infokrant_molenbeek.qxp 7/09/2009 15:38 Page 1

Overstromingen van Molenbeek in goede banen geleid lokale infokrant september 2009

Nieuwe overstromingsgebieden beschermen beter tegen natte voeten In het verleden kregen verschillende huizen in Hofstade (Aalst) en Erpe-Mere meermaals te maken met wateroverlast. Om dit probleem aan te pakken werd in 1996 een gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) aangelegd op het grondgebied van Erpe-Mere. Dit gecontroleerde overstromingsgebied had een gunstig maar te beperkt effect. Bijkomende maatregelen drongen zich op. Daarom besloot de VMM, in overleg met de betrokken gemeenten, de provincie Oost-Vlaanderen, TMVW-Aquario en Aquafin, om twee bijkomende gecontroleerde overstromingsgebieden aan te leggen: een GOG aan de Hollestraat op het grondgebied van Erpe-Mere en en een GOG aan de Lammersweg op het grondgebied van Erpe-Mere en . Als bouwheer sloot de VMM een samenwerkingsovereenkomst af met Aquafin en TMVW. Zo kon gelijktijdig met de aanleg van de overstromingsgebieden een gescheiden rioleringsstelsel aangelegd worden in de naburige straat d'Hoeve (). Ook de toevoer- en afvoerleidingen van de geplande rioolwater­ zuiveringsinstallatie (RWZI) in Heldergem zijn tegelijkertijd aangelegd. De werken aan de gecontroleerde overstromingsgebieden in de Hollestraat en de Lammersweg startten in juli 2007 en werden afgerond in maart 2009. Op 1 april werden deze gebieden in werking gesteld en ingehuldigd door de Vlaamse minister van leefmilieu.

Wateroverlast aanpakken in 3 trappen

Bij de inrichting van waterlopen en hun valleien hanteert de VMM als waterbeheerder tegenwoordig een drietrapsstrategie. Deze strategie moet voor­ komen dat wateroverlast doorschuift naar stroom­ afwaartse gebieden. Trap 1 = vasthouden De eerste stap houdt in dat water zo veel mogelijk bovenstrooms vastgehouden wordt. Zo vermijdt men dat neerslag te snel naar het beeksysteem wordt afge­ voerd. In een ideale situatie hebben de bovenlopen nog tal van meanders. In natuur- en bosgebieden wordt zo weinig mogelijk geruimd, zodat waterplanten en andere obstructies de stroom kunnen afremmen. Hagen en houtkanten en grasbuffers langs akkers dra­ gen bij tot het afremmen en vasthouden van hemel­ water. Door het water langer vast te houden, krijgt het ook meer kans om in de bodem te sijpelen. Daarom worden ook parkeerplaatsen het beste aangelegd met half-doorlaatbare materialen, zoals doorgroeitegels. In woonwijken kan men tussen de huizen een ondiepe infiltratiezone (een zogenaamde wadi) aanleggen. Trap 2 = bergen Als het niet mogelijk is om het water bovenstrooms vast te houden, is extra buffering nodig. In dat geval kan de waterbeheerder gebieden langs de waterlopen gebruiken om het extra water bij piekdebieten op te De Molenbeek, een zijrivier van de Dender vangen. Hierbij maakt men zoveel mogelijk gebruik van de natuurlijke bergingscapaciteit van valleien. Indien Het smalle, langgerekte stroomgebied van de Oorspronkelijk mondde de Molenbeek in de Dender deze capaciteit niet volstaat worden gecontroleerde Molenbeek is ongeveer 55 km² groot en ligt in het uit ter hoogte van Gijzegem. In 1980 werd de beek overstromingsgebieden aangelegd. westen van het Denderbekken, ten zuidwesten van afgetakt ter hoogte van Hofstade (Aalst) en sindsdien Aalst. De Molenbeek ontspringt in de gemeente mondt ze daar uit in de Dender. Deze maatregel was op een hoogte van ongeveer 70 meter. Over ingegeven om wateroverlast in Gijzegem te voorko­ een lengte van ongeveer 25 kilometer stroomt ze via men. Herzele, Haaltert en Erpe-Mere in noordnoordooste­ Langs het volledige opwaartse traject, maar voorname­ lijke richting naar Aalst. In Hofstade (Aalst) mondt ze lijk in Erpe-Mere en Aalst, hadden de inwoners vanaf uit in de Dender op ongeveer 18 meter hoogte. 1980 meermaals te kampen met wateroverlast. Daarom De bovenloop van de Molenbeek kent een tamelijk werd in 1996 een overstromingsgebied met een ber­ steil verval en een diep uitgeschuurde bedding. gingscapaciteit van 153.000m³ aangelegd op de Stroomafwaarts van Erpe verbreedt de vallei van de Molenbeek ter hoogte van de spoorweg Brussel-Gent. Molenbeek geleidelijk en vermindert het verval en de Al snel bleek dat zich in de meer stroomafwaarts gele­ stroomsnelheid. gen woongebieden in Erpe-Mere en Aalst (Hofstade) nog steeds wateroverlast voordeed. Om deze zones Het waterdebiet en het waterpeil van de Molenbeek ook voor stormen met een hogere herhalingsperiode (Erpe-Mere) kent zeer grote schommelingen. Deze tegen wateroverlast te beschermen, werd beslist om schommelingen worden veroorzaakt door het versneld Een GOG in gevulde toestand twee bijkomende overstromingsgebieden aan te afgevoerde hemelwater van verharde oppervlakken en leggen. door de rechtgetrokken zijbeken tussen huizen en tui­ Trap 3 = afvoeren nen. Een rechtgetrokken beek voert het water immers Als vasthouden en bergen niet voldoende zijn, moet sneller af en vermindert de natuurlijke buffercapaciteit het water - daar waar wateroverlast dreigt - zo vlot (het water kan dus moeilijker opgevangen worden). In mogelijk worden afgevoerd. Slibruiming of het maaien de lager gelegen gebieden stijgt hierdoor de kans op van water- en oeverplanten zijn maatregelen die de wateroverlast. afvoer bevorderen. De waterbeheerder dient er daarbij wel over te waken dat de problemen zich niet ver­ plaatsen naar stroomafwaartse gebieden. infokrant_molenbeek.qxp 7/09/2009 15:39 Page 2

Visie omgezet in de praktijk

Voor er een spade in de grond gaat, bestudeert de Overstromingsgebied Erpe-Mere waterbeheerder altijd grondig de knelpunten aan de Grondgebied Erpe-Mere- 1996 - hand van computermodellen die de werkelijkheid volume 153.000 m³ nabootsen. Deze modellen stellen de verschillende mogelijke oplossingen bloot aan extreme stormsitua­ In 1996 werd langs de spoorweg te Erpe-Mere een ties en vergelijken ze met elkaar (met betrekking tot gecontroleerd overstromingsgebied (GOG) met doeltreffendheid en kosten-baten). Zo test men gron­ een bergingscapaciteit van 153.000 m³ aangelegd. dig en zonder enig gevaar welke oplossing het meest De capaciteit bleek onvoldoende om extreme geschikt is. pieken op te vangen zodat de meer stroomaf­ waarts gelegen woongebieden in Erpe-Mere en Voor deze drie gecontroleerde overstromingsgebieden Hofstade (Aalst) nog steeds met wateroverlast te (GOG’s) op de Molenbeek werkte VMM een aaneen­ kampen hadden. Om deze woongebieden ook sluitende regeling uit: het gecontroleerd overstro­ beter tegen wateroverlast te beschermen, zijn mingsgebied langs de spoorweg in Erpe-Mere wordt twee bijkomende overstromingsgebieden aange­ eerst gevuld. Daarna begint het bufferen in het over­ legd aan de Hollestraat (grondgebied Erpe-Mere stromingsgebied aan de Hollestraat. Als dit ongeveer en Haaltert) en de Lammersweg (grondgebied halfvol is start in laatste instantie het vullen van het Erpe-Mere en Herzele). overstromingsgebied aan de Lammersweg. Het gebied aan de Lammersweg wordt dus enkel onder extreme situaties ingeschakeld. Eens het waterpeil van de Molenbeek terug een veilig niveau bereikt, vloeit het water uit de GOG's langzaam terug naar de beek.

Overstromingsgebied Hollestraat grondgebied Erpe-Mere en Haaltert - 2009 ­ volume: 150.000 m³ Dwars op de vallei van de Molenbeek ligt een dijk met een maximale hoogte van 2,60 meter. Ook hier staat een klepstuw (de werking leest u onder­ aan de pagina). Dit gebied ligt in natuurgebied. De aanplantingen zorgen ervoor dat de dijk mooi in de omgeving is geïntegreerd. Voor het aanleggen van de dijk werd een oppervlakte van 59 are aan­ gekocht. Een extra zone van 5 meter breed verge­ makkelijkt het onderhoud van het overstromings­ gebied. Overstromingsgebied Lammersweg grondgebied Erpe-Mere en Herzele - 2009 ­ volume: 290.000 m³ Dwars op de vallei van de Molenbeek ligt een dijk met een maximale hoogte van 3,80 meter. Daar waar de waterloop de dijk dwarst is een automa­ tisch gestuurde klepstuw aangebracht. Hoe een klepstuw werkt, leest u onderaan de pagina. Dit overstromingsgebied ligt in natuurgebied. De aanplantingen op de dijk integreren de dijk in het landschap en bevorderen het landschapsbeeld. Voor het aanleggen van de dijk werd een opper­ vlakte van 1 hectare en 10 are aangekocht. Een extra zone van 5 meter breed vergemakkelijkt het onderhoud van het overstromingsgebied.

Klepstuw Een automatisch werkende klepstuw regelt de vulling

Peilmeting Peilmeting van de overstromingsgebieden. Het waterpeil en het debiet van de Molenbeek worden continu gemeten en vergeleken met de gewenste parameters. Bij een te hoog debiet van de Molenbeek wordt de klepstuw automatisch opgetrokken. Zo wordt het water afge­ remd en tijdelijk opgeslagen in het overstromingsge­ bied, tot het waterpeil van de Molenbeek voldoende gezakt is. infokrant_molenbeek.qxp 7/09/2009 15:39 Page 3

Sedimentvang Gevolgen voor landgebruik In de Molenbeek wordt jaarlijks 3300 ton sediment getransporteerd. Dit sediment komt zowel van Door de realisatie van de stuw en de dijk zal de fre­ huishoudelijke lozingen als van bodemerosie. Het quentie en vooral het waterbergingsvolume sterk toe­ sediment zet zich af in de waterloop en in de nemen. Wanneer een bepaald gebied overstroomt na overstromingsgebieden. Op termijn vermindert zo de invoering van een aantal daartoe bestemde maatre­ het waterafvoerend vermogen en de bergings­ gelen (zoals de aanleg van dijken of stuwen) dan noe­ capaciteit, wat indirect aanleiding geeft tot een men we dit een gecontroleerd overstromingsgebied. verhoogde kans op wateroverlast. Sediment­ Op 18 juli 2003 trad het Decreet Integraal Waterbeleid vangen dwingen het slib op strategisch gekozen in werking. Dit decreet voorziet een aantal financiële plaatsen te bezinken waardoor de ruimingskosten instrumenten voor een gebied dat een waterbeheer­ sterk verminderen. Door sediment lokaal en der inschakelt als gecontroleerd overstromingsgebied. opwaarts van verontreinigingsbronnen te laten De regeling geldt wel enkel voor de overstromingsge­ bezinken voorkomen we ook dat verontreinigd bieden die afgebakend zijn in de bekkenbeheerplan­ sediment zich afzet in natuurgebied en dat slib­ nen (www.bekkenwerking.be). Een gecontroleerd ruimingswerken in kwetsbaar gebied moeten overstromingsgebied dat hiervan gebruik kan maken, gebeuren. Het overstromingsgebied langs de noemt men een actief overstromingsgebied. spoorweg in Erpe-Mere wordt in 2010 voorzien van een sedimentvang. Hierdoor kan reeds een Financiële mogelijkheden groot deel van het slib in de Molenbeek opgevan­ Bij de aanleg van een actief overstromingsgebied wor­ gen worden. den gronden ingeschakeld voor de buffering van oppervlaktewater, gronden die voordien zelden of niet onder water kwamen te staan. Het landgebruik in het valleigebied van de Molenbeek Erpe-Mere bestaat voornamelijk uit weiland en in beperktere mate uit bos Wegverhoging en akker. Dit landgebruik kan behouden blijven in com­ De aanleg van het overstromingsgebied aan de binatie met het gebruik als overstromingsgebied. Om Hollestraat had ook gevolgen voor de bewoners in de negatieve impact van de waterberging op het land­ D'Hoeve. Om hen te beschermen tegen mogelijke gebruik in het GOG te vergoeden heeft de Vlaamse overheid een uitvoeringsbesluit uitgewerkt. Het uit­ wateroverlast is de weg over een honderdtal voeringsbesluit van 24 juli 2009 voorziet onder meer in meter verhoogd met maximaal 30 cm. de praktische regels voor onteigening, recht van voor­ Bij de uitvoering van deze bescherming legde koop, aankoopplicht en vergoedingsplicht, instrumen­ TMVW Aquario ook een gescheiden rioleringsstel­ ten waarvoor de basis al werd gelegd in het Decreet sel aan. Het afvalwater van de woningen aan Integraal Waterbeleid. D'Hoeve is nu gescheiden van het hemelwater. Het afgekoppelde hemelwater wordt in een gracht geloosd die afwatert naar de Molenbeek. Het afvalwater vloeit via een nieuw pompstation naar een bestaande rioolwaterzuiverings­ installatie. Een samenwerkingsovereenkomst tussen de VMM, de gemeente Erpe-Mere en TMVW-Aquario maakte een gelijktijdige uitvoe­ ring van deze werken mogelijk.

Eerst en vooral is er de vergoedingsplicht. Deze ver­ goedt de schade die de overstroming veroorzaakte. Elke gebruiker kan een vergoeding aanvragen bij de VMM. De vergoeding wordt berekend op het verschil Groenscherm in gebruikswaarde van het perceel voor en na de reali­ De dijk aan de Hollestraat vormt de groenbuffer satie van het GOG. Daarbij houdt men onder andere voor de geplande rioolwaterzuiveringsinstallatie rekening met de mate waarin het perceel frequenter Heldergem van Aquafin. De dijk is beplant met overstroomt, het tijdstip (periode/seizoen) en de duur van de overstroming. inheemse struik- en boomsoorten (sleedoorn, meidoorn, wilg). Op die manier garandeert de Daarnaast is er ook de aankoopplicht. De gronden VMM een ecologisch en landschappelijk waarde­ binnen het overstromingsgebied hoeven niet steeds volle overgang met de vallei. Bij de aanleg van de aangekocht te worden, maar als de impact van de overstroming groot is, kan de eigenaar aan de Vlaamse dijk werd rekening gehouden met de noodzake­ Grondenbank vragen om de gronden in het actief lijke toe- en afvoerleidingen van de waterzuive­ overstromingsgebied aan te kopen. Dit wordt per situ­ ringsinstallatie en werden deze gelijktijdig met de atie onderzocht. werken voor het overstromingsgebied aangelegd. De overheid krijgt tot slot ook het recht van voorkoop, De aanplanting op de dijken van de overstro­ en krijgt voorrang wanneer een eigenaar zijn gronden mingsgebieden Lammersweg en Hollestraat verkoopt. bestaat uit een combinatie van streekeigen hoog­ stammen en struikgewas zoals zwarte els, es, De financiële instrumenten ondersteunen de verschil­ waterwilg, sleedoorn en eenstijlige meidoorn. Het lende functies in het valleigebied en zorgen voor een struikgewas werd gegroepeerd op de taluds aan­ correcte vergoeding. De eigenaars hebben meer keu­ gebracht en de hoogstammen aan de basis van de zemogelijkheden, wat een aanpak op maat mogelijk dijken. Het onderhoud van de dijken, de beplan­ maakt. tingen en de doorlaatconstructie gebeurt in opdracht van de VMM.

Verklarende woordenlijst bedding: bodem van een waterloop retourperiode (Tr) of terugkeerperiode wordt uitgedrukt in jaren regelbaar zijn. Een vaste stuw geeft altijd hetzelfde opwaarts peil. en geeft de kans aan dat er een bepaalde gebeurtenis zal plaatsvin­ Bij een regelbare is er een inrichting (bijv. een klep) die er voor zorgt bodemerosie door water: totale hoeveelheid bodemmateriaal die den in de toekomst. Zo is een storm met retourperiode 10 (Tr 10) dat er in verschillende periodes een ander peil kan worden inge­ onder de invloed van regen en afstromend water wordt losgemaakt een storm met een kans van voorkomen eens om de 10 jaar. steld. en over een bepaalde afstand wordt getransporteerd sediment: afzetting uit een vloeistof. Sediment in oppervlaktewa­ talud : hellend deel van de dijk debiet: volume water dat per tijdseenheid een bepaald punt van ter is bodemmateriaal dat door (af)stromend water wordt ver­ een waterloop passeert, uitgedrukt in m³/s. verval: verschil in hoogte van de waterspiegel tussen twee plaatsen plaatst, kan bezinken en zo op de bodem van een waterloop een van de waterloop noodoverlaat: Een noodoverlaat is een waterbouwkundige con­ laag vormt (sedimentlaag). structie die gebruikt wordt om het teveel aan water gecontroleerd wadi: een bufferings- en infiltratievoorziening die hemelwater stuw: waterbouwkundig kunstwerk dat als doel heeft om water in weg te laten vloeien. opvangt en laat infiltreren in de bodem. een waterloop, beek of rivier op te stuwen. Stuwen kunnen vast of infokrant_molenbeek.qxp 7/09/2009 15:39 Page 4

Overstromingen voorspellen Als inwoner van het stroomgebied van de Molenbeek kunt u op elk moment van de dag nagaan of er een overstroming dreigt. Op de website www.overstro­ mingsvoorspeller.be kunt u de situatie op de voet vol­ gen. Deze informatie is gemakkelijk terugvinden door uw gemeente te selecteren in de lijst, rechts onderaan de startpagina. Het overstromingsvoorspellingssysteem volgt, 24 uur op 24 en 7 dagen op 7, waterpeilen en neerslagmetin­ gen (van de neerslagradar en pluviografen) op. Deze gegevens worden elk kwartier ingeladen en samen met de weersverwachtingen verwerkt door het computer- model. Het resultaat van deze berekeningen wordt getoetst aan de lokale wateropslagmogelijkheden. Het model berekent de huidige en toekomstige waterstan­ den en beeldt de verwachte toestand af op detailkaar­ ten. Die tonen in een oogopslag of er bebouwde zones bedreigd worden of niet. In geval van overstroming is tot op wijkniveau duidelijk welke gebieden een risico lopen. Op de Molenbeek kunnen de gemeten en voorspelde waterpeilen en debieten opgevolgd worden in twee meetposten: één in Herzele en één in Mere. Daarnaast zijn er nog een tiental voorspellingspunten waar modelberekeningen het waterpeil voorspellen.

Tijdswinst in crisissituatie Als een waterloop buiten haar oevers dreigt te treden beheerders en de betrokken hulpdiensten per SMS. bijvoorbeeld preventief zandzakjes verdelen. De en zelfs de extra bergingsplaatsen niet volstaan, slaat Dit zorgt voor heel wat tijdwinst, zodat iedereen zich overstromingsvoorspeller helpt de VMM als water­ de voorspeller alarm. De overstromingsvoorspeller beter kan voorbereiden op een crisissituatie. Van zodra beheerder om op overstromingen te anticiperen. waarschuwt de collega's op het terrein, andere water­ de voorspeller alarm slaat kan de brandweer Meer info vindt u op www.overstromingsvoorspeller.be

De watertoets Water is kwetsbaar en schaars en moet haar eigen geen herstel- of compensatiemogelijkheden zijn wordt hoogte boven het gekende overstromingsniveau. ruimte kunnen innemen. De vroegere waterwetgeving een negatief advies gegeven. Aansluitingen op de riolering en hemelwaterafvoer richtte zich vooral op het verbeteren en beschermen kunt u afschermen met een terugslagklep, om te voor­ Indien het bouwen in overstromingsgebied wordt toe­ van de kwaliteit van onze waterlopen en van het komen dat alles door een te grote druk langs het sani­ gelaten kunt u alvast met een aantal dingen rekening grondwater. Zo kreeg ruimte voor water of de hoe­ tair de woning binnenstroomt. Meer info vindt u op houden. Zo plaatst u het vloerpeil, deuropeningen, veelheid water niet altijd de nodige aandacht. Met de www.watertoets.be. garages en verluchtingsgaten best op een bepaalde invoering van de watertoets kwam daar op 24 novem­ ber 2003 een einde aan. De watertoets beoordeelt of een initiatief (een bouw­ project of een plan) negatieve gevolgen heeft op het watersysteem. De watertoets heeft dan ook zijn nut in gebieden die geregeld overstromen. Bepaalde ingre­ pen, zoals het verharden van een grote oppervlakte, kunnen leiden tot een versnelde afvoer van hemelwa­ ter. Dit kan in een kleine beek of gracht overstromings­ problemen veroorzaken. Problemen veroorzaakt door het bouwen in overstromingsgebieden of door het ver­ sneld afvoeren van hemelwater kwamen vroeger niet aan bod. De watertoets controleert dit nu wel. De watertoets is een bijkomend verplicht aandachts­ punt dat geïntegreerd is in bestaande goedkeurings­ procedures. De overheid die zich over een vergunning of een plan of programma moet uitspreken (heel vaak is dat de gemeente), moet voortaan ook de nodige aandacht schenken aan de waterproblematiek. Zij zal zich daarbij in bepaalde gevallen voor advies laten bij­ staan door de betrokken waterbeheerder. Indien het initiatief schadelijke effecten veroorzaakt worden er voorwaarden opgelegd om de schade te herstellen of te compenseren en de waterhuishouding te bescher­ men. Dit kan bijvoorbeeld door een verbod voor ophogingen in overstromingsgebieden, aangezien hier­ door de kans op wateroverlast toeneemt. Indien er Problemen met wateroverlast in het bekken van de Molenbeek.

De VMM maakt werk van het watersysteem De Vlaamse Milieumaatschappij speelt een cruciale rol stellen. Ze stelt tevens het Milieurapport Vlaanderen in het integraal waterbeleid. Ze meet en controleert de (MIRA) op . kwantiteit en kwaliteit van water, beheert watersyste- Voor een 80-tal onbevaarbare waterlopen van eerste men, int een heffing op watervervuiling en op grond­ categorie waterlopen in Vlaanderen vervult de VMM waterwinning, adviseert milieuvergunningen en zorgt haar rol door overstromingssschade te beperken en de voor de planning van en toezicht op de zuiveringinfra­ beekvalleien ecologisch en landschappelijk op te structuur. Verder bewaakt de VMM de luchtkwaliteit, waarderen. inventariseert ze wie wat loost en doet beleidsvoor-

Deze infokrant is een uitgave van de Vlaamse Milieumaatschappij. De verantwoordelijke uitgever is Philippe D’Hondt, afdelingshoofd Lucht, Milieu en Communicatie. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het Infoloket van de Vlaamse Milieumaatschappij op 053 72 64 45 of via [email protected]. De infokrant werd gedrukt op milieuvriendelijk papier.