Miejsce Służb Specjalnych W Systemie Bezpieczeństwa Państwa W XX I XXI Wieku

Miejsce służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku

Uniwersytet Wrocławski Wydział Nauk Społecznych Instytut Studiów Międzynarodowych

Zeszyty Naukowe Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych

Miejsce służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku

Numer 11 Wrocław, sierpień 2015

Opieka naukowa prof. dr hab. Zdzisław Julian Winnicki

Recenzenci dr hab. Magdalena Ratajczak, dr Małgorzata Misiak, dr Michał Piekarski, dr Adrian Szumski, dr Grzegorz Tokarz

Redaktor Naczelny ZN KWSM Redaktor wydania Malwina Hopej

Korekta Monika Brzozowska

Projekt okładki Magdalena Kobiałka, Daria Puchała

Koło Wschodnioeuropejskie Stosunków Międzynarodowych Instytut Studiów Międzynarodowych ul. Koszarowa 3, 51-149 Wrocław e-mail: [email protected] www.kwsm.uni.wroc.pl

ISSN 1730-654X

Zeszyt wydano przy finansowym wsparciu Instytutu Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego.

Przygotowanie do druku: Studio Reklamy Arcone, www.arcone.pl Druk: Drukarnia Therismos, www.therismos.pl

SPIS TREŚCI

NATALIA TOMASZEWSKA Otwarte źródła informacji w działalności polskich służb specjalnych ...... 13

PAWEŁ POKRZYWIŃSKI Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak, Aman ...... 40

MONIKA BRZOZOWSKA Urząd Ochrony Konstytucji w systemie bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec. Główne zagrożenia dla RFN w świetle najnowszego Raportu UOK ...... 60

EWELINA BATOR Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej – reakcje władz i społeczeństwa ...... 82

KAROLINA BLECHARCZYK Narodziny kultury radzieckich służb bezpieczeństwa wewnętrznego. WCK w latach 1917-1918...... 105

Drodzy Czytelnicy,

Oddajemy w Państwa ręce najnowszy, 11. numer Zeszytów Naukowych Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych, będący zwieńczeniem oraz rozszerzeniem obrad Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Miejsce służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku, która została przez nas zorganizowana w Instytucie Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego 23 kwietnia 2015 r. Druga połowa XX oraz XXI wiek przyniosły wzrost zagrożeń, skutkujący redefinicją oraz rozszerzeniem dotychczasowego sposobu pojmowania bezpieczeństwa. Jedną z odpowiedzi na działalność terrorystów czy zorganizowanych grup przestępczych wkraczającą praktycznie we wszystkie sfery życia już nie tylko rządzących ale i obywateli, stanowiły służby specjalne. Zakres kompetencji, pozwalający chociażby na pozyskanie lub ochronę informacji mających strategiczne znacznie w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego, doprowadził do umieszczenia ich na dominującej pozycji względem pozostałych sił chroniących państwo. W niniejszym Zeszycie staramy się ukazać te szczególne role, miejsce którym szczycą się tajne służby wybranych państw. Pierwszy, otwierający numer artykuł Natalii Tomaszewskiej porusza istotę i znaczenie otwartych źródeł informacji 11

w działalności polskich służb specjalnych. Kolejni autorzy skupiają się na służbach zagranicznych. Paweł Pokrzywiński opisuje trzy agencje działające w ramach Wywiadowczej Społeczności Izraela: Mosad, Szabak, Aman. Monika Brzozowska przedstawia zaś hierarchię najistotniejszych zagrożeń Republiki Federalnej Niemiec opracowaną przez instytucję kontrwywiadu cywilnego – Federalny Urząd Ochrony Konstytucji, największą niemiecką służbę specjalną. Ewelina Bator pokazuje reakcje władz i społeczeństwa Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej wywołane działalnością fińskiej telewizji publicznej YLE. Z kolei artykuł zamykający tom, autorstwa Karoliny Blecharczyk, opisuje początkowe lata działalności Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Tematy poruszone przez Autorów oraz Prelegentów stanowią jedynie zaczątek szerokiej dyskusji nad znaczeniem, miejscem w systemach bezpieczeństwa państw, a także faktyczną działalnością służb specjalnych, w znacznym stopniu utajniona, a opinii publicznej praktycznie nieznana.

Natalia Tomaszewska

[email protected] Uniwersytet Wrocławski, Wyższa Szkoła Oficerska Wojsk Lądowych

Otwarte źródła informacji w działalności polskich służb specjalnych

Wstęp

Współcześnie żyjemy w świecie, który nieustannie się zmienia. Proces ten obejmuje m.in. rewolucję informacyjną, globalizację, czy postęp technologiczny. Wszystkie te czynniki wpływają w określony sposób nie tylko na życie poszczególnych ludzi, całych zbiorowości, narodów, a nawet grup państw, ale także na organy działające na rzecz wspomnianej ludności i krajów. Truizmem jest twierdzić, iż obecnie informacja czy technologia są niezwykle istotne we wszelkiej działalności, prywatnej czy państwowej. To one często przesądzają o sukcesie lub porażce danego przedsięwzięcia.

Informacja stanowi jeden z najcenniejszych zasobów na świecie, zgodnie z sentencją scientia potestas est posiadanie wiedzy i informacji daje nie tylko znajomość pojęć, mechanizmów, ale także umożliwia zdobycie kluczowej przewagi nad oponentem. Jedną z metod pozwalającą, w sposób wymagający stosunkowo mniejszych nakładów finansowych, za to potrzebujący dobrze wykwalifikowanych specjalistów, jest tzw. biały wywiad. Choć trudno jest określić, kiedy tak naprawdę znacznie tego rodzaju pozyskiwania informacji stało się istotne, ma to związek niewątpliwie z rozwojem masowej komunikacji, z większą dostępnością tych środków oraz ze wzrostem ilości danych przekazywanych w mediach. Są one obecnie szczególnie ważnym elementem życia społecznego, przez który definiowany jest m.in. stopień demokratyzacji państw czy wolności społeczeństw. Obecnie media mają dostęp do niezliczonej liczby informacji, przekazując je, według własnej hierarchii ważności, przy czym często jedynym recenzentem jest redaktor naczelny, prezes i pieniądz, a nie np. interes państwa, w momencie ujawniania tajnych danych. Jednym z najistotniejszych obecnie mediów jest Internet, obecny na ogromną skalę w działalności różnych podmiotów. W latach 90 kiedy dopiero wchodził w erę swej popularności, i jeszcze nikt nie wróżył mu takiego sukcesu, około 1% informacji pochodzących z sieci mogło mieć znaczenie m.in. dla organizacji wywiadowczych. Obecnie procent ten znacznie się zwiększył przez co Internet stanowi ikonę źródeł OSINT. Aby uzmysłowić sobie znaczenie przekazywanych przez media treści, i innych szeroko dostępnych kanałów komunikacji, 14

można przytoczyć dwa cytaty, jeden generała Samuela V. Wilsona, Dyrektora Defence Intelligence Agency: dziewięćdziesiąt procent informacji wywiadowczych pochodzi z otwartych źródeł. Pozostałe dziesięć, uzyskuje się w sposób bardziej widowiskowy. Prawdziwym bohaterem pracy wywiadowczej jest Sherlock Holmes a nie James Bond1, drugi cara Mikołaja I, wypowiedziany podczas wojny krymskiej Nie potrzebujemy szpiegów, mamy The Times2. Cytaty te w doskonały sposób opisują istotę informacji pochodzących z jawnych źródeł oraz proces ich analizy.

Otwarte źródła informacji

Zakres definicyjny

Polska nomenklatura wypracowała pojęcie białego wywiadu na nazwanie tej specyficznej działalności wywiadowczej. Pomimo istnienia w polskiej nauce i środowiskach wywiadowczych tego określania, jak dotąd nie zostało ono ustawo zdefiniowane. Lukę w istnieniu legalnej definicji wypełniają publikacje przedstawiające szerokie spektrum znaczenia omawianego pojęcia. Uznaje się, iż podział na biały, czarny i szary wywiad do literatury na trwałe

1 W. Filipkowski, Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem, [online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw- biaym-wywiadem], dostęp na dzień 08.08.2015 r. 2 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, wyd. Difin, Warszawa 2011, s. 34. 15

wprowadził Tomasz R. Aleksandrowicz3, choć niejednokrotnie pojęcia te pojawiały się w publikacjach innych autorów. Wraz z coraz większą ilością materiałów w języku angielskim poświęconych tej tematyce, równolegle na znaczeniu zyskiwały angielskie tłumaczenia, będące znaczeniowo, choć nie językowo, jednorodne. Open source intelligence i stosowany skrót OSINT, podobnie jak nowa, wykształcona na bazie amerykańskiej, nazwa wywiad jawnoźródłowy, będą w niniejszym artykule stosowane wymiennie, uznawane są bowiem za swoje odpowiedniki. Zasadne jest przywołanie definicji zjawiska, którego określenia zostały przywołane powyżej. Jak zauważył K. Mroziewicz «najbardziej bezpieczną, a zarazem przyjazną formą docierania do tajemnic jest biały wywiad, czyli analiza informacji z legalnie dostępnych źródeł»4. Definicja choć krótka, jest dość bogata znaczeniowo. K. Mrozewicz przedstawił definicję z punktu widzenia ważności jej źródła, zaznaczył bowiem, iż ten wywiad z racji korzystania ze specyficznych źródeł, jest znacznie bezpieczniejszy, a ponadto, zdaniem autorki zawarł on także informacje, iż wywiad ten w przeciwieństwie do czarnego wywiadu nie powoduje dyskusji na temat łamania przez niego zasady prywatności ludzi, nienaruszalności ich korespondencji i innych. Nie wywołuje on negatywnych skojarzeń, nie jest wiązany także z tą, nie zawsze legalną stroną wywiadu, owianą tajemnicą, działalnością służb specjalnych.

3 T.R. Aleksandrowicz, Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel, P. Piasecka, wyd. Collegium Civitas Press, Warszawa 2009, s. 81. 4 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 58. 16

Inną definicję zaproponował J. Larecki, który traktuje OISNT jako określoną metodę pracy wywiadowczej na materiałach pochodzących ze źródeł ogólnie dostępnych5. Konieczne wydaje się także przedstawienie teorii zawartych w anglojęzycznych publikacjach. Pojęcie Open Source Intelligence występuje w Słowniku terminów i definicji NATO z 2014 r., gdzie oznacza dane wywiadowcze pochodzące zarówno z publicznie dostępnych informacji, jak i innych jawnych informacji o ograniczonym rozpowszechnianiu lub dostępie6. Definicja ta rozszerza przyjęty w polskich publikacjach katalog źródeł, z których można korzystać. Z kolei NATO OSINT Handbook, podaje iż jest to informacja wyselekcjonowana, przetworzona, przeanalizowana na potrzeby odbiorcy w odpowiedzi na konkretne zapytanie7.

Źródła białego wywiadu

Wspominane już wielokrotnie otwarte źródła informacji uznać można za takie, które są łatwo dostępne dla każdego; istnieje jednakże kilka klasyfikacji tych źródeł, przy czym kryterium rozróżnienia może

5 J. Larecki, Wielki leksykon służb specjalnych świata, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 2007, s. 749-750. 6 Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014, [online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf], dostęp na dzień: 08.08.2014 4. 7 NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001 [online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734f540f bb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%20- %20Jan%202002.pdf] dostęp na dzień: 08.08.2015 r. 17

opierać się na rodzaju medium, wartości lub wiarygodności źródła i informacji, które są przekazywane. Całościową klasyfikację źródeł OSINT można odnaleźć w NATO Open Source Intelligence Handbook, gdzie wyróżnia się: 1. Media tradycyjne ( prasa, radio, telewizja). 2. Internet, media elektroniczne. 3. Usługi komercyjne i bezpłatne (bazy danych i katalogi takie jak: publiczne bazy danych statystycznych, internetowe wyszukiwarki, komercyjne bazy danych i inne)8. 4. Literatura niszowa, szara literatura (publikacje nieznajdujące się w oficjalnym obiegu wydawniczym, jak: sprawozdania i raporty naukowe, techniczne, ekonomiczne, społeczne i inne, niepublikowane materiały konferencyjne, normy i zalecenia techniczne, niektóre dokumenty urzędowe, dokumentacja techniczna, promocyjna i reklamowa9. 5. Środowiska eksperckie, naukowcy, obserwatorzy (overt human experts and observer). 6. Bezpłatne i komercyjne bazy zdjęć i obrazów.

Klasyfikacja oparta na środkach przekazu informacji w otwartych źródłach zaproponowana przez K. Liedela wyróżnia:

8 OSINT Source Typology, [online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint-source- typology/] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 9 S. Cisek, Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys problematyki [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php] dostęp na dzień 05.08.2015 r. 18

1. Środowiska akademickie i naukowe, czyli wszelkie prace powstające w ośrodkach badawczych lub akademickich, jak konferencje, badania i analizy, wykłady. 2. Administracja publiczna, organizacje międzynarodowe i pozarządowe, wydawane przez nie dokumenty będące analizą danego zagadnienia, bądź np. raporty czasowe, sprawozdania z działalności, prowadzone przez nie bazy danych. 3. Podmioty komercyjne i środki masowego przekazu, komercyjne bazy danych i tradycyjne mass media. 4. Biblioteki. 5. Osoby fizyczne lub grupy osób10.

Wywiad jawnoźródłowy w polskich służbach specjalnych

Polskie służby specjalne

Służby specjalne stanowią dla każdego państwa niezwykle istotny element systemu bezpieczeństwa, zarówno w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym. Szczególną rolę pośród nich odgrywają służby o charterze wywiadowczym, które często z ogromnym ryzkiem zdobywają informacje niezbędne dla pionów decyzyjnych państwa,

10 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op.cit. s. 59, Open source intelligence, Headquarters, Departament of the Army, U.S. Army, Washington 2012 [oniline: https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 19

tych cywilnych, ale także wojskowych, celem podejmowania najbardziej trafnych i efektywnych decyzji. Niezależnie od profilu poszczególnych służb, istotne jest dla nich zachowanie maksimum tajności i poufności. Owa tajność jest często odbierana jako brak transparentności w ich działaniu, a co za tym idzie, zarówno mniejsza kontrola nad nimi przez elity polityczne i tym samym państwo. Zaniepokojenie takim stanem rzeczy wyrażają często sami politycy, ale także i obywatele.

Działalność służb specjalnych jest elementem tworzenia zaufania społecznego i politycznego między władzą polityczną a obywatelami. W Polsce po 1989 roku, czyli w III Rzeczypospolitej, relacje służby specjalne – władza polityczna – społeczeństwo często były nieczytelne i budziły kontrowersje. Problem dotyczy rzeczywistej roli, jaką odkrywają służby specjalne w demokratycznym państwie prawa11.

W 2012 roku służbom specjalnym ufało 31% ankietowanych12, dla porównania w tym samym czasie wojsko cieszyło się zaufaniem 74%, a Policja 65%13 badanych. Ten negatywny obraz kojarzony jest m.in. z poprzednim systemem politycznym panującym w Polsce, a także

11 M. Lisowski, Komu służą służby?, [online: http://fundacja.lexnostra.pl/komu- sluza-sluzby/] dostęp z dnia: 08.08.2015r. 12 Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym, [online: http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom-prokuraturom-i- sluzbom-specjalnym/], dostęp na dzień: 08.08.2015 r. 13 Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012, [online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 20

z obecnością przeświadczenia, iż służby specjalne na każdym kroku inwigilują obywateli i nieustannie naruszają ich prywatność. Biały wywiad ze względu na swoją specyfikę jest wolny od takich wątpliwości. Wielość definicji służb specjalnych, wynika m.in. z faktu iż nie istnieje ona w żadnym akcie prawnym, w związku z czym wielu autorów zajmujących się tą dziedziną nauki opracowywało je zgodnie z własnym przekonaniem. W Encyklopedii Szpiegostwa służby specjalne to:

zbiorcze określenie wszystkich służb wywiadowczych cywilnych i wojskowych oraz innych służb bezpieczeństwa, których działalność odbiega od zwykłej praktyki policyjnej. Należą do niech miedzy innymi wywiady i kontrwywiady wojskowe, specjalne jednostki antyterrorystyczne i do walki z narkomanią oraz służby bezpieczeństwa zajmujące się ochroną przedstawicieli państw, ważnych budynków (instytucje rządowe, przedstawicielstwa dyplomatyczne, lotniska, itp.), interesów ekonomicznych oraz specjalne formacje w ramach Policji14.

Ta definicja, szeroko zaznaczając kompetencje służb specjalnych, umożliwiła zaliczenie do nich także takich formacji jak komórki antyterrorystyczne Policji, w tym m.in. Biuro Operacji Antyterrorystycznych Komendy Głównej Policji (BOA KGP) czy nawet jednostki o podobnym zastosowaniu na mniejszych szczeblach organizacyjnych Policji, czy Centralnego Biura Śledczego (CBŚ).

14 Encyklopedia szpiegostwa, Oficyna wydawnicza Spar, Warszawa 1995, s. 234. 21

W polskim prawie, w ustawach kompetencyjnych wymieniane jest pięć służb specjalnych: Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego (ABW), Agencja Wywiadu (AW), Centralne Biuro Antykorupcyjne (CBA), Służba Wywiadu Wojskowego (SWW) oraz Służba Kontrwywiadu Wojskowego (SKW). Biorąc pod uwagę zróżnicowanie pod względem definicji służb specjalnych, wydaje się zasadne przywołać ich cechy jako wyróżniające je na tle innych służb i formacji. Wymienia się wśród nich m.in. tajność, zadania związane z szeroko rozumianym bezpieczeństwem i uprawnienia do prowadzenia czynności operacyjno – rozpoznawczych, które de facto można określić mianem uprawienia do przetwarzania danych osobowych (także sensytywnych) bez wiedzy osoby, której dane dotyczą15. Uprawnienia nakreślone i w tym przypadku nie dają pełnej ostrości zjawiska, bowiem czynności opisane powyżej stosować mogą także funkcjonariusze Policji. Cechą charakteryzującą służby specjalne jest prawo do podejmowania działań, w przypadkach, w których występuje, wyłącznie podejrzenie zagrożenia bezpieczeństwa państwa. Wobec istniejących sporów definicyjnych i niejasności nawet w zakresie ustalenia cech wyróżniających służby specjalne, Tomasz Aleksandrowicz stworzył definicję najpełniej oddającą ich istotę, jako

obejmujące jedynie te instytucje państwowe, których kompetencje dotyczą szeroko rozumianego bezpieczeństwa narodowego, które mają uprawnienia do prowadzenia działań

15 Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2013, s. 254 - 255. 22

operacyjno-rozpoznawczych (a więc – niejawnej działalności związanej m.in. z przetwarzaniem danych osobowych bez wiedzy osoby, której dane dotyczą) oraz mogą podejmować działania we wszystkich sytuacjach związanych z pojawieniem się zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, nie tylko w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa16.

Istnieje pięć ustaw, które nie tylko powołują wspominane już i wymieniane polskie służby specjalne, ale także określają wiele aspektów działalności tych służb poczynając od zadań i uprawnień kończąc na sposobie uposażenia funkcjonariuszy. Ramy kompetencyjne wymienionych służb w oparciu o ustawy, a także wewnętrzne akty normatywne są ściśle zaznaczone. ABW razem z AW zostało powołane po zlikwidowaniu Urzędu Ochrony Państwa, (29 czerwca 2002 r.) odpowiednio do ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego17 oraz do ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego państwa18. Wśród zadań, które zostały na nie nałożone przez ustawodawcę, oprócz ogólnej klauzuli zwalczania zagrożeń godzących w bezpieczeństwo wewnętrzne i porządek konstytucyjny, wyróżnia się:

16 Ibidem, s. 256. 17 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji Wywiadu, z dnia 24 maja 2004 roku, art. 1, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z późn. zm.). 18 Ibidem, art. 2. 23

1) rozpoznawanie, zapobieganie i wykrywanie przestępstw: 2) realizowanie, w granicach swojej właściwości, zadań związanych z ochroną informacji niejawnych oraz wykonywanie funkcji krajowej władzy bezpieczeństwa w zakresie ochrony informacji niejawnych w stosunkach międzynarodowych; 3) uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji mogących mieć istotne znaczenie dla ochrony bezpieczeństwa wewnętrznego państwa i jego porządku konstytucyjnego19.

ABW posiada wiele zadań, nie tylko w kwestii ochrony bezpieczeństwa sensu largo, ale przede wszystkim podejmuje działania mające na celu minimalizowanie szeroko pojętej przestępczości czy ochronę informacji niejawnych. To ostatnie zadanie jest niezwykle istotne przede wszystkim ze względu na m.in. nałożone uprawnienia wywiadowcze oraz ochronę podmiotów którym ujawnienie tajnych informacji mogłoby poważnie zaszkodzić. Dla realizowania tych zadań ABW przysługują określone kompetencje, w tym przede wszystkim czynności operacyjno- rozpoznawcze, oraz co także ważne z punktu widzenia białego wywiadu, analityczno-informacyjne. Te pierwsze, choć niezdefiniowane jak dotąd w żadnym akcie prawnym, stanowią absolutne sedno dla pracy ABW, dodatkowo w zakresie przewidzianym wewnętrznymi aktami, a także projektem ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008r., mają one uniwersalny charakter, mogą więc być stosowane na każdym

19 Ibidem, art. 5. 24

z etapów działalności służb specjalnych. Czynności te mają ogromne znaczenie w pracy służb specjalnych, nie tylko w zakresie działań niejawnych, tzw. pracy agenturalnej, ale także w zakresie działań na źródłach jawnych, tj. stosując wywiad jawnoźródłowy. Środowiska naukowe, polityczne i same służby toczą dyskusję na temat tego czy biały wywiad może być zaliczany do działań operacyjno- rozpoznawczych, które z zasady uznawane są za niejawne. Niemniej sam projekt ustawy o tych czynnościach wskazuje m.in. iż metodami możliwymi do użycia w tym zakresie jest m.in. wywiad, określany jako zbieranie informacji przez prowadzenie odpowiednio ukierunkowanych, planowanych rozmów 20, również obserwacja osób, miejsc i środków transportu – to śledzenie osób, miejsc, rzeczy i środków transportu w stosunku do których służby państwowe i inne ustawowo uprawnione podmioty mają prawne podstawy do podejmowania czynności21 oraz współpraca z osobami fizycznymi. Wszystkie te czynności oczywiście w odpowiednim zakresie są także metodami wywiadu jawnoźródłowego. Istnieje więc spór o to czy open source intelligence można uznawać za czynność operacyjno- rozpoznawczą, skoro posługuję się tymi metodami, jednak sam ich charakter nie jest tajny, podobnie zresztą jak źródła na których OSINT pracuje. W ustawie wymieniane są czynności analityczno- informacyjne, polegają one na m.in. tworzeniu raportów, prognoz,

20 Projekt ustawy o czynnościach operacyjno-rozpoznawczych z 2008 r., [online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm] dostęp na dzień 08.08.2015 r. 21 Ibidem. 25

oceny ryzyka, planowania dotyczącego np. ochrony infrastruktury krytycznej czy podczas zagrożenia bezpieczeństwa. Wspierają także pozostałe działania wykonywane w ramach czynności operacyjno- rozpoznawczych i dochodzeniowo-śledczych. Z kolei służbą specjalną przeznaczoną wyłącznie do ochrony bezpieczeństwa zewnętrznego jest AW. Jej zadania na terenie kraju są ściśle ograniczone i praktycznie możliwe do wykonywania jedynie za pośrednictwem Szefa ABW. Niemniej posiada wiele innych zadań w tym:

1. uzyskiwanie, analizowanie, przetwarzanie i przekazywanie właściwym organom informacji; 2. ochrona zagranicznych przedstawicielstw Rzeczypospolitej Polskiej i ich pracowników przed działaniami obcych służb specjalnych i innymi działaniami; 3. zapewnienie ochrony kryptograficznej łączności z polskimi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi oraz poczty kurierskiej; 4. rozpoznawanie międzynarodowego terroryzmu, ekstremizmu oraz międzynarodowych grup przestępczości zorganizowanej; 5. rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią, amunicją i materiałami wybuchowymi, środkami odurzającymi i substancjami psychotropowymi oraz towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, a także rozpoznawanie międzynarodowego obrotu bronią masowej zagłady i zagrożeń związanych z rozprzestrzenianiem tej broni oraz środków jej przenoszenia; 6. rozpoznawanie i analizowanie zagrożeń występujących w rejonach napięć, konfliktów i kryzysów międzynarodowych, mających

wpływ na bezpieczeństwo państwa, oraz podejmowanie działań mających na celu eliminowanie tych zagrożeń; 7. prowadzenie wywiadu elektronicznego22.

Podobnie, jak w przypadku ABW, AW posiada wiele kompetencji w zakresie informacyjnym. Nie tylko bowiem zajmuje się ochroną organów państwa działających poza granicami kraju, ale także prowadzi działalność informacyjną, w tym zbiera, analizuje, gromadzi i przetwarza informacje zdobywane poza terytorium państwa. Zdobywanie ich odbywa się podobnie jak w przypadku ABW nie tylko ze źródeł tajnych, często nielegalnych. Korzystanie z białego wywiadu nie jest także obce SKW, SWW czy CBA. Ta ostatnia służba prężnie korzysta z open source szczególnie biorąc pod uwagę wysoką skuteczność otwartych źródeł w zwalczaniu przestępstw gospodarczych.

Wywiad jawnoźródłowy w działalności polskich służb specjalnych

Według wielu badaczy to właśnie wywiad jawnoźródłowy stanowi obecnie, choć niedocenianą, lwią część wszystkich zdobywanych informacji. Biały wywiad w sferze służb specjalnych stanowi obecnie jedną z tzw. pozaagenturalnych form zbierania

22 Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu z dnia 24 maja 2002 roku, art. 6, (Dz.U. 2002 Nr 74 poz. 676 z późn. zm.). 27

informacji o tematyce wojskowej, naukowo-technicznej, ekonomicznej, politycznej wielu innych23. Otwarte źródła będą według Wojciecha Filipkowskiego najdynamiczniej rozwijającym się narzędziem w rękach służb wywiadowczych. Jest to jednak trudne w jednoznaczniej ocenie, bowiem prowadzone badania nie uwzględniają pracy służb specjalnych, a obejmują wyłącznie Policję i wymiar sprawiedliwości. Ich znaczenie jest ogromne nie tylko ze względu na istniejący obecnie ogrom informacji w źródłach uznawanych za jawne, co jest m.in. konsekwencją globalizacji, demokratycznych rządów prawa i wzrostu znaczenia mass mediów, ale także ze względu na łatwość w ich pozyskiwaniu. Kolejnym argumentem na potwierdzenie znaczenia OSINT jest jego wszechobecność w komercyjnych podmiotach zajmujących się uzyskiwaniem informacji. Choć niewątpliwie ogranicza je prawo w kwestii stosowania czynności operacyjno-rozpoznawczych, to rozwinęły one sprawny, efektywny i dostarczający istotnych informacji system nie tylko firmom i innym podmiotom komercyjnym, ale także samym służbom, organom i instytucjom państwowym czy różnego rodzaju organizacjom. Swoje znaczenie OSINT buduje również dzięki uzupełnianiu i tworzeniu tła dla zrozumienia już posiadanych danych. Biały wywiad pomaga także w weryfikacji informacji zdobytych metodami agenturalnymi, tym samym przyczynia się on do zwiększenia ich wiarygodności i wartości.

23 Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, wyd. C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 47 28

Poszukiwanie informacji w otwartych źródłach i ich gromadzenie wpływa na poprawę rozpoznania tematu i zapewnia lepsze spełnienie wymagań określonych w zapytaniu wywiadowczym, szczególnie w zakresie danych podstawowych (biografie, informacje kulturowe, społeczne, demograficzne, geoprzestrzenne, techniczne itp.) […] zwiększa poziom rozpracowania opartego na osobowych i technicznych źródłach informacji24.

W obecnej działalności wywiadowczej kluczowe jest wsparcie informatyczne. Wraz ze wzrostem ilości informacji jasne stało się, że dotychczasowe metody są niewystarczające, nieefektywne oraz zbyt wyczerpujące dla analityków. W związku z tym we wszystkich instytucjach odpowiedzialnych za czerpanie danych z open source zaczęto wprowadzać infrastrukturę wywiadowczą, którą dzieli się na dwa komponenty: techniczny i strukturalny. Ten pierwszy charakteryzuje się użyciem aplikacji informatycznych oraz infrastruktury informatycznej25, w tym programów służących do gromadzenia, przetwarzania, dystrybucji i wspomagania analizy informacji. Z kolei komponent strukturalny charakteryzuje się rozwijaniem metod wspierania procesu decyzyjnego podejmowanego na różnych szczeblach. Narzędzia informatyczne pomagają także w tworzeniu odpowiednich systemów gromadzenia danych i ich monitorowania. Baza taka zawierać może bieżąco aktualizowane i powiększane zbiory informacji np. o obszarach geograficznych, osobach, organizacjach

24 K. Liedel, T. Serafin, Otwarte źródła informacji op. cit. s. 56. 25 Ibidem, s. 137. 29

czy zjawiskach. Ponadto informacje tam występujące są szczegółowo indeksowane, opisywane i katalogowane celem usprawnienia procesu ich szukania, łączenia z innymi informacjami, a także ułatwienia do nich dostępu w późniejszym czasie, kiedy zostanie wskazane zapotrzebowanie na konkretną informację wywiadowczą. Sama praca nad pozyskiwanymi materiałami, stosowane narzędzia, metodyka jest specyficzna dla każdej instytucji z osobna. Kwestie związane z tym, np. jakich programów informatycznych używa AW czy ABW w celu pozyskiwania i gromadzenia informacji, pozostają tajemnicą. Niewątpliwie jednak można założyć, iż polskie służby wywiadowcze, zarówno cywilne i wojskowe, posiadają programy zajmujące się np. telemetrią w sposób znacznie bardziej zaawansowany niż komercyjne organizacje. Istnienie programów mających za zadanie wsparcie możliwości analitycznych pracowników służb jest oczywiste. Jednym z nich, który w jednej ze swych wersji jest używany także przez armię Stanów Zjednoczonych, są produkty IBM, takie jak np. Analyst’s Notebook. Ten jeden z największych koncernów informatycznych na świecie stworzył całą rodzinę tego typu programów, mających wspomagać działania instytucji państwowych i przedsiębiorstw prywatnych. Narzędzia te pomagają wykrywać sieci, wzorce i trendy w coraz większych wolumenach danych ustrukturyzowanych i nieustrukturyzowanych. Dostarczają spostrzeżeń, które ułatwiają rozpoznawanie i przewidywanie przestępstw kryminalnych, aktów terroru i oszustw – oraz odpowiednio wczesne zapobieganie im26. W swych ogromnych

26 Analyst’s Notebook, 30

możliwościach programy te oferują możliwość identyfikacji poszczególnych elementów, osób, zjawisk, struktur, połączeń, skupianie ich w uporządkowanych schematach ułatwiających analizę. Niezaprzeczalny jest ogrom możliwości jakie Analyst’s Notebook w różnych wersjach niesie ze sobą dla wspomnianych instytucji. Używanie programów o takim potencjale przez służby specjalne jest oczywiste. Brakuje jednak informacji dotyczących tego, na jakich konkretnie pracują ich funkcjonariusze i analitycy. Wywiad jawnoźródłowy jest o tyle specyficzną techniką, o ile specyficzne jest jego źródło. Ilość danych, którymi biały wywiad jest zainteresowany jest tak ogromna, że bez wsparcia programów informatycznych praca analityków byłaby niezwykle utrudniona. Internet wskazywany jest jako najcenniejsze źródło OSINT. Możliwość korzystania z jego zasobów posiadają wszystkie służby, organy bezpieczeństwa i porządku publicznego. Wskazuje się, iż w ramach tego medium można korzystać z wyszukiwarek internetowych, gromadzenia informacji przez interaktywne strony internetowe oraz programy agentowe, monitorowanie grup dyskusyjnych, poszukiwanie i kontakt z ekspertami, dostęp do plików rządowych, monitorowanie e-zachowania użytkowników27, a także korzystanie z usług komercyjnych baz danych. W ABW jednostką odpowiedzialną za działalność analityczno-informacyjną jest Centrum Analiz (CA). Zadaniem tego centrum jest m.in. uzyskiwanie i opracowywane otrzymywanych

[online: http://www-03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook- family] dostęp na dzień: 25.08.2015 r. 27 Ibidem, s. 139. 31

z jednostek kierunkowych i terenowych informacji niejawnych, uzyskiwanych zarówno operacyjnie, jak i administracyjnie, oraz szeroki monitoring otwartych źródeł informacji (tzw. biały wywiad)28. Gromadzi ono, przetwarza i analizuje informacje zgodne z ustawowymi zadaniami ABW, tworzy na tej podstawie raporty, analizy, biuletyny, opracowania na potrzeby wewnętrzne ale także na potrzeby podmiotów kierujących zapytania do służby. Biuro to wykorzystuje wszelkie metody opisane powyżej, dodatkowo korzysta z analizy kryminalnej, którą definiuje się jako metoda, która polega na konsekwentnym i zorganizowanym wyszukiwaniu oraz wykazywaniu związków danych dotyczących przestępstwa z innymi możliwymi do wyróżnienia, które będą stanowiły podstawę do przygotowania wniosków wspomagających procesy decyzyjne29. Zarówno T. Hanausak, K. Liedel jak i P. Chlebowicz stwierdzają, iż biały wywiad ma ogromne znaczenie w analizie kryminalnej, m.in. w działalności wykrywczej, tj. zarówno profilaktycznej jak i sankcyjnej. Metody białego wywiadu mogą być także używane do rozpoznania terenowego, środowiskowego, problemowego i osobowego30 na potrzeby działalności poszczególnych służb i organów. Przydatność białego wywiadu podkreślana jest także w kategoriach prognostycznych. Narzędzia będące w posiadaniu analityków w połączeniu z ich doświadczeniem i wiedzą, tworzą możliwości przewidywania pewnych zjawisk, tym bardziej, iż zdobywane informacje o pewnych zdarzeniach mogą mieć charakter

28 Biały wywiad. Otwarte op. cit., s. 170. 29 Ibidem, s. 62. 30 Ibidem, s. 63. 32

przestrogi. W ramach ABW do prowadzenia opisywanej analizy kryminalnej stosowane są różnorodne bazy danych, zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne oraz specjalistyczne oprogramowanie, należy zaznaczyć jednak, iż korzysta się tu zarówno ze źródeł otwartych jak i tych niejawnych. Wsparcie techniczne dla poszczególnych wydziałów ABW stanowi Departament Bezpieczeństwa Teleinformatycznego ABW, które tworzy m.in. specjalistyczne bazy danych, program komputerowy wykorzystywany do działania tej bazy dokonuje również podziału informacji na jednostki analityczne, tak by można było przeszukiwać zasoby przez różne zapytania31. Ze względu na sposób dostępu do źródła i specyfikę działań ABW stworzona została osobna klasyfikacja pozyskiwania informacji z jawnych źródeł, jednakże pokrywa się ona z przedstawioną wcześniej typologią z NATO Open Source Intelligence Handbook, dodając jeden element, a mianowicie współpracę z innymi służbami specjalnymi, w tym zagranicznymi oraz instytucjami państwowymi. Standardową praktyką jest monitorowanie sieci internetowej, mediów elektronicznych i tradycyjnych, w tym także mediów zagranicznych czy korzystanie z baz danych zarówno tworzonych wewnętrznie przez poszczególne służby, jak i zewnętrznych, tj. policyjnych, służb specjalnych, państwowych i innych. Funkcjonariusze zapoznają się z fachową lub okazjonalną literaturą/prasą, prowadzone są także przeglądy czasopism o przeróżnej tematyce. Docierają do szarej literatury, dokumentów

31 Ibidem, s. 172. 33

urzędowych, regulaminów, wewnętrznych rozporządzeń. Służby specjalne współpracują z instytucjami państwowymi, przyjmując od nich informacje np. o wątpliwościach w przebiegu zamówień publicznych. Do działalności wywiadowczej opartej na otwartych źródłach zalicza się także udział ABW w Polskiej Platformie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, gdzie uzyskać można istotne informacje, a także uczestniczenie w różnego rodzaju konferencjach, seminariach, sympozjach naukowych, spotkaniach o specjalistycznej tematyce. Nieustanie prowadzone są prace nad programami analitycznymi, jednym z nich jest Elektroniczny System Odzyskiwania Danych, używany głównie do prowadzenia śledztw finansowych, mający czynnie uczestniczyć w zwalczaniu przestępstw korupcyjnych. Zawartość i treści zamieszczone w tym narzędziu informatycznym pozwalają na zbieranie, kontrolowanie, kompletowanie, przetwarzanie i analizowanie danych o składnikach majątkowych sprawców przestępstw i osób z nimi powiązanych na rzecz egzekwowania prawa32. Znacznie ułatwiając pracę pracownikom i funkcjonariuszom służb zamieszczono w ESOM metody postępowania, tj. gotowe procedury postępowania w razie konkretnego przypadku przestępstwa, opisuje jakie czynności powinny zostać podjęte. Program ten oferuje ogrom funkcji, umożliwiających łatwiejsze, sprawniejsze i szybsze dotarcie do określonych informacji, zachowując przy tym wartość i wiarygodność danych.

32 Ibidem, s. 108. 34

Wymieniane wcześniej zadania służb specjalnych w konkretny sposób przekładają się na funkcjonowanie w ramach danej instytucji państwowej białego wywiadu, podobnie jest z ich profilem działalności.

Podsumowanie

System, zawierający w sobie wiedzę i doświadczenie analityka oraz odpowiednie programy zarówno pomagające wyszukiwać, gromadzić i analizować dane, stanowiłby niezwykle skuteczny oręż w rękach służb wywiadowczych. Niestety często bagatelizuje się wartość informacji jawnoźródłowych, przede wszystkim ze względu na błędne podejście, zakładające, iż są to informacje powszechne dostępne, a więc nie mogą posiadać istotnych danych. Owo bagatelizowanie wynikać może również z faktu trudnej weryfikacji danych i konieczności wysokiego poziomu umiejętności pracy z nimi. Owa weryfikacja jest niezbędna aby informację można było uznać za wiarygodną, dodatkowo musi ona zostać także potwierdzona zgodnie z przyjętym normami dla informacji niejawnych uzyskiwanych z operacyjnych źródeł. Niemniej informacje pochodzące z otwartych źródeł informacji są ogromnym wsparciem dla danych pozyskiwanych innymi metodami, stanowią ich uzupełnienie, tło niezbędne dla zrozumienia kontekstu prezentowanej informacji, podnoszą wiarygodność i wartość. Niezwykle istotne są w kwestii białego wywiadu wiarygodność źródeł i wartość pozyskiwanych informacji. Uznaje się, iż informacje pochodzące ze źródeł jawnych są znacznie łatwiejsze do 35

opracowania, a także do zweryfikowania, należy jednak pamiętać o zagrożeniach płynących ze stosowania otwartych źródeł. Prowadzone przez obce wywiady wojny informacyjne, dezinformacja, prowokacja są jednymi z licznych niebezpieczeństw jakie czekają na osoby pracujące na otwartych źródłach. Dlatego tak istotne jest współdziałanie wywiadu jawnoźródłowego i agenturalnego. O ile niektórzy badacze wskazują, iż to właśnie tam gdzie kończy się biały wywiad i jego możliwości powinien dopiero wchodzić wywiad oparty na działalności operacyjno-rozpoznawczej, to wciąż można dostrzec forsowanie pewnej rywalizacji pomiędzy nimi, nie zaś dążenie do współpracy. Istnieje wiele wątpliwości dotyczących funkcjonowania wywiadu jawnoźródłowego w Polsce. Jedną z nich jest niewystarczające prawodawstwo. Odwoływanie się do ustawy o ochronie informacji niejawnych i ustawach kompetencyjnych, aby wykazać podstawy białego wywiadu, jest niewyczerpująca. Podnoszona jest natomiast konieczność skodyfikowania tej dziedziny. Niemniej, mimo wskazywanych niebezpieczeństw związanych z OSINT, daje on ogromne możliwości. Niestety konieczny jest przeszkolony personel oraz wsparcie techniczne, aby móc w pełni korzystać z tych możliwości, kierunkować je na potrzeby konkretnej służby i pożytkować dla bezpieczeństwa państwa.

Natalia Tomaszewska (1990), absolwentka kierunku politologia na Uniwersytecie Wrocławskim oraz bezpieczeństwo narodowe w Wyższej Szkole Oficerskiej Wojsk Lądowych im. Generała Tadeusza Kościuszki we Wrocławiu. Interesuje się działalnością polskich służb specjalnych, systemami bezpieczeństwa Polski i innymi krajami europejskimi, konfliktami na Kaukazie, Bliskim i Dalekim Wschodzie, europejską polityką sąsiedztwa. Uczestniczka wielu konferencji, w tym także międzynarodowych.

Bibliografia

1. Aleksandrowicz T.R., Biały wywiad w walce z terroryzmem, [w:] Rola mediów w przeciwdziałaniu terroryzmowi, pod red. K. Liedel, P. Piasecka, Warszawa 2009. 2. Biały wywiad. Otwarte źródła informacji – wokół teorii i praktyki, pod red. W. Filipkowski, W. Mądrzejowski, Warszawa 2012, 3. Encyklopedia szpiegostwa, Warszawa 1995, 4. Liedel K., Serafin T., Otwarte źródła informacji w działalności wywiadowczej, Warszawa 2011, 5. Larecki J., Wielki leksykon służb specjalnych świata, Warszawa 2007, 6. Strategia bezpieczeństwa narodowego Polski, red. J. Gryz, Warszawa 2013,

Netografia 7. Analyst’s Notebook, [online:http://www03.ibm.com/software/products/pl/analysts-notebook- family] 8. Cisek S., Szara literatura jako źródło informacji biznesowej. Zarys problematyki, [online: http://www.ebib.pl/2002/40/cisek.php] 9. Filipkowski W., Wybrane kwestie związane z tzw. białym wywiadem, [online: http://www.slideshare.net/wofi/wybrane-kwestie-zwizane-z-tzw- biaym-wywiadem] 10. Lisowski M., Komu służą służby?, [online: http://fundacja.lexnostra.pl/komu-sluza-sluzby/] 11. NATO Open Source Intelligence Handbook, 2001

[online:http://www.oss.net/dynamaster/file_archive/030201/ca5fb66734 f540fbb4f8f6ef759b258c/NATO%20OSINT%20Handbook%20v1.2%2 0-%20Jan%202002.pdf] 12. Open source intelligence, Headquarters, Department of the Army, U.S. Army, Washington 2012 [online: https://fas.org/irp/doddir/army/atp2-22-9.pdf] 13. OSINT Source Typology, [online:https://iosint.wordpress.com/category/introductions/osint- source-typology/] 14. Polacy nie ufają sądom, prokuraturom i służbom specjalnym, [online: http://www.wprost.pl/ar/355919/Polacy-nie-ufaja-sadom- prokuraturom-i-sluzbom-specjalnym/], 15. Raport CBOS Zaufanie Społeczne, BS/33/2012, [online: http://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2012/K_033_12.PDF] 16. Słownik terminów i definicji NATO AAP 6 2014, [online:http://www.wcnjk.wp.mil.pl/plik/file/N_20130808_AAP6PL.pdf],

Akty prawne 17. Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrzne oraz Agencji Wywiadu, z dnia 24 maja 2004 roku, (Dz.U. 2002 nr 74 poz. 676 z późn. zm.) 18. Ustawa o ochronie danych osobowych, z dnia 29 sierpnia 1997 roku, (Dz.U. 1997 nr 133 poz. 883, z późn. zm.)

Inne 19. Projekt ustawy o czynnościach operacyjno – rozpoznawczych z 2008 roku, [online: http://orka.sejm.gov.pl/proc6.nsf/projekty/353_p.htm]

Paweł Pokrzywiński [email protected] Uniwersytet Wrocławski

Izraelskie służby specjalne – Mosad, Szabak, Aman

Izrael od momentu swojego powstania w 1948 roku zmaga się, nieprzerwanie po dzień dzisiejszy, z zagrożeniem ze strony państw sąsiadujących oraz innych krajów mu nieprzychylnych. Niebezpieczeństwa, wynikające z konfliktów konwencjonalnych i asymetrycznych, działalności muzułmańskich i żydowskich grup ekstremistycznych, ataków terrorystycznych, wymagały stworzenia sprawnego systemy systemu służb specjalnych, który byłby w stanie odpowiednio wcześnie rozpoznawać i przewidywać, lokalizować oraz eliminować zagrożenie, w celu zabezpieczenia państwa i obywateli. Nie tylko wewnętrzne aspekty wymagały ochrony, ale także czynniki zewnętrzne. Od początku istnienia państwowości, izraelskie władze musiały dbać o bezpieczeństwo tych, którzy przybywali do nowo

utworzonej ojczyzny oraz tych, którzy przebywali poza jej granicami. Służby specjalne państwa Izrael były również odpowiedzialne za kontakty ze swoimi zagranicznymi odpowiednikami, a także rządami krajów uważanych za sojusznicze oraz wrogie. Współczesny świat wraz z postępem techniki tworzy nowe zagrożenia oraz otwiera potencjalnym wrogom nowe możliwości zaatakowania, a ataki cybernetyczne, szpiegostwo przemysłowe i ataki na infrastrukturę krytyczną to tylko niektóre z nich. Do ochrony przed tymi niebezpieczeństwami Izrael stworzył sprawnie działający aparat służb specjalnych. Autor zajmie się opisem trzech organizacji: Mosadu, Amanu, Szabaku1. Przedstawione zostaną motywy ich powstania, cele, działalność, a także struktura nazwana Wywiadowczą Społecznością Izraela, w ramach której działają. Na podstawie tej analizy autor spróbuje pokazać istotną rolę wyżej wymienionych agencji w systemie bezpieczeństwa stworzonym przez Medinat Israel.

Mosad – Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych

Mosad jest najbardziej znaną agencją wywiadowczą Izraela. W momencie powstania państwa w 1948 r., Izrael posiadał służby

1 Mosad jest to skrót od pełnej nazwy Ha-mosad le-modiin u-le-tafkidim המוסד .mejuchadim, czyli Instytut ds. Wywiadu i Zadań Specjalnych (hebr ,Aman jest to akronim od nazwy Agaf ha-modiin ,( מיוחדים ולתפקידים למודיעין Szabak jest ,( המודיעין אגף .czyli Zarząd Wywiadu Wojskowego (hebr akronimem od słów Szerut ha-bitachon ha-klali, czyli Służba Bezpieczeństwa .( הכללי הביטחון שירות .Ogólnego (hebr 41

wywiadowcze i kontrwywiadowcze Hagany, mimo to rząd potrzebował służby, która działałaby na zewnątrz państwa i po zakończeniu wojny podlegałaby pod Ministerstwo Spaw Zagranicznych Izraela. Początkowo przy ministerstwie działał Departament Polityczny, jednak niejasności powstałe w wyniku braku pomysłów na jego wykorzystanie wymusiły zmiany w strukturze. W 1949 roku Reuwen Sziloach, szef Najwyższego Komitetu Koordynacji Służb, napisał do premiera Ben Guriona prośbę o utworzenie Centralnego Instytutu Koordynacji Wywiadu i Służb Specjalnych. Miało to na celu usystematyzowanie działania oraz wytyczenie jasnych zadań oraz celów dla nich2. W 1951 Dawid Ben Gurion, po konsultacji z Reuwenem Sziloachem oraz ministrem spraw zagranicznych Mosze Szaretem, zdecydował się rozwiązać Departament Polityczny, a jego kompetencje wywiadowcze i operacyjne zostały przekazane strukturom Mosadu, który od tej pory podległy był urzędowi premiera. Początkowo służba korzystała z usług agentów przy ambasadach, ale wraz z upływem czasu i dodawaniu nowych zadań działalność Instytutu, rozrosła się3. Współczesne zadania Mosadu są bardzo szerokie i pokazują, że organizacja ta jest odpowiedzialna za sprawy wewnętrzne oraz zagraniczne. Działanie Instytutu ma na celu ochronę bezpieczeństwa państwa, i uczestniczenie w rozwoju celów narodowych określanych

2About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx [dostęp: 11.04.15]. 3 E.Kahana, Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham 2006, s. 191-192. 42

przez premiera oraz rząd, a także systemu bezpieczeństwa kraju i zagranicy. Agenci Mosadu odpowiedzialni są za zbieranie informacji, udaremnianie zagrożeń powstających w wyniku terroryzmu i handlu bronią niekonwencjonalną przeprowadzanie operacji specjalnych, ochronę Żydów mieszkających za granicą, zapewnianie bezpieczeństwa transportu Żydów z krajów, w których nie ma instytucji zajmujących się aliją oraz przekazywanie istotnych informacji władzom państwowym4. Dodatkowo Mosad odpowiedzialny jest za tajne kontakty ze służbami innych krajów czy zapewnienie wywiadu strategicznego. Na oficjalnej stronie agencji w zakładce poświęconej zadaniom i misji można dodatkowo znaleźć notkę o rozwijaniu kapitału ludzkiego w celu zachowania zdolności do wykonywania powierzonych zadań na rzecz bezpieczeństwa Izraela w ramach zobowiązania wobec narodu izraelskiego5. Mosad w swojej strukturze posiada siedem jednostek, które zajmują się wypełnianiem wyżej opisanych zadań. Pierwszą z nich Źródła), komórka ta zajmuje się zbieraniem ,נביעות .jest Newiot (hebr informacji przez włamania, inwigilację, urządzenia podsłuchowe. Kolejne miejsce w strukturze zajmuje Wydział Wywiadowczy odpowiadający za wojnę psychologiczną oraz akcje dezinformujące. Oficerowie opracowują analizy na rzecz Mosadu z zakresu wojny psychologicznej dotyczących sposobu oddziaływania na przeciwnika, społeczeństwo poprzez np. propagandę, media, prowokację. Są to

4 Jaud we-tafkidim, https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx [dostęp: 12.04.15]. 5 Ibidem. 43

zebrane doświadczenia poprzednich konfliktów i operacji, w których po stronie przeciwnej obok sił zbrojnych była ludność cywilna. Dodatkowo Wydział Wywiadowczy lokalizuje położenie jeńców wojennych i zaginionych w akcji, wykrywa wrogie akcje sabotażowe, o których zawiadamia służby bezpieczeństwa wewnętrznego. Kolejną Zefir), która zajmuje się ,צפרירים .jednostką jest Cafririm (hebr ochroną Żydów poza granicami oraz ich transportem do Medinat Israel. To ona zorganizowała operacje Mojżesz i Salomon mającą na celu przetransportowania Felaszy do Izraela. Następną komórką jest Skrzyżowanie); uważana za największą ,צומת .Comet (herb w Mosadzie, zajmuje się zbieraniem informacji wywiadowczych od oficerów operacyjnych i szpiegów z krajów obranych za cele. Wydział Technik Operacyjnych to dział zajmujący się rozwojem nowych ,תבל .technologii i zwiększaniem zdolności działania. Tewel (hebr Wszechświat) z kolei zajmuje się sprawami politycznymi, rozwojem stosunków z państwami uznawanymi za sojusznicze oraz krajami, które nie pozostają w przyjaznych relacjach z Izraelem. Ostatnią Masada), która zajmuje się akcjami ,מצדה .jednostką jest Mecada (hebr sabotażowymi, dywersyjnymi i paramilitarnymi, zapewnia także kontakt z wywiadem wojskowym, tworzy tajne grupy w krajach, z których następnie przenikają do państw będących bezpośrednimi celami. Należy podkreślić, że Mecada zapewnia wojskowym jednostkom specjalnym informacje dotyczące miejsc, w których przeprowadzane są działania. W jej ramach działa oddział Kidon bagnet) znany chociażby z likwidowania terrorystów ,כידון .hebr) odpowiedzialnych za organizację zamachu w Monachium w 1972 r.

Zadania postawione przed Masada wymagają specyficznych umiejętności, dlatego też jej oficerowie są byłymi komandosami jednostek Sajeret Matkal czy Szajetet 136. Z opisów operacji przeprowadzonych przez Masadę i Kidon przedstawionych w swojej książce przez Michaela Bar Zohara i Nissima Mishala wynika, że jednostka Mecada działała na zlecenie premiera oraz rządu Izraela, cele były analizowane i akceptowane przez tzw. Komitet X. Kidon z reguły w tych operacjach likwidował osoby piastujące najwyższe stanowiska w arabskich organizacjach lub odpowiedzialne za dotkliwe zamachy dla Izraela. Brak jest jakichkolwiek informacji co do współpracy tej komórki z innymi służbami. Mimo to, Yvonnick Denoel pisze, że w niektórych operacjach biorę udział komandosi wojskowych jednostek specjalnych, a sukces przypisywany jest wyłącznie jednej ze służb specjalnych. Mosad zasłynął z takich operacji jak schwytanie Adolfa Eichmnna, zabójstwa irańskich profesorów związanych z programem atomowym, zlikwidowanie Czerwonego Księcia Alego Hasana

6 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 192-193. Y. Denoel, Sekretne wojny Mossadu, Warszawa 2013, s. 360; A Deal to Implement “The Deal” with Iran: Now Israel Will Use Its Best Spies to Monitor Iran — Checking for Cheating, Plotting More Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need- kidon-mossad-elite-more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15]; R. Bergman, We were never killers, we did what we had to do to defend Israel, „ynetnews”, 22.09.14, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html [dostęp: 15.08.15]. 45

Salameha7, wejście w posiadanie protokołów Chruszczowa z XX Zjazdu Partii Komunistycznej8, zdobycie radzieckiego myśliwca MIG-21, co pozwoliło na przeprowadzenie oględzin maszyny, jej podzespołów oraz odbycie lotów testowych, Agencja nie ustrzegła się również poważnych błędów podczas prowadzonych przez siebie operacji, do których zalicza się np. nieudaną próbę zabójstwa przywódcy politycznego Hamasu Chalida Maszala9, złapanie Uriego Brodskiego10 i posługiwanie się w trakcie operacji przez oficerów

7 Hasan Salameh, szef tajnej komórki Al-Fatahu nazwanej Czarny Wrzesień ku pamięci zabitych Palestyńczyków w Jordanii 17 września 1970 roku, a później szefem komórki dbającej o bezpieczeństwo przywódców Hamasu. Komórka Czarny Wrzesień zajmowała się atakami na Jordanię oraz Izrael. Jej członkowie dokonywali zamachów bombowych, porwań i zabójstw cywili. Czarny Wrzesień był również odpowiedzialny za przeprowadzenie masakry w Monachium w 1972 roku. Salameh zginął w swoim aucie od wybuchu bomby schowanej w aucie na poboczu ulicy. 8 Protokoły Chruszczowa zostały odczytane na zamkniętym posiedzeniu w obecności tylko radzieckich delegatów. Ich treść negowała kult Józefa Stalina jako jednostki. Chruszczow poinformował zebranych o zbrodniach dokonanych przez Stalina i wyrokach przez niego wydanych. Dodatkowo Przywołał obawy Lenina co do osoby Stalina. 9 Chalid Maszal, inżynier informatyk, był członkiem Bractwa Muzułmańskiego oraz przywódcą Biura Politycznego Hamasu. Stał się celem Mosadu po zamachu bombowym na bazarze w Jerozolimie w 1997 roku. Maszal miał zostać oblany trucizną w Ammanie. Mimo komplikacji oficerom Mosadu udało się spryskać Maszala płynem, ale w trakcie ucieczki doszło do licznych komplikacji, Izraelczyków złapano, a rząd Izraela po licznych naciskach zdradził formułę odtrutki. 10 Uri Brodski, oficer Mosadu, który został oskarżony przez niemieckie służby o pomoc w zorganizowaniu zamachu na Mahmuda al-Mabhuha, 46

operacyjnych Mosadu paszportami skradzionymi lub należącymi do osób zmarłych. Michael Bar Zohar twierdzi że, mimo iż Mosad jest zaliczany do kręgu najlepszych agencji wywiadowczych świata, to reprezentuje typową izraelską ignorancję zagrożeń, zbyt dużą pewność siebie i nie ustrzega się prostych wpadek. Według profesora powoduje to, że do niektórych operacji typuje się ludzi z małym doświadczeniem oraz brakiem wymaganych umiejętności11.

Aman – Zarząd Wywiadu Wojskowego

Aman jest jedną z pierwszych agencji wywiadowczych Izraela. Od roku 1950 funkcjonuje pod nazwą Zarządu Wywiadu Wojskowego, podporządkowanego Sztabowi Generalnemu Cahalu. Jego kluczowymi zadaniami jest zbieranie i aktualizowanie informacji o armiach państw arabskich, utrzymywanie poziomu bezpieczeństwa kraju na wysokim poziomie przez wczesne powiadamianie o zagrożeniu wojną lub innymi wrogimi posunięciami, ochrona kontrwywiadowcza Sztabu Generalnego, wyznaczanie wojskowych attaché oraz cenzura, aby przeciwdziałać wyciekom newralgicznych

dowódcę Brygad al-Kasam, w hotelu Dubaju. Brodski miał uzyskać paszport, którym posługiwał się jeden z oficerów biorących udział w operacji. Uri Brodski został schwytany w Polsce i wydany do Niemiec. 11 A. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost its luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010, http://www.haaretz.com/print- edition/features/as-several-mossad-agents-exposed-has-the-spy-agency-lost- its-luster-1.308262 [dostęp: 12.04.15]. 47

informacji12. Na oficjalnej stronie Amanu agencja wymienia dodatkowo nowe zagrożenia, którym musi stawić czoła w XXI wieku. Należą do nich organizacje terrorystyczne, cyberzagrożenia, wykorzystywanie mediów i Internetu do przesyłu informacji13. Pokazuje to, że Izrael zdaje sobie sprawę, iż współczesne konflikty rozgrywają się nie tylko na polu walki. Potwierdzeniem tego są liczne operacje psychologiczne i elektroniczne przeprowadzane w trakcie konfliktów w Strefie Gazy i drugiej wojnie libańskiej. O tym, że rząd Medinat Israel poważnie podchodzi do kwestii bezpieczeństwa w cyberprzestrzeni. Świadczyć może to, że w 2002 roku, jako jedno z nielicznych państw, wprowadził ustawowy obowiązek ochrony elektronicznej infrastruktury krytycznej14. Daje to obraz kraju sukcesywnie zwiększającego swoje możliwości działania w cyberprzestrzeni oraz chcącego dołączyć do światowej czołówki przemysłu cybernetycznego. Izraelski wywiad wojskowy składa się z dwóch głównych jednostek : Departamentu Zbierania Informacji oraz Departamentu Badań. Pierwsza z nich zajmuje się wywiadem teleinformatycznym, telekomunikacyjnym, radioelektronicznym i radiowym (SIGINT), rozpoznaniem obrazowym, fotograficznym, satelitarnym (IMINT), rozpoznaniem osobowym i wykorzystywaniem informacji zebranych od cywili i wojskowych (HUMINT) oraz zbieraniem danych

12 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182, 184. 13 Odot ha-chail, https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp: 12.04.15]. 14 W. Łuczak, Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność”, 09/2014, s. 84. 48

wywiadowczych z otwartych źródeł, czyli Internetu, telewizji, radia, czasopism i gazet (OSINT)15. Ostatni typ wywiadu zajmuje się wychwytywaniem wiadomości bezwiednie przekazywanych, udostępnianych w oparciu o przekonanie, że treści te nie są przydatne nikomu. Najbardziej znaną jednostką Departamentu, a zarazem najbardziej owianą tajemnicą jest Jednostka 8200. Od początku swojego istnienia zajmuje się wywiadem typu SIGINT. Na swoim koncie ma przechwycenie komunikacji egipsko-syryjskiej z 1967 r., co pozwoliło na wcześniejszą mobilizację wojska, a także wykrycie ruchów dywizji pancernych Syrii w 1973 roku, jednak rząd izraelski zbagatelizował wówczas ostrzeżenie16. Formacja ta zasłynęła również ze stworzenia wirusa Stuxnet i zawirusowania nim irańskiego programu nuklearnego17. Departament Badań jest najbardziej rozbudowaną strukturą Amanu. Kiedyś składał się z sześciu oddziałów, które podzielone były w zależności od regionów geograficznych. Po wojnie Jom Kipur, Departament uległ reorganizacji. Od 1973 w strukturze istnieje Teatr Północny, odpowiedzialny za Syrię i Liban, Teatr Centralny rozpracowujący Iran, Irak, Arabię Saudyjską i północną część Jordanii, Teatr Południowy przypisany do Egiptu i południowej Jordanii, Teatr ds. Terroryzmu, Teatr Światowy oraz Teatr

15 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 182-183. 16 Ibidem, s. 299. 17 G. Greenwald, L. Poitras, E. MacAskill, NSA shares raw intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”, 11 września 2013, http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans-personal- data-israel-documents [dostęp: 13.04.15]. 49

ds. Technologii18. Przytoczony wyżej opis struktury wywiadu wojskowego w Izraelu pokazuje, że bezpieczeństwo państwa zależy od wielu czynników, niekoniecznie tych, które znajdują się najbliżej granicy. Wojskowi muszą łączyć wiele zmiennych z realiami panującymi na całym Bliskim Wschodzie. Współczesny podział na teatry, w szczególności po reorganizacji w 1973 roku, jest wynikiem rosnącej profesjonalizacji oraz dostosowywania Amanu do zmiennych realiów w jakich znajduje się Izrael. Charakter współczesnych konfliktów z udziałem Medinat Israel zmieniły się, a co za tym idzie – bezpieczeństwo państwa zależy od czynników, które nie są tak oczywiste czy łatwe do przewidzenia. Coraz większego niebezpieczeństwa upatruje się we wzmacnianiu pozycji Hezbollahu w Libanie, relacjach Iranu i Syrii, programach rakietowych i nuklearnych Iranu, a także radykalizacji religijnej Palestyńczyków. W ostatnich latach wywiad skupił się na rozpracowywaniu sytuacji w Syrii oraz wpływu toczącej się tam wojny domowej na bezpieczeństwo państwa. Rezultatem tego było przekazanie do Stanów Zjednoczonych zdjęć i materiałów potwierdzających użycie przez rząd al-Asada broni chemicznej w walce z rebeliantami oraz prognozy mówiące, że obalenie reżimu alawitów może przynieść negatywne konsekwencje w całym regionie w postaci zaburzenia dotychczasowego ładu bliskowschodniego19.

18 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 183-184. 19 M. Ginsburg, Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013, http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain-for- 50

Szabak – Służba Bezpieczeństwa Ogólnego

Szabak jest agencją, która odpowiada za bezpieczeństwo wewnętrzne Izraela oraz kontrwywiad. Od 1948 roku agencja funkcjonowała w strukturze Armii Obrony Izraela, w 1950 podlegała bezpośrednio Ministerstwu Obrony Izraela, a po kolejnej reorganizacji urzędowi premiera20. Celem tej służby jest walka z obcym wywiadem działającym na terenie państwa, ochrona instytucji państwowych przed politycznym zamachem stanu i przed obaleniem władzy, zapobieganie atakom terrorystycznym oraz rozwojowi grup przestępczych21. Dodatkowo Szabak zapewnia dostęp do danych wywiadowczych Cahalowi podczas operacji na terenach Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu. Daje to obraz agencji, która jest odpowiedzialna za szerokie spektrum spraw, jednocześnie pełni źródło informacji dla operacji przeprowadzanych pod egidą Amanu lub Cahalu. Ze względu na charakter zadań jakie musi spełniać Szabak, jego struktura jest rozbudowana i dopasowana do zagrożeń jakie mogą stanowić zagrożenie dla poziomu bezpieczeństwa państwa. Istotnym elementem agencji jest Pion Operacyjny, a w nim trzy departamenty: months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15]; I. Ben Zion, IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf-intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15]. 20 E. Kahana, Historical Dictionary…, op.cit., s. 128. 21 Core Values of the Israel Security Agency, http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx [dostęp: 14.04.15]. 51

arabski, niearabski i zapewniania bezpieczeństwa. Pierwszy z nich zajmuje się monitorowaniem komórek terrorystycznych, zwalczaniem arabskiego terroryzmu, przeciwdziałaniem dywersji. W jego skład wchodzą, podobnie jak w przypadku wojska i policji, oddziały w których służą oficerowie ,(מסתערבים .mistaarawim (hebr (Izraelczycy tzw. mizrachim, przybyli z państw arabskich) przeszkoleni do posługiwania się językiem arabskim w różnych dialektach, znający styl życia i kulturę Arabów zamieszkujących Izrael oraz państwa ościenne. Dzięki tym umiejętnością mogą się wtopić się w rozpracowywane otoczenie. Drugi departament zajmuje się kontrwywiadem, monitorowaniem imigrantów, zagranicznych placówek dyplomatycznych. W jego skład wchodzi również Pion Żydowski odpowiedzialny za monitorowanie działalności radykalnych grup izraelskich, zachowań ekstremistycznych, mogących zakłócić porządek państwa. Ostatnim elementem Pionu Operacyjnego jest Departament Bezpieczeństwa zapewniający ochronę budynkom rządowym, infrastrukturze krytycznej, ambasadom, liniom lotniczym El Al, placówkom naukowym i przemysłowym ważnym z punktu bezpieczeństwa państwa22. Taki podział departamentów pokazuje, że specyfika bezpieczeństwa wewnętrznego jest skomplikowana oraz wymaga rozdziału kompetencji. Zagrożenia są dostrzegane nie tylko

22 Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]; J. Goldberg, IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011, http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops-hands- tied-controlling-rightist/ [dostęp: 14.04.15]. 52

ze strony Arabów zamieszkujących Strefę Gazy, południe Libanu, ale także z wnętrza społeczeństwa. Monitoringiem objęte są żydowskie, radykalne organizacje, które mogą zaburzyć, już i tak słabe, relacje z państwami ościennymi, dodatkowo zdolne są one do podważania władzy, która w ich przekonaniu jest zbyt mało „żydowska” i działa niezgodnie z „żydowską racją stanu”. Agencja na swojej oficjalnej stronie zamieszcza comiesięczny raport związany z działalnością terrorystyczną, udaremnionymi zamachami, przeprowadzonymi zamachami oraz prognozą na przyszły miesiąc. Dodatkowo agencja umieszcza krótkie artykuły związane z zaangażowaniem ludności arabskiej w przemyt broni, działalnością Szabaku w trakcie operacji wojskowych, procesami przeciw organizacjom wspierającym terrorystów, zaangażowaniem izraelskich Arabów w akcje Hezbollahu i ISIS. Internetowa strona Szabaku posiada również spis aktualnych operacji, który jest co roku aktualizowany. Agencja ta może pochwalić się wieloma udanie przeprowadzonymi operacjami, na przykład ujęciem terrorysty, który chcącego sabotować gazociągi w Jerozolimie, likwidacją licznych komórek palestyńskich terrorystów, zatrzymaniami osób dokonujących ostrzałów terytorium Izraela, zatrzymaniem irańskiego agenta Gwardii Rewolucyjnej, aresztowaniami izraelskich Arabów walczących dla ISIS, wspólnymi operacjami z urzędem podatkowym w celu likwidowania komórek przemytników, rozwiązaniami komórek zajmujących się produkcją bomb23. Dodatkowo Szabak prowadzi spis największych spraw

23 Paajlot szotefet, 53

w jakich brał udział. Agencja przeprowadzała śledztwo w sprawie zamachów bombowych na restaurację Maxim w Hajfie i ujęła stojące za tym osoby, dokonała zatrzymania wszystkich terrorystów, którzy przeprowadzili zamach bombowy na Park Hotel w Netanii w 2002, oddelegowała swoich agentów do zespołu poszukującego Adolfa Eichmanna, brała udział w zabezpieczeniu Operacji Salomon w 1984, rozbiła jerozolimską komórkę produkującą ładunki wybuchowe24. Elementem, który łączy opisane wyżej agencje jest Wywiadowcza Społeczność Izraela. Powstała ona w wyniku zapotrzebowania na organ zrzeszający Mosad, Szabak i Aman w celu ułatwienia współpracy, przepływu informacji i kontroli. Z powodu objęcia tajemnicą działań wywiadu, opinii publicznej znane są nieliczne informacje. Sprowadzają się one do ogólnej wiedzy na temat zadaniach poszczególnych agencji, ich położeniu w strukturze bezpieczeństwa oraz wytycznych postawionych Wywiadowczej Społeczności Izraela na stronie Centrum Dziedzictwa Służb Wywiadu .(מרכז למושרת המודיעין .hebr) Utworzenie takiej struktury pokazuje, że Izrael dąży do zintegrowania wspólnego wysiłku podmiotów bezpieczeństwa na rzecz państwa. Struktura Wywiadowczej Społeczności Izraela podlega urzędowi premiera państwa. W celu zwiększenia kontroli nad agencjami, Kneset postanowił nałożyć na nie kontrolę parlamentarną, http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15]. 24 Famous Cases, http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15]. 54

złożoną z podkomisji ds. wywiadu i służb specjalnych, podkomisji spraw zagranicznych oraz komitetu bezpieczeństwa25. Bezpośrednie położenie Wywiadowczej Społeczności Izraela przy premierze zapewnia przepływ informacji na linii rada ministrów – agencje wywiadowcze. W przyszłości pozwoli to na szybkie uruchamianie odpowiednich procedur neutralizujących zagrożenie. Struktura ta ma także za zadanie zwiększanie kooperacji miedzy Mosadem, Szabakiem i Mamanem, tak aby wyeliminować spory między agencjami26. Wszystko to wiąże się ze specyfiką położenia Izraela oraz ciągłą zmiennością zagrożeń.

Zakończenie

Analiza Wywiadowczej Społeczności Izraela oraz poszczególnych agencji wywiadowczych pokazuje, jak istotne dla tego państwa jest zabezpieczenie wywiadowcze, a także możliwość wcześniejszego rozpoznania niebezpieczeństwa. W celu uzyskania informacji ważnych, z punktu izraelskiej racji stanu, powołano do życia znane nam dziś agencje takie jak Mosad, Szabak czy Aman. Ich zadania oraz struktury są cały czas dostosowywane do wymagań współczesnego świata i do zmieniających się zagrożeń dla Izraela.

25 Chok ha-szabak, http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp: 14.04.15]. 26 Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin, http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963-8322- 2334ce3b0b2c&lang=HEB, [dostęp:14.04.15]. 55

Służby te są uważane za jedne z najlepiej działających, ale nawet w samym Medinat Israel mówi się o ich omylności, działaniach mających zaspokoić partykularne interesy oraz braku profesjonalizmu przy przeprowadzaniu operacji. Jak w każdej organizacji tego typu oprócz technologii, najistotniejszym czynnikiem wpływającym na sprawność działania jest człowiek. Dlatego też nigdy nie można ustrzec się błędów. Mimo to, jak można przeczytać na oficjalnych stronach wszystkich trzech agencji, każda z nich dąży do jak najlepszego rozwoju zasobów ludzkich w celu podołania wyznaczonym zadaniom. Z kolei Wywiadowcza Społeczność Izraela, która składa się z trzech agencji oraz wywiadu policji, Centrum Badań Politycznych izraelskiego MSZ jest tak skonstruowana, aby decydenci odpowiedzialni za bezpieczeństwo kraju i społeczeństwa otrzymywali na czas od poszczególnych służb i agencji rzetelnie opracowane informacje dotyczące regionu oraz świata. Takie działanie pozwala na podejmowanie decyzji mających strategiczne znaczenie dla Izraela, jego istnienia oraz narodu. Wszechstronność działań wywiadu jest tak przemyślana, aby zapewnić bezpieczeństwo Żydom w kraju oraz chronić interesy państwa poza granicami, oddalić lub zneutralizować rodzące się niebezpieczeństwa związane z terroryzmem lub wojnami. Kształt izraelskiego wywiadu oraz instytucji z nim związanych pokazuje determinację, a także duże zaangażowanie w celu osiągnięcia przewagi nad potencjalnymi przeciwnikami, zagrożeniami i sytuacjami mogącymi zaburzyć porządek wewnątrz kraju.

Paweł Pokrzywiński (1992), licencjat bezpieczeństwa narodowego, student bezpieczeństwa międzynarodowego i judaistyki na Uniwersytecie Wrocławskim, prezes Studenckiego Koła Naukowego Bliskowschodniego UWr, autor czterech artykułów naukowych na portalu Bliskiwschod.pl oraz dwóch autor artykułów w „Racji Stanu – studia i materiały” wydawanym w Instytucie Studiów Międzynarodowych, uczestnik Studencko-Doktoranckiej Konferencji Naukowej z udziałem Vice Ambasadora Izraela „Czy Izrael ma power? Czyli hard power, soft power i smart power w wersji izraelskiej” i Konferencji Studencko-Doktoranckiej Konferencji Naukowej „Gdzie jest nadzieja? Różne oblicza konfliktu bliskowschodniego. Polem zainteresowań autora są izraelskie systemy bezpieczeństwa, działalność Armii Obrony Izraela, radykalne ugrupowania żydowskie oraz specyfika konfliktu bliskowschodniego.

Bibliografia

Monografie i artykuły: 1. Denoel Y., Sekretne wojny Mossadu, Warszawa 2013. 2. Łuczak W., Izrael wyzywa Dolinę Krzemową, „Raport – Wojsko, Technika, Obronność”, 09/2014. 3. Kahana E., Historical Dictionary of Israeli Intelligence, Lanham 2006.

Strony internetowe: 4. About Us, https://www.mossad.gov.il/eng/about/Pages/default.aspx [dostęp: 11.04.15] 5. A Deal to Implement “The Deal” with Iran: Now Israel Will Use Its Best Spies to Monitor Iran — Checking for Cheating, Plotting More Sabotage, http://israelspy.com/israel-may-need-kidon-mossad-elite- more-than-ever/ [dostęp: 15.08.15] 6. Chok ha-szabak, http://www.shabak.gov.il/about/yoamash/Pages/law.aspx [dostęp: 14.04.15] 7. Core Values of the Israel Security Agency, http://www.shabak.gov.il/English/about/Pages/valuseEn.aspx [dostęp: 14.04.15] 8. Famous Cases, http://www.shabak.gov.il/english/history/affairs/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15] 9. Jaud we-tafkidim, https://www.mossad.gov.il/heb/about/Pages/values.aspx [dostęp: 12.04.15] 10. Odot ha-chail, https://www.aman.idf.il/modiin/general.aspx?catId=59930 [dostęp: 12.04.15] 11. Paajlot szotefet, http://www.shabak.gov.il/publications/publications/pages/default.aspx [dostęp: 14.04.15] 12. Profile: Israel's Shin Bet agency, „BBC News”, 30 stycznia 2002, http://news.bbc.co.uk/2/hi/middle_east/1791564.stm [dostęp: 14.04.15]

13. Toldot ha-kamat kehilat ha-modiin, http://malam.cet.ac.il/ShowItem.aspx?ItemID=2fc5998a-bd08-4963- 8322-2334ce3b0b2c&lang=HEB [dostęp:14.04.15] 14. Ben Zion I., IDF intelligence preps for Assad’s demise, „Times of Israel”, 4 października 2012, http://www.timesofisrael.com/idf- intelligence-preps-for-assads-demise/ [dostęp: 13.04.15] 15. Bergman R., We were never killers, we did what we had to do to defend Israel, „ynetnews”, 22.09.14, http://www.ynetnews.com/articles/0,7340,L-4573909,00.html [dostęp: 15.08.15] 16. Ginsburg M., Israel: We’ve been ‘absolutely certain’ for months Assad using nerve gas, „Times of Israel”, 14 września 2013, http://www.timesofisrael.com/israel-weve-been-absolutely-certain- for-months-assad-using-nerve-gas/ [dostęp: 13.04.15] 17. Goldberg J., IDF Probe: Troops' Hands Tied Controlling Rightist Jewish Extremism, „The jewish Daily Forward”, 27 czerwca 2011, http://blogs.forward.com/forward-thinking/139153/idf-probe-troops- hands-tied-controlling-rightist [dostęp: 14.04.15] 18. Greenwald G., Poitras L., MacAskill E., NSA shares raw intelligence including Americans' data with Israel, „The Guardian”, 11 września 2013, http://www.theguardian.com/world/2013/sep/11/nsa-americans- personal-data-israel-documents [dostęp: 13.04.15] 19. Pfeffer, As several Mossad agents exposed, has the spy agency lost its luster?, „HaAretz”, 16 sierpnia 2010, http://www.haaretz.com/print-edition/features/as-several-mossad- agents-exposed-has-the-spy-agency-lost-its-luster-1.308262 [dostęp: 12.04.15] 59

Monika Brzozowska

[email protected] Uniwersytet Wrocławski

Urząd Ochrony Konstytucji w systemie bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec. Główne zagrożenia dla RFN w świetle najnowszego Raportu UOK

Federalny Urząd Ochrony Konstytucji (niem. Bundesamt für Verfassungschutz, BfV) jest największą1, z instytucji funkcjonujących w systemie służb specjalnych RFN, obok Krajowych Urzędów Ochrony Konstytucji (niem. Landesbehörden für Verfassungsschutz, LfV), Federalnej Służby Wywiadu (niem. Bundesnachrichtendienst, BND) oraz Służby Ochrony Sił Zbrojnych (niem. Amt für den Militärischen Abschirmdienst, MAD)2.

1 D. Pożaroszczyk, Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2013, nr 8 (5), s. 161. 2 J. Gawryszewski, Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec, 60

Wszystkie z wyżej wymienionych instytucji, oprócz MAD, mają charakter cywilny i podlegają organom administracji krajowej lub federalnej (odpowiednio: BfV – Federalnemu Ministrowi Spraw Wewnętrznych, LfV – krajowym Ministerstwom Spraw Wewnętrznych, BND – Szefowi Federalnego Urzędu Kanclerskiego, natomiast MAD – Federalnemu Ministrowi Obrony)3. Między Federalnym Urzędem Ochrony Konstytucji a krajowymi urzędami nie zachodzi relacja nadrzędności i podrzędności. Instytucje te są od siebie niezależne, ale również, jeśli zajdzie taka potrzeba, ustawowo zobligowane do współpracy4. BfV został powołany do życia w Republice Federalnej Niemiec, 7. listopada 1950 r. na mocy ustawy z 27. września 1950 r.5 i legalnie działał tylko na terenie uprzednio okupowanym przez aliantów zachodnich6. Obecnie funkcjonuje w oparciu o przepisy uchwalone 20.12.1990 r.7, czyli już w niecałe trzy miesiące po

„Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego” 2012, nr 6 (4), s.11. 3 Ibidem, s. 11, 15. 4 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), „Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu”, Warszawa 2003, s. 32-33. 5 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 161. 6 W Niemieckiej Republice Demokratycznej działania wywiadowcze, kontrwywiadowcze oraz te, z zakresu bezpieczeństwa wewnętrznego powierzone zostały powstałemu 8 lutego 1950 r. Ministerstwu Bezpieczeństwa Państwowego, tzw. Stasi. 7 Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954, 2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist, 61

zjednoczeniu Niemiec. Główna siedziba Urzędu znajduję się w Kolonii, a jego obecnym dyrektorem jest prawnik, dr Hans-Georg Maaßen. Do zadań BfV, zgodnie z § 3 Ustawy o współpracy federacji i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji, należy: zbieranie i ocena informacji, wiadomości i dokumentów dotyczących: dążeń skierowanych przeciwko wolnościowemu, podstawowemu porządkowi demokratycznemu, działalności mającej na celu szkodzenie w pełnieniu funkcji urzędowych przez organy konstytucyjne, działalności zagrażającej bezpieczeństwu lub działalności wywiadowczej na rzecz obcych państw prowadzonej na terytorium RFN, dążeń zagrażających zagranicznym interesom Niemiec, a także dążeń skierowanych przeciwko pokojowemu współistnieniu narodów. Do zadań federalnego urzędu oraz urzędów krajowych należy również współdziałanie: przy kontrolowaniu bezpieczeństwa osób, posiadających przedmioty lub wiedzę wymagającą tajności, (także osób, które powinny mieć taką wiedzę albo też mogą ją zdobyć we własnym zakresie), osób, które są lub mają być zatrudnione na stanowiskach ważnych z punktu widzenia bezpieczeństwa w instytucjach zajmujących się życiem ludzkim czy obronnością oraz przy typowo technicznych działaniach, mających na celu zabezpieczenie tajności, w interesie publicznym8. http://www.gesetze-im- internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJNG000200 308 [dostęp: 11.09.2015]. 8 Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji…, s. 30-31. 62

Jak stanowi §8 ust.2 Ustawy, metodami którymi może posługiwać się Urząd są: stosowanie konfidentów i zaufanych osób, obserwacja, zapis obrazu i dźwięku, dokumenty ochronne i numery ochronne9. Jednak działania te, są dopuszczalne tylko wtedy, gdy osiągnięcie celów w sposób inny, mniej szkodliwy dla zainteresowanych, nie jest możliwe10. Co bardzo ważne, w §2 ustawodawca sformułował podstawową zasadę niemieckiego systemu bezpieczeństwa, tzw. Trennungsgebot, czyli zakaz włączenia Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji do jednostek policji11. Dalej zasada ta jest rozwinięta w §8 ust.3, stanowiącym, że instytucji tej nie przysługują uprawnienia policyjne, nie może również prosić policji o podjęcie działań, do których sama nie jest uprawniona. Jak zgodnie twierdzą badacze12, takie ograniczenie kompetencji jest konsekwencją nadużyć dokonywanych przez służby nazistowskie, podyktowaną przez aliantów zachodnich13. BfV ma obowiązek co roku przedkładać opinii publicznej, za pośrednictwem Federalnego Ministra Spraw Wewnętrznych, sprawozdanie ze swojej działalności, razem z informacjami o wysokości subwencji czy liczbie pracowników. Oprócz tego Urząd

9 Ibidem, s. 35. 10 Sposób mniej szkodliwy jest tutaj rozumiany jako korzystanie w pierwszej kolejności z ogólnodostępnych źródeł, następnie proszenie o przekazanie informacji prokuratorów, policji i innych urzędów (§18 ust. 3 Ustawy). 11 D. Pożaroszczyk, op. cit., s. 162. 12 M.in. J. Gawryszewski w Służby specjalne…, s.13. i D. Pożaroszczyk [w:] Federalny Urząd…, s. 162. 13 Zasada Trennungsgebot została ustanowiona w alianckim rozporządzeniu z 14 kwietnia 1949 r. 63

wydaje w formie papierowej i elektronicznej, na swojej stronie internetowej, szereg publikacji dotyczących największych współczesnych niebezpieczeństw, w tym doroczny Raport dot. ochrony Konstytucji, redagowany w językach niemieckim oraz angielskim.

Główne zagrożenia dla RFN w świetle Raportu BfV

Urząd w wydanym przez siebie, 30. czerwca 2015 r., dorocznym Raporcie dot. Ochrony Konstytucji przedstawił siedem najważniejszych zagrożeń dla stabilności ustroju RFN, są to: przestępstwa motywowane politycznie, prawicowy ekstremizm, lewicowy ekstremizm, islamizm/islamski terroryzm, ekstremistyczne dążenia obcokrajowców (z wyłączeniem islamizmu), szpiegostwo i inna aktywność wywiadowcza oraz Organizacja Scjentologów14. Poniżej, w oparciu przede wszystkim o lekturę oficjalnych materiałów Urzędu, przedstawiam krótką charakterystykę każdego z tych niebezpieczeństw.

a) Przestępstwa motywowane polityczne

Po raz pierwszy, jako odrębny rodzaj zagrożeń zostały wymienione w maju 2006 r. (w publikacji zawierającej dane za rok

14 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 6-9, www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf [dostęp: 15.09.2015]. 64

2005)15, od tego czasu, niezmiennie, pojawiają się w każdym Raporcie. Pojęcie to obejmuje wszystkie zachowania, wypełniające co najmniej jedno znamię czynu zabronionego, z katalogu przestępstw przeciwko obronności państwa. W pojedynczych przypadkach dotyczy również działań, w których polityczna motywacja nie występuje16 [tłum. własne]. Chodzi więc nie tylko o delikty uderzające w sposób oczywisty w bezpieczeństwo kraju, jak: przygotowanie wojny napastniczej (§§ 80 – 80a StGB), zdrada stanu (§§ 81 – 83a StGB) czy przestępstwa przeciwko konstytucyjnym organom państwa (§§ 105 – 108e StGB), ale również o czyny karalne, w których motywacja sprawcy mogła być zgoła inna, ale wystąpił skutek w postaci zagrożenia kraju, np. uchylanie się od odbywania służby wojskowej poprzez okaleczenie (§ 109) czy poprzez oszustwo (§ 109a)17. Do grupy tej twórcy Raportu zaliczyli również tzw. przestępstwa pospolite, m.in. zabójstwo, uszkodzenie ciała czy podpalenie, jeżeli okoliczności czynu i postawa sprawcy wskazują na obecność politycznej motywacji18.

15 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32, http://www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/Verfassu ngsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile [dostęp: 30.09.2015]. 16 Als „Politisch motivierte Kriminalität“ werden alle Straftaten bezeichnet und erfasst, die einen oder mehrere Straftatbestände der sogenannten klassischen Staatsschutzdelikte erfüllen, selbst wenn im Einzelfall eine politische Motivation nicht festgestellt werden kann. 17 Pełen katalog przestępstw przeciwko obronności państwa, zamieszczony w Der Verfassungsschutzbericht 2014: §§ 80-83, 84-91, 94-100a, 102-104a, 105-108e, 109-109h, 129a, 129b, 234a lub 241a, niemieckiego Kodeksu Karnego. 18 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 23. 65

Według danych Federalnej Policji Kryminalnej (niem. Bundeskriminalamt, BKA), zawartych w Raporcie, w 2014 roku wykryto 32 700 przestępstw motywowanych politycznie19, co daje wzrost o 23,9 % w porównaniu z rokiem 2005, kiedy czynów takich popełniono 26 40120, jest to wynik najwyższy od 2009 r. Obecnie, co ilustruje Tabela nr 1, największą ich część, stanowią zachowania, o podłożu prawicowym, jest ich 17 020 (z czego skrajnie prawicowych jest 16 559), czyli o 6,9 %, więcej niż w 2005 r., jest to jednak w Niemczech poziom najniższy od 2011 r. Następną grupę tworzą przestępstwa o podłożu lewicowym, dopuszczono się ich w ubiegłym roku 8 113 razy (4 424 miały podłoże radykalne), o 65,6 % więcej niż w 2005 r. Mimo wszystko jest to poziom najniższy od pięciu lat. Następnie, wymienione zostały przestępstwa motywowane politycznie, popełnione przez obcokrajowców, było ich 2 549, czyli aż o 230,6 % więcej niż w 2005 r., najwięcej od kiedy kategoria ta została włączona do Raportu. Liczba deliktów niekwalifikujących się do żadnej z wcześniej wspomnianych grup, to 5 018, o 4,2 % więcej niż w 2005 r.

19 Ibidem, s. 24. 20 Der Verfassungsschutzbericht 2005, s. 32. 66

Tabela 1. Przestępstwa motywowane politycznie 2005-2014 – liczba i struktura.

PMK-gesamt – wszystkie politycznie motywowane przestępstwa, PMK-R przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu prawicowym, PMK-L – przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu lewicowym, PM-AK – przestępstwa motywowane politycznie popełniane przez obcokrajowców, PMK-Sonstige – pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.

Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 25, http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf [dostęp: 30.08.2015] 67

Aż 23 909 deliktów ma podłoże ekstremistyczne (zob. Tabela nr 2) jest to niespełna ¾ wszystkich politycznie motywowanych przestępstw. Większość, bo 12 543 deliktów dotyczy działalności propagandowej, ich liczba zmalała w porównaniu z 2005 r., o 14,6 %., więcej jest natomiast aktów przemocy, których dokonano 3 368, o 37,9 % więcej niż w 2005 r.

Tabela 2. Przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu ekstremistycznym.

PMK-rechts – przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu prawicowym, PMK-links – przestępstwa motywowane politycznie, o podłożu lewicowym, PM-Ausländerkriminalität – przestępstwa motywowane politycznie, popełniane przez obcokrajowców, PMK- sonstige – pozostałe przestępstwa motywowane politycznie.

Źródło: Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 26, http://www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf [dostęp: 30.08.2015]

Z przedstawionej analizy jasno wynika, że liczba przestępstw motywowanych politycznie jest najwyższa od pięciu lat, wzrósł także poziom agresji wśród sprawców. Ponad połowę stanowią czyny o charakterze prawicowym, a zdecydowaną większość zachowania o podłożu ekstremistycznym. Czyny karalne popełniane przez osoby o poglądach prawicowych dotyczą głównie braku zgody na obecność lub zwiększanie obecności obcokrajowców na terenie RFN. Jak podaje BfV tylko podczas jednych zamieszek w Kolonii – wywołanych przeciwko Salafitom – zanotowano 176 przestępstw motywowanych politycznie. Osoby prezentujące poglądy lewicowe swoje niezgodne z prawem działanie kierują przeważnie wobec policji i innych organów bezpieczeństwa. Jak podają twórcy Raportu, jest to przejaw protestu przeciwko prywatyzacji i gentryfikacji21. Jednak największym zaskoczeniem może być tak nagły i znaczny wzrost przestępstw popełnianych przez obcokrajowców. Według BfV jest to, przede wszystkim, spowodowane dużą liczbą protestów przeciwko postępom bojówek Państwa Islamskiego w Syrii i północnym Iraku i ich atakom na Kurdów i Jazydów.

21 Pojęcie jeszcze mało w Polsce rozpowszechnione, dotyczy zmiany, często gwałtownej, charakteru pewnej części miasta. Więcej na ten temat w m.in.. Procesy gentryfikacji: XXVI Konwersatorium Wiedzy o Mieście, pod. red. Jolanty Jakóbczyk-Gryszkiewicz, Łódź 2012. 69

b) Prawicowy ekstremizm

Pod pojęciem tym rozumiemy poglądy, wedle których przynależność etniczna, narodowa lub rasowa decyduje o wartości człowieka. Głównym przejawem skrajnie prawicowej agitacji są: wrogość względem obcych, rasizm, antysemityzm, rewizjonizm historyczny22 [tłum własne].

Według stanu z 2014 r. sympatyków poglądów radykalnie prawicowych jest w Niemczech 21 tys. (po odjęciu osób, działających 1 w kilku organizacjach jednocześnie). Niewiele ponad /3, bo 7 200 osób należy tylko do skrajnie prawicowej subkultury, prawie ¼ wszystkich to neonaziści (5 600 osób), 6 850 należy do radykalnie prawicowych partii politycznych, w tym najwięcej, bo 5 200 osób, do Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (Nationaldemokratische Partei Deutschlands, NPD), pozostałe 2 500 osób należy do innych organizacji. Dokładnie połowa prawicowych ekstremistów, została sklasyfikowana jako gotowa do użycia przemocy23. Jak twierdzą autorzy Raportu, priorytetem skrajnie prawicowych ruchów w 2014 r. była polityczna agitacja przeciwko poszukującym azylu. Organizacje te posługiwały się głównie ksenofobią, aby przywoływać dawne urazy i zdobywać nowych zwolenników. Organizowały wiece w bezpośrednim sąsiedztwie planowanych bądź istniejących osiedli uchodźców24. Drugim

22 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 32. 23 Ibidem, s. 34. 24 Ibidem, s. 53. 70

obiektem, w którego kierunku skierowana była agresja radykalnej prawicy, byli inni rywale ideologiczni, w szczególności lewicowi ekstremiści, którzy w swoich poglądach stoją w zdecydowanej sprzeczności. Działalność radykałów, jest uznana za nadzwyczaj niebezpieczną gdyż wykazuje się dużym i ciągle rosnącym poziomem agresji, istnieje również groźba powstawania tajnych organizacji.

c) Lewicowy ekstremizm

Przedstawiciele tego nurtu dążą do likwidacji istniejącego społecznego i państwowego ładu, a wraz z tym ustroju demokratycznego i zastąpienia ich systemem socjalistycznym, komunistycznym lub anarchią. Przywódcami zwolenników skrajnej lewicy, na gruncie ideologicznym, są – w różnych obszarach i według różnych interpretacji – Marks, Engels oraz Lenin. Sympatycy tej opcji uważają, że legalna władza to „władza rewolucyjna”, zwrócona przeciwko uciskowi panujących25 [tłum własne].

W 2014 r. zwolenników tej opcji było w Niemczech 27 200 (po odjęciu osób, działających w kilku organizacjach jednocześnie), nieznacznie mniej niż rok wcześniej (2013 r.: 27 700). Wśród nich zdecydowaną większość, bo aż 21 100 osób (ponad 75%) stanowią sympatycy marksizmu-leninizmu i innych mniej znaczących skrajnie lewicowych organizacji; autonomistów jest 6 100, anarchistów – 800.

25 Ibidem, s. 64. 71

W związku ze swoimi przekonaniami, 7 600 osób, czyli niecałe 30% jest gotowych do użycia przemocy26. Najczęściej ofiarami napaści ze strony kręgów radykalnie lewicowych padają policjanci. Atakowane są również obiekty należące do służb, jak np. komisariat w Connewitz pod Lipskiem, będący przedmiotem agresji, od momentu otwarcia w lutym 2014 r. już 16 razy27. Zachowanie takie jest, przez zwolenników lewicowego ekstremizmu, traktowane jako element walki z systemem. Oprócz policji obiektem ataków są również osoby o poglądach radykalnie prawicowych.

d) Islamizm/islamski terroryzm

Pomimo niejednolitego charakteru zjawiska, jego cechą charakterystyczną, wspólną dla wszystkich nurtów, jest nadużywanie religii do celów politycznych. Trzonem tej ideologii jest tzw. boski porządek, któremu należałoby podporządkować społeczeństwo i państwo. Takie podejście stoi jednak w sprzeczności z systemem liberalnym i demokratycznym, w szczególności zaś narusza zasady: suwerenności ludu, rozdziału państwa od Kościoła oraz powszechnego równouprawnienia. Odmienność różnych form islamizmu bazuje na rozbieżności postulatów oraz ich zasięgu (regionalnym lub globalnym), a także na metodach realizacji celów (legalistyczna, nastawiona na przemoc albo terrorystyczna)28 [tłum. własne].

26 Ibidem, s. 69. 27 Ibidem, s. 73. 28 Ibidem, s. 86. 72

Liczba islamistów na terytorium Niemiec nieznacznie wzrosła w porównaniu z rokiem poprzednim i wynosi obecnie 43 890 osób (2013 r.: 43 190). Wykaz ten nie uwzględnia jednak liczebności: Al-Ka’idy, Państwa Islamskiego, Dżabhat an-Nusra i Islamskiego Centrum w Hamburgu, w przypadku tych organizacji brak jest twardych danych29. Rzecz jasna, celem Islamistów nie są tylko Niemcy, BfV w swoim Raporcie wymienia także ataki dokonane, w krajach sąsiadujących z RFN m.in. zamach na Muzeum Żydowskie w Brukseli (maj 2014), redakcję tygodnika Charlie Hebdo w Paryżu (styczeń 2015) czy na debatę zorganizowaną w Kopenhadze przez dziennik Jyllands Posten (luty 2015). Do rozpowszechniania swojej propagandy, Islamiści wykorzystują również nowoczesne technologie i media społecznościowe, BfV twierdzi, że wykazują się przy tym ogromnym profesjonalizmem. Oprócz organizacji wymienionych powyżej, na terytorium Niemiec działają jeszcze m.in.: Ruch Salafitów, Hezbollah, Turecki Hezbollah, Hizb ut-Tahriri (Partia Wyzwolenia) czy najliczniejszy z nich wszystkich, legalistyczny Millî Görüş.

29 Ibidem, s. 92. 73

e) Ekstremistyczne dążenia obcokrajowców (z wyłączeniem islamizmu)

Zgodnie z danymi przedstawionymi w Raporcie, na terytorium RFN w 2014 r. przebywało 29 330 członków radykalnych organizacji cudzoziemców, z wykluczeniem grup islamistycznych (2013 r.: 28 810). Z tych o charakterze lewicowym wymieniono przede wszystkim: Partię Pracujących Kurdystanu, Rewolucyjną Ludowo Wyzwoleńczą Partię-Front, Komunistyczną Partię Turcji/Marksistowsko-Leninowską, Marksistowsko-Leninowska Partię Komunistyczną (łącznie: 17 550); z organizacji separatystycznych obecne w Niemczech są: Tygrysy Wyzwolenia Tamilskiego Ilamu, radykalni Sikhowie (łącznie: 1 780); w zestawieniu wymienieni są również skrajni nacjonaliści (10 tys.)30. Działalność każdej z powyższych grup zależy od sytuacji w regionach, z których się wywodzą, a celem ich aktywności jest dokonanie gruntownych zmian na rodzimych scenach politycznych (także przy użyciu siły). W opinii BfV, organizacje te stanowią poważne zagrożenie dla bezpieczeństwa wewnętrznego Niemiec, jak również dla całego ładu międzynarodowego. Większość z tych grup uważa RFN za doskonałe miejsce, z którego można wspierać (zarówno propagandowo, jak i materialnie oraz finansowo) swoich sympatyków, w krajach ich pochodzenia. W ostatnim roku, w kręgu szczególnego zainteresowania niemieckich służb specjalnych były trzy najsilniejsze z radykalnych

30 Ibidem, s. 123. 74

organizacji obcokrajowców: Partia Pracujących Kurdystanu, Rewolucyjna Ludowo Wyzwoleńcza Partia-Front oraz prawicowa Ülkücü31.

f) Szpiegostwo i inna aktywność wywiadowcza

Niemcy, ze względu na swoją pozycję na arenie międzynarodowej (zarówno polityczną, jak i gospodarczą), są w sferze dużego zainteresowania obcych służb. Najaktywniejsze działania wywiadowcze przeciwko RFN prowadzą: Federacja Rosyjska, Chińska Republika Ludowa, Islamska Republika Iranu32. Rosyjskie służby są szczególnie zainteresowane pozyskiwaniem informacji na temat tzw. kryzysu ukraińskiego, stanowiska rządu, partii politycznych i wszelkich instytucji w tej sprawie, a także opracowywanymi przez nie planami rozwiązania konfliktu. Są one również zorientowane na wywieranie coraz większego wpływu na opinię publiczną w Niemczech. Twórcy Raportu przewidują zwiększenie aktywności rosyjskiego wywiadu w najbliższej przyszłości. Podobnie przewiduje się stały wzrost zaangażowania służb chińskich. ChRL, ze względu na autorytarny charakter rządów, przywiązuje dużą wagę do tropienia, zarówno wewnątrz kraju, jak i za granicą, działalności separatystycznej oraz prodemokratycznej skierowanej przeciwko Komunistycznej Partii Chin. Ogromne znaczenie, dla władz Państwa Środka, ma również

31 Ibidem, s. 121. 32 Ibidem, s. 140. 75

szpiegostwo przemysłowe, zwłaszcza w branży militarnej, lotniczej, mechanicznej, ponieważ kraj ten konkuruje głównie ze Stanami Zjednoczonymi oraz Japonią, ale także z Niemcami, o dominację na rynku wysokich technologii. Analogicznie, irańskie służby specjalne, wykorzystywane są przede wszystkim w celu, utrzymania przywództwa politycznego, skupiając się na osłabianiu działalności opozycji. Bardzo istotne jest również zdobywanie informacji dotyczących przyszłej polityki państw zaangażowanych w podejmowanie decyzji o nakładaniu sankcji (które to są odpowiedzią na prace nad wzbogacaniem uranu). BfV twierdzi także, że irański wywiad jest mocno zainteresowany zdobywaniem na terytorium Niemiec rzeczy, które mogą posłużyć do rozwoju technologii jądrowej. Co się zaś tyczy metod, którymi obce służby starają się pozyskiwać tajne informacje – Urząd odnotowuje znaczny wzrost wykorzystywania cyberprzestrzeni w celach szpiegowskich.

Pod pojęciem „elektronicznych ataków” rozumiemy celową działalność poprzez lub przeciwko infrastrukturze IT jak chociażby: bezprawne wejście w posiadanie, kopiowanie albo zmienianie danych komputerowych, przejęcie obcych tożsamości, nieuzasadnione używanie lub sabotaż obcej infrastruktury IT, przejęcie obsługiwanych komputerowo urządzeń sterujących33.

33 Ibidem, s. 142. 76

g) Organizacja Scjentologów

Powstała w 1954 r. w Stanach Zjednoczonych, na terenie Niemiec działa od roku 1970. Aktualnie zrzesza 3-4 tys. członków34. Podstawowe zasady swojej ideologii oraz kierunki rozwoju, w dalszym ciągu, czerpie z twórczości nieżyjącego już L. Rona Hubbarda. Z jego prac jasno wynika, że ruch scjentologiczny nie gwarantuje swoim członkom przestrzegania praw człowieka, w tym m.in. poszanowania godności ludzkiej czy możliwości swobodnego rozwoju osobowości35. Zagrożenie dotyczy jednak znacznie szerszego grona. Także osoby, niebędące sympatykami tej organizacji, ale powiązane z nią choćby zawodowo, były poddawane indoktrynacji i inwigilacji lub też, przy braku zgody na uczestnictwo w scjentologicznych szkoleniach, zwalniane z pracy36. Mimo, że działalność Organizacji nie jest w Niemczech zdelegalizowana to, jak pisze prof. Jan Sielezin rządy wielu krajów związkowych podejmują kroki, mające na celu osłabienie możliwości infiltracji niemieckiej sceny politycznej (np. poprzez zakaz pracy Scjentologów w służbach publicznych) oraz agitacji (m.in. odwołanie w 1993 r. koncertu Chicka Corei przez władze Badenii-Wirtembergii)37.

34 Ibidem, s. 162. 35 Ibidem, s. 162. 36 J.R. Sielezin, Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny (w:) ,,Wrocławskie Studia Politologiczne” 2012, nr 13, s. 192. 37 Ibidem, 192-193. 77

Jak wspomina dr Hanna Karp, w 1995 r. Parlament Europejski w swoim raporcie uznał scjentologię za sektę (jednak jej działalność nie została zakazana). Zaś w 2004 r. Sąd Administracyjny w Kolonii utrzymał w mocy wyrok sądu hamburskiego, w którym to Organizacja Scjentologów, nie została uznana za Kościół a za „przedsiębiorstwo, ukierunkowane na przynoszenie zysków”38. Zgodnie z informacjami podanymi przez BfV, zarówno aktywność jak i atrakcyjność Organizacji Scjentologów, stale maleją39.

Podsumowanie

Federalny Urząd Ochrony Konstytucji jest największą oraz, o czym może świadczyć duża liczba różnego rodzaju publikacji czy konferencji40, najbardziej nastawioną na kontakt z opinią publiczną, służbą specjalną RFN. Działa ona na podstawie upoważnień ustawowych. W zakresie jej działalności leży ochrona konstytucyjnych zasad i wartości, głównie poprzez zbieranie i przetwarzanie informacji.

38 H. Karp, Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych w obliczu komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła Scjentologicznego [w:] Kultura Media Teologia 3, Warszawa 2010, s 30. 39 Der Verfassungsschutzbericht 2014, s. 162. 40 Wszystko to bez trudu odnaleźć można na oficjalnej stronie internetowej Urzędu Ochrony Konstytucji. 78

W kręgu obecnych zagrożeń dla bezpieczeństwa państwa, zdefiniowanych przez BfV w najnowszym Raporcie, znajdują się nie tylko te, których źródłem jest działalność samych Niemców, jak np. popełnianie politycznie motywowanych przestępstw czy aktywność radykalnie prawicowych i lewicowych organizacji. W sporej części, niebezpieczeństwo to tworzą siły wywodzące się spoza terytorium RFN, jak: Organizacja Scjentologów, islamizm czy zagraniczny wywiad. Świadczy to w sposób wyraźny o wzroście internacjonalizacji problemów i konieczności nawiązania ściślejszej współpracy między organami różnych państw, nawet tych, pochodzących z oddalonych od siebie części świata.

Monika Brzozowska (1991), absolwentka studiów licencjackich na kierunku stosunki międzynarodowe na Uniwersytecie Wrocławskim. Prezes Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych w latach 2013-2014.

Bibliografia

1. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o współpracy federacji i krajów federalnych w sprawach ochrony konstytucji i o Federalnym Urzędzie Ochrony Konstytucji, [w:] Ustawy o służbach specjalnych RFN, Przekłady Aktów Prawnych 3 (25), Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warszawa 2003. 2. Bundesverfassungsschutzgesetz z 20.12.1990 (BGBl. I S. 2954, 2970), poprawki z 20.06.2013 (BGBl. I S. 1602) geändert worden ist, www.gesetze-im- internet.de/bverfschg/BJNR029700990.html#BJNR029700990BJN G000200308. 3. Strafgesetzbuch in der Fassung der Bekanntmachung vom 13. November 1998 (BGBl. I S. 3322), das durch Artikel 220 der Verordnung vom 31. August 2015 (BGBl. I S. 1474) geändert worden ist, www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/stgb/gesamt.pdf. 4. Der Verfassungsschutzbericht 2014, www.verfassungsschutz.de/de/download-manager/_vsbericht-2014.pdf 5. Der Verfassungsschutzbericht 2005, www.bmi.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Broschueren/2006/V erfassungsschutzbericht_2005_de.pdf?__blob=publicationFile. 6. Gawryszewski J., Służby specjalne w Republice Federalnej Niemiec, [w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2012”, nr 6 (4). 7. Karp H., Maski sekt: strategie sekt i nowych ruchów religijnych w obliczu komercjalizacji rynku religijnego na przykładzie Kościoła Scjentologicznego, [w:] „Kultura Media Teologia 3”, Warszawa 2010.

8. Moroska-Bonkiewicz A., Urząd Ochrony Konstytucji jako organ bezpieczeństwa ustrojowego RFN. Problematyka funkcjonowania w państwie demokratycznym, [w:] „Rocznik Bezpieczeństwa Międzynarodowego” 7/2013. 9. Mróz Marcin, Roczny raport niemieckiego Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji jako przykład jawnego opracowania służb specjalnych, Informacja nr 725, BSE, kwiecień 2000. 10. Pożaroszczyk D., Federalny Urząd Ochrony Konstytucji - zadania i charakterystyka zwalczanych zagrożeń, [w:] „Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego 2013”, nr 8 (5). 11. Sielezin J.R., Destrukcyjna rola sekt i związków wyznaniowych w XX i XXI wieku – problem cywilizacyjny i polityczny, [w:] „Wrocławskie Studia Politologiczne 2012”, nr 13. 12. Oficjalna strona internetowa Federalnego Urzędu Ochrony Konstytucji, http://www.verfassungsschutz.de.

Ewelina Bator

[email protected] Uniwersytet Warszawski

Fińska telewizja w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej – reakcje władz i społeczeństwa

Fakt, że fińską telewizję oglądano w północnej części Estonii, zauważono już we wczesnych latach 60, kiedy sama idea regularnego nadawania programów telewizyjnych była jeszcze w fazie testowej. W tym czasie audycje nadawane z Helsinek w mniemaniu władz sowieckich nie stanowiły żadnego wymiernego zagrożenia. W 1971 roku na polecenie fińskiej telewizji publicznej YLE zbudowano nadajnik telewizyjny w Espoo, w południowej części kraju. Zwiększyło to zasięg nadawania YLE i pozwoliło na odbiór bez większych zakłóceń w północnej Estonii. Zmiany personalne w Komitecie Bezpieczeństwa Estońskiej Republiki Radzieckiej oraz w Prezydium Partii Robotniczej, które

miały miejsce w 1982 r., przyczyniły się do radykalnych rozwiązań w polityce mającej na celu ograniczenie kontaktów fińsko-estońskich. W opinii sowietów fińska telewizja stanowiła silny element zachodniej propagandy, który pozwalał estońskiemu społeczeństwu na lepsze zrozumienie sytuacji międzynarodowej, jak również mógł spowodować wzrost nastrojów nacjonalistycznych. W celu zminimalizowania wpływu fińskiej telewizji na społeczeństwo estońskie oraz przede wszystkim ograniczenia jej popularności wśród mieszkańców ESRR, postanowiono wprowadzić w życie plan walki przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji na społeczeństwo obywatelskie. Proponowano wiele rozwiązań: od budowy fizycznej bariery na Zatoce Fińskiej po rozbudowę infrastruktury w samej Estonii, by telewizja moskiewska mogła dotrzeć do wszystkich zakątków ESRR. Jednak głównymi narzędziami władz miały stać się zmiany w programie telewizji estońskiej oraz właściwa propaganda. Żaden z planów jednak się nie powiódł, a nawet nie miał najmniejszych szans na powodzenie, ponieważ większość z pracowników służb bezpieczeństwa nie wierzyła w cele całego przedsięwzięcia. Co więcej – programy nadawane przez Finów stały się bardzo popularne wśród dygnitarzy partii komunistycznej. Niniejszy artykuł, na podstawie analizowanych statystyk, wypowiedzi mieszkańców Tallina jak również publikacji przedstawiających funkcjonowanie ówczesnych służb Związku Radzieckiego, opisuje oddziaływanie fińskiej telewizji na nastroje społeczne w Estonii oraz spowodowane nim reakcje władz

komunistycznych na tle przemian systemowych i innych wydarzeń historycznych.

Telewizja estońska, telewizja fińska

Pierwsza audycja estońskiej telewizji publicznej, została wyemitowana w 1955 roku1. Kiedy jeszcze po drugiej stronie Zatoki Fińskiej zastanawiano się nad przyszłością nowinki, jaką było näköradio2, dla władz radzieckich rozwijanie nowej technologii stało się priorytetem. Za główny cel rozwoju radzieckich mediów obrano szerzenie propagandy wśród własnych obywateli jak i wśród mieszkańców państw ościennych. Już w czasie pierwszych lat działania telewizji estońskiej, starano się zapełnić ramówkę obok tych estońskich oraz rosyjskojęzycznych, również audycjami fińskojęzycznymi. Władze radzieckie szybko jednak przekonały się, że muszą się zmierzyć z własną bronią. Już w 1956 r. pierwsza oficjalna audycja fińskiej telewizji publicznej YLE popłynęła w eter3. Pochodzące z przełomu lat 50 i 60 informacje potwierdzające fakt, że w północnej części Estonii ogląda się audycje nadawane przez YLE, nie wzbudziły większych podejrzeń ówczesnych władz ESRR, nie wspominając o władzach w Moskwie. Choć przyznać trzeba, że

1 Eesti Televisiooni ajalugu - 1955, etv.err.ee, 12 sierpnia 2012. 2 fin. näkö – wzrok, wygląd 3 Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo 1996, s. 100-104. 84

samo śledzenie i odnotowanie informacji, kto i jakie programy ogląda, musiało mieć mobilizujący wpływ na działania władz w kolejnych latach4. Sposób funkcjonowania YLE czy treść programów nadawanych przez Finów nie budziły większych zastrzeżeń władz radzieckich przede wszystkim z powodu oficjalnego statusu państwa fińskiego. Oficjalnie bowiem Finlandia była krajem zaprzyjaźnionym z ZSRR, związanym z nim paktem o Przyjaźni, Współpracy i Wzajemnej Pomocy5. Podejście władz radzieckich do polityki fińskiej telewizji publicznej zmieniło się diametralnie w 1968 r., po tym jak ta wyemitowała materiał dotyczący wydarzeń tak zwanej praskiej wiosny w Czechosłowacji6. Podejrzliwość władz radzieckich wzbudził również wzniesiony w 1971 r. w Espoo, niedaleko Helsinek, maszt telewizyjny. Działanie Finów wydawało się bowiem nielogiczne. Maszt postawiony w południowej części kraju nie pozwalał na zwiększenie zasięgu fal telewizji na terenie samej Finlandii. Zaczęto przypuszczać, że na celowniku fińskich władz pojawiła się Estonia. Okazało się, że dzięki masztowi Estończycy rzeczywiście mogli,

4 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä 2004, s. 171. 5 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S., Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 220. 6 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 259. 85

po wprowadzeniu kilku technicznych zmian w odbiorniku przystosowanym do sygnału w systemie SECAM, odbierać fale z Finlandii bez większych zakłóceń7. Programy oferowane przez YLE szybko zdobyły popularność w Estonii. W odpowiedzi na tę tendencję, starano się, poprzez budowę coraz większej ilości nadajników, zwiększyć zasięg telewizji radzieckiej, jednocześnie blokując dostęp do telewizji fińskiej. Jednak głównym językiem większość audycji radzieckich był język rosyjski, przez co nie cieszyły się one zbyt wielkim uznaniem wśród Estończyków8. Dominacja języka rosyjskiego w radzieckich mediach (również w tych działających w poszczególnych republikach związkowych) to przede wszystkim pokłosie polityki gabinetu Leonida Breżniewa. Już w 1971 roku w czasie kongresu KPZR Breżniew postawił tezę, że w ZSRR udało się stworzyć jeden naród - tak zwany naród radziecki. Według tej teorii należało skupić się na rozwoju i pielęgnacji, a przede wszystkim na wzmocnieniu pozycji jednego języka narodowego, którym miał stać się język rosyjski9. Większość republik związkowych została objęta programem rusyfikacji, której główny okres przypadł na lata 1978-82. Wykonanie zarządzeń Breżniewa wymagało zmian personalnych. Odpowiedzialność za proces rusyfikacji w Estonii miało przejąć nowe kierownictwo partyjne. Miejscowi komuniści, często posądzani

7 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 169. 8 Tamże. 9 Marples, D.R., Historia ZSRR... , s. 256. 86

o sympatyzowanie z nacjonalistami, musieli pożegnać się ze swoimi stanowiskami, a ich funkcje przekazywano szkolonym w Moskwie aparatczykom. W lipcu 1978 r. pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego Estońskiej Partii Komunistycznej – na wyraźne polecenie Moskwy – został, urodzony w 1923 roku w Tomsku na Syberii, Karl Vaino10. Vaino przybył do Estonii w 1947 r. Pomimo etnicznej przynależności do narodu estońskiego i wielu lat spędzonych w kraju przodków, nigdy nie był zainteresowany jego kulturą i tradycjami. Wręcz przeciwnie – całą swoją partyjną karierę zbudował na walce z nacjonalizmem. Bardzo słabo mówił po estońsku – nawet obecnie wywiadów udziela wyłącznie po rosyjsku. Vaino okazał się być lojalnym wysłannikiem władz centralnych i posłusznie wypełniał wszystkie płynące z Moskwy polecenia11. Na konkretne działania w kwestii upowszechniania języka rosyjskiego w ESRR nie trzeba było długo czekać. W grudniu 1978 r. przyjęto tajną uchwałę O dalszym doskonaleniu nauczania języka rosyjskiego. Dokument kładł największy nacisk na kształcenie nauczycieli oraz sam tryb nauczania języka rosyjskiego. Instytucje oświatowe i państwowe miały stawać się dwujęzyczne. Równolegle prowadzona kampania propagandowa wprowadzała termin tzw. dwujęzyczności. Zachwalana dwujęzyczność nie dotyczyła jednak mieszkających na terenie ESRR Rosjan. Dodatkowo próbowano przekonać Estończyków, że wszystko to, co dobre i szlachetne,

10 Lewandowski, J., Estonia, TRIO, Warszawa 2001, s. 200-204. 11 Tamże, s. 205-206. 87

pojawiło się w ich kraju dzięki językowi rosyjskiemu właśnie12. Organem wykonawczym uchwały (prócz instytucji oświatowych i entuzjastycznie przemawiających działaczy partyjnych) miał stać się estoński oddział Komitetu Bezpieczeństwa Państwowego. Dlatego też postanowiono wzmocnić kierownictwo służby bardziej doświadczonym personelem. Stanowisko szefa estońskiego KGB objął generał broni Karl Kortelainen. Jego przodkowie pochodzili z Ingrii, a według przedłożonego życiorysu był on Estończykiem. Jednak postać Kortelainena to kolejny po Vaino przykład lojalnego wykonawcy poleceń Moskwy, który nie miał zamiaru zgłębiać kultury swoich przodków. Kortelainen wprowadził wojskowy rygor w szeregach tallińskiego oddziału, kierując się zasadą, że wielkie zmiany zaczynają się od tych najmniejszych13. Przetasowania we władzach estońskiego KGB zbiegły się w czasie ze zmianą kierownictwa centralnego KPZR. W 1982 r., po śmierci Breżniewa, stanowisko Sekretarza Generalnego Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego objął Jurij Andropow, pełniący wcześniej funkcję przewodniczącego KGB14. W rezultacie coraz silniejszy nacisk zaczęto stawiać na ingerencję w każdy aspekt życia obywateli oraz ciągłą inwigilację społeczeństwa, które próbowano (w duchu idei Andropowa) uzdrowić. Należało za wszelką cenę oddzielić naród radziecki od

12 Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007, s. 683. 13 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 141-142. 14 Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2002, s. 277-278. 88

imperialistycznego Zachodu i jego zgubnego wpływu. Wrogiem radzieckiego społeczeństwa stały się zachodnie media15.

Propaganda czy okno na świat?

Władze większości państw bloku wschodniego borykały się z przypadkami, gdy na ich terenie odbierano informacje przekazywane przez zachodnie media. Sztandarowym przykładem może być tu popularność Radia Wolna Europa, czy przypadek NRD, na której terenie odbierano audycje z RFN oraz Austrii. Można zatem stwierdzić, że problem wpływu fińskiej telewizji na ludność estońską nie był problemem odosobnionym16. Musimy jednak pamiętać o tym, iż oficjalnie Finlandia posiadała status państwa zaprzyjaźnionego z ZSRR, a w związku z tym często przyzwalano na współpracę między ośrodkami telewizyjnymi w Tallinie i Helsinkach. W przeciwieństwie do Radia Wolna Europa, fińska telewizja publiczna nie koncentrowała się na przekazywaniu jakichkolwiek treści ideologicznych czy propagandowych, a jej grupę docelową stanowili przede wszystkim widzowie fińscy17. Tu nasuwa się pytanie, co w tym kontekście oznacza hasło propaganda. Po pierwsze należy zaznaczyć fakt, iż radziecka

15 Tamże. 16 Samelin, J., Wolność w eterze, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie- Skłodowskiej, Lublin 1999, s. 58. 17 Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K, Helsinki 2011, s. 10. 89

literatura dotycząca teorii propagandy rozdzielała samo pojęcie na dwa odrębne zjawiska. Pierwszym miała być nasza, właściwa propaganda socjalistyczna, jako przeciwieństwo tej drugiej kłamliwej, oszczerczej propagandy Zachodu. Widzimy tu wspólną cechę obu zjawisk – upolitycznienie narzędzia, jakim jest propaganda. Podobnymi kryteriami oceny zjawiska kierowało się estońskie KGB, badając wpływ fińskiej telewizji na społeczeństwo ESRR. Z drugiej strony, pamiętając, że główną grupą odbiorców treści przekazywanych przez YLE byli sami Finowie, możemy również (zgodnie z definicją sformułowaną przez Irenę Kamińską-Szmaj, badaczkę pojęć propaganda i manipulacja) do pewnego stopnia oddzielić hasło propaganda od sfery politycznej18.

18 Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D., Manipulacja w języku, Lublin 2004, s. 13-19 90

Wykres 1. Definicja propagandy.

Propaganda

|| (zorganizowane, przemyślane, długotrwałe) rozpowszechnianie, popularyzowanie, szerzenie ↓ czego? idei, doktryn, teorii, myśli, poglądów, zachowań społecznych itp. ↓ po co? by nakłonić ludzi do zmiany postaw, poglądów itp.; skłonić do konkretnych działań ↓ w czyim interesie? w interesie nadawcy (jednostkowego albo zbiorowego) lub nadawcy i odbiorcy komunikatu propagandowego ↓ w jaki sposób? przez szczególny (staranny, selektywny) dobór treści komunikatu i ukształtowanie jego formy (przez wykorzystanie odpowiednich środków językowych i pozajęzykowych) oraz zastosowanie różnych metod nakłaniania (bezpośrednich lub pośrednich, jawnych lub ukrytych, uczciwych lub nieuczciwych)

Źródło: Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D., Manipulacja w języku, Lublin 2004, s. 14.

Otrzymujemy bardzo pojemną definicję propagandy, co pozwala nam dostrzec, jak często temu zjawisku podlegamy. Fińska telewizja stała się fenomenem nie do powstrzymania, przede wszystkim pokazując inną od radzieckiej rzeczywistość: życie przeciętnego mieszkańca Finlandii. Ten element dodawał fińskim przekazom wiarygodności, którą nie mogło się poszczycić np. Radio Wolna Europa19. Przekazem propagandowym stały się np. nadawane przez fińskie stacje telewizyjne reklamy. To z nich Estończycy mogli np. dowiedzieć się, że przeciętnego Fina stać na kupno samochodu, nie wspominając nawet o zaopatrzeniu w produkty spożywcze, które w Związku Radzieckim zaliczane były do kategorii towarów deficytowych20. Zmniejszenie wpływów fińskiej telewizji stało się dla władz komunistycznych bardzo ważnym celem. Zdaniem Sowietów, w walce między dwoma obozami ideologicznymi to właśnie telewizja była jedną z głównych broni: miała rozprzestrzeniać propagandę zachwalającą zachodni styl życia oraz podawać nieprawdziwe informacje na temat krajów socjalistycznych. Uważano, że zachodnia telewizja ma zgubny wpływ na społeczeństwo ESRR, w szczególności na młodzież i jej poglądy na sprawy społeczne21.

19 Samelin, J., Wolność w eterze..., s. 59. 20 Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009, s. 39. 21 Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:] red. Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in Osteuropa, Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001, s. 96. 92

Wspomnienia Estończyków

To, jak wielki wpływ na społeczeństwo miały programy fińskiej telewizji, pokazują wspomnienia Estończyków spisane w (wydanym między innymi również w fińskiej wersji językowej) leksykonie Życie codzienne w radzieckiej Estonii. Spójrzmy na przedstawione w nim historie Jaaka i Urmasa. Dla mieszkańców Tallina i całej północnej Estonii kanały fińskiego YLE były w czasie radzieckiej okupacji niczym okno na wolny świat. – wspominają mieszkający w czasach Estońskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Tallinie Urmas i Jaak. Nie oznaczało to jednak, że fińską telewizję można było odbierać bez żadnych przeszkód. Związek Radziecki różnił się od państw Zachodu nie tylko ideologią, ale również np. poziomem rozwoju technologicznego. Estończycy pragnący oglądać programy YLE musieli najpierw zmierzyć się z samym odbiornikiem telewizyjnym:

Jakość rosyjskich telewizorów była naprawdę słaba, ale po zamontowaniu rozgałęzionej anteny, wzmacniacza dźwięku i modułu pozwalającego na odbieranie przekazu w systemie PAL, już w latach 70-tych można było oglądać programy YLE w całkiem niezłej jakości. Obrazu nie można było nawet porównać do tego w miejscowym systemie SECAM22.

22 Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006, s. 294. 93

Jaak dokładnie pamięta dzień, w którym pierwszy raz obejrzał fińską telewizję i jak długo trwało zdobywanie odpowiedniej anteny:

Sobota 28. listopada 1979, godzina 20. Wraz z przyjacielem właśnie skończyliśmy trwającą cały tydzień pracę i już wieczorem nasz dom ozdabiała (a raczej szpeciła) ustawiona w kierunku północnym antena satelitarna. Była aluminiowa, lekka i elegancka, wyprodukowana przez pewne małe przedsiębiorstwo z Keili, które używało cudownej rosyjskiej technologii – spawania aluminium. Montaż odbywał się zawsze wieczorową porą23.

Wspomnienia Urmasa pokazują również, że fińska telewizja, z początku traktowana jak coś niezwykłego, szybko stała się elementem estońskiej rzeczywistości: Pamiętam wieczór, kiedy po raz pierwszy mogliśmy obejrzeć w domu program nadawany przez YLE. To była bardzo uroczysta chwila. Później spędzanie prawie każdego jesiennego i zimowego wieczoru z rodziną przed telewizorem, przy fińskiej telewizji, stało się naszym zwyczajem24. Dla rodziny Jaaka pierwszy wieczór przy fińskiej telewizji był rodzinnym świętem, pełnym również poczucia triumfu nad władzami:

Pogoda była paskudna, padał śnieg z deszczem. Weszliśmy do domu przemoczeni i zmarznięci. Ale szczęśliwi. Rozsiedliśmy się w fotelach, włączyliśmy telewizor, przynieśliśmy z piwnicy zaoszczędzone przez poprzedni rok butelki wódki i oglądaliśmy wraz z zaproszonymi gośćmi pierwszą wieczorną audycję

23 Tamże. 24 Tamże, s. 295. 94

MTV325. Był to film Sound of Music. Obraz trochę śnieżył, ale to nam nie przeszkadzało. Wszyscy byliśmy dumni z tego, że udało nam się kogoś wykiwać. Świętowaliśmy do rana. A dzieci miały się czym chwalić w poniedziałek w szkole26.

Do codziennego słownika Estończyków wszedł przymiotnik deficytowy, którego używano jako określenie towarów, których zawsze brakowało. Fińska telewizja otwierała okno na inną rzeczywistość: to, co w ESRR określano jako towar deficytowy, w Finlandii było dostępne w każdej ilości27. Pomimo tego że ZSRR prowadził oficjalnie wymianę gospodarczą z Helsinkami, zakup fińskich produktów w Tallinie graniczył z cudem. Większość towarów sprzedawano do większych miast ówczesnej Rosyjskiej FSRR, gdzie kupno produktów zachodnich również było utrudnione. Moja żona śledziła nadawane przez MTV znane telenowele. Często widziałem ją przed telewizorem płaczącą. Kiedy starałem się dowiedzieć, co takiego się wydarzyło, że film zrobił na niej takie wrażenie, pytała tylko, dlaczego oni tam mają wszystko, a my nie mamy nic. – wspomina Urmas28. Jedna z sieci fińskich sklepów wykupiła emisję reklam produktów mięsnych i wędlin. Przykuły one szczególną uwagę

25 Mainos-TV, późniejsze MTV3 - największa komercyjna stacja telewizyjna w Finlandii, w pierwszych latach jej istnienia programy MTV nadawane były na częstotliwościach publicznej telewizji YLE. 26 Tamże. 27 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 178. 28 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 294. 95

społeczeństwa jak i komunistycznych władz. W czasie reklam znawca wędlin, szef kuchni podawał swoje propozycje dań na kolejne dni pokazując leżące w lodówkach smakowite kawałki mięsa. W odpowiedzi na ten szokujący dla mieszkańców ZSRR obraz propaganda utrzymywała, że audycje są sponsorowane przez CIA, mięso zostało sfabrykowane, a w rzeczywistości takie towary nie są dostępne na rynku fińskim29. Istotnym plusem oglądania YLE w estońskich domach było to, że pokolenie wychowane na fińskich programach bez problemu potrafi porozumiewać się po fińsku: Fińska telewizja wykonywała swoje zadanie w naszym domu przez 30 lat, dzięki czemu cała rodzina mówi płynnie po fińsku. Wierzę, że taka sama sytuacja miała miejsce w przypadku wielu innych mieszkańców Tallina30. Estończycy zdawali sobie sprawę z tego, że poszerzenie zasięgu fińskiej telewizji nie jest tylko przypadkiem, a wielu nawet wierzyło, że było to celowa działanie tamtejszych władz lub nawet inspiracja tajnych służb USA: Było jak było. Teraz trzeba podziękować inżynierom z naszego bratniego narodu, którzy montowali anteny swoich przekaźników tak, że również my mogliśmy uczestniczyć w życiu ich i wielkiego świata, podsumowuje Urmas31.

29 Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S., Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009, s. 226-227. 30 Neuvosto-Viron arkipäivää..., s. 295. 31 Tamże. 96

Jak prezentowały się statystyki?

Władze Związku Radzieckiego sceptycznie podchodziły nawet do samej idei nauk socjologicznych32. Tym bardziej dziwi fakt, że zdecydowano się wdrożyć program badań Odbiór stacji telewizyjnych w Estońskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Pierwsze wyniki ukazały zasięg stacji telewizyjnych (łącznie z telewizją fińską) w ESRR w latach 1966-7133.

Tabela 1. Zasięg stacji telewizyjnych w ESRR w latach 1966-71.

Stacja TV % ludności, dla którego stacja była dostępna ETV 100% Telewizja Centralna (Moskwa) 60% Telewizja Centralna (Leningrad) 23% (tylko w północnej części ESRR) Telewizja fińska 20% (tylko w północnej części ESRR)

Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 179.

32 Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat dziewięćdziesiątych. W poszukiwaniu tożsamości, [w:] red. Mucha, J., Keen, M. F., Pierwsze lata suwerenności, IFiS PAN, Warszawa 2004, s. 251-252. 33 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s.179. 97

Wspominany już wcześniej maszt telewizyjny wybudowany w Espoo w 1971 roku mógł, według szacunków, zwiększyć zasięg nawet trzykrotnie34. Eesti Televisioon (bo tak brzmiała oryginalna nazwa estońskiej stacji) przeprowadzała również ankiety wśród swoich widzów. W 1972 r., w okresie wielkanocnym, jedną z takich ankiet przeprowadzono wraz z Moskiewskim Instytutem Socjologicznym. Okazało się, że mieszkańcy Tallina oglądali trzy kanały ETV, moskiewską Telewizję Centralną oraz fińskie YLE. Największą popularnością cieszyła się telewizja fińska35. Kolejne badania przeprowadzono 1982 r., już po objęciu kierowniczego stanowiska w tallińskim KGB przez Karla Kortelainena. Komitet Radiowo-telewizyjny ESRR zaobserwował, że w ciągu poprzednich trzech lat oglądalność Eesti Televisioon systematycznie spadała. Okazało się też, że wielu tallińczyków nie ogląda już nawet głównego wydania wiadomości w ETV. Podstawowym źródłem informacji stały się programy fińskie. Zaufanie do estońskich programów zostało nadszarpnięte przez nierzetelne informacje (bądź ich brak) na temat wojny w Afganistanie czy następnie o wydarzeniach w Polsce na początku lat 80.36

34 Tamże, s. 171. 35 Tamże, s. 182. 36 Tamże, s. 172. 98

Tabela 2. Oglądalność programów informacyjnych w ESRR w 1985 r.

Aktuaalne Kaamera (ETV) 177 tys. widzów Wriemia (Telewizja Centralna) 175 tys. YLE Uutiset (Yleisradio) 180 tys.

Źródło: Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, s. 172.

Należy pamiętać, że telewizja fińska nie obejmowała swoim zasięgiem całej ESRR, co sprawiało, że statystyki te były szczególnie niepokojące dla radzieckich władz.

Działania władz

15 czerwca 1982, kiedy to wymieniono szefostwo KGB37, przyjęto tajną uchwałę O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji uderzającej w społeczeństwo obywatelskie. Ciekawić może fakt, że w uchwale nie wspominano wprost o Finlandii, która miała być państwem przyjaźnie nastawionym do ZSRR. Dokument mówił jedynie o wrogiej burżuazyjnej telewizji, nie precyzując, które stacje zaliczają się do tej grupy38. W walkę przeciwko wpływom burżuazyjnej telewizji postanowiono zaangażować wszystkie instytucje państwowe, począwszy od organizacji młodzieżowych, przez związki zawodowe

37 Zetterberg, S., Viron historia..., s. 683. 38 Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi..., s. 180. 99

po ministerstwa i samą Partię. Odpowiedzialnymi za wdrożenie programu zwalczania wrogiej ideologii zostali przewodniczący danych organizacji. W świetlicach, domach kultury, sanatoriach, szkołach i innych instytucjach użytku publicznego odbiorniki telewizyjne trzeba było zresowietyzować, co oznaczało nic innego jak wymontowanie z nich modułów, które pozwalały na odbieranie telewizji fińskiej39. Do tej pory sklepy i punkty naprawy telewizorów oferowały montaż w radzieckich odbiornikach urządzenia, które pozwalało na odbiór dźwięku fińskiej TV. Taka działalność została zabroniona. Zakaz dotyczył również osób prywatnych, które w wolnym czasie zajmowały się naprawami telewizorów. Kontrolowanie, czy obywatele stosują się do tych zaleceń, weszło w zakres obowiązków milicji40. ETV, estońskie radio i prasa również miały być aktywnie włączone w walkę propagandową. Zmobilizowano środowiska uniwersyteckie. Ich zadaniem było informowanie społeczeństwa o szkodliwym wpływie kapitalistycznej ideologii oraz o podstępach stosowanych przez imperialistów41. Rezultaty prowadzonej przez KGB i EPK kampanii nie pokrywały się z jej założeniami. Instytucje publiczne można było wprawdzie bez większych przeszkód kontrolować, jednak w praktyce niemożliwe było wprowadzenie kontroli prywatnych domów. Nie

39 Tamże, s. 183. 40 Tamże. 41 Tamże, s. 184 100

odnotowano przypadków, gdzie milicja miałaby wtargnąć do prywatnego mieszkania i siłą zmusić mieszkańców do demontażu budzących wątpliwości części odbiornika. Również działacze partyjni, którzy na co dzień z wielkim zapałem angażowali się w działania przeciwko burżuazyjnej telewizji, mogli w domowym zaciszu spokojnie oglądać programy YLE. Kolejnym elementem wpływającym na realizację uchwały O zwalczaniu wpływu burżuazyjnej telewizji... były zmieniające się nastroje w Biurze Politycznym EPK. Można było zaobserwować coraz silniejszy podział wśród działaczy na dwie frakcje: konserwatywną i tę bardziej liberalną. Jedną z głównych kwestii spornych pozostawało podejście do sprawy fińskiej telewizji w Estonii. Gros działaczy podchodziło sceptycznie, a nawet z pewną ironią do pomysłów walki z fińską telewizją za pomocą zakazów i rozkazów, kiedy to wpływowi partyjni konserwatyści zamierzali kontynuować swoją dotychczasową politykę. Szczególnymi zwolennikami konserwatywnego podejścia do kwestii telewizji fińskiej byli pierwszy sekretarz KC EPK – Karl Vaino, sekretarz do spraw ideologii – Rein Ristlaan czy inni członkowie Biura Politycznego Komitetu Centralnego jak Karl Kortelainen, wspominany już ówczesny szef KGB. To właśnie frakcja konserwatystów mogła liczyć na pełne poparcie KGB oraz wsparcie armii. Dlatego też nadal sztucznie podtrzymywano realizację uchwały O zwalczaniu burżuazyjnej telewizji... aż do czasu przemian politycznych w całym Związku Radzieckim42.

42 Tamże, s. 189. 101

Podsumowanie

Popularność fińskiej telewizji w ESRR spowodowana była kilkoma czynnikami. Pierwszym z nich stała się rusyfikacja, a co za tym idzie niechęć Estończyków do języka rosyjskiego oraz zwrócenie się w stronę języka pokrewnego estońskiemu – fińskiego. Drugi czynnik to rosnący brak zaufania do informacji przekazywanych przez media radzieckie. Serwisy informacyjne fińskiej telewizji oferowały rzetelne relacje z wydarzeń światowych. Telewizja estońska korzystająca jedynie z komunikatów radzieckich agencji prasowych nie mogła pod tym względem konkurować z YLE. Najbardziej istotnym z elementów fenomenu fińskiej telewizji w ESRR stała się fascynacja i pewnego rodzaju tęsknota estońskiego widza za światem pokazywanym przez YLE. Programy rozrywkowe, amerykańskie filmy, czy nawet reklamy pokazywały inną rzeczywistość niż ta, jaką oferowała radziecka codzienność. Fińska telewizja stała się odskocznią od tej codzienności. Ostra reakcja władz radzieckich i KGB pokazują, że nie zbagatelizowały one wpływu fińskiej telewizji na społeczeństwo estońskie, a – co więcej – traktowały ją jako realne zagrożenie dla systemu politycznego radzieckiej Estonii. Działania władz ZSRR nie przyniosły jednak oczekiwanych rezultatów, gdyż nawet sami działacze partyjni w wolnym czasie śledzili programy fińskiej telewizji.

Artykuł powstał na podstawie pracy magisterskiej obronionej w 2013 r.

102

Ewelina Bator (1988), jest absolwentką studiów magisterskich na kierunku ugrofinistyka, spec. język fiński, na Uniwersytecie Warszawskim; obecnie odbywa studia doktoranckie na Wydziale Neofilologii UW.

Bibliografia

Monografie: 1. Allison, R., Finland's relations with the Soviet Union, 1944-84, MacMillan 1985. 2. Graf, M., Roiko-Jokela, H., Vaarallinen Suomi, Minerva, Jyväskylä 2004. 3. Imonen, K., Yleisradion historia 1926-1996, cz. 3, WSOY, Porvoo 1996. 4. Jussila, O., Hentilä S., Nevakivi J., Historia polityczna Finlandii 1809-1999, Universitas, Warszawa 2001. 5. Lewandowski, J., Historia Estonii, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002. 6. Marples, D.R., Historia ZSRR, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 2002. 7. Neuvosto-Viron arkipäivää, red. Tanner, E., WSOY, Helsinki 2006. 8. Raig, K., Pitkä matka lähelle. Naapuriksi vapaa Viro, K&K, Helsinki 2011. 9. Samelin, J., Wolność w eterze, Wyd. UMCS, Lublin 1999. 10. Zetterberg, S., Viron historia, SKS, Helsinki 2007. 103

Prace zbiorowe: 11. Kamińska-Szmaj, I., Propaganda, perswazja, manipulacja - próba uporządkowania pojęć, [w:] red. Krzyżanowski, P., Nowak, D., Manipulacja w języku, Lublin 2004. 12. Lagerspetz, M., Pettai, I., Socjologia estońska lat dziewięćdziesiątych. W poszukiwaniu tożsamości, [w:] red. Mucha, J., Keen, M. F., Pierwsze lata suwerenności, IFiS PAN, Warszawa 2004. 13. Tiusanen, T., Kylmä sota, Suomi ja Viro, [w:] red. Paju, I., Oksanen, S., Kaiken takana oli pelko, WSOY, Helsinki 2009. 14. Vihalemm, P., Medien im Transformationprozess in Estland, [w:] red. Thomaß, B., Tzankoff, M., Medien und Transformation in Osteuropa, Westdeutscher Verlag, Wiesbaden 2001.

Artykuły z czasopism naukowych: 15. Kinnunen, K., Unelmien salakuljettaja, Suomen Kuvalehti 39/2009, s. 38-43.

Źródła internetowe: 16. Eesti Televisiooni ajalugu - 1955, http://etv.err.ee/index.php?0536372#.UVBHhFc-asE.

Filmy: 17. Jaak, K., Aarma, K. (reż.) (2009), Disko ja tuumasõda [DVD], [video], Tallin.

104

Karolina Blecharczyk

[email protected] Uniwersytet Jagielloński

Narodziny kultury radzieckich służb bezpieczeństwa wewnętrznego. WCK w latach 1917-1918.

Niniejszy artykuł został poświęcony narodzinom kultury organizacyjnej WCzK, stanowiącej podstawę semiotycznych struktur wszystkich późniejszych formacji wchodzących w skład radzieckich służb specjalnych. Za punkt wyjścia dla poniższych rozważań została obrana data 7 grudnia 1917 r., czyli moment formalnego utworzenia przez Feliksa Dzierżyńskiego Wszechrosyjskiej Nadzwyczajnej Komisji do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. Omawiany okres zamyka Ogólnorosyjska Konferencja WCzK, która odbyła się w dniach 8-11 czerwca 1918 r. – sformułowano wówczas wzorcowy schemat organizacyjny struktur bezpieczeństwa.

105

Termin kultura organizacyjna lub kultura organizacji w definicji Czesława Sikorskiego oznacza:

[…] system założeń, wartości i norm społecznych, będących stymulatorami tych zachowań członków organizacji, które są istotne z punktu widzenia realizacji formalnie przyjętych celów. Chodzi więc o zachowania, wynikające z norm kulturowych, które bądź to wspierają zachowania wynikające z formalnych norm organizacyjnych, bądź je uzupełniają, modyfikują lub stanowią ich całkowite zaprzeczenie1.

Zgodnie z powyższą definicją, kultura organizacji powstaje na gruncie określonych rozwiązań organizacyjnych i technicznych. Rozwiązania te stanowią narzędzia do realizacji konkretnych celów i wartości. Przyjmując semiotyczny punkt widzenia, kultura jest systemem znaczeń, dzięki któremu jej uczestnicy budują otaczającą ich rzeczywistość poprzez określony sposób rozumienia wydarzeń, sytuacji, działań, przedmiotów oraz wypowiedzi – jest podstawą nadawania sensu własnemu rozumieniu. Dotyczy to także organizacji, które jako rzeczywiste byty skonstruowane społecznie powstają zarówno w umysłach ich członków, jak i w postaci konkretnych systemów2. Jak wyjaśnia Gareth Morgan:

Hasła, obrazowy język, symbole, przekazywane opowieści, mity, ceremonie, rytuały i wzory zachowania plemiennego, które powierzchownie upiększają życie organizacji, to zaledwie oznaki

1 C. Sikorski, Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 235. 2 G. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999, s. 150. 106

sygnalizujące istnienie o wiele głębszego i wszechobejmującego systemu znaczeń. Najważniejsze w pojmowaniu organizacji jako kultur jest zrozumienie, w jaki sposób ten system znaczeń – w jego zarówno przyziemnych jak i bardziej wyrafinowanych przejawach – jest tworzony i podtrzymywany3.

Przyjmując, iż organizacja jest systemem znaczeń, należy zwrócić uwagę na jej konstrukcję, czyli cztery podstawowe podsystemy: 1. celów i zadań; 2. ludzi wraz z ich wzorcami zachowania; 3. wyposażenia materialno-technicznego i reguł posługiwania się nim; 4. formalnej struktury – władzy, podziału zadań oraz kanałów informacyjnych4.

Podsystemy te oddziałują na siebie nawzajem, ale mogą też wchodzić w interakcję z kulturowym, politycznym lub ekonomicznym otoczeniem organizacji. Wszystkie te elementy systemu organizacyjnego pełnią funkcję interpretacyjną – stanowią punkty odniesienia dla sposobu myślenia ludzi o rzeczywistości, w jakiej się znajdują oraz dla sposobu nadawania senesu wydarzeniom5. Pierwsza faza rozwoju organizacji tuż po narodzinach charakteryzuje się rozmyciem łatwych do przekroczenia granic, niedopracowaniem kanałów informacyjnych, niedookreśleniem

3 Ibidem, s. 152. 4 C. Sikorski, op. cit., s. 17. 5 G. Morgan, op. cit., s. 151. 107

struktury zwierzchnictwa. Taki stan rzeczy wynika z małej konkretności przepisów oraz krótkotrwałości ich istnienia6. Jest to także pierwszy etap formowania się kultury organizacji, na który przypadają następujące procesy: formułowanie założeń; ustanawianie autorytetów i tradycji, z których wynika koncepcja przywództwa oraz styl kierowania organizacją; określenie wizji świata mającej wpływ na opracowywaną strategię; określenie prawidłowego uporządkowania stosunków społecznych, znajdującego odbicie w strukturze organizacj i tudzież modelu idealnego przełożonego i pracownika. Wszystkie wymienione wyżej elementy utworzyły system znaków, z których wyłoniły się tradycje i autorytety stanowiące semiotyczne podwaliny policji politycznej Związku Radzieckiego od WCzK po NKWD. Cele partii komunistycznej i wszystkim pozostałym komunistycznym organizacjom wyznaczała ideologia; według słów Józefa Bocheńskiego, partia była ideologią w akcji: Została utworzona (…) wyłącznie z zamiarem narzucenia tej ideologii wraz z jej konsekwencjami całej ludzkości7. Ideologia określała także metody działania, czyli strategię organizacji, nakierowaną na wypełnienie dziejowej misji. Tuż po rewolucji 1917 r. najważniejszym celem bolszewików było utrzymanie zdobytej władzy. Zalążkiem WCzK był Piotrogrodzki Komitet Wojskowo- Rewolucyjny (PKWR) powstały 20 października (2 listopada) 1917 r.

6 B. Kożusznik, Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002, s. 219. 7 J. Bocheński, Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999, s. 114. 108

– cztery dni przed przejęciem władzy przez bolszewików. Składał się on z 60 członków, w tym 48 bolszewików, kilku eserowców i anarchistów; kierownictwo sprawował Paweł Łazimir wspólnie z najwyższymi komisarzami: Andriejem Bubnowem, Moisiejem Urickim, Jakowem Swierdłowem, Feliksem Dzierżyńskim i Józefem Stalinem. W ciągu 53 dni istnienia tej organizacji wydano około 6 tys. rozkazów podpisanych przez 20 różnych osób8. Założycielski biuletyn informacyjny bardzo precyzyjnie określał bieżące zadania i doraźne cele nowopowstałej organizacji. Należały do nich: koordynacja działań związków zawodowych i wojska dla ochrony Piotrogrodu przed działaniami kontrrewolucyjnymi i ewentualnymi pogromami, akcje agitacyjne, których adresatami mieli być głównie Kozacy, a także sporządzanie raportów na temat nastrojów panujących w mieście9. Należy zwrócić uwagę, że jeszcze przed zwycięstwem rewolucji w oficjalnym dokumencie pojawia się zwrot, który na stałe wejdzie do języka władzy: „kontrrewolucyjne wystąpienia”. Kolejny dokument, wydany 23 października (6 listopada) zaczyna się słowami: В интересах защиты революции и ее завоеваний от покушений со стороны контрреволюции10. Jest to zapowiedź urzędowego stylu

8 N. Werth, Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999, s. 69. 9 Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30 [na dzień 23.02.2015]. 10 W interesie obrony rewolucji i jej osiągnięć od konttrewolucyjnych zamachów” [tłum. K. B.], Воззвание Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/38 [na dzień 23.02.2015]. 109

nowej władzy (przyszłej nowomowy), gdzie język pełni funkcję magiczną – stwarza rzeczywistość, która jeszcze nie nastała, ponieważ odezwa ta została wydana na dzień przed zdobyciem Pałacu Zimowego. Feliks Dzierżyński sformułował zadanie PKWR w sposób bardziej dosadny:

Aktualnym zadaniem jest zburzenie starego porządku. Nas, bolszewików, jest za mało do wykonania tego historycznego obowiązku. Trzeba pozwolić działać rewolucyjnej spontaniczności mas walczących o wyzwolenie. Następnie my, bolszewicy, wskażemy masom drogę. To masy przemawiają przez PKWR oraz walczą przeciw wrogowi klasowemu i wrogom ludu. My jesteśmy tu tylko po to, by ukierunkować nienawiść i uprawnione pragnienie zemsty uciskanych na uciskających oraz by nią pokierować11.

Treść powyższego przemówienia jest o tyle istotna, iż zdradza główny interes władzy w późniejszym procesie przejmowania kontroli nad kulturą. Jak zauważa Gieorgij Poczepcow, władza posiada moc oddziaływania na racjonalny świat człowieka, kultura – na emocjonalny, do którego władza bez kulturowego instrumentarium nie posiada dostępu. Według badacza, kultura może reprodukować i potęgować istniejące w społeczeństwie emocjonalne predyspozycje12: w tym wypadku były to stereotypy, nienawiść, pragnienie zemsty. Abstrakcyjne tendencje przetworzone przez język kultury ulegają konkretyzacji i materializacji – wróg klasowy

11 N. Werth, op. cit., s. 70. 12 Г. Г. Почепцов, op. cit., s. 240. 110

przybiera realną postać konkretnego człowieka – tym samym strumień społecznej nienawiści zostaje ukierunkowany i spotęgowany. PKWR w przemówieniu Dzierżyńskiego jawi się jako narzędzie resentymentu społecznego i taką funkcję w pierwszym okresie działalności będzie spełniać WCzK. Jak podkreśla Orlando Figes, bolszewicka dyktatura jako pierwsza w historii gloryfikowała własną burzliwą przeszłość, co przejawiało się przede wszystkim w propagandzie i przyjęciu symboliki wojskowej. Tym sposobem wykreowano swoisty kult przemocy, kluczowy dla wizerunku nowej władzy13. To właśnie przemoc umożliwiła rewolucjonistom odcięcie się od elit carskich i zbudowanie poczucia wspólnoty z ludem, w imieniu którego przemawiali. Po obaleniu Rządu Tymczasowego, 25 października (8 listopada) Lenin w imieniu PKWR ogłosił przejęcie władzy w państwie. W odezwie Rady Komisarzy Ludowych z 9 (22) listopada przywódca bolszewików w bardzo ogólny sposób formułuje nowe zadania dla PKWR: walkę ze „spekulacją” i „sabotażem” poprzez natychmiastowe przekazanie winnych wojenno-rewolucyjnym sądom14. „Spekulacja” i „sabotaż” to kolejne słowa, które na stałe weszły do języka nowej władzy. Niedookreślenie ich znaczenia w sensie prawnym i brak wyraźnego sformułowania nazywającego konkretne działania mianem tychże przestępstw, dało policji politycznej nieograniczone wręcz spektrum możliwości interpretacji

13 O. Figes, Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924, Wrocław 2009, s. 525. 14 В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922), ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС, Москва 1987, s. 24. 111

prawa. Dekret o walce ze spekulacją, w którym w sposób szczegółowy określono jej prawną definicję i zakres, został ogłoszony dopiero 22 lipca 1918 r.15„Spekulacja” i „sabotaż”, podobnie jak wcześniej wspomniane „działania kontrrewolucyjne”, były tak bardzo wypełnione negatywnymi znaczeniami oddziałującymi na emocje, że poprzez swoją jednoznaczność nie wymagały przekładu. Z czasem stały się symbolami, a więc częścią mitologicznych struktur opisu świata. Ich nowe semantyczne znaczenie przypieczętował fakt nadania pierwszej radzieckiej ogólnokrajowej strukturze bezpieczeństwa wewnętrznego nazwy Wszechrosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem. 6 (19) grudnia 1917 r. na posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych Lenin polecił Feliksowi Dzierżyńskiemu rozwiązać kwestię strajku, który według niego planowano przedsięwziąć w państwowych urzędach całej Rosji:

(…) составить особую комиссию для выяснения возможности борьбы с такой забастовкой путем самых энергичных революционных мер, для выяснения способов подавления злостного саботажа16.

Dzierżyński został wyznaczony do tego zadania nieprzypadkowo, dzięki czemu trafił w poczet rewolucyjnych

15 Ibidem, s. 88 16 Utworzyć specjalną komisję do określenia możliwości walki ze strajkiem drogą jak najbardziej energicznych rewolucyjnych środków i określenia sposobu przezwyciężenia złośliwego sabotażu [tłum. K. B], Ibidem, s. 31. 112

bohaterów. Był idealnym kandydatem na szefa represyjnej organizacji, dzięki doświadczeniu, które nabył podczas 11 lat spędzonych w carskich więzieniach i na syberyjskich zesłaniach. Owo doświadczenie okazało się bezkonkurencyjne przy konieczności budowania struktur aparatu bezpieczeństwa na nowo: Lenin swój wybór uzasadniał stwierdzeniem, iż Dzierżyński „zna swoją robotę”17 i następnego dnia przesłał mu instrukcję postępowania z osobami uchylającymi się od pracy i sabotażystami, za które to przewinienia miały grozić wysokie grzywny18. 7 (20) grudnia Dzierżyński na posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych przedstawił własny projekt dekretu założycielskiego WCzK. Należy podkreślić, iż Nadzwyczajna Komisja funkcjonowała bez oficjalnie zatwierdzonego statutu aż do 28 października 1918 r. Powodem był pożądany charakter tymczasowości, o czym świadczyć miał przymiotnik „nadzwyczajna” w nazwie – nadzwyczajne komisje były powoływane do celów doraźnych i były bezpośrednio podporządkowane Radzie Komisarzy Ludowych, czyli Leninowi. Zadania jakie wyznaczono WCZK to:

1) Walka z kontrrewolucją i sabotażem na terenie całej Rosji. 2) Przekazywanie trybunałom rewolucyjnym wszystkich sabotażystów i kontrrewolucjonistów oraz wypracowanie metod walki z nimi. 3) Prowadzenie tylko wstępnego śledztwa w celach zapobiegawczych.

17 N. Werth, op. cit., s. 72. 18 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 35. 113

W pierwszej kolejności Komisja powinna zwracać uwagę na nielegalny druk, sabotaż, itd., prawych eserowców, sabotażystów i strajkujących. Środki – konfiskata, wysiedlenie, pozbawienie kart zaopatrzeniowych, publikowanie spisu wrogów narodu19.

Jak widać, początkowo walka z kontrrewolucją i sabotażem miała charakter zapobiegawczy. Kategoria wroga ludu, podobnie jak wcześniej opisane kategorie sabotażystów i spekulantów była niejasna. Wiadomo że członkowie partii kadetów oraz prawicowi eserowcy zaliczali się do wrogów ludu, natomiast w odezwie Lenina z 28 listopada (11 grudnia) wrogowie ludu figurują obok obszarników i kapitalistów20, co sugeruje, iż ci ostatni do tej kategorii się nie wliczają. Jest to kolejne określenie o znaczeniu semantycznym, które szybko zasiliło mitologiczne struktury opisu świata. Z praktycznego punktu widzenia pozwalało na prawne nadużycia, z punktu widzenia kulturowego, materializowało abstrakcyjne pojęcie wroga, którego nazwisko można było odczytać z listy. Warto w tym miejscu przytoczyć fragment przemowy Dzierżyńskiego, którą wygłosił na posiedzeniu Rady Komisarzy Ludowych tego samego dnia:

Musimy wysłać na ten najniebezpieczniejszy i najokrutniejszy front towarzyszy zdecydowanych, twardych, mocnych, bez rozterek, gotowych do poświęcenia samych siebie dla ocalenia Rewolucji. Nie myślcie, towarzysze, że szukam jakiejś formy sprawiedliwości rewolucyjnej. My mamy czynić tylko

19 Ibidem, s. 34. 20 Ibidem, s. 29. 114

„sprawiedliwość”! Toczymy wojnę na najokrutniejszym froncie, gdyż zbliżający się wróg nosi maskę i jest to walka na śmierć i życie! Proponuję, domagam się utworzenia organu, który wyrówna rachunki z kontrrewolucjonistami w sposób rewolucyjny i autentycznie bolszewicki!21

W powyższych słowach zawiera się zalążek zarówno modelu służby, jak i modelu idealnego funkcjonariusza. Ten pierwszy zawiera polecenie walki metodami rewolucyjnymi i bolszewickimi „na śmierć i życie”, będące równocześnie przyzwoleniem na wszelkie nadużycia, ponieważ zgodnie z rewolucyjną doktryną, „cel uświęca środki”. Korzenie takiej postawy tkwią w rosyjskim samodzierżawiu i wyrastają z przekonania o braku moralnej odpowiedzialności jednostki, ponieważ winę za wszelkie zło ponosi państwo22. Jeżeli chodzi o model idealnego funkcjonariusza, jest on ściśle związany z typem rewolucjonisty obecnym w rosyjskiej kulturze od połowy XIX w. Typ ten charakteryzowały: asceza, potrzeba ofiarowania siebie dla dobra ludzkości oraz dogmatyzm wynikający z syntezy idealistycznego myślenia i materialistycznego światopoglądu. Zgodnie z marksizmem-leninizmem, organizacja partyjna stanowi elitę proletariatu i teoretycznie składa się tylko z najlepszych, posiadających najdoskonalszą partyjną świadomość członków23. W zamyśle Dzierżyńskiego WCzK była partyjną

21 N. Werth, op. cit., s. 73. 22 M. Abassy, Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 245. 23 J. M. Bocheński, op. cit., s. 115. 115

awangardą i miała zrzeszać ludzi jemu podobnych: bezgranicznie oddanych „sprawie”, nieposiadających życia prywatnego, ascetycznych i niezłomnych. Sam dawał doskonały przykład. Według Donalda Rayfielda,

[…] Dzierżyński był pedantycznie surowy i pryncypialny. Wyrzucił do śmieci bliny, które upiekła mu siostra, ponieważ kupiła mąkę u spekulanta, zwolnił z pracy siostrzenicę i człowieka, który zatrudnił ją na kolei, ponieważ posłużyła się ich nazwiskiem. […] Nie bywał na koncertach, jego jedyną lekturą były marksistowskie rozprawy i romantyczna polska poezja. Jedynym filmem, który obejrzał, była zamówiona przez niego samego kronika z pogrzebu Lenina. Syna oddał na wychowanie do robotniczej rodziny, w której łatwiej zachować i wzbogacić duszę. Piękno i prawdę widział jedynie w swojej pracy24.

Takiej samej ideologicznej czystości powiązanej z rewolucyjną moralnością Dzierżyński wymagał od podwładnych. Dobre i moralne jest to, co jest pożyteczne dla taktyki partii; złe i niemoralne jest wszystko to, co utrudnia jej marsz ku zwycięstwu głosi marksizm- leninizm25. I właśnie zwycięstwo komunizmu poprzez pokonanie wszystkich wrogów wszelkimi możliwymi środkami było misją WCzK. Z punktu widzenia kultury organizacji, misja zawiera zasadę organizującą i cele, które decydują o jej działalności i wyznaczają

24 D. Rayfield, Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER, Warszawa 2009, s. 65. 25 J. M. Bocheński, op. cit., s. 28. 116

kryteria efektywności26. W omawianym przypadku misja WCzK zbliżona jest do utopijnej misji średniowiecznego zakonu, stawiającej za cel budowę odrębnej, doskonałej zbiorowości, odciętej od złego i zepsutego społeczeństwa i kultywowanie w jej obrębie określonych wartości27. Rola tego rodzaju utopii polega na przekreśleniu możliwości pogodzenia się z zastaną rzeczywistością nie tylko w teorii, ale też w praktyce28. Warto zauważyć, że utworzona przez Dzierżyńskiego WCzK reprezentuje również typ organizacji totalnej, tzw. „chciwej instytucji”. Typ ten charakteryzują: symboliczne odcięcie uczestników danej organizacji od otoczenia przy ich jednoczesnej monopolizacji (wymóg całkowitej lojalności i dyspozycyjności) oraz zdolność do eliminowania konfliktów wewnętrznych jednostki poprzez definicję ich tożsamości. Wymóg całkowitego zaangażowania członków takiej organizacji pozbawia ich autonomii i możliwości działania, jako samodzielnych aktorów społecznych29. 15 grudnia Dzierżyński opublikował w gazecie „Izwiestija” odezwę wzywającą wszystkie rady działające na terenie Rosji do formowania własnych Nadzwyczajnych Komisji. W rezultacie doszło do niesłychanego rozmnożenia różnego typu nadzwyczajnych

26 M. Bielski, Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997, s. 85. 27 J. Szacki, Utopie, PIW, Warszawa 1968, s. 132. 28 Ibidem, s. 138. 29 M. Kostera, Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa 2003, s. 94. 117

organów, które działając całkowicie samodzielnie pozostawały poza jakąkolwiek kontrolą30. Strategię działania WCzK sformułowano w rozporządzeniu Rady Komisarzy Ludowych z 21 grudnia (3 stycznia). Wyraźnie zaznaczono tu funkcję policyjną, a więc prowadzenie śledztwa i aresztowanie. Na tym etapie policja polityczna jeszcze nie posiadała prawa do wykonywania wyroków – obowiązek ten należał do trybunałów rewolucyjnych podlegających Ludowemu Komisariatowi Sprawiedliwości:

1. „Wszechrosyjską Komisję” przy Radzie Komisarzy Ludowych ustanawia się dla walki z kontrrewolucją, sabotażem i spekulacją. 2. Wyniki swojej działalności przekazuje Komisji Śledczej przy Trybunale Rewolucyjnym lub zamyka sprawę. 3. Praca Komisji odbywa się przy ścisłym nadzorze Komisariatów Ludowych ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych oraz Rady Piotrogrodzkiej. Komisje śledcze przy Trybunale Rewolucyjnym nadzoruje Ludowy Komisariat ds. sądownictwa oraz prezydium Rady Piotrogrodzkiej. 4. Skład komisji podaje się do publicznej wiadomości. 5. Działalność „Wszechrosyjskiej Komisji” regulują wypracowane w niej instrukcje oraz instrukcje wydane przez Ludowe Komisariaty ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych. 6. O aresztowaniach o szczególnym politycznym znaczeniu, komisje mają obowiązek informować Ludowe Komisariaty ds. sądownictwa i spraw wewnętrznych. 7. Wszelkie zatrzymania powinny prowadzić do obowiązkowego przekazania sądom lub być unieważnione31.

30 N. Werth, op. cit., s. 76. 118

Sytuacja materialna, w jakiej znajdowali się czekiści pozostawiała wiele do życzenia. Wynikało to zarówno z etosu służby, który zakładał bezinteresowność „rycerzy rewolucji” (tak nazywał ich Dzierżyński) jak i z rewolucyjnego zamieszania. Funkcję umundurowania pełniły czarne skórzane kurtki lotnicze – dar Ententy znaleziony w piotrogrodzkich magazynach – w skórze nie lęgły się przenoszące tyfus wszy32. 11 stycznia 1918 r. Dzierżyński pisał do Lenina:

Mimo oddanych już istotnych przysług znajdujemy się w sytuacji nie do przyjęcia. Żadnego finansowania. Pracujemy dzień i noc bez chleba, cukru, herbaty, masła czy sera. Poczyńcie kroki abyśmy uzyskali przyzwoite racje, albo upoważnijcie nas do samodzielnych rekwizycji u burżujów33.

Sam Dzierżyński słynął z tego, że do końca życia pozostał przy więziennych nawykach – żywił się wyłącznie chlebem, wrzątkiem i kiełbasą, spał na pryczy w swoim gabinecie przykryty płaszczem. Miał to być przykład dla podwładnych, który zdeterminował model przełożonego struktur bezpieczeństwa na długie lata. W lutym 1918 r. siedzibę WCzK przeniesiono z Petersburga do miejsca, które stało się symbolem radzieckiej oraz poradzieckiej policji politycznej – hotelu „Selekt” i budynku towarzystwa

31 В. И. Ленин и ВЧК…, s. 40 32 L. Mleczin, Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda, Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1, s. 10. 33 N. Werth, op. cit., s. 76. 119

ubezpieczeniowego „Rosja” przy placu Wielka Łubianka34. W języku władzy był to przyczółek rewolucji, synonim bezpieczeństwa i rewolucyjnej sprawiedliwości. 31 maja 1918 r. w związku z niestabilną sytuacją polityczną panującą w kraju (wojna domowa, strajki, wystąpienia opozycji, zamieszki oraz zbrojne wystąpienia chłopów) Dzierżyński wydał swemu twerskiemu pełnomocnikowi, Ejdukowi dyrektywę:

Masz kazać rozplakatować w całym mieście odezwę głoszącą, iż CzK rozstrzela natychmiast każdego bandytę, złodzieja i kontrrewolucjonistę spiskującego przeciw władzy sowieckiej. Nałóż nadzwyczajną kontrybucję na miejscowych burżujów. Zrób ich listę. Listy będą przydatne, jeżeli się ruszą. Pytasz mnie, z jakich elementów tworzyć lokalną CzK. Bierz ludzi zdecydowanych, takich, którzy wiedzą, że najskuteczniejszym sposobem zmuszenia kogoś do milczenia jest kula. Doświadczenie nauczyło mnie, że mała grupka zdecydowanych ludzi może odwrócić każdą sytuację35.

Powyższy tekst potwierdza sformułowany wcześniej model idealnego funkcjonariusza. Wymaga się od niego wprost: gotowości do mordowania, chociaż karę śmierci oficjalnie przywrócono dopiero w lipcu 1918 r. Wymienieni obok siebie: bandyta, złodziej i kontrrewolucjonista wydają się być zupełnie innymi osobami, jednak podobnie jak spekulanci i sabotażyści, są jedną i tą samą osobą, czyli „wrogiem ludu”. Zmieniające się nazwy są przypisane temu samemu

34 А. Л. Литвин, Красный и белый террор в России 1918-1922 гг, Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995, s. 54. 35 N. Werth, op. cit., s. 81. 120

znaczeniu, zgodnie z narracją mitologiczną, gdzie pod zmienną x i y można podstawić dowolną wartość nie naruszając struktury sensu. Przeciwieństwem „wroga ludu” będzie w tym wypadku rewolucjonista lub czerwonoarmista36. Zmianie ulega forma znaku a nie jego treść, dlatego że to właśnie ona najbardziej oddziałuje na świadomość zbiorową37. Takie ustrukturyzowanie języka zmierzało ku jego zamkniętości, charakterystycznej dla języka kultury totalitarnej38. Na podstawie przytoczonego wyżej tekstu można stwierdzić, iż metody WCzK w zwalczaniu kontrrewolucji ulegały stopniowej brutalizacji. Alter Litwin tłumaczy to zjawisko w następujący sposób:

Lenin i bolszewicy nie mieli żadnej dobrze przemyślanej i możliwej do zrealizowania według jakiegokolwiek określonego wcześniej planu polityki karnej. Można mówić o nihilistycznym stosunku sowieckich władz wobec uchwalanych ukazów oraz tendencji do zaostrzania kar. Bolszewicy, którzy znaleźli się u władzy, mieli za sobą doświadczenie burzenia a nie budowania ustroju państwowego39.

Bolszewicy nie potrafili się wyzwolić z despotycznych tradycji rządzenia, które świadomie kopiowali. Dzierżyński zbudował Nadzwyczajną Komisję od podstaw, udoskonalając dobrze mu znane metody policyjne stosowane przez carat. Można zatem wysnuć

36 J. Sadowski, op. cit., s. 51. 37 Г. Г Почепцов, op. cit., s. 345. 38 J. Sadowski, op. cit., s. 53. 39 А. Л. Литвин, op. cit., s. 37. 121

wniosek, iż porewolucyjna kultura wykorzystywała przedrewolucyjny język do budowy nowej przestrzeni semiotycznej. Zmieniając nazwy znaków tworzyła nowe symbole i mity na podstawie tych samych, głęboko zakorzenionych w świadomości zbiorowej znaków, aby ułatwić ich asymilację. W dniach 8-11 czerwca odbyła się pierwsza Ogólnorosyjska Konferencja WCzK, w której uczestniczyło stu delegatów z 43 sekcji lokalnych, liczących 12 tys. ludzi40. Podczas obrad po raz pierwszy określono jej administracyjną strukturę porządkując relacje pomiędzy jednostkami terenowymi a moskiewskim centrum, a także wprowadzono podział na pięć Departamentów: Informacji; Walki z Kontrrewolucją; Walki ze Spekulacją i Nadużywaniem Władzy; Transportu; Szlaków Komunikacyjnych i Portów oraz Operacyjny. Ogłoszony Dekret o Nadzwyczajnych Komisjach (Положение о чрезвычайных комиссиях) ustanawiał wzorcowy schemat organizacyjny. Kultura organizacji weszła w nowy etap rozwoju – okres wzrostu aktywności. Etap ten charakteryzują: rozciąganie i usztywnianie granic systemu związane ze zwiększeniem trudności w ich przekraczaniu; wzrost liczby coraz lepiej wyspecjalizowanych elementów i ich funkcji; proces eliminacji zbytecznych elementów; coraz silniejsza biurokratyzacja, a także mocniejsza socjalizacja jednostki powiązana z indoktrynacją i personalizacją41. Niezwykle istotną kwestią jest także ustrukturyzowanie systemu odpowiedzialnego za obieg informacji.

40 N. Werth, op. cit. s. 82. 41 B. Kożusznik, op. cit., s. 237. 122

Rekapitulując: rewolucja październikowa stworzyła potrzebę skonstruowania nowego kodu, który przypisze określonym wydarzeniom sens ideologiczny. W procesie neutralizacji znaczeń przedrewolucyjny kod został włączony do powstającego metajęzyka, aby ułatwić jego ekspansję i przyswajanie przez zbiorową świadomość. Narodziny kultury radzieckiej policji politycznej, czyli początkowy okres działalności WCzK, to faza formowania podstawowych założeń – powolne konstruowanie własnego systemu znaczeń. Określona została misja organizacji, jej struktura, strategia, model idealnego funkcjonariusza i przełożonego.

Karolina Blecharczyk (1986), jako absolwentka rosjoznawstwa i doktorantka na Wydziale Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego specjalizuje się w następujących obszarach badawczych: semiotyka kultury radzieckiej, radzieckie i rosyjskie służby bezpieczeństwa wewnętrznego, rosyjska literatura postmodernistyczna, wewnętrzna i zagraniczna polityka Władimira Putina, filozofia i antropologia marksizmu-leninizmu, kultura organizacji.

123

Bibliografia

Monografie 1. Abassy M., Inteligancja a kultura. O problemach identyfikacji dziewiętnastowiecznej inteligencji rosyjskiej, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2008. 2. Bielski M., Organizacje. Istota, struktury procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1997. 3. Bocheński J., Marksizm-leninizm. Nauka czy wiara?, Wydawnictwo Antyk – Marcin Dybowski, Komorów 1999. 4. Figes O., Tragedia narodu. Rewolucja rosyjska 1981-1924, Wrocław 2009. 5. Kostera M., Antropologia organizacji. Metodologia badań terenowych, PWN, Warszawa 2003. 6. Kożusznik B., Zachowania człowieka w organizacji, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002. 7. Литвин A. Л., Красный и белый террор в России 1918-1922 гг, Татарское газетно-журнальное издательство, Казань 1995. 8. Mleczin L., Ojcowie terroru. Dzierżyński, Mienżyński, Jagoda, Wydawnictwo Adamski i Bieliński, Warszawa 2003, t. 1. 9. Morgan, Obrazy organizacji, PWN, Warszawa 1999. 10. Rayfield D., Stalin i jego oprawcy, Wydawnictwo AMBER, Warszawa 2009. 11. Sikorski C., Zachowania ludzi w organizacji, PWN, Warszawa 1999. 12. Szacki J., Utopie, PIW, Warszawa 1968.

124

13. В. И. Ленин и ВЧК. Сборник документов (1917–1922), ИНСТИТУТ МАРКСИЗМА-ЛЕНИНИЗМА при ЦК КПСС, Москва 1987.

Prace zbiorowe 14. Werth N., Państwo przeciw społeczeństwu. Przemoc, represje i terror w Związku Sowieckim, [w:] S. Courtois, N. Werth, J-L. Panne, A. Paczkowski, K. Bartosek, J-L. Margolin, Czarna księga komunizmu. Zbrodnie, terror, prześladowania, Prószyński i S-ka, Warszawa 1999.

Źródła internetowe: 15. Бюллетень Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/30. 16. Воззвание Военно-революционного комитета, http://doc20vek.ru/node/38.

125

126

Podziękowania

Zespół Redakcyjny Zeszytów Naukowych Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych pragnie serdecznie podziękować prof. Zdzisławowi Julianowi Winnickiemu, dr hab. Magdalenie Ratajczak, dr. Małgorzacie Misiak, dr. Michałowi Piekarskiemu, dr. Adrianowi Szumskiemu, dr. Grzegorzowi Tokarzowi za zaangażowanie w proces powstawania niniejszej publikacji oraz przychylną redakcję naukową. Za okazane wsparcie finansowe dziękujemy Instytutowi Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Wrocławskiego. Podziękowania kierujemy przede wszystkim do Autorów tekstów zamieszczonych w niniejszym Zeszycie, a także Prelegentów uczestniczących w konferencji. Na koniec chcielibyśmy podziękować członkom Koła Wschodnioeuropejskiego Stosunków Międzynarodowych zaangażowanym w organizację i przebieg Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Miejsce służb specjalnych w systemie bezpieczeństwa państwa w XX i XXI wieku.

127

128