- zaam zijn die geen lid zijn van de VVOC. rijk zijn de onbewezen behandelingen die ze aan- Zo zijn er de consulenten van het bedrijf Care- bieden. Het gaat dan om het voorschrijven van for-Women (careforwomen.nl) met het hoofdkan- kruidenextracten, om haptonomie, orthomole- toor in Leusden. Dat heeft Evidence Based Medi- culaire supplementen, buteyko-ademhaling, epi- cine overboord gegooid en vervangen door Prac- genetische behandeling, acupunctuur en liquid tice Based Medicine:alsdepatiëntetevredenis, healing, wat iets met massage van doen heeft. werkt het middel of de behandeling blijkbaar. De Vrouwenpoli Boxmeer is een van de poli’s Care-for-Women zou 150 consulentes in Neder- die flink aan de weg timmerde. De poli werd tot land hebben. De term ‘specialistische zorg’ die voor kort geleid door Barbara Havenith die zich het bedrijf hanteert is flink aangedikt: het bedrijf integraal gynaecoloog noemt, een indirecte ver- levert geen zorg door een medisch specialist. Een wijzing naar iets alternatiefs. Deze Vrouwenpoli consulente met nascholing op hormoongebied is inmiddels failliet gegaan, maar heeft een door- doet daar het (informatieve) werk. Ze zou ‘echt start gemaakt als Kliniek Ellesie. De leiding alles over hormonen weten’, claimt het bedrijf, berust nu bij gynaecologe Els van Doorn, samen wat natuurlijk onzin is. Care-for-Women zegt met ondernemers Marc Scheijven en Bernard ‘gerichte adviezen, een concreet behandelplan, Wind, twee zakenmensen die eerder de Nij het inzetten van gericht onderzoek en interventie- vruchtbaarheidsklinieken oprichtten. Gynaecolo- programma's’ te bieden. Het is volstrekt ondui- ge Kim Haest is meegegaan in de doorstart. Net delijk wat daarmee wordt bedoeld. Een kijkje in als de eerdere Vrouwenpoli Boxmeer, waarvan

APRIL 2021 NTtdK 21 het webadres nog steeds gebruikt wordt, streeft Ook blijkt Vrouw&Klinieken nauw verbonden men naar een ‘integraal geneeskundige aanpak met de organisatie Menomanager: www.meno- gebaseerd op een holistische visie op gezond- manager.nl. waar voor veel geld nutteloze plan- heid’. Er kan reguliere medicatie worden voorge- tenextracten en andere kwakmiddelen zijn te schreven, maar ook advies over zogenaamde bestellen. Veel van de plantenextracten bevatten complementaire middelen. Ook kan worden een flink aantal kruiden zonder bewezen effec- doorverwezen naar niet nader omschreven com- tiviteit, maar ook ‘isoflavonen van kuduz’ (be- plementair werkende therapeuten, wat het ergste doeld wordt waarschijnlijk kudzu) waarin een doet vrezen. De prijzen van deze doorstart-kliniek onbekende hoeveelheid fyto-oestrogenen (hor- zijn direct fors omhoog gegaan, te vinden in een monen uit planten) zit. Ze zullen vanwege de hor- wat onduidelijke tarieflijst. Vrouwen moeten voor monale planteningrediënten effect hebben bij een eerste bezoek wegens overgangsklachten vasomotorische klachten, als opvliegers. Het is maar liefst 809 euro neertellen, waarbij een twee- echter misleiding om dit aan vrouwen te geven de bezoek dan wel gratis is. Kan overigens ook die geen hormonale behandeling willen of mogen. on-line, voor hetzelfde tarief. Nergens wordt mel- De ‘bijsluiter’ vermeldt overigens dat dit product ding gemaakt van eventuele vergoeding door de langdurig en zonder problemen kan worden ge- zorgverzekeraar. Laakbaar is dat de poli ook ther- bruikt, behalve bij borstkanker! mografie aanbiedt als ‘preventieve borststudie’. Zowel bij de Vrouw&Kliniekenpoli als bij de Het RIVM waarschuwt voor deze techniek en Menomanager-organisatie werkt ook een ‘ver- vindt dat deze niet specifiek genoeg is om borst- pleegkundig specialist hormonen’, Monica Wij- kanker op te sporen. Vrouwen die zo'n thermo- ers. Een fraaie specialisatie-aanduiding die de grafiescan laten maken moeten er tussen 235 en BIG-registratie echter niet kent. 590 euro voor betalen! Er wordt hier gespecu- Deze verpleegkundige biedt zich bij Menoma- leerd op de onnodige angst voor röntgenstralen nager aan als ‘Orthomoleculair Epigenetich(!red) bij de gewone borstfotos, terwijl als je helder wilt Therapeut, Holistic Health Coach en Liquid Hea- hebben of er een gezondheidsrisico is, je toch ler’. Het zijn mooie woorden, met wetenschap echt die borstfotos moet laten maken, een ther- heeft het echter niet veel van doen. Hoe kan mografiescan zal dat niet kunnen vervangen. iemand die blijkbaar geen verpleegkundig werk Over de inmiddels failliete Vrouwenpoli Box- doet, haar BIG-registratie behouden? meer komen nog steeds klachten bij ons binnen, Cliënten van de Vrouw&Klinieken en Meno- met name over rekeningen. Kijkend naar de web- manager kunnen zich ook laten verwijzen naar site van de doorstart Kliniek Ellesie verwachten ene Jacob van Langen die zich na een burn out in we helaas hetzelfde, waarschijnlijk mede over de het zakenleven heeft omgeschoold tot Buteyko- wanstaltig hoge tarieven. ademhalingstherapeut. Verder doet hij iets met Vrouw&Klinieken is een poliketen met onder hartcoherentie en is hij holistic health coach en andere een vestiging in Lelystad. De gynaeco- liquid healer.Hetzijnkwakzalvertechnieken logen daar zijn Anne-Mieke Omtzigt en Bart van waar de gynaecologen van de overgangspoli in Aken. Verder werken er de artsen Marika Van- Lelystad blijkbaar heil in zien. lerberghe (integrale geneeskunde en leefstijl) en Vrouwen gaan meestal op eigen intiatief naar Ria van Rooijen (sportarts). De vestiging zoekt een van de poli’s. Deze commerciële centra stu- momenteel ook nog naar een ‘integraal werkende ren dure rekeningen die echter zelden worden medisch specialist met ervaring in leefstijlgenees- vergoed, ondanks meldingen op hun websites dat kunde’. Er staat op de website van de vestiging dit wel het geval is. De kosten voor een consult weinig informatie over de aangeboden behande- lopen van 75 tot 500 euro per uur. Hier komen dan lingen. Uit contacten met huisartsen weten we nog eens extra’s bij voor administratie, bloedon- wel dat deze kliniek zich onder andere bezig- derzoek enzovoort. De totale kosten kunnen houdt met LDN (Low Dose Naltrexon), integrale oplopen tot bijna 2000 euro per jaar. zorg, orthomoleculaire geneeskunde en een epi- genetisch endorfine herstelplan. Vrouwen komen soms bij hun huisarts met een lijstje onnodig bloedonderzoek ‘voor mevr. Omtzigt’ met het ver- Veel vrouwen krijgen vroeg of laat overgangs- zoek of de huisarts die kan aanvragen. Gelukkig klachten waarvoor ze hulp zoeken. Die hulp kan weigeren de meeste huisartsen in de regio om primair worden geboden door huisartsen die mee te doen aan dit oneigenlijk gebruik van de werken volgens de NHG-standaard. Als een huis- ziektekostenverzekering. arts door de werkdruk geen tijd heeft voor uitge-

22 NTtdK APRIL 2021 breide voorlichting, kan hij of zij samenwerken 2 Depypere H, Pintiaux A, Desreux J, Hendrickx met een verpleegkundig overgangsconsulent van M, Neven P, Marchowicz E, Albert V, Leclercq de VVOC. Levert dit onvoldoende resultaat op V, Van den Branden S, Rozenberg S. Coping dan ligt een verwijzing naar de gynaecologische with menopausal symptoms: An internet poli in het ziekenhuis voor de hand. Een ver- survey of Belgian postmenopausal women. wijzing naar een van de vrouwenpoli’s ligt wordt Maturitas 2016, 90: 24-30. ontraden, vanwege de medische twijfels (kwak- 3 www.nhg.org/standaarden/de overgang 2012. zalverij) en de hoge kosten die hiermee gepaard 4 Federatie Medisch Specialisten, Richtlijnenda- gaan. Vrouwen met overgangsklachten zouden tabase.nl/menopauze. 2018. expliciet moeten worden gewaarschuwd voor 5 Dodin S, Blanchet C, Marc I, Ernst E, Wu T, privéklinieken die vaak niet-vergoede en onbe- Vaillancourt C, Paquette J, Maunsell E. Acu- wezen behandelingen aanbieden. ● puncture for menopausal hot flushes. Cochra- ne Database Syst Rev. 2013, Jul 30. Literatuur 6 Harbers L. Blijf alert op kruidengeneesmidde- 1 Weidner K, Richter J, Bittner A, Stöbel-Richter len. Ned Tijdschr Geneeskd (2020) 164:C4435 Y, Brähler E. Menopausal complaints across the lifespan? Findings of a German represen- Een eerdere beknopte versie van dit artikel werd tative survey. Psychother Psychosom Med gepubliceerd in Medisch Contact 47, 23 november Psychol. 2012, 62: 266-75. 2020.

APRIL 2021 NTtdK 23 Sociale wetenschappers kruipen in de huid van de alternatieve geneeskundegebruiker

Jaco Berveling

De meeste Nederlanders gaan met gezondheidsklachten naar de reguliere huisarts; een klein deel zoekt zijn heil bij alter- natieve genezers. Wie zijn deze mensen en waarin verschillen ze van de patiënten die voor de reguliere zorg kiezen? Socia- le wetenschappers kijken bij deze vraag al heel lang naar achtergrondkenmerken, zoals sekse en opleiding. Recent onderzoek gaat dieper in op de attituden van deze patiënten en hun ideeën over het paranormale.

ewetenveeloverdeachtergrond- Toch is met die achtergrondkenmerken het hele kenmerken van patiënten die zich verhaal niet verteld. Er komt steeds meer wenden tot alternatieve genezers. onderzoek beschikbaar waarin wetenschappers W Cees Renckens heeft de kenmerken niet alleen kijken naar sekse, leeftijd en oplei- recent nog in Met het vizier op Kackadoris. ding, maar ook naar de attituden en visies van Kroniek van de hedendaagse kwakzalverij op mensen. Hoe kijken de gebruikers van alternatie- een rijtje gezet.1 Er wordt daarbij onder andere ve geneeskunde naar de wereld, welke levens- gekeken naar sekse, leeftijd en opleiding. De lief- overtuiging hebben ze en waar geloven ze in? hebber kan het allemaal vinden in Statline van het Sociale wetenschappers richtten zich op speci- CBS (Gezondheid en zorggebruik; persoonsken- fieke attituden van deze mensen en hun mening merken). Uit recente CBS-cijfers blijkt dat veel over, en het gebruik van, paranormale praktijken. meer vrouwen zich door een alternatieve arts laten behandelen (in 2020 7%) dan mannen (3,4%). Dit geldt ook voor hoger opgeleiden ver- sus lager opgeleiden. Van de mensen met het onderwijsniveau ‘vmbo, mbo1, avo onderbouw’ Er zijn de nodige studies gedaan naar de attituden zocht in 2020 3,8% zijn heil bij de alternatieve arts, van de gebruikers van complementaire en alter- terwijl van de hoger opgeleiden (onderwijsniveau natieve geneeskunde (CAG-gebruikers). De on- ‘hbo, wo bachelor’) 8,8% dit deed. Ook leeftijd derzoekers maken meestal een onderscheid in doet er toe. Van de groep in de leeftijd van 50-55 ‘complementair’ en ‘alternatief’ omdat het in som- jaar stapte 8,8% een alternatieve praktijk binnen, mige opzichten om verschillende groepen gebrui- terwijl van de 75 plussers maar 3,5% in de wacht- kers gaat. Binnen de Vereniging tegen de Kwak- kamer plaatsneemt. zalverij (VtdK) wordt een term als ‘comple- Kortom, vertel me iemands geslacht, leeftijd en mentair’ overigens beschouwd als eufemisme en opleiding en ik vertel je of hij of zij zich tot de identiek aan ‘alternatief’. alternatieve geneeskunde aangetrokken voelt. Het ligt voor de hand dat de mensen die voor

24 NTtdK APRIL 2021 het alternatieve circuit kiezen een levenshouding hebben die daarbij past. In 2007 probeerden Brit- se onderzoekers uit de op dat moment beschikba- De manier van kijken van zowel de alternatieve re studies naar attituden een rode draad te halen.2 huisartsen als de alternatieve consumenten Ze constateerden onder andere dat de mensen die wordt getypeerd als ‘holistisch’. De Hongaarse zich wenden tot alternatieve geneeswijzen zich onderzoekster Szilvia Zörgo˝ probeert daar verdie- ook aangetrokken voelen tot spiritualiteit en dat ping in aan te brengen. Zörgo˝ is als gedragsweten- ze geloven in zoiets als ‘persoonlijke groei’. Ze schapper verbonden aan de Semmelweis Univer- hebben een ‘holistische’ levensvisie (grofweg het siteit in Boedapest. Zij doet in Hongarije al jaren idee dat lichaam en geest nauw met elkaar ver- zowel kwalitatief als kwantitatief onderzoek naar bonden zijn en dat het mogelijk is om spirituele het gebruik van alternatieve geneeskunde. Zo ob- ervaringen te hebben). serveerde en interviewde ze vier jaar lang patiën- ten en artsen in klinieken voor traditionele Chi- nese geneeskunde. In haar kwantitatieve onderzoek enquêteerde Deze holistische levenshouding vinden we ook ze inwoners van Boedapest over hun mening over bij alternatieve genezers. Wetenschappers noe- complementaire en alternatieve geneeskunde en men dat wel ‘philosophical congruence’: patiënt liet ze hen reageren op een stuk of 40 stellingen.5 en arts zitten qua ideeën op één lijn. Dit blijkt ook Zo kon zij specifieke attituden in kaart brengen. uit Nederlands kwalitatief onderzoek. Nadine Zörgo˝ wil zich niet beperken tot het meten van Raaphorst, indertijd verbonden aan de Erasmus concepten als ‘holisme’ of ‘spiritualiteit’. Dat zijn, Universiteit, tegenwoordig werkzaam bij de rijks- zeker voor leken, abstracte begrippen waar ieder- universiteit Leiden, interviewde enkele jaren een weer iets anders onder verstaat. Die theoreti- geleden samen met Dick Houtman 19 Nederland- sche begrippen bieden geen concrete handvatten se antroposofen, acupuncturisten en homeopa- voor gedragsbeïnvloeding. En gedragsbeïnvloe- ten.3 Deze huisartsen werden benaderd via hun ding kan bij mensen die zich aangetrokken voelen beroepsverenigingen, de Nederlandse Vereniging tot alternatieve geneeswijzen van levensbelang van Antroposofische Zorgaanbieders (NVAZ), de zijn. Szilvia Zörgo˝ licht het toe: ‘Je moet een Artsenvereniging voor homeopathie (VHAN), de onderscheid naar ziekten maken. Een behande- Nederlandse Artsen Acupunctuur Vereniging ling vanuit de complementaire en alternatieve (NAAV) en de Artsenvereniging voor Biologische hoek is niet altijd super slecht. Stel dat je ver- en Natuurlijke Geneeskunde. En twee jaar geleden kouden bent en een zere keel hebt. Wanneer je interviewde Anne Knape (Universiteit Utrecht), dan thee met knoflook en honing drinkt, omdat je voor haar masterscriptie ook alternatieve huisart- moeder je dat vroeger altijd gaf, is dat slecht? sen, in dit geval 14 homeopaten.4 Nee, maar bij levensbedreigende ziekten is de De motivatie van deze huisartsen om alter- inzet van alternatieve geneeskunde extreem ge- natieve geneeswijzen te gebruiken loopt uiteen, vaarlijk. Als een patiënt dan conventionele ge- maar ze delen volgens deze twee studies een neeskunde weigert, kan hij sterven.’ holistisch wereldbeeld. Zowel Raaphorst als Zörgo˝ wil het disfunctionele gebruik van alter- Knape merkten dat de huisartsen op zoek zijn natieve medicijnen voorkomen. Je zult dan wel in naar de ‘diepere oorzaken van ziekten’ en vinden de huid van de gebruiker moeten kruipen en dat je ‘breder’ naar ziekten moet kijken. De artsen nagaan hoe hij of zij een keuze maakt. Zij is van zijn ervan overtuigd dat ‘een mens meer is dan mening dat het meten van ‘holisme’ dan niet vol- wat je kan meten, wegen en tellen’ en ze vinden staat. Je zult hun attituden veel concreter in kaart dat er meer is dan wij mensen kunnen waar- moeten brengen. Anders staan gedragsdeskun- nemen. Er zijn dingen die niet meetbaar zijn, digen die interventies willen ontwikkelen nog zoals emoties, de geest en ‘energieën’. Ze ver- steeds met lege handen. wijzen naar ‘energieniveaus’ of de emotionele De Vereniging tegen de Kwakzalverij ziet geen oorzaken van klachten (omdat, zoals een van de verschil tussen ‘complementair’ en ‘alternatief’. artsen het samenvatte, ‘99% van alle ziekten emo- Szilvia Zörgo˝ vindt daarentegen dat je ‘comple- tioneel bepaald zijn’). In hun ogen moet je een mentair’ en ‘alternatief’ niet op een hoop moet ziekte zien als een signaal waar je iets van kunt gooien. Zörgo:˝ “De meeste onderzoekers behan- leren. Het is niet per definitie iets negatiefs. Je delen ‘CAG’ als één groep. Ik vind dat je com- kunt er iets van leren voor je ‘persoonlijke en spi- plementair van alternatief moet onderscheiden rituele ontwikkeling’. en ook goed moet kijken over welke ziekte het

APRIL 2021 NTtdK 25 gaat. Mensen kunnen combinaties maken. Ze ge- en het gebruik van complementaire en alternatie- bruiken bijvoorbeeld conventionele medicijnen ve geneeskunde het beste verklaarden. voor diabetes en alternatieve medicijnen voor, ik Abheiden onderzocht sociaal demografische noem maar wat, huidproblemen. Je moet dus variabelen (sekse, leeftijd, inkomen, et cetera), doorvragen om te weten over welk besluit men- persoonlijke waarden en wereldbeelden en het sen het hebben. Wil je het met een wetenschappe- wel of niet geloven in het paranormale. Zo vroeg lijke blik bekijken, dan zul je dat onderscheid hij de Duitse respondenten onder andere wat ze moeten maken. Anders baseren we onze conclu- vonden van mysticisme, magie en occultisme, sies op een over gesimplificeerde manier van kij- wichelroede lopen, astrologie, het voorspellen ken.” van de toekomst met tarotkaarten en spirituele In haar kwantitatieve onderzoek onderscheid- genezers. de Zörgo˝ dan ook drie groepen. De eerste groep Het blijkt dat geloof in het voorspellen van de bestond uit mensen die kozen voor reguliere toekomst, wichelroedelopen en spiritualisme (en zorg, de tweede groep uit patiënten die de regulie- het toepassen van deze paranormale activiteiten) re zorg aanvulden met alternatieve zorg (de com- de beste voorspellers zijn voor de mening over en plementaire groep) en een derde groep die voor het gebruik van complementaire en alternatieve het alternatieve circuit had gekozen. De drie geneeskunde. De sociaal-demografische variabe- groepen bleken anders in het leven te staan, maar len verklaren wel iets, en dan met name sekse en de complementaire en alternatieve gebruikers sociaal-economische status, maar zijn veel min- hadden wel veel gemeen. Uit de enquête blijkt dat der relevant dan de paranormale attituden. Het de CAG-gebruikers vergeleken met de gebruikers onderzoek sluit aan bij onderzoek in andere lan- van de reguliere geneeskunde er bijvoorbeeld den. Ook onderzoekers in Finland en België kwa- vaker van overtuigd zijn dat het lichaam ver- men eerder al tot een vergelijkbare conclusie: wie weven is met een ‘(spiritueel) energetisch sys- in het bovennatuurlijke gelooft zoekt zijn heil teem’ en dat er zoiets als een ‘spirituele levens- eerder bij alternatieve genezers. kracht’ bestaat, reïncarnatie mogelijk is, eeuwen- oude remedies meer te vertrouwen zijn dan de moderne geneeskunde, elke ziekte waar we tij- dens ons leven mee te maken te krijgen bedoeld De vraag blijft natuurlijk of dit ook geldt voor de is om ons iets te leren en je farmaceutische pro- nuchtere Nederlander. Nederlands onderzoek ducten beter kunt vermijden. naar de relatie tussen geloof in het paranormale Als het gaat om interventies geeft de Hongaarse en het geloven in en gebruiken van alternatieve onderzoekster aan dat je je bijvoorbeeld zou kun- geneeswijzen ontbreekt vooralsnog. Wel weten nen richten op het gebrek aan vertrouwen dat de we dat de nuchterheid van de Nederlander nogal CAG-gebruikers hebben in de reguliere genees- tegenvalt. Joep de Hart van het Sociaal en Cultu- kunde. Uit de stellingen in de enquête blijkt dat ze reel Planbureau (SCP) constateerde bijvoorbeeld meer vertrouwen hebben in ‘eeuwenoude’ en ‘tra- dat een groot deel van de Nederlanders denkt dat ditionele’ remedies en dat ze met een ernstig het mogelijk is om via een medium in contact te symptoom niet zo snel naar een reguliere arts zul- treden met gestorvenen (in 2006 35%). Ook denkt len stappen. een grote groep dat ons leven wordt beïnvloed door de stand van de sterren (in 2006 29%).7 En het paranormale aanbod is in Nederland groot. Er vinden jaarlijks ongeveer 400 spirituele en para- Ook andere onderzoekers hebben zich recent normale beurzen plaats. Wie zo’n beurs binnen- verder verdiept in de attituden van CAG-gebrui- stapt, betreedt niet alleen de paranormale wereld kers. De Duitse onderzoeker Henrik Abheiden van de handlijnkundigen, tarotkaartleggers en van de Charité, een grote universiteitskliniek in astrologen, maar ook de alternatieve genezers, Berlijn, ging met enkele collega’s na of er een ver- waaronder magnetiseurs, iriscopisten, hypnothe- band is tussen geloven in alternatieve geneeskun- rapeuten, reïncarnatietherapeuten, klankhealers de en het paranormale.6 Abheiden keek, op basis en masseurs. En vergeet de genezende edelste- van een uitgebreide Duitse Survey, zowel naar de nen niet. mening over, als het gebruik van paranormale Het is de vraag of we het kwantitatieve on- praktijken. En ook naar de mening over en het derzoek van Zörgo˝ en Abheiden zomaar naar de gebruik van alternatieve geneeskunde. De onder- Nederlandse situatie mogen vertalen. Het onder- zoekers wilden weten welke factoren de houding zoek laat in ieder geval zien dat het de moeite kan

26 NTtdK APRIL 2021 lonen om verder te kijken dan abstracte typer- 4 Knape, A.F., Regular medicine: can't live wit- ingen van CAG-gebruikers, zoals de holistische hout, won't heal within. The case of the Dutch kijk die ze zouden hebben. Wie wil voorkomen homeopathic physician. 2019, Universiteit dat CAG-gebruikers in levensbedreigende situa- Utrecht, Research Master Thesis History and ties terechtkomen moet abstracties loslaten en Philosophy of Science: Utrecht. zich verdiepen in hun concrete denk- en leefwe- 5 Zörgo,˝ S., G.-J.Y. Peters en S. Mkhitaryan, Atti- reld. ● tudes Underlying Reliance on Complementary and Alternative Medicine. Integrative Cancer Literatuur Therapies, 2020. 19: p. 1-14. 1 Renckens, C., Met het vizier op Kackadoris. 6 Abheiden, H., M. Teut en A. Berghöfer, Predic- Kroniek van de hedendaagse kwakzalverij. tors of the use and approval of CAM: results 2021: Vereniging tegen de Kwakzalverij. from the German General Social Survey 2 Bishop, F.L., L. Yardley en G.T. Lewith, A sys- (ALLBUS). BMC complementary medicine tematic review of beliefs involved in the use of and therapies, 2020. 20 (183). complementary and alternative medicine. 7 Hart, J. de, Zwevende gelovigen. Oude religie Journal of health psychology, 2007. 12 (6): en nieuwe spiritualiteit. 2013, Den Haag: Soci- p. 851-867. aal en Cultureel Planbureau. 3 Raaphorst, N. en D. Houtman, A necessary evil that does not ‘really’ cure disease: The domes- tication of biomedicine by Dutch holistic gene- Dr. J. Berveling, socioloog, is wetenschapsjournalist ral practitioners. Health, 2015: p. 1–16. (www.debestewoorden.nl)

APRIL 2021 NTtdK 27 Medische hypes in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde

C.N.M. Renckens

Het laatste dubbelnummer van jaargang 2020 van het NTvG was gewijd aan medische hypes. Fibromyalgie Rating Scale.

nder die noemer werden een vijftal die binnenkort gevonden zal worden. onzinnige althans omstreden behan- 4Erzijnactievepatiëntenverenigingen. delmethoden besproken en daarnaast 5Erzijnproblemenmetverzekeraarsen Owerd een zevental syndromen onder keuringsartsen. de loep genomen, die met even veel recht als 6Deverspreidingvandeziekteindetijden modeziekten zouden kunnen worden betiteld, al geografisch kan niet biologisch worden ver- valt die term in het blad bijna nergens expliciet. klaard. Lezers die mij kennen weten dat ik mij al sinds de 7Erisgeenregulierebehandelingmogelijkmet jaren 80 met dit intrigerende onderwerp heb uitzondering van cognitieve gedragstherapie. bezig gehouden. Dat resulteerde al eens in twee 8Zijhebbeneenepidemischkarakter:ze eerdere artikelen over actuele modeziekten res- komen en verdwijnen weer. pectievelijk uit 2004 en 2017. In dit artikel wil ik 9Erzijnonscherpeafgrenzingentussendever- de highlights en opvallende zaken uit het NTvG- schillende modeziekten en niet zelden gaat de nummer bespreken, maar ik doe dat niet dan ene over in de andere. nadat ik mijn overzichten uit 2004 en 2017 nog 10 De patiënten worden vaak achter hun rug uit- eens kortweg recapituleer. gelachen. 11 Vaak is er sprake van ‘retrospectief oppoetsen van de biografie’ (Koerselman) d.w.z. men ontkent problemen van psychische of neuroti- sche aard in de voorgeschiedenis. 1 Een anatomisch substraat ontbreekt geheel 12 Er is een veelvuldig bezoek aan kwakzalvers of staat niet in verhouding tot de gepresen- en wondergenezingen kunnen optreden. teerde klachten. 13 Er bestaat veel weerstand tegen psychologi- 2Deklachtenzijnmeestalverergeringenvan sche benaderingen van hun klachten. alledaagse banale klachten als pijn, vergeet- achtigheid, moeheid, geheugenproblemen, In 2017 deed de behoefte zich voelen aan een zwakte en duizeligheid die ‘geamplificeerd’ update over de stand der modeziekten in ons land worden door de overtuiging een ernstige ziek- en ik publiceerde daarover een overzicht in Skep- te onder de leden te hebben. ter, dat ik korte tijd later in uitgebreidere vorm in 3Erzijnvrijwelaltijdmedicidiebeweren ons eigen tijdschrift opnam.12 Op de in 2004 be- dat er een organische basis bestaat, sproken syndromen kwam ik niet meer terug,

28 NTtdK APRIL 2021 Modeziekten 2004 Epidemie Status Literatuur Postnatale depressie 1980-1990 Zakt af Koerselman (1981) 1 Premenstrueel syndroom (PMS) 1931- Bloeit Romans (2012) 2 Bekken instabiliteit 1990-2003 Zakt af Renckens (2004) 3 Chr. hyperventilatie 1937- Zakt af Denys (2020) 4 Fibromyalgie 1990- Persisteert Richtlijn NVR (2002) 5 Amalgaamziekte Medio jaren 80 Zakt af Schuurs (1995) 6 CVS/ME 1957 Persisteert Raijmakers c.s.; (2020) 7 Meervoudige Persoonlijkheidsstoornis Medio jaren 80 Persisteert DSM-5 8 Gevolgen van Bijna Dood Ervaring 1975- Bloeit Skepter, winter 2007. Woerlee c.s.9 Repetitive strain injury (RSI) 1993- Zakt af Gezondheidsraad (2000) 10 Chronisch Whiplash syndroom 1990- Persisteert Reinders (2002) 11 Tabel 1. Modeziekten anno 2004

Modeziekten 2017 Epidemie Status Literatuur Electrohypersensitiviteit (EHS) Medio jaren 2000- Persisteert Kennisplatform EMV 13 Pilotenziekte 1999 Zakt af NTvG 2014 14 ASIA ofwel siliconenziekte 2011- Zakt af Watad 2018 c.s. 15 Essure-slachtoffers 2016 Persisteert Bouillon, 2018 16 ACNES Plm. 2007- Persisteert Van den Berg c.s. 2015 17 PUR-slachtoffers 2012- Zakt af Rustemeijer c.s. 2016 18 Chronische Lyme Begin jaren 90 Bloeit Gezondheidsraadrapport, 2013 19 Post-Q-koorts vermoeidheid 2011 Bloeit Website VWS 20 Glutensensitiviteit Plm. 2007 Bloeit https://www.glutenvrij.nl/ 21 Tabel 2. Modeziekten anno 2017

Medische Hypes (NTvG) Epidemie Status anno 2021 Literatuur Atkins dieet 1970 Voorbij Geen modeziekte 22 Koolhydraatarm dieet 1980 Persisteert Geen modeziekte 23 Vermeend vitamine D tekort 1990 Persisteert Zaat, NtvG 24 Post-whiplashklachten 1995 Zakt af Hendriks c.s.; NtvG 25 Factor V Leiden 1995 Voorbij Geen modeziekte CVS/ME 2000 Persisteert Raijmakers c.s.; NtvG 26 Post Lyme-syndroom 2005 Persisteert Van der Horst, NtvG 27 Vermeend vitamine B12 tekort 2010 Bloeit Harmans, NtvG 28 Exoskeletten 2015 Nieuw Geen modeziekte Misofonie 2018 Bloeit op Denys; NTvG 29 COVID-19, chloroquine 2020 Nieuw Geen modeziekte Long COVID 2021 Nieuw Harmans, NTvG 30 Tabel 3. Hypes anno 2021 maar ik kwam met maar liefst negen nieuwe kan- jaar bevat het laatste nummer van het jaar geestige didaten. Zie tabel 2. Van de lijst uit 2004 zijn de artikelen, persiflages, nonsensicale mededelingen PND, de bekkeninstabiliteit, het PMS, de hyper- en modieuze onzin. Tegen die Britse humor zijn wij ventilatie, de amalgaamziekte, de MPS, het gedoe Nederlanders niet opgewassen, maar het NTvG rond de BDE, de RSI en het OPS verdwenen dan deed in elk geval een poging, nu vooral met het wel sterk op hun retour. vizier op non-diseases en modieuze kwakzalverij. De inhoud van deze opsomming spreekt voor Ik wil in dit artikel uit de zeven artikelen gewijd zich en meer details zijn te vinden in de litera- aan ‘hypes’ enkele saillante onderdelen bespreken tuurverwijzingen. Kwakzalverij, humor en pseu- en citeren. Dit in de wetenschap dat de helft van dodiagnosen komen in het NTvG niet vaak aan de VtdK-leden geen medische achtergrond heeft bod. Dit in tegenstelling tot de mooie traditie die en het NTvG niet onder ogen zal krijgen en hetzelf- het British Medical Journal er op na houdt: elk de geldt voor de honderden leden, die reeds met

APRIL 2021 NTtdK 29 pensioen zijn en wellicht hun NTvG-abonnement letsel’ betiteld. Enige orde werd geschapen toen in opzegden. Voor de volledigheid vermeld ik in de 1995 een verzekeringsgeneeskundige classificatie tabel 3 ook de ‘hypes’, die zich niet als modeziekte werd toegekend aan de whiplash: CAS-code L550. kwalificeren, omdat het hier behandelingen be- Het artikel beschrijft de epidemie in de periode treft en niet zozeer ‘erkende diagnosen’. 1995-2019 en beperkt zich tot de groep die een WIA uitkering zou kunnen aanvragen, dus in de leeftijdscategorie tussen 18 en 67 jaar. Zo’n uitke- ring kan worden nagestreefd na twee jaar arbeids- ongeschiktheid. Bij ongeveer 25% van de jaarlijks 1 Oud-NTvG-hoofdredacteur Joost Zaat neemt on- plm. 15.000 kopstaartbotsingen ontstaan chroni- der de merkwaardige titel Iedereen een gebrek. sche klachten, voornamelijk bestaande uit pijn- Vitamine D, van antirachitismiddel tot alle- klachten zonder objectiveerbare letsels. Wel weet manspil het vermeende gebrek aan vitamine D bij de aanvrager precies wanneer de klachten zijn ont- zowat alle klachten onder de loep. Het slikken en staan: na de botsing. Bedrijfsartsen zijn de loop meten van vitamine D is steeds gewoner geworden der jaren terughoudender geworden met het en bij vage klachten adviseren tijdschriften als instellen van behandelingen. In 1995 maakte whip- Linda, Margriet en Plus Magazine tegenwoordig lash nog 2% van het aantal toegekende uitkeringen om bij de huisarts een bepaling van de bloedspie- uit, welk aandeel is gezakt tot 0,7%. Dat vertaalt gel van vitamine D te laten doen. Veel mensen blij- zich in bijna 300 personen per jaar. Het aantal ken dan een te lage concentratie van dit vitamine mensen met een WIA-uitkering bedroeg in 2019 te hebben, grotendeels te verklaren doordat in de 326.000. De keuringsartsen van het UWV verklaren afgelopen jaren de normaalwaarden steeds hoger 82% van de whiplash-klagers volledig arbeidsge- zijn geworden. Een ambivalent rapport van de Ge- schikt, terwijl 3,2% geen ‘benutbare mogelijkhe- zondheidsraad uit 2012 was daarbij instrumenteel. den’ meer heeft. De restgroep wordt partieel Het aantal aanvragen naar de bepaling van vitami- arbeidsgeschikt geacht en ontvangt een idem uit- ne D concentraties door huisartsen steeg in 10 jaar kering. De UWV-artsen werken volgens het bio- met een factor zes en de kosten van vitamine D psychosociale model. De auteurs eindigen hun receptuur, zoals betaald door de zorgverzekeraars, artikel met de oproep whiplash niet als een hype te stegen tussen 2011 en 2014 van € 5,9 miljoen naar betitelen. Er moet aandacht zijn voor de individue- € 35,6 miljoen. De effectiviteit van vitamine D con- le patiënt en de risicogroep is gekenmerkt door sumptie, zoals onderzocht in RCT’s blijkt zeer het niet goed om kunnen gaan met tegenslagen en tegen te vallen. Het effect op kankersterfte, hart- een meer passieve en fatalistischer instelling. En en vaatziekten en immuunsysteem is zo beperkt de bedrijfsarts moet goed luisteren naar de patiënt dat Zaat rustig van een hype durft te spreken. Zijn en zo voorkomen dat de verzekerde een beroep conclusie is samen te vatten in zijn constatering gaat doen op een WIA-aanvraag. dat het ’50 jaar geleden voldoende was een boter- 3 Over het uiterst omstreden ziektebeeld CVS/ ham met margarine te eten, terwijl nu grote groe- ME of wel chronisch vermoeidheidssyndroom pen Nederlanders vitamine D slikken. Dat heeft schrijven de Nijmeegse experts Raijmakers en vooral te maken met de verhoging van de normaal- Van der Meer een acht pagina’s tellend artikel met waarden’. Alleen ter voorkoming van bot ontkal- veel aandacht voor de historie en de frustratie bij king en Engelse ziekte is vitamine D onmisbaar, zowel onderzoekers als patiënten. Al in 1750 zijn maar vrijwel iedereen met een normaal voedings- beschrijvingen te vinden van het ziektebeeld, maar patroon krijgt daarvan voldoende binnen. de term ‘goedaardige myalgische encefalomyelitis’ 2 Jurist Hendriks en verzekeringsartsen Wind en werd in 1956 door Acheson gemunt. Een goed Kroneman beschrijven in hun artikel met ‘lessen onderbouwde verklaring voor de klachten is er voor artsen’ de opkomst van de whiplash-epi- nog altijd niet en ook een bruikbare definitie ont- demie in 1995 en haar teruglopen sinds 2005. De breekt. Er is sprake van een diagnose per exclusi- term ‘whiplash’ werd in 1928 voor het eerst ge- onem en de speurtocht naar een biologische bruikt en in 1957 en 1991 wijdde het NTvG artike- verklaring heeft nooit iets opgeleverd. De weten- len aan deze kwaal. Artsen waren in hun be- schappelijke discussie over met name de werk- oordelingen verdeeld en ook over het nut van zaamheid van cognitieve gedragstherapie, zoals behandelingen als de halskraag, fysiotherapie of aangetoond in de grote PACE-trial, is ontaard in revalidatiegeneeskunde was men verdeeld. On- een juridische en activistische veldslag. Niet danks het ontbreken van medisch objectiveerbare zelden zijn onderzoekers, die pleiten voor een bio- bevindingen werd de kwaal soms als ‘zeer ernstig psychosociale aanpak, bedreigd en sommigen ver-

30 NTtdK APRIL 2021 lieten om die reden zelfs het onderzoeksveld. Zo Lyme-patiëntenbeweging zijn invloed mag laten lang als er geen goede definities en begripsaf- gelden, maar dat zij zich dan wel bij de uitkomsten bakeningen zijn lijkt elk onderzoek kansloos. van wetenschappelijk onderzoek moet neerleggen Kwakzalvers zoals Kunst met zijn autovaccinatie- en bereid zijn naar andere benaderingen van het trukendoos is daarbij maar één voorbeeld van de fenomeen te gaan zoeken. De kwaal tot hype te talrijke kwakzalvers, die hun therapie aanprijzen. bombarderen zou te kort door de bocht zijn. ‘Daar Van een hype willen de auteurs niet spreken bij het doe je patiënten met langdurige klachten, die vaak ziektebeeld CVS/ME, maar zij reserveren dat voor behoorlijk invaliderend zijn, geen recht mee. De de lokale uitbraken als de ‘IJsland-ziekte’, de ‘Lake Nederlandse Lyme Monitor 2019 van de Lymever- Tahoe ziekte’ en de ‘Royal Free-ziekte’. De verkla- eniging laat zien dat mensen die jarenlang klach- ring van CVS zal vermoedelijk gelegen zijn in ten hebben, ongeacht de oorzaak van hun klach- centrale sensitisatie: een abnormale perceptie van ten, regelmatig nog onbegrip ontmoeten in de zorg onschuldige prikkels in het brein. Zij blijven van en zich behoorlijk in de kou voelen staan’. mening dat er behoefte is aan ‘goed uitgevoerde 5 Het artikel De B12-vraag. Waar komt dat klinische studies’ en – merkwaardig! – een be- ‘tekort’ toch vandaan? Is geschreven door de trouwbare diagnostische test. De recente covid- NTvG-nieuwsredacteur Lara Harmans en zij heeft 19-pandemie zou wel eens een nieuw cohort CVS- daartoe onder meer de internist-hematoloog Hajo lijders kunnen opleveren en de auteurs zien daarin Auwerda en NHG-staflid Tjerk Wiersma geïnter- een geschikte groep voor wetenschappelijk onder- viewd. Voorzitter Terpstra besteedde zijn jaarre- zoek. de uit 2018 aan deze epidemie en was niet zuinig 4 ‘Een deel van de lymepatiënten houdt na een geweest met zijn kritiek. Het NTvG-artikel be- behandelde Borrelia-infectie langdurig klachten, schrijft het toenemend aantal mensen dat zich zoals moeheid, pijn en concentratieverlies. Ook sinds 2005 met een vermoeden op vitamine B 12- zijn er patiënten met dergelijke klachten bij wie tekort bij hun huisarts meldt. Het aantal mensen nooit een Borrelia-besmetting is aangetoond. Er dat injecties eist groeide eveneens snel. En dat is zijn verschillende visies op de oorsprong van deze exact wat op websites als die van de Stichting B langdurige klachten en op de behandeling ervan, 12 wordt bepleit. In 2016 werden zowel in Am- en dat leidt soms tot verhitte discussies’. Aldus de sterdam als in Rotterdamse gespecialiseerde B 12 samenvatting van het artikel over de chronische kliniekjes geopend. Voorts meldt het artikel een Lyme van de hand van de Amsterdamse hoogle- toename in het aantal vit B 12 bepalingen van raar huisartsgeneeskunde Van der Horst. Hoewel ruim 150% in drie jaar. Dit bracht de NHG ertoe in wetenschappelijk wel vast staat dat de ziekte van 2014 een standpunt te formuleren. Het betreft een Lyme uitstekend te behandelen en genezen is met categorie mensen met subjectieve en vage klach- een korte antibioticakuur, blijft een uitermate ten en normale bloedwaarden. Terwijl vast staat krachtige lobby beweren dat de mensen die na hun dat injecties met vitamine B 12 niet superieur zijn Lyme-infectie aspecifieke klachten blijven houden aan injecties eisen de patiënten (80-85% vrou- kampen met een Borrelia-bacterie die zich in het wen) dat steevast, daarin gestijfd door de mening lichaam verstopt, en die nooit gevonden zal kun- van Auwerda en de in 2005 opgerichte Stichting B nen worden. In die overtuiging worden zij nog 12 tekort. Overtuigende bewijzen dat vitamine B gesterkt doordat de diagnostiek van Lyme niet 12 suppletie bij mensen met normale bloed- eenduidig is en vaak ruimte voor twijfel en onze- waarden enig therapeutisch nut hebben zijn er kerheid leidt. Als het (serologisch) onderzoek in niet, maar Auwerda verdedigt dan het instellen eigen land negatief uitvalt, dan is er vaak wel een van een proefbehandeling in de vorm van we- lab in Duitsland te vinden dat wel een positieve kelijkse injecties, soms zelfs dagelijkse injecties. uitslag biedt. Voor de medische verklaring van de Een zo’n dagelijkse injectie staat gelijk aan de aanhoudende klachten bij chronische Lyme ont- consumptie van 60 kilo biefstuk of 1000 eieren! leent Van der Horst veel aan het mooie boek van De literatuur wijst niet op mogelijk riskante over- Elaine Showalter Hystories: hysterical epidemics dosering, maar er zijn publicaties die wijzen op and modern media over het fenomeen van op- een verhoogd risico op sterfte en of cardio- komende en weer verdwijnende ‘modeziekten’. In vasculaire problemen bij te hoge bloedwaarden, de inleidende woorden van haar artikel stelt Van hoewel een causaal verband niet is aangetoond. der Horst zich de vraag of er bij chronische Lyme Zonder wetenschappelijk onderzoek met place- sprake is van hype of van hypothese. Merkwaar- bo’s en zonder fatsoenlijke publicaties erover digerwijs geeft zij de voorkeur aan de term hypo- zegt de claim van Auwerda dat 85% van zijn these, waarbij zij de kanttekening maakt dat de patiënten opknapt, al doet hij daar dan vaak wel

APRIL 2021 NTtdK 31 één à twee jaar, over helemaal niets. Daarna mag patiënten met langdurige klachten,erzijnop de huisarts de zorg voor de geïndoctrineerde diverse plaatsen nazorgpoliklinieken en men ont- patiënt weer overnemen… Onder het artikel op vangt rijkssubsidie. Die beloopt in 2020 4 miljoen de NTvG-website verscheen een vijftal scherpe euro en dit jaar nog eens 1 miljoen, uit te geven ingezonden reacties van gelovigen, die zich res- door de stichting C-support, die sinds 1 oktober pectloos neergezet voelen. actief is. Zij laten zich op aanwijzing van VWS 6 Psychiater Damiaan Denys wordt geïnterviewd leiden door de ervaringen die het steunpunt Q- door Lorette Harbers, nieuwsredacteur van het support heeft met het fenomeen, maar dan na Q NTvG.Overspreekkamermodesstelthij:‘Eenarts koorts. De facebook groep telde in december 2020 moet het lijden objectiveren’. In zijn jeugd was reeds 16.500 leden. Opvallend is dat er bij deze hyperventilatie een veelvoorkomende aan- groep patiënten geen objectieve verklaring kan doening. Nu zijn burn-out en genderdysforie hot. worden gevonden voor de klachten als daar zijn En misofonie,deaandoeningwaarnaarDamiaan snelle vermoeibaarheid, cognitieve stoornissen en Denys zelf onderzoek doet. De Vlaamse psychi- functionele beperkingen. Noch de cardioloog, noch ater: ‘Soms moet je zeggen: dit hoort niet thuis in de longarts, noch de radioloog kan iets vinden. de zorg.’ De aanleiding om Denys op te nemen in Toch ‘erkent’ het ministerie van VWS het probleem. de serie artikelen over hypes ligt in zijn pogingen om ‘misofonie’ als serieuze psychiatrische aan- doening erkend te krijgen. Denys is hoogleraar psychiatrie bij het Amsterdam UMC en ontving afgelopen september de Ig Nobelprijs voor zijn onderzoek naar misofonie, een aandoening waar- bij mensen gevoelens van woede en walging erva- De long covid is de nieuwste loot aan de boom met ren bij het horen van bepaalde geluiden, zoals substraatloze aandoeningen, die zich goed leent smakken en kuchen. De prijs is een parodie op de als specimen van een onduidelijke kwaal op weg Nobelprijs en bestemd voor onderzoek dat men- naar ‘erkenning’. Sinds het NTvG-referaat loopt de sen aan het lachen maakt én aanzet tot denken. strijd tussen voor- en tegenstanders van het idee Denys is onder deze poedelprijs zelfbewust ge- hoog op. Zo wijdde het Algemeen Dagblad op 11 bleven en geeft toe dat het nog geen uitgemaakte februari een uitgebreid artikel aan het probleem. zaak betreft. ‘Misofonie lijkt de afgelopen jaren Eerst kwamen er indringende patiëntenverhalen steeds meer voor te komen. Is het een hype?’ aan bod met termen als ‘onbeschrijflijke moeheid’, Denys: ‘Als misofonie over een jaar of vijf, zes hevige hoofdpijnen, ‘complexe’ klachten en: ‘tien- volledig verdwenen is, dan was het een hype. Dan duizenden jonge levens gesloopt’ et cetera. Filo- voldoet het aan de definitie van iets wat opkomt en soof René ten Bos spreekt in het NTvG-nummer weer verdwijnt en niet tot de essentiële onderde- van isomorfie: het verschijnsel dat mensen elkaar len van het menselijk bestaan hoort’. In het alle plotsklaps gaan napraten. De fysiotherapeuten- kanten uitwaaierende interview deed Denys nog bond KNGF schat op basis van onderzoek onder een tot nadenken stemmende uitspraak: eenzelfde haar leden dat minimaal 28.000 ex-covidpatiënten maatschappelijke aandacht – als voor burn-out – op dit moment onder behandeling zijn voor zie je nu voor genderdysforie. Die vindt haar oor- herstelzorg. Daarvan is ruim de helft (54 procent) sprong in onze huidige obsessie met man-vrouw- jonger dan 55 jaar. Jako Burgers van het Neder- verschillen. Die was er 20 jaar geleden gewoon lands Huisartsen Genootschap denkt ook dat het niet. Combineer dat met het geloof in absolute om tienduizenden mensen gaat. ‘In mijn praktijk maakbaarheid en je krijgt mensen die het recht heb ik tien mensen met zo’n lange nasleep. Er zijn opeisen van geslacht te veranderen, of juist iets vijfduizend huisartsenpraktijken, stel dat die er tussen de geslachten in te zijn. Je kunt zeggen: het allemaal acht hebben. Dan zit je op veertigduizend is een verrijking dat dat allemaal bespreekbaar is. mensen. Ik denk dat dat een reële inschatting is, Maar je kunt het ook zien als het onvermogen van die ook ondersteund wordt door internationaal de moderne mens om zich te conformeren aan de onderzoek.’ Onder de lijders aan long covid zijn er manier waarop hij geboren is.’ relatief meer jonge mensen, terwijl het merendeels 7 In de Nieuwsrubriek wijdt Harmans aandacht mensen betreft, die niet de hevigste infecties door- aan de groeiende groep patiënten die na het door- maakten en veelal door de huisartsen zijn bege- maken van een covid-19 infectie niet goed herstelt. leid. Biologisch zijn deze fenomenen curieus, maar De aandoening heeft inmiddels een (Engelse) afgewacht zal moeten worden wat de follow-up naam: ‘long covid’, een Faceboekgroep Corona van de patiënten gaat opleveren. Vervolgens meldt

32 NTtdK APRIL 2021 de krant dat Zorgverzekeraars Nederland tot en hechten aan geruststellende wetenschappelijke met november aan ruim 1100 mensen herstelzorg bevindingen dan zich gaan herkennen in mede- vanuit het basispakket vergoedde, en zegt dat het slachtoffers, die er zeer slecht aan toe zijn. Zij aantal mensen dat daar gebruik van maakt blijft moeten dan wel afzien van secundaire ziektewinst, groeien. Bij het relatief onbekende C-support maar eindigen ten minste niet in de doodlopende meldden zich tot dusver 1300 mensen die na drie straat van een mode-diagnose. De arts intussen, maanden nog steeds niet de oude zijn. Gerust- die in de spreekkamer te maken krijgt met een stellende geluiden kwamen er van de covid- lijder aan zo’n modeziekte, ervaart daarbij zowel nazorgpoli van het Leidse LUMC, die bij monde ergernis als mededogen en zal daarbij niet zelden van internist-infectioloog Roukema rapporteerde onder de indruk raken van de hevigheid van de dat de mensen die een ernstige covid-infectie klachten, zoals die door de patient wordt gepre- doormaakten over het algemeen goed herstelden. senteerd. Ik sprak daarover eens met wijlen Els Tachtig patiënten die tijdens de eerste golf klinisch Borst, die als voorzitter betrokken was bij het eer- waren behandeld, inclusief behandeling op de ic, ste niet onomstreden Gezondheidsraadadvies hadden na herstel eigenlijk alleen wat last van over CVS en die mij na een ontmoeting met enkele kortademigheid en vermoeidheid. Ook aanhou- CVS-patiënten zei, wetende dat er bij hen geen dende psychische klachten kwamen weinig voor. enkele objectieve afwijking te vinden was: ‘Ze ma- Roukema wijst er in een interview met het Haar- ken toch wel een erg zieke indruk’. VWS-minister lems Dagblad op dat deze bevindingen overeen- Hoogervorst distantieerde zich van vrijwel alle komen met vergelijkbare gegevens uit Groot aanbevelingen van het advies. Brittannië. Een vergelijkbaar mechanisme werd op 15 janu- Of de long covid erin zal slagen net zo veel status ari 2021 onder de titel ‘Gaat een koel hoofd wel te krijgen als de andere in het NTvG besproken samen met een warm hart?’ geschetst door Volks- ‘hypes’ is nog onzeker, maar er zullen zeker nog krant-redacteur Peter de Waard. ‘Als er morgen 1 meer indringende en catstroferende patiëntenver- miljoen vluchtelingen uit een kamp in Calais halen in kranten, boeken en films verschijnen. opstomen richting Nederland, zal, zo mag worden Deze zullen vermoedelijk hun uitwerking niet mis- vermoed, het EénVandaag opiniepanel roepen dat sen. Een paar specialisten die zich gaan toeleggen tachtig procent van de Nederlanders een trumpi- op onderzoek naar een somatische verklaring voor aans hekwerk wil plaatsen langs de Belgisch- de post-covid klachten doen dan de rest. Voor- Nederlandse grens. Maar als vervolgens een enkel standers c.q. sympathisanten onder de zeven gezin wordt geportretteerd dat bij Hazeldonk NTvG-auteurs van zo'n speurtocht naar een so- crepeert, zal 80% van de Nederlanders eisen dat matische verklaring zijn Raijmakers (CVS), Auwer- het hek opengaat.’ da (B 12), Denys (misofonie), terwijl Hendriks (whiplash) en Van der Horst (chronische Lyme) van mening zijn dat er goed naar de patiënten geluisterd moet worden en de term ‘hype’ niet van Terwijl er onder medici nog maar weinig debat is toepassing achten. Joost Zaat (hypovitaminose D) over de aard van deze aandoeningen, geldt dat aarzelt niet om te spreken van een heuse hype. helaas niet voor opinieleiders in de lekenpers of In de besprekingen van de diverse hypes van het onder sociale wetenschappers. Zo reageerde NTvG valt op dat lang niet elk van de hoog aange- Judith Rosmalen op twitter: ‘Die cover van het schreven auteurs tegenover de lijders aan deze NTvG begrijp ik ook totaal niet. Dat is polarise- non-diseases open kaart speelt over de communis rend: kwetsend voor patiënten, en ook zorgver- opinio in medische kring dat we te maken hebben leners die het probleem terecht serieus nemen met een hype c.q. modeziekte. Daarentegen wordt worden in een hoek gezet. Ik vind dit een onvoor- er herhaaldelijk gepleit voor respect en de stelbare keuze waarvan ik me echt afvraag wat de wenselijkheid van nog meer wetenschappelijk achtergrond hiervan is’. Rosmalen is hoogleraar onderzoek naar een somatische oorzaak. Zo ont- psychosomatiek in Groningen en doet nota bene staat hier de spagaat tussen het in de waarde laten onderzoek naar SOLK, somatisch onverklaarde van de individuele patiënt en de onvermijdelijke lichamelijke klachten. Ik wees haar erop dat de vaststelling dat er nimmer een eenduidige somati- inhoud van het dubbelnummer onder artsen niet sche afwijking zal worden gevonden. Het pu- tot enig protest aanleiding was geweest, maar dat bliekelijk uitdragen van die laatste overtuiging kan vermocht deze psychologe niet te vermurwen. preventief werken bij patiënten, die nog op de wip Een vergelijkbare reactie kwam van Volkskrant- zitten. Het is te wensen dat zij meer waarde willen columnist Asha ten Broeke op 8 februari. Onder

APRIL 2021 NTtdK 33 de titel ‘Geschiedenis mag zich niet herhalen bij Ervaringen. Skepter, 2007: 20.2. long covid’ valt ook zij, na eerst een collega te 10 Gezondheidsraad. RSI. Den Haag: Gezond- hebben geïntroduceerd, die tien maanden na haar heidsraad, 2000; publicatie nr 2000/22. corona infectie nog tot niets in staat is, de teneur 11Reinders H. Het postwhiplashsyndroom: niet van het NTvG-decembernummer scherp aan. Het behandelen, maar ontwarren. NTvG stoort haar dat op de cover ME staat vermeld als 2002;146:1565-8 hype, waar bedoeld wordt het chronisch-ver- 12Renckens. Over het komen en gaan van moeidheidssyndroom. Ook de long covid wordt modeziekten. Ned Tijdschrift tegen de op de vrolijke cover vermeld, maar nog wel met Kwakzalverij. 2017, no 1. vraagteken. Dat is volgens Ten Broeke laf, want 13Kennisplatform EMV. https://www.kennisplat- inmiddels is de toon toch al gezet: long covid is form.nl/ een hype: gaat vanzelf wel weer over. Dat de 14De Graaf c.s. Het aerotoxisch syndroom: feit columniste geen waarde hecht aan de Rotterdam- of fabel? NTvG, 2014;158:A6912. se ethicus Kompanje, die wees op depressie, 15Watad c.s. Silicone breast implants and the burn-out of relatiestoornis als oorzaak van long risk of autoimmune/rheumatic disorders: a covid, is begrijpelijk. Wat weet een koe van saf- real-world analysis, Int J Epidemiol. 2018 fraan? Maar dat behalve het NTvG ook het toon- Dec 1;47(6):1846-1854. doi: 10.1093/ije/dyy217. aangevende JAMA aandacht vraagt voor de psy- 16Bouillon K. c.s. Association of Hysteroscopic chische component, zou haar toch tot nadenken vs Laparoscopic Sterilization With Procedural, moeten stemmen. Quod non. Volgens Ten Broeke Gynecological, and Medical Outcomes. JAMA. hebben vastberaden onderzoekers nu eindelijk 2018;319(4):375-387. doi:10.1001/ gevonden dat ME een afwijking van brein en jama.2017.21269 immuunsysteem betreft. Ten Broeke gunt al die 17Roumen c.s. Van casus tot expertisecentrum. lijders aan long covid het zelfde soort onderzoe- Med Contact, 2015: 1006-1009. Met reactie CR. kers, die niet rusten totdat ze de oorzaak van long 18Rustemeyer c.s.. Protocol voor diagnostiek covid hebben gevonden om vervolgens tot ‘beter van gezondheidsklachten in relatie tot maken’ over te kunnen over gaan. Hoe de long potentiÎle blootstelling aan isocyanaten en covid-epidemie zich de komende jaren zal mani- PUR schuim, gebruikt voor isolatie, bij festeren, dat blijft onzeker, maar dat er door vast- bewoners en isoleerders. Achtergronddocu- beraden onderzoekers zeker geen therapie – ment en Literatuurstudie anders dan cognitieve gedragstherapie – zal 19Gezondheidsraad advies Lyme onder de loep. worden ontwikkeld, daarvoor durf ik mijn han- 2013. den wel in het vuur te steken. ● 20Multidisciplinaire LCI-richtlijn Q-koortsver- moeidheidssyndroom (QVS). RIVM. 2012. Literatuur 21https://www.glutenvrij.nl/ Goede voorlichting 1KoerselmanGF..‘Postnatale’depressie.Ned Ned Ver Coeliakie. Tijdschr Geneeskunde, 1983: nr. 12: 516-517. 22NTvG dubbelnummer 2020:51/52 2RomansS,ClarksonR,EinsteinG,PetrovicM, 23NTvG dubbelnummer 2020:51/52 Stewart D. Mood and the menstrual cycle: a 24Zaat J. Iedereen een gebrek. Vitamine D, van review of prospective data studies. Gend Med. antirachitismiddel tot allemanspil. NTvG, 2020, 2012;9:361-384. nr 51/52:48-51. 3Renckens.Dwaalwegenindegeneeskunde. 25Hendriks c.s. Whiplash in de verzekeringsge- Over modeziekten. Dissertatie 2004. neeskunde. Lessen voor artsen. NTvG, 2020, nr 4Harbers.InterviewmetpsychiaterDamiaan 51/52:58-63. Denys. NTvG, 2020: nr 51/52. 20-23. 26Raijmakers & Van der Meer. Het chronische- 5NedVervReumatologie.Richtlijnreumatische vermoeidheidsyndroom: bron van ophef. ziekten en syndromen: fibromyalgie. 2002. NTvG, 2020, nr. 51/52: 64-71. 6SchuursenDavidson.Amalgaam.Defeiten. 27Van der Horst H. Chronische Lymeziekte. Hype 1995. of hypothese? NTvG, 2020, nr. 51/52: 33-37. 7Raijmakers&VanderMeer.Hetchronische- 28Harmans. DE B 12 vraag. NTvG, 2020, nr. vermoeidheidsyndroom: bron van ophef. 51/52:24-30. NTvG, 2020, nr. 51/52: 64-71. 29Harbers. Interview met psychiater Damiaan 8DiagnosticandStatisticalManualofMental Denys. NTvG, 2020, nr. 51/52:20-23. Disorders (DSM-5). 30Harmans. Langdurig gevloerd door covid-19. 9Woerleec.s.VierartikelenoverBijnaDood NTvG, 2020, nr. 51/52:4-5.

34 NTtdK APRIL 2021 Register artikelen Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij 2020

A Ad hominem pag. 10 2020 nr. 2 pag. 37 2020 nr. 3 pag. 35 2020 Artrose Centrum Haarlem: ‘innovatieve’ MBST- therapie nr. 1 pag. 2 2020 Ayurveda gezondmaker: klopt dit wel? nr. 1 pag. 31 2020

B BIG-update: nieuwe titels en oud zeer nr. 3 pag. 32 2020 Boekbespreking: Mindfulness als bedrijf nr. 1 pag. 29 2020

C Correcties nr. 1 pag. 40 2020 nr. 2 pag. 28 2020 CV’s aspirant bestuursleden nr. 2 pag. 2 2020

E Epiloog J M Keppel Hesselink: met het oog op de naald nr. 2 pag. 31 2020

G GGZ Groep: oorlel-apparaatje bij angst/ depressie nr. 1 pag. 26 2020 Groningen en Curaçao in kwakzalverij ban WHO nr. 1 pag. 33 2020 Grote kippenexperiment: twee kwakzalverij-aanjagers maakten nr. 3 pag. 43 2020 elkaar voor rotte vis uit

H Herregistratie kwakzalvende artsen, vervolg casus Baak nr. 3 pag. 40 2020 Hoogleraren vlag op modderschuit: een follow-up nr. 1 pag. 17 2020

I In memoriam: Marie Prins nr. 2 pag. 13 2020 : dr. Mark Harvey nr. 2 pag. 35 2020

J Jaarrede 2020: voorzitter nr. 3 pag. 6 2020 Jaarvergadering 2020 : vooraankondiging nr. 2 pag. 1 2020 : agenda nr. 2 pag. 1 2020 : verslagen nr. 3 pag. 1 2020

K Kwakzalvende artsen: minister sauveert hen bij herregistratie nr. 3 pag. 42 2020

M Meester Kackadorisprijs 2020 : shortlist nr. 2 pag. 9 2020 : juryrapport nr. 3 pag. 13 2020 : apologie directeur KWF nr. 3 pag. 16 2020

APRIL 2021 NTtdK 35 Vervolg Register artikelen Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij 2020

N Natuurlijke congressen voor tandartsen nr. 1 pag. 15 2020 Nationale Gezondheidsbeurs: vol kwakzalverij nr. 1 pag. 7 2020

O Omeopatia: niet voor Nicola Bedin nr. 1 pag. 24 2020 Openbaarheid overheidsinformatie BIG-registratie alternatieve artsen nr. 2 pag. 15 2020 Oud-hoogleraar E. Ernst: ‘Experts zijn ouderwets geworden’ nr. 1 pag. 20 2020 Oude bekende: Tischer toch geregistreerd medisch specialist nr. 1 pag. 34 2020

R Renckens: afscheidscauserie nr. 3 pag. 6 2020 Register artikelen NTtdK 2019 nr. 1 pag. 38 2020

S Symposium 2020: ‘Social media: slecht voor je gezondheid?’ (zie Webinar) : vooraankondiging met sprekers nr. 1 pag. 37 2020 : verslag nr. 3 pag. 19 2020

V Van de bestuurstafel nr. 1 pag. 1 2020 Verzamelen in Coronatijd nr. 3 pag. 27 2020

W Webinar: ‘Social media, slecht voor de gezondheid’ : aankondiging nr. 2 pag. 4 2020 : programma nr. 2 pag. 5 2020 : sprekers nr. 2 pag. 6 2020 : inschrijving nr. 2 pag. 8 2020

36 NTtdK APRIL 2021 INHOUD Over 132 jaargangen en de tand des tijds 1 Personalia 3 Varia 9 Stoorzender 13 Italië-Nederland 16 Overgangsklachten: gat in de markt voor kwakzalvers 19 Wetenschappers in de huid van de alternatieve geneeskundegebruiker 24 Medische hypes in het Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 28 Register artikelen Nederlands Tijdschrift tegen de Kwakzalverij 2020 35