iografie

Bulletin Voorjaar 2007 Kopij

De redactie verzoekt auteurs rekening te bij een lang artikel: houden met de volgende aanwijzingen • de tekst opmaken met tussenkopjes voor de kopij. (cursiveren) of een witregel • een lead boven het artikel plaatsen Opmaak van het artikel: (korte beschrijving van de inhoud, aan- • een titel of titelsuggestie geven (niet leiding of uitgangspunt van het artikel vet, geen kapitalen) • zo mogelijk illustraties bijvoegen (wor- • officiële spelling gebruiken den geretourneerd) • boektitels cursiveren • tijdschriftartikelen tussen enkele aanha- personalia: lingstekens: namen van tijdschrift of korte biografie van 3 à 4 regels bijvoegen krant cursiveren • de volgende wijze van titelbeschrijving: kopij • teksten per post of e-mail sturen naar Hermine de Graaf, De zeevlam (Amster- de hoofdredacteur: dam, Meulenhoff 1985) Monica Soeting Rooseveltlaan 207 III Willem Jan Otten, `Twee verschrikkelijke 1079 AS Amsterdam machines', in Tirade 38 (1994) 5. [email protected]

• afkortingen vermijden • citaten: enkele aanhalingstekens Ingezonden brieven langer dan citaat binnen citaat: dubbele aanha- 400 woorden worden niet geplaatst. lingstekens • alinea's niet laten inspringen, alleen harde returns gebruiken • werken met standaard lettertype • niet onderstrepen, vet, kapitalen • lange citaten in een buitenlandse taal in het Nederlands vertalen • geen noten gebruiken

Afbeelding omslag: Elizabeth Cook, door een onbekende schil- der. Mitchell Library, Sydney Inhoud

Woord vooraf 3

Het lelijke stiefzusje van de biografie 5 De vie romancée LEEN DORSMAN

Een hedendaagse kosmonaut 17 Het geromantiseerde leven van Elizabeth Cook RUDOLF DEKKER

Schrijvers in hemdsmouwen 21 Vie romancée, biografie en de biografische film ROB VAN ESSEN

Twee vrouwen in de schaduw 25 Familiegeschiedenis als roman DIK VAN DER MEULEN

De kiemkracht van verdwenen documenten 29 Drie romans over Henry James HEIN GROEN

De kathedralendrift van een socialist 36 In het voetspoor van Willem Wilmink PIET MOOREN

INTERVIEWS

De biografie als overzicht 43 Gesprek met Annejet van der Zijl DIK VAN DER MEULEN

Blijf bij je eigen taal 47 Tien tips voor beginnende biografen ROB VAN ESSEN EN MONICA SOETING RECENSIES RUBRIEKEN

Een autoritaire kunstpedagoog 52 Biografen in fictie 75 De biografie van H.P. Bremmer Maar het zou een begin zijn CAROLINE ROODENBURG-SCHADD Openingszinnen van biografieën FRANS MEULENBERG Een leven lang calvinistisch verzet 58 Het strijdbare leven van Uit het leven van een biograaf 82 Gezina van der Molen Monument voor een gestorven jongen HINKE PIERSMA De sociogenese van een Hirschfeldbiografie Koning in keizerlijke ketenen 63 MEINDERT FENNEMA Liefde voor en afkeer van Nederland in één vorstenpaar verenigd Schrijvershuizen 87 PAUL VAN DER STEEN Kasteel in Frankrijk Het huis van George Sand in Nohant Lekker aan de buitenkant 68 HAYE KONINGSVELD De biografie van Earth and Fire MAARTEN STEENMEIJER Signalementen 90

Een doorgeslagen verzamelaar 72 Mededelingen 93 Het moeizame leven van Cornelius Bastiaan Vaandrager Medewerkers aan dit nummer 95 BERTRAM MOURITS Woord vooraf

Het thema van dit bulletin zal bij veel lezers Groen vergelijkt een aantal romans over een ongemakkelijk gevoel opwekken: de Henry James met elkaar; Rudolf Dekker vie romancée. Want de levensbeschrijving bespreekt De thuiskomst, het gefictionali- in romanvorm wordt in Nederland, zoals seerde levensverhaal van Elizabeth Cook Leen Dorsman in het openingsessay laat door Anna Enquist, en Dik van der Meu- zien, als het lelijke stiefzusje van de biogra- len vraagt zich af wie er achter Een vrouw in fie beschouwd. Dat is al jaren zo. Volgens de schaduw van Dorinde van Oort schuil- Johan Huizinga ontstond het in zijn ogen gaat. Rob van Essen ten slotte vergelijkt verderfelijke genre in de romantiek, en had verschillende soorten geromantiseerde le- het vooral met platte nieuwsgierigheid te vensverhalen met elkaar: de vie romancée maken. Maar omdat dat heel lang ook over en de biopic. de biografie werd gezegd, en we moeilijk De vraag naar de voorwaarden waaraan een kunnen beweren dat de biografie nog biografie moet voldoen, komt in dit num- steeds niet serieus wordt genomen, moet er mer op allerlei manieren aan de orde. Zo nog iets anders aan de hand zijn. Zou het te interviewt Dik Van der Meulen Annejet maken hebben met het gegeven dat niet al- van der Zijl, die volgend jaar hoopt te pro- le schrijvers van vie romancées zorgvuldig moveren op een biografie van prins Bern- genoeg met de feiten omgaan? Dat ze te hard. Van der Zijl benadrukt de noodzaak weinig onderzoek doen naar dagelijkse ge- van een rode draad in een biografie. Daar- woonten uit de tijd van hun helden en hel- naast stelt ze dat het Biografie Bulletin zich dinnen, en hen de verkeerde kleren aan- meer zou moeten bezighouden met de in- trekken of rijker maken dan ze waren? Of houdelijke aspecten van de biografie. Ze stoort het ons dat innerlijke monologen en wordt op haar wenken bediend: aan Joke dialogen vaak te modern zijn weergegeven? Linders, Koen Hilberdink (beiden oud-re- Dorsman verschaft helderheid door de dacteuren) en Dik van der Meulen (huidi- term te analyseren en te herdefiniëren. ge redacteur) legden we de vraag voor wel- Daarnaast onderwierpen verscheidene an- ke tips zij, wijs geworden door hun eigen dere auteurs de meest recente vie roman- ervaringen, aan biografen in spe kunnen cées aan een kritisch onderzoek. Hein geven.

Woord vooraf • 3 Verder in dit nummer: Piet Mooren vertelt ceerde boek Bespottelijk maar aangenaam. over de kathedralendrift van Willem Wil- De biografie in Nederland zien. Deze bun- mink, Hinke Piersma recenseert de biogra- del, samengesteld door oud bulletin-redac- fie van Gezina van der Molen en Paul van teuren Joke Linders en Arjen Fortuin, be- der Steen gaat in op de verschillende bio- staat uit vijfentwintig essays en interviews grafieën die er over koning Lodewijk Na- die eerder in Biografie Bulletin verschenen. poleon en diens vrouw Hortense de Beau- En dan nog dit: waarschijnlijk vinden de harnais zijn verschenen. Caroline van meeste lezers van het Bulletin dat er de laat- Roodenburg bespreekt de biografie van ste jaren voldoende biografieën zijn ver- `kunstpaus' H.P. Bremmer en Maarten schenen. Op onze oproep namen te noe- Steenmeijer kijkt naar de geschiedenis van men van mensen die een biografie de popgroep Earth & Fire. verdienen werd matig gereageerd. De sug- In dit nummer verschijnt, naast de rubrie- gesties die gedaan werden, zijn echter inte- ken `Dagboek van een biograaf' (omge- ressant genoeg om te worden opgepakt. Dit doopt tot `Uit het leven van een biograaf') zijn ze, in alfabetische volgorde: Achille van en `Schrijvershuizen', een nieuwe column. Acker (Belgisch premier en vader van de so- Frans Meulenberg zal in zijn serie `Biogra- ciale zekerheid in België), Anna Bosboom- fieën in fictie' ingaan op de rol die biogra- Toussaint, Louis Paul Boon, Adolf Deans, fieën en biografen spelen in de literatuur. Pieter Deans, Anne Frank (door David Waarmee duidelijk mag zijn dat het laatste Barnauw), Marnix Gijsen, Francois Ha- woord over de verhouding tussen biografie verschmidt, De politicus Samuel van Hou- en verdichting, ondanks het diepgaande en ten, Joseph Luns, de Vlaamse schrijver Phi- verhelderende onderzoek van Dorsman, lip de Pillecijn, Stijn Streuvels, de Tachtigers nog niet is gesproken. en Karel van de Woestijne. Dat de discussie over de biografie in Neder- land de afgelopen zestien jaar grote hoogten De redactie heeft bereikt, laat het in februari gepubli-

4 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Het lelijke stiefzusje van de biografie De vie romancée

Leen Dorsman

De vie romancée is een biografisch genre dat de meeste biografen en historici niet serieus nemen. Daar zijn verschillende redenen voor, maar deels is dat het gevolg van diverse debatten die door elkaar heen gevoerd worden. Leen Dorsman schept helderheid door de term te herdefiniëren.

In 1954 ondernam Hella Haasse een poging om in het jargon van de uitleenbiblio- om zich rekenschap te geven van de relatie theek te spreken, en om de gedachtegang tussen haar werk als romancière en haar be- te volgen van het gros van het lezend pu- staan als moeder, huisvrouw en publiek bliek, dat een boek identificeert met tijd, persoon, kortom: als mens van vlees en plaats en milieu waar het verhaal zich af- bloed. Het resultaat was Zejortret als leg- speelt. Wanneer men hier zijn punt van kaart, een boek waarin zij verslag deed van uitgang kiest, zou het inderdaad moge- haar verleden en filosofeerde over de relatie lijk zijn een voor alle historische romans tussen fictie en werkelijkheid, het functio- geldende formule te vinden: romans neren van de literatuur en de historische ro- waarvan de handeling zich afspeelt vijftig man. Over het laatste, de historische ro- jaar of langer geleden. man, schreef ze: Dat lijkt op het eerste gezicht een verstan- In een wereld waar het specialisme hoog- dige definitie, maar dat is het natuurlijk tij viert en waar een groeiende neiging niet, zoals ze zelf ook opmerkte. Er moeten valt waar te nemen om alles onder de zon andere vragen worden gesteld. Het `histori- in vakjes in te delen en met etiketten te sche' van de historische roman is maar één beplakken, pleegt men over de histori- aspect: er is ook nog het begrip `roman' sche roman te spreken als zou dat een op waarvan men zich rekenschap moet geven. zichzelf staand genre zijn, te onderschei- `Historisch' is in dit verband namelijk geen den van andere romansoorten, psycholo- bruikbare categorie, immers: `[...] wie zou gische, realistische, dokters-, boeren-, de- er over denken de werken van Sappho, tective-, liefdes- en avonturenromans, Benjamin Constant, Kinsey, Courths Mah-

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • 5 ler, D.H. Lawrence en Petrarca in een afde- van een aesthetiseerende gevoelshistorie die ling "Over liefde" te rangschikken, en dan uit litteraire behoefte voortkomt, met litte- te zoeken naar één maatstaf?' raire middelen werkt en op litteraire effek- Haasse heeft hier een punt. Datzelfde punt ten gericht is.' Eigenlijk beschouwde Hui- kun je maken bij de vraag naar het wezen zinga de esthetiserende gevoelshistorie niet van de vie romancée, het zo vaak afgewezen als een fenomeen op zich, maar als het re- stiefzusje van de biografie. In feite hoort zij, sultaat van een lange geschiedenis van ver- net zoals de historische roman, tot een val. Die was volgens hem in de romantiek hybride soort teksten waarover voortdu- begonnen. Het probleem beperkte zich rend gedebatteerd wordt; genres die als het niet tot de uitwas van de vie romancée, ware een permanente legitimatie nodig maar manifesteerde zich in de geschiedbe- hebben om serieus genomen te worden. oefening én in de letterkunde in het alge- Om de historische roman te begrijpen moet meen. Hij vatte het samen in een treffende je, zoals Haasse voorstelde, vragen stellen zin: `Tusschen het litteraire ergheidsver- over beide delen van het begrip – historie en toon en het gesprek over een ziektegeval roman. Hetzelfde geldt voor de vie roman- van twee juffrouwen in een steegje is de cée. Laten we eerst eens zien wat er zoal is geestelijke afstand kort.' gezegd over dit ondergeschoven kind. Het Het is bij dit alles de vraag in hoeverre de zal blijken dat er veel verwarring heerst. vie romancée hier werkelijk het thema is en of zij niet veeleer fungeerde als de kop van Jut in een ander debat. Toen Ter Braak rea- Massacultuur geerde op Huizinga's Cultuurhistorische Om te beginnen wordt duidelijk dat de Verkenningen verdedigde hij weliswaar het meeste discussies over de vie romancée goed recht van de vie romancée, maar dat sterk historisch bepaald zijn. In Nederland leek toch meer een stok om de hond te concentreren die zich vrijwel altijd op het slaan. Hij gaf later aan Du Perron ook toe interbellum en de uitspraken van Johan dat hij de vie romancée misschien te veel Huizinga in `De Taak der Cultuurgeschie- eer had gegeven. Wat Ter Braak Huizinga denis' in diens Cultuurhistorische Verken- verweet wordt duidelijk op de laatste blad- ningen, en de reactie daarop van Menno ter zijde van het stuk als hij vilein een regel uit Braak in De Stem. Tot het kamp van Hui- Herfsttij der Middeleeuwen citeert: `Levens- zinga rekent men de publicist Cornelis bangheid: het verloochenen van de schoon- Veth en tot dat van Ter Braak de historicus heid en het geluk, omdat er rampen en Jan Romein. Kort samengevat komt het smart mee verbonden zijn.' Het zou het erop neer dat Huizinga en Veth het genre motto kunnen zijn boven de Cultuurhisto- afwezen en Ter Braak en Romein niet. Hui- rische Verkenningen, aldus Ter Braak, `want zinga zag de vie romancée als een voorbeeld een veilige geschiedenis verloochent een van een algemeen cultureel probleem. De schoonheid en een geluk, die slechts de derde stelling in `De Taak der Cultuurge- stoutmoedigheid van den vreesloozen zie- schiedenis' luidt dan ook: `Onze cultuur ner kan aanbrengen'. lijdt schade, indien de geschiedschrijving Hier staan niet slechts twee opvattingen voor een wijder publiek in handen raakt over een literair genre tegenover elkaar; hier

6 • Biografie Bulletin Voorjaar 20°7 botsen twee werelden. Het gaat dan ook gemene aanduiding voor een wijze van ge- voor een belangrijk deel om een gevecht – schiedschrijving die, zonder aanspraak te misschien beter: achterhoedegevecht – over maken op een streng wetenschappelijk ka- de oprukkende massacultuur. Dat heeft de rakter, gebruikmaakt van literaire kunst- zuiverheid van het debat over de vie ro- grepen en vindingrijke formuleringen, dik- mancée geen goed gedaan. Op zich is deze wijls voorzien van een zeer persoonlijke en vermenging van thema's niet helemaal on- politieke, wereldbeschouwelijke tendens: juist, maar de kwestie van het cultuurverval ze heeft vooral betrekking op biografieën'. kan beter in een ander kader aan de orde Hier tekent zich een duidelijk verschil af worden gesteld. Daarvoor moeten we de met de Nederlandse situatie. Hoewel men blik wenden naar het oosten, naar de Wei- in zekere zin Huizinga's cultuurpessimisme mar-Republiek. Ook daar voerde men een politiek kan duiden, is dat toch van een an- debat dat deels voortkwam uit hetzelfde dere orde. De Duitse vorm kun je vergelij- cultuurpessimistische gedachtegoed als dat ken met de achttiende-eeuwse bibliotèque van Huizinga. In die discussie werd een bleue, lectuur met een politieke ondertoon. term gemunt die het probleem van de vie In deze zin kende de `historische Belletris- romancée in een breder perspectief plaatst: tik' ook voorgangers in de negentiende `historische Belletristik'. In 1928 verscheen eeuw in de zogenaamde Unterhaltungslite- over dit thema een Sonderheftvan de Histo- ratur die als bijlage te vinden was in de rische Zeitschri ft. In de inleiding schreef de week- en dagbladpers. Ook die had naast historicus Wilhelm SchtiEler: `Onze we- een verstrooiende een politieke functie. tenschap moet meemaken, dat dilettanten Omdat de historische bellettrie onderwerp zich van haar meester maken en hun limo- was van een politiek debat, voerde men in nade als oude, edele wijn aanprijzen [...] Duitsland de strijd feller dan in Nederland. het algemene cultuurniveau is zozeer ge- Duitse tegenstanders waren uitgesprokener daald, dat de huidige `historische bellettrie' in hun commentaar dan hun Nederlandse – een bonte verzameling plompe, politieke collega's. Sommige auteurs kregen het ver- stemmingmakerij, tweederangs journalis- wijt de `Ideen von 1919' uit te dragen, ande- tiek en een bodemloos gebrek aan inzicht ren werden persoonlijk aangepakt. Vooral en kritiek – tot de geestelijke voeding is ge- Emil Ludwig moest het ontgelden. Unver- worden van een oneindig aantal lichtgelo- froren werd hij in besprekingen `Ludwig vige lezers.' (Cohn)' genoemd, een verwijzing naar zijn Dit is deels de toon van Huizinga, maar het naamsverandering – op achtjarige leeftijd – is ook meer. Omdat Schi f ler er een poli- in i881. Ook de Oostenrijker Stefan Zweig tiek element bijvoegt, voert hij het gevecht werd specifiek als joodse auteur aange- op een andere schaal. De term `historische merkt. Deze auteurs waren, aldus de ge- Belletristik' heeft brede ingang gevonden noemde Schi 1 ler, `honende, onrechtvaar- en is zelfs `Brockhaus-reif' geworden. Ook dige, daarom begriploze en nog steeds van in de omschrijving in de hier bedoelde haat vervulde tegenstanders van het oude Grof?e Brockhaus-editie van 1931 is het poli- keizerrijk dat Bismarck heeft opgericht'. tieke karakter opgenomen. `Historische De Nederlandse historicus Enno van Gel- Belletristik' is volgens de Brockhaus de `al- der begreep blijkens een recensie in het

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • 7 Tijdschrift voor Geschiedenis precies wat er het stempel `nieuwe biografie' meekrijgt. Is aan de hand was: de romanschrijvers werd de nieuwe biografie dan hetzelfde als de vie volgens hem verweten `dat zij de heilige romancée? Dat lijkt mij niet. De nieuwe huisjes van 't Duitse (Pruisische) nationa- biografie rekende af met een ander feno- lisme aanvallen [...]. De vóóroorlogse gene- meen. Strachey vertelde zelf in het voor- ratie [...] richt zich hier tegen het naoorlog- woord van zijn bundel biografische schet- se geslacht der twijfelaars en loochenaars'. sen Eminent Victorians waar het hem om ging. De Engelsen, schrijft hij, kennen Vraagtekens geen biografische traditie zoals de Fransen. Het schrijven van biografieën is een soort Daarmee is één verwarrend element in de ambacht geworden voor de 'journeymen of commentaren op de vie romancée aan de letters'. Hun producten zijn overbekend: orde gesteld: in het debat moeten tijdsspe- `Die twee dikke delen, waarmee wij ge- cifieke en nationale elementen worden on- woon zijn de doden te herdenken – wie derscheiden. Nog een ander aspect maakt kent ze niet, met hun slecht verteerde mas- duidelijk hoe ingewikkeld de kwestie is: het sa's aan materiaal, hun slordige stijl, hun is niet helder welke auteurs en welke boe- saaie lofredes, hun betreurenswaardig ge- ken we tot het genre moeten rekenen. Emil brek aan selectie, afstand en vorm?' Stra- Ludwig en Stefan Zweig worden het vaakst chey hoort duidelijk niet thuis in de hoek genoemd. Dat komt omdat zij de grootste van de culturele barbarij en litterair erg- oplagen hebben bereikt. Hun werk is nog heidsvertoon'. steeds in ruime mate verkrijgbaar. Hetzelf- Het is evident: het nieuwe van Strachey's de geldt voor André Maurois en Lytton biografie zit in de selectie. Weg met de dik- Strachey. In Nederland schreven Theun de ke tweedelige, alles mee willen delende bio- Vries, Constant van Wessem en C.J. Kelk grafie; het gaat om het weergeven van de es- vie romancées. Dit rijtje auteurs vinden we sentie. Dat is voor Strachey de eerste plicht regelmatig terug in de kritiek. Deze auteurs van biografen. De tweede plicht is onaf- hadden echter verschillende intenties, han- hankelijk blijven, `to maintain his own teerden andere procédés en schreven dus freedom of spirit'. Biografen moeten de fei- zeer verschillende boeken. Kun je die dan ten blootleggen zoals zij ze begrijpen. `Dat allemaal klakkeloos onder de noemer van heb ik nagestreefd in dit boek – om de fei- de vie romancée bijeenbrengen? Hetzelfde ten van een aantal gevallen bloot te leggen, probleem doet zich voor bij latere auteurs. zoals ik ze zie, zonder gevoel, onpartijdig en Want waar vallen de Bentinckromans van zonder bijbedoelingen. Om een meester te Haasse onder? Of Tine van Nelleke Noor- citeren – "Je n'impose rien; je ne propose dervliet? rien: j'expose".' Een deel van de bezwaren Strachey neemt in dit verband een bijzon- van Huizinga cum suis zijn – terecht – hier- dere positie in. Zijn boeken rekent men tot tegen gericht. Toch maakt het juist deel uit het genre van de vie romancée, maar je van het bijzondere en aantrekkelijke van kunt je afvragen hoe `romancée' die boeken Strachey's werk: hij spreekt een oordeel uit eigenlijk zijn. Bovendien treedt er een be- en schrikt er niet voor terug zijn literaire ta- gripsverwarring op, omdat zijn werk ook lent in te zetten om dat oordeel overtui-

8 • Biografie Bulletin Voorjaar2oo7 gend te laten klinken. Maar is het gebruik genre. Een van de verklaringen daarvoor van literaire middelen een reden hem in de zou kunnen zijn dat de biografie zelf al een `litteraire' hoek te zetten en af te doen als problematisch genre is. Dat zou ook de re- een dilettant die schade doet aan de cul- den kunnen zijn van de afkeer voor iedere tuur? Het wordt tijd de vie romancée zelf soort biografie die afwijkt van de norm. aan een nader onderzoek te onderwerpen Om de zaak helder te krijgen is het nodig in en tot een definitie te komen. het kort een aantal kwestieuze elementen van de biografie te noemen. Om te beginnen is daar het probleem van Bepoederd en besuikerd feitelijkheid. De feiten moeten kloppen. Zoals Haasse stelde dat je niet alle romans Dat lijkt voor de historicus een dooddoe- over het verleden historische romans kunt ner, maar inmiddels weten wij beter. Er be- noemen, kun je niet iedere levensgeschie- staan feiten in soorten en maten, ener is een denis met een literaire inslag eenvoudigweg hele tak van wetenschap ontwikkeld om dit bestempelen als vie romancée. Wanneer we probleem te ondervangen. Bij het biografi- op zoek gaan naar de herkomst van het be- sche genre moeten we in het bijzonder op- grip komen we terecht bij de negentiende- passen. Vaak maakt de biograaf gebruik van eeuwse Franse criticus Charles-Augustin materiaal dat uit de meest voor de hand lig- Sainte-Beuve, die de term gebruikte in ac- gende bron voortkomt: de gebiografeerde. tieve zin, namelijk als werkwoordsvorm: Maar ieder mens heeft een beeld van zich- romancer. Dat had, zo stelt Sem Dresden, zelf waarvan hij of zij graag ziet dat anderen een negatieve connotatie, want het had te dat overnemen. De meeste mensen zullen er maken met `verfraaiing der werkelijkheid'. alles aan doen het nageslacht casu quo de Als dit inderdaad de kern van de definitie biograaf te overtuigen van dat beeld. Het uitmaakt, dan zijn we snel klaar met de vie toepassen van de gepatenteerde historisch- romancée. Dan is het een bepoederd en be- kritische methode, die al zo'n tweehonderd suikerd genre en alleen bedoeld als ver- jaar dienstdoet, zou dit probleem kunnen strooiing. Daar hoeven historici zich niet ondervangen. Soms is het zo dat vooral de druk over te maken, net zomin als de Grote onjuiste feiten – de verwrongen beelden – Literatuur zich druk hoeft te maken over een rol in het leven zelf gaan spelen, zoals de triviaalliteratuur van de kasteelroman of bijvoorbeeld Marjan Schwegman stelde in Bouquetreeks. En toch is dat wat er gebeurt een interview in het Biografie Bulletin. Deze als de vie romancée ter sprake komt. Zij niet-kloppende feiten maken onderdeel uit werkt als een rode lap op een stier. Het is de van een zelfgeconstrueerde mythologie die vraag waarom dat gebeurt. Misschien roept niet zelden in een mythomanie ontaardt. het genre van de vie romancée ongemakke- Een goede biografie hoort daarmee reke- lijke vragen op. De vaak geuite suggestie ning te houden en het begrip feitelijkheid dat er vanwege de gemiddeld hoge oplagen op z'n minst uit te breiden. van de meeste vie romancées sprake is van In de tweede plaats is selectie van belang. jalousie de métier moet weliswaar niet ge- Logisch, want een mensenleven is vol ge- heel uitgesloten worden, maar dat verklaart beurtenissen, klein en groot. Biografen niet de enorme felheid van de kritiek op het hebben de neiging dat leven in z'n geheel te

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • 9 vertellen. Juist omdat een mensenleven zij alleen beheersen. chronologisch een afgesloten geheel lijkt, Een vierde element is wat Antoon van den in tegenstelling tot andere historische the- Braembussche in een theoretische verhan- ma's, bestaat het risico alle gegevens te ge- deling over de biografie `mediatie' ge- bruiken en dat specifieke verhaal daarmee noemd heeft, het verband dat gelegd wordt `op slot' te doen. Er is geen ander genre tussen de binnenwereld van het onderwerp waarbij het woord `definitief' zo vaak en de maatschappelijke buitenwereld. Dit wordt gebruikt. Nooit spreekt men van de is het omgekeerde van wat onder het twee- definitieve geschiedenis van deze of gene de punt werd genoemd, de selectie. Im- politieke stroming; wel van de definitieve mers, naast de selectie moeten biografen biografie van X of Y. Daaruit ontstaan dan buiten hun eigenlijke onderwerp durven ook de beruchte `twee dikke delen' waarte- treden en het van een context voorzien. En gen Strachey zich teweerstelt. De biograaf dan ook nog zo dat er tweerichtingsverkeer moet een representatieve keuze maken. ontstaat: ze moeten enerzijds laten zien hoe Het moeilijke is dat die representativiteit de gebiografeerde wordt gevormd door de tweeledig dient te zijn. Enerzijds moet de wereld, en anderzijds hoe de wereld veran- biograaf noemen wat wij als nageslacht, als derd is door juist deze gebiografeerde, hoe geschiedschrijvers en biografen vinden van veel of hoe weinig dat ook mag zijn. Daar- de betekenis van de hoofdpersoon. Ander- bij moet vooral het probleem van vrijheid zijds hebben de gebiografeerden er recht op en determinatie goed zijn overdacht. Een dat aan hun eigen opvatting over de waarde historicus, maar zeker een biograaf, moet en de betekenis van hun levens niet tekort uitgesproken opvattingen hebben over de wordt gedaan. Wat ons als triviaal voor- mate van handelingsvrijheid van het indi- komt, kan voor de gebiografeerde van le- vidu. vensbelang zijn geweest. Een vijfde belangrijke factor is de taal. De Ten derde geldt dat selectie niet in het wil- taal is hét gereedschap van de historicus en de weg kan geschieden. Daar gaat een dus van de biograaf. De taal is tegelijkertijd standpunt of een opvatting van de biograaf de moker en het pincet. De taal geeft vorm. aan vooraf. Dit probleem geldt voor de ge- Taal geeft ook eenheid aan het te beschrij- hele geschiedbeoefening. Hier komen we ven leven. Taal somt niet op, maar structu- op het terrein van de interpretatie, wellicht reert. Biograferen is – het is hierboven al het lastigste onderdeel van de geschied- gezegd – interpreteren. Virginia Woolf schrijving en dus ook van de biografie. sprak in dit verband de inmiddels overbe- Hier gaan biografen voor God spelen: zij kende woorden: `Hij [de biograaf – LD] weten het beter dan hun hoofdpersonen. kan ons het creatieve feit geven; het vrucht- Terwijl de ooggetuige in de rest van de ge- bare feit, het feit dat suggereert en iets schiedbeoefening als kroongetuige geldt, voortbrengt.' Dat heeft niets te maken met wordt deze in de biografie meer dan ooit fantasie of fictie; het gaat over interpretatie gewantrouwd. Voor de oppervlakkige be- en presentatie. Zo kan het gebruik van me- schouwer lijkt het alsof biografen hier bui- taforen iets duidelijk maken over die inter- ten hun boekje gaan: hier verlaten ze de fei- pretatie. Woolfs bentgenoot Strachey ge- ten en betreden ze een schimmenwereld die bruikte graag metaforen, zoals in zijn

Jo • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 portret van de `dame met de lamp', Floren- als voorbeeld, dan blijkt dat hij zelf ook ce Nightingale, in zijn Eminent Victorians. niet helemaal duidelijk kan maken waar Zij stond bekend als een zorgzame, zacht- precies het probleem zit. Hij gebruikt ter- moedige verpleegster die voor iedereen een men als `aangedikt, inderdaad toebereid gewillig oor had en liefdevolle, verzorgende voor een litteraire belangstelling', `onder- handen. Deze publieke heilige veranderde gaan in het litteraire beeld', `aangezette ge- bij Strachey in een niets en niemand ont- schiedschrijving'. De vraag dient zich aan ziende opperbevelhebber, die vanaf haar of de vie romancée gelijkgesteld moet wor- chronische en waarschijnlijk psychosoma- den met de historische roman. Voor Hui- tische ziekbed jarenlang het Engelse minis- zinga zijn het verschillende genres. Maar terie van gezondheid en de opeenvolgende Paul Franssen en Ton Hoenselaars schrij- ministers terroriseerde. Haar pogingen het ven: 'the vie romancée or fictional biogra- ministerie te hervormen beschrijft hij in phy', wat niet anders te lezen valt dan als termen van war en combat, alsof het om historische roman of althans als zoiets als veldslagen gaat. `volgens de procédés van de roman'. Dat wordt bevestigd als ze een pagina verder de De fictionele biografie term 'biographical novel' gebruiken. Die term is echter weer niet van gevaar De theoretische problemen waarvoor de ontbloot. Gaat het hun om een op contro- historicus zich gesteld ziet, lijken in ver- leerbare feiten gebaseerde biografie met fic- sterkte mate te gelden voor de biografie. tionele elementen, met bedachte land- Dat kan, zoals gezegd, de gevoeligheid voor schappen en verzonnen dialogen? In dat de vie romancée verklaren. Als de biografie geval komen we in de buurt van de histori- al zo problematisch is, wat dan te denken sche romans van Haasse, zoals Het Woud van een genre dat zich blijkbaar helemaal der Verwachting. Of bedoelen ze iets heel niet houdt aan de grenzen die een solide anders, zaken waarvan sprake is in de post- vakbeoefening stelt? De kern bij dit alles moderne letterkunde? Als we de term `fic- lijkt zich echter vooral te bevinden in twee tional biography' letterlijk nemen, komen van de vijf genoemde elementen: de feite- we uit bij de geheel verzonnen biografie lijkheid en de taal. Daarop richten zich al- Marbot van Wolfgang Hildesheimer die thans de meeste commentaren. Wat het trouwens ook de serieuze biograaf van Mo- eerste betreft kunnen we kort zijn: dat is zart is. Marbot is een boek over iemand die een eis die in alle redelijkheid gesteld mag nooit heeft bestaan, waarvan het bronnen- worden, ook al is het begrip `feit' zelf niet materiaal verzonnen is maar waaruit toch eenduidig. Laten we het zo zeggen: biogra- een prachtig tijdbeeld spreekt. Je kunt je fen moeten hun beweringen verifieerbaar zelfs voorstellen dat studenten voor een be- maken, hun vermoedens baseren op bron- ter begrip van de vroege negentiende eeuw nenmateriaal en niet op intuïtie alleen. meer aan dit boek hebben dan aan menig Wat het taal- of literaire aspect betreft – handboek. Niet iedere recensent had dan want daar lijkt het uiteindelijk toch om te ook in de gaten dat Marbot een verzonnen gaan – ligt het ingewikkelder. Het betreft levensverhaal is. Dit is misschien een ex- ook een vager gebied. Nemen we Huizinga treem voorbeeld, maar er zijn ook tussen-

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • II vormen denkbaar, zoals Peter Hrtlings de `traditionele historische roman' en de Schubert, waarin lacunes uit Schuberts le- `conventionele historische roman'. Zo ven worden opgevuld in een `verhaal' over wordt het wel erg ingewikkeld. Het ver- diens leven, waarbij het verhaal de struc- standigst zou zijn de term vie romancée te tuur van de ontbrekende delen aangeeft. vermijden en alleen te spreken van `fictio- Interessant is hoe in dit boek door middel nele biografie' in de zojuist geformuleerde van de typografie het probleem van de fic- betekenis. Dat maakt een einde aan veel tieve dialogen wordt opgelost. Waar uit be- onnodige debatten. staande bronnen geciteerd wordt, staan de Met die definitie wordt een duidelijk on- gebruikelijke aanhalingstekens; gefingeer- derscheid gemaakt met de geschiedschrij- de dialogen zijn gezet als platte tekst zonder ving, waar fictionaliteit niet gewenst is. Er leestekens. zijn weinig vakhistorici die aan de histori- Overzien we het slagveld van opvattingen sche roman of aan de fictionele biografie over de vie romancée, dan lijkt het verstan- dezelfde waarde hechten als aan geschiedbe- dig de term te herdefiniëren met als uit- oefening. Toch wil ik het kind niet meteen gangspunt de betekenisopvatting van met het badwater weggooien. Er zijn ver- Franssen en Hoenselaars, maar dan uitge- schillende niveaus waarop de fictionele bio- breid naar alle biografische werken waarin grafie – net als de historische roman – een op een of andere wijze fictie wordt aange- rol kan spelen. In de eerste plaats is dat op wend. Dat is de meest heldere weg: dan be- het niveau van het historisch besef. De laat- horen tot de `fictionele biografie' teksten ste jaren is onder historici en politici de be- waarin fictie door de auteur bewust als stra- langstelling gegroeid voor verschijnselen als tegie is ingebracht. Het kan daarbij gaan historisch besef, historisch bewustzijn, his- om teksten die tot de triviaalliteratuur wor- torische identiteitsvorming en dergelijke. den gerekend én teksten die tot de `echte' De recente discussies rond een nationale literatuur behoren; van de talloze romans historische canon illustreren dat. Terwijl over Madame de Pompadour tot aan Lotte over de aard van een dergelijke canon grote in Weimar van Thomas Mann. Dat is een meningsverschillen bestaan, en – terecht – heldere manier van definiëren, omdat daar- ook over de vraag of die vanuit de overheid mee het onderscheid met de geschied- moet worden geponeerd, bestaat er brede schrijving en de `gewone' biografie wordt consensus over het belang van een zeker his- aangebracht. Het maakt meteen een einde torisch besef. De argumenten daarvoor zijn aan de terminologische complexiteit die divers en gaan van een voorzichtig leren' het werk van Haasse oproept. In een stukje van de geschiedenis tot aan het stimuleren van Pieter Steinz op de webstek van NRC van denken in alternatieven en inzicht in Handelsblad komen met betrekking tot het complexe maatschappelijke situaties. latere werk van Haasse (Heren van de thee, Wanneer we historisch besef belangrijk de Bentinck-romans) de volgende termen vinden, moeten we de vraag stellen hoe je voor: `met documenten vermengde vie ro- dat ontwikkelt. In eerste instantie verwijst mancée', `documentaire roman', en `histo- men naar het onderwijs, maar je kunt je rische collages', ter onderscheiding van ook afvragen of in een flink aantal gevallen haar vroegere werk dat gerekend wordt tot fictie niet de geëigende manier is om een zo

12 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 groot mogelijk publiek te bereiken. Ik denk uit de naamgeving een element dat vroeger daarbij vooral aan de fictionele biografie. een grote rol speelde in de beoordeling van Huizinga ergerde zich aan de nieuwsgierig- het genre: het verfraaiende of literaire ele- heid van de `juffrouwen in een steegje', ment. Sommige critici rekenden Strachey maar het gaat hier om een karaktertrek wél tot de schrijvers van dergelijke boeken, waarmee de meeste mensen – inclusief maar aan de hand van mijn nieuwe bena- schrijver dezes – behept zijn. Waarom zou- ming kan dat niet langer. Het `creatieve den we daarvan geen gebruik maken? De feit' van Woolf heeft niet te maken met fic- fictionele biografie en de historische roman tie, maar met selectie en interpretatie. Wel kunnen daarbij een belangrijke rol spelen. gaat het hier om historici die zich op een Het enige criterium is de kwaliteit van der- grensgebied bevinden tussen literatuur en gelijke boeken, maar dat geldt ook voor de wetenschap. Heel fraai is dat verwoord reguliere geschiedschrijving. De fictionele door een serieus historicus als Golo Mann biografie kan een opstap zijn naar de `ge- in verband met zijn Wallenstein-biografie: wone' geschiedenis. `Ik vind dat je stijlmiddelen af en toe moet Een tweede niveau waarop de fictionele kunnen afwisselen en in een boek, dat op biografie een rol kan spelen – ook hier weer zich degelijk is, je af en toe, laat ik het noe- in één adem genoemd met de historische men: fantasie aanbrengen.' roman – is dat van het vergroten van in- Wat die fantasie precies inhield zei hij er zicht. Laat ik dat het heuristisch niveau echter niet bij. Bedoelde hij sfeertekening? noemen. Zo blijf ik bij mijn opvatting dat Angenies Brandenburg citeerde boven- Hildesheimers Marbot een goede introduc- staande uitspraak in de bijlagen bij haar tie is op de vroege negentiende eeuw en dat biografie van Annie Romein-Verschoor. Ze Hrtlings romans over Schubert en Holder- vroeg zich af of zij met haar levensbeschrij- lin vragen stellen die ook in een `gewone' ving van Romein-Verschoor wel genoeg biografie gesteld moeten worden. Door de raakte aan de `authenticiteit'. Zou er niet gebeurtenissen op een bepaalde wijze voor meer voor nodig zijn om een leven geloof- te stellen en in het lopende verhaal op te ne- waardig te beschrijven dan een analytisch men maakt Hrtling een bepaalde gang van vermogen en een heldere pen? Ze waagde zaken plausibel. De fictionele elementen een poging door het bezoek van Menno ter van zijn romans maken het mogelijk de le- Braak aan het echtpaar Romein op zondag vens van zijn hoofdpersonen op een bepaal- 15 maart 1936 anders te beschrijven dan ge- de manier te zien. Dat kan alleen maar extra bruikelijk. Ter Braak was bij de Romeins inzicht bieden. Op die manier kan de fictio- om te praten over het oprichten van een nele biografie dus wel degelijk een bijdrage Comité van Waakzaamheid van intellec- leveren aan de geschiedbeoefening. tuelen tegen het fascisme. Dat ging als volgt: Vorm In de hal sloeg de staartklok één uur. Bij- Er is nog één element dat aandacht ver- na op hetzelfde moment ging de bel, en dient. Wanneer we de vie romancée als fic- halverwege de trap hoorde Annie hoe tionele biografie herdefiniëren, verdwijnt Jan zijn krant neerlegde om de deur

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • 13 open te trekken. Snel strikte ze haar der, Helene Nolthenius. Nolthenius was in schort los en hing hem aan het haakje Utrecht hoogleraar in de muziekgeschiede- naast de keukenkast. Onderweg naar nis van de Middeleeuwen. Vanaf haar stu- boven nam Menno ter Braak zijn grijze dententijd was ze gefascineerd door Italië. gleufhoed af; de dichtgevouwen paraplu, Aan die fascinatie hebben wij het grootste voor alle zekerheid meegenomen, op deel van haar boeken te danken. Het be- veilige afstand van zijn lange overjas. Hij roemdste is Duecento. Zwerftocht door Ita- was met de trein uit Den Haag geko- lië's middeleeuwen uit 1951. Het boek is niet men, en op het korte stukje van de tram meer van deze tijd en Nolthenius wilde er naar het bovenhuis op de Zuider Am- zelfs een tijdlang niet meer aan herinnerd stellaan had het koud gemotregend. worden. Niettemin heeft dit boek juist Door zijn beslagen knijpbril zag hij hoe door haar passie en haar aanwezigheid in Jan met uitgestoken hand op hem het verhaal op zoveel mensen indruk ge- wachtte. `Daar bent u! Goed gereisd? U maakt. Zij neemt de lezer mee naar het Ita- hebt wel zin in iets warms, denk ik... An- lië van de Middeleeuwen. Letterlijk: `En nie!', riep Jan over zijn schouder naar daarna loopt ge dan de Middeleeuwen bin- achter zodra er handen waren geschud, nen. Een steil straatje op en een gangetje `zouden wij zo alvast een kopje koffie door en zeven hoeken om...' kunnen krijgen? Voelt u daarvoor, me- Mij gaat het echter om een ander hoogte- neer Ter Braak?' punt uit haar oeuvre: Een man uit het dal van Spoleto. Franciscus en zijn tijdgenoten. Is dit de authenticiteit die Brandenburg Dit boek is een schitterend voorbeeld van zocht? Dit is in ieder geval niet meer `af en een literaire biografie, tegengesteld aan de toe', laat ik het noemen: `fantasie aanbren- fictionele biografie. Helene Nolthenius be- gen'. Het is duidelijk dat hier een probleem sefte dat levens van bekende mensen – en ligt. Geschiedschrijving gaat hier de grens daar gaan biografieën toch meestal over – met de fictionele biografie over en er is bijna niet te benaderen zijn. Wij worden daarmee een ander genre gecreëerd dan de geconfronteerd met stapelingen van beel- `gewone' biografie waarbij dit experiment den op beelden. De biograaf moet het le- een bijlage is. Brandenburg voelt het pro- ven van zijn of haar onderwerp dus als het bleem zelf ook. Neem alleen al het gegeven ware schoonpoetsen. Maar er komt meer dat, als ze de eerste keer de weersomstan- bij kijken: een bekend iemand bestáát bij digheden noemt, ze een noot plaatst met de gratie van die stapeling van beelden. Het gegevens van het KNMI te De Bilt. Daar- beeld is onderdeel van de persoon gewor- mee wil ze bewijzen dat het die dag regen- den. In de eerste plaats moet de biograaf achtig was. dus terug naar het historische leven. Nol- Misschien moeten we de literaire inslag van thenius zegt daarover: de biografie ergens anders zoeken dan in fictie en sfeerschrijverij. Ik wil dat doen aan Wie op reis gaat naar het jaar 1200 reist de hand van een voorbeeld. Dat geeft mij als een antropoloog naar een ontwikke- de gelegenheid om tevens een hommage te lingsland. Hij belandt in een samenle- brengen aan een auteur die ik zeer bewon- ving waarbinnen vuil, nood, ziekte, on-

14 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 recht, even normaal zijn als dag en gebouwen zijn ingestort en velen, onder nacht, geboorte en dood. Er lopen geen wie de aartsbisschop van Cosenza, onder duidelijke grenzen tussen bericht en ge- het puin bedolven zijn geraakt.' rucht, tussen ervaring en verbeelding, Het tweede deel heet `Een levenbericht'. tussen mythologie en geschiedenis. De Daarin laat Nolthenius tijdgenoten van werkelijkheid is niet altijd relevant. Ze Franciscus aan het woord, zoals Thomas geniet geen prioriteit. De lucht krioelt van Split: `Hij droeg versleten kleren, zijn van geesten, goede en kwade, die het be- gestalte was onaanzienlijk, zijn gezicht zon- staan manipuleren en met magische ri- der schoonheid; maar God verleende aan ten tegemoet getreden moeten worden. zijn woorden een geweldige uitwerking.' Hun macht is groter naarmate de sa- Pas in het laatste deel komt Nolthenius zelf menleving boerser is. Door die wereld aan het woord. In dat deel interpreteert zij beweegt een Franciscus zich niet als zen- voluit en trekt ze conclusies, ook al noemt deling tussen kannibalen, maar eerder ze het nog steeds heel bescheiden `verken- als medicijnman. ningen'. Ze zoekt `een weg terug' door tijd, commentaar en interpretatie uit elkaar te Om greep te krijgen op de beelden én op de halen en als afzonderlijke entiteiten te pre- werkelijkheid van het leven van Franciscus senteren. Dat is niet opzienbarend, maar zo omtrent het jaar 1200 heeft Nolthenius bewijst ze dat historici en biografen het haar boek in drie delen gesplitst. Ze heeft vormexperiment niet uit de weg moeten dus een vormexperiment bedacht om dich- gaan. Ze moeten het inzetten om tot een terbij Franciscus te kunnen komen. Geen beter begrip te komen. Dichtung, geen fantasie, maar het inzetten van de vorm om tot begrip en inzicht te ko- Meer ruimte aan de lezer men. Om duidelijk te maken in wat voor wereld De vie romancée, het lelijke stiefzusje van Franciscus leefde, en hoe men deelgenoot de biografie, is door dit artikel geen schone kan worden van die wereld heeft Nolthe- slaapster geworden. Maar het leven, ook nius het eerste deel van het boek de vorm het leven van de biograaf, is nu eenmaal van een kroniek gegeven. Geen interpreta- geen sprookje. Wellicht is er wel enige hel- tie, maar een letterlijke weergave van de derheid geschapen in een probleem dat al bronnen, zo `kaal' mogelijk aan elkaar ge- zo oud is als de biografie zelf. De vie ro- praat. Zoals in het volgende citaat: `1183. In mancée is wel `verfraaiend' genoemd, lite- dit jaar was er oorlog tussen Perugia en rair of het product van litterair ergheids- Gubbio. Gubbio heeft verloren. Zolang vertoon'. Maar daar gaat het niet om. Het haar inwoners eensgezind achter hun heili- is verstandig een paar zaken rond dit genre ge bisschop Ubaldo stonden, was de stad te onderscheiden. In de eerste plaats is het onoverwinnelijk, al moest ze het opnemen nodig te beseffen dat er een grote groep tegen elf steden tegelijk.' En: '1184. Op de biografische werken bestaat die fictie ver- negende dag voor I juni had in Calabrië en mengt met historische werkelijkheid. omgeving zo'n grote en verschrikkelijke Daarom kunnen we in dit soort gevallen aardbeving plaats dat alle kerken en andere beter spreken van fictionele biografie. In de

Leen Dorsman Het lelijke stiefzusje van de biografie • ij tweede plaats maakt een categorie binnen idem (eds.), The Author as Character. Represen- de niet-fictionele biografie aanspraak op de ting Historical Writers in Western Literature (Ma- term `literair'. Dat is lastig te omschrijven, dison NJ, Fairleigh Dickinson UP 1999) Gijselhart, Michiel, en Maarten Doude van maar het gaat om taalgebruik en – meer Troostwijk, `De historische eierdans. De "vie ro- nog – om vormgeving. Twee recente auto- mancée" ter discussie', in: Skript. Historisch biografieën kunnen dat verhelderen. Ze Tijdschriftlo-4 (1988) gaan allebei over een jeugd in nazi-Duits- Gradmann, Christoph, Historische Belletristik. Po- land. De eerste is een voortreffelijk gefor- puldre historische Biographien in der Weimarer Republik (Frankfurt, Campus Verlag 1993) muleerd chronologisch verslag van iemand Grass, Gunter, Beim Houten der Zwiebel (Gottin- die in een antinazistisch gezin opgroeide: gen, Steidl 2006) Ich nicht van Joachim Fest. Dit boek biedt Haasse, Hella S. Zefortret als legkaart (Amster- alles wat je van een autobiografie verwacht: dam, Bezige Bij 1954) achtergrond, analyse, sfeer, feiten. De Huizinga, J., `De Taak der Cultuurgeschiedenis', tweede is Beim Houten der Zwiebel van afgedrukt in: idem, Cultuurhistorische verken- ningen (Haarlem, Tjeenk Willink 1929) Ginter Grass, zeg maar de `schuldige' te- Leeuwen, Anja van, `Geparfumeerde historie of genhanger van Ich nicht. Dat bevat net als nieuwe zakelijkheid? Constant van Wessem en Ich nicht analyse, sfeer en feiten, maar het is de vie romancée in het Interbellum', in: Biogra- speelser en metaforischer. Het biedt meer fiebulletin 2-2/3 (1992) 8o-86 ruimte aan de lezer. En dat is precies wat Nolthenius, Hélène, Duecento. Zwerftocht door Ita- lië's late middeleeuwen (Utrecht/Antwerpen, mij zowel in de fictionele als in de literaire Het Spectrum s.a. [1951]) biografie aantrekt. Nolthenius, Helene, Een man uit het dal van Spo- leto. Franciscus tussen zijn tijdgenoten (Am- sterdam, Querido 1990) Literatuur Romein, Jan, De Biografie (Amsterdam, Ploegsma Braak, Menno ter, `Huizinga voor de Afgrond', in: 1946) Man tegen Man (Brussel, A.A.M. Stols 1931) Schi 1 ler, Wilhelm, `Einleitung', in: Historische Braembussche, A.A. van den, `Het biografisch ele- Belletristik. Ein kritischerLiteraturbericht, hg. von ment in de geschiedschrijving. Een geschied- der Schri ftleitung der Historischen Zeitschrift theoretische verkenning', in: Tijdschrift voor So- (München and Berlin, R. Oldenbourg 1929) 5-9 ciale Geschiedenis 15-I (1989) Schwegman, Marjan, interview, in: Biografie Bulle- Brandenburg, Angenies, Annie Romein-Verschoor tin 1999-I,13-17 (Amsterdam, De Arbeiderspers 1988) Sicking, J.M.J. , `De vie romancée rond 1930. Een Dorsman, Leen, Ed Jonker en Kees Ribbens, Het omstreden en problematisch genre', in: F.A.H. zoet en het zuur. Geschiedenis in Nederland (Am- Berndsen en J.J.A. Mooij (red.), Dit is de vreugd sterdam, Wereldbibliotheek 2000) die langer duurt... (Groningen, Wolters-Noord- Dorsman, L.J., `Het grote dilemma. Geschiedenis hoff 1984) tussen kunst en wetenschap', in: E. Jonker en Strachey, Lytton, Eminent Victorians (Londen, M. van Rossem (red.), Geschiedenis en cultuur. Chatto and Windus 1966,1918') Achttien opstellen ('s-Gravenhage, SDU 1990) Woolf, Virginia, `The art of biography', in: Collec- Dresden, S., De structuur van de biografie (1956) ted Essays iv (Londen, The Hogarth Press 1967) EvG, in: Tijdschrift voor Geschiedenis 47 (1932) 170 Zeijden, Albert van der, `Tussen verbeelding en Fest, Joachim, Ich nicht. Erinnerungen an eine werkelijkheid: enkele twintigste-eeuwse histori- Kindheit and Jugend (Hamburg, Rowohlt 2006) ci over historische fictie', in: Aad Blok e.a. (red.) Franssen, Paul, en Ton Hoenselaars, `Introduction. De historische roman (Utrecht, Grafiet 1988) The Author as Character: Defining a Genre', in:

i6 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Een hedendaagse kosmonaut Hetgeromantiseerde leven van Elizabeth Cook

Rudolf Dekker

Anna Enquist heeft in haar boek De thuiskomst de vrouw van kapitein Cook, de bekende Engelse ontdekkingreiziger uit de achttiende eeuw, tot hoofdpersoon gemaakt van wat zij expliciet een roman noemt. Drie jaar eerder verscheen een Engelstalig boek over dezelfde vrouw, dat meer in de buurt komt van een vie romancée, gepresenteerd als een 'real and imagined li fe. Maar wat is waar in deze boeken, en wat komt welen niet geloofwaardig over?

Zowel de Nederlandse schrijfster Anna En- cées. Zo verscheen in 1997 een boek over quist als de Australische Marele Day wilden Emily Tennyson, de echtgenote van de het bestaande beeld van Elizabeth Batts, de dichter Alfred Tennyson (Ann Thwaite, latere mevrouw Cook, bijstellen. Elizabeth Emily Tennyson, the Poet's Wife), in 2002 de Cook werd door James Boswell in zijn dag- biografie Clara, Mrs Henri Ford van Ford boek omschreven als `a decent, plump En- R. Bryan, en werden in 2005 de dagboeken glish woman', en dat beeld is eindeloos her- gepubliceerd van Rosalie Hook, de vrouw haald in de honderden boeken die over de van de schilder James Clarke Hook, die zelf kapitein zijn geschreven. Enquist en Day ook een verdienstelijk schilder was ( Wo- hebben beiden onderzoek naar het leven man Behind the Painter, Juliet McMaster, van Elizabeth Cook gedaan. Daarbij kun- red.). Onlangs is een boek aangekondigd nen ze elkaar in verscheidene archieven zijn waarin de vrouw achter een andere grote tegengekomen, zoals in hun boeken dezelf- achtttiende-eeuwer, Jean-Jacques Rous- de mensen — de schrijfster Fanny Burney, seau, Thérèse Levasseur, die altijd als een de Admiraliteitsbestuurder Hugh Palliser onnozele analfabeet is voorgesteld, einde- en de uit Haïti meegenomen Omai — elkaar lijk recht wordt gedaan. En dan zijn er in- ontmoeten. Het thema van de onbekende middels talloze boeken verschenen over de vrouw achter de beroemde man is al langer minnaressen van beroemde mannen, zoals onderwerp van biografieën en vie roman- de maitresse van Charles Dickens en de

Rudolf Dekker Een hedendaagse kosmonaut • 17 vriendin van Voltaire, Emilie du Chátelet, wier verhandelingen over wis- en natuur- kunde niet alleen Voltaire zelf, maar ook Albert Einstein inspireerden. Van de twee boeken over Elizabeth Cook is dat van Enquist het minst conventioneel en het meest belangwekkend als literair werk. Het is gebouwd op een paradox: James Cook is in het leven van zijn vrouw zeer áánwezig als hij, vaak jarenlang, op zee is, maar zeer áfwezig als hij aan wal is. Een- maal thuisgekomen herschrijft hij zijn reis- verslagen of bereidt hij een nieuwe reis voor. Enquist beschrijft welke geestesge- steldheid dat teweegbrengt bij zijn echtge- note, die al die jaren thuis belast blijft met een groeiend aantal kinderen. Daarbij strijdt vrees om haar man om voorrang met boosheid over diens verlangen zo snel mo- gelijk weer zee te kiezen. Een andere con- Elizabeth Cook, door een onbekende schilder. stante zijn haar zorgen over de kinderen en Mitchell Library, Sydney hun tragische overlijden op jonge leeftijd – de oudste werd eenendertig. Elizabeth overleefde ze allemaal en stierf ver in de ne- Royal Academy. Een ander thema is de gentiende eeuw, op vierennegentigjarige toenemende verharding van James, verbit- leeftijd. tering zelfs, tegenover zijn opdrachtgevers. Enquist zet de tegenstellingen tussen de De echte actie vindt ver weg plaats, meestal echtgenoten scherp aan. Terwijl Elizabeth ergens op de Stille Zuidzee. In het boek zichzelf verwijten maakt over de dood van wordt daarvan verslag gedaan in brieven, haar dochter, doet James hetzelfde over ma- journalen en soms door James zelf. De af- trozen die aan boord van zijn schip zijn loop van het boek is abrupt, hoewel niet omgekomen. En terwijl hun kinderen ster- onverwacht: de kapitein wordt door de ven aan ziektes waarvoor nog geen medicij- bewoners van een door hem als eerste Eu- nen bestaan, beroemt hij zich erop dat zijn ropeaan ontdekt eiland gedood. Jaren later matrozen niet ziek worden, omdat hij zulke krijgt Elizabeth van Hugh Palliser, met wie grote hoeveelheden zuurkool mee aan zij, zo suggereert Enquist, een bijzondere boord heeft genomen. band heeft, de laatste journaalbladen van Het verhaal voltrekt zich niet in gebeurte- haar man. Die had hij achtergehouden om- nissen, maar in geleidelijke ontwikkelin- dat Cook zich daarin nogal kritisch uitlaat gen. Het proces van sociale stijging wordt over de Admiraliteit. bijvoorbeeld getekend door de beschrijving De thuiskomsteindigt niet alleen met dood- van de toetreding van James Cook tot de slag, maar ook met een `plechtige vernie-

18 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 ling': een rituele verbranding. Elizabeth tein soms wel erg moderne bewoordingen Cook verbrandt de brieven en papieren van in de mond, zoals wanneer zij hem laat pra- haar man, en denkt: `Ik sta mijn leven op te ten over de `sterftepercentages' van zijn be- stoken.' In haar nawoord schrijft Enquist manning. Dat gebeurt naar aanleiding van dat ze zich binnen de grenzen van het mo- een lezing die hij moet houden voor de gelijke gehouden heeft aan de historische Royal Academy. Zijn vrouw helpt hem met feiten. In de roman is een literatuurlijst op- een horloge in de hand de exacte tijdsduur genomen ten behoeve van de lezer die `de van zijn voordracht te plannen. Bij de eer- grens tussen feiten en fictie nauwkeurig wil ste poging constateert mevrouw Cook dat nalopen'. Nu is dat doorgaans niet de meest de lezing vijf minuten te lang duurt. Cook aangename of nuttige exercitie, maar zeker transformeert op stel en sprong van een ou- is dat Elizabeth de brieven van haar man de zeerot zonder vrees tot een moderne verbrand heeft. Interessanter is het daarom congresganger die bang is dat de voorzitter in het licht van die `grens tussen feiten en gaat roepen: 'please finish!' fictie' een vraag te stellen op een meer ab- Het kan zijn dat de schrijfster hier een be- stract niveau: hoe overtuigend heeft En- wuste keuze heeft gemaakt. De thuiskomst quist de tijdgeest weergegeven? is een historische roman, maar Enquist maakt geen gebruik van populaire en bana- le stijlmiddelen als verouderd taalgebruik Moderne congresganger en beschrijvingen van in onbruik geraakte De thuiskomst speelt in de tijd van de Ver- voorwerpen en omgangsvormen. Eerder lichting. Dat de reizen van James Cook en laat ze de lezer met terloopse referenties, zo- hun schriftelijke neerslag, net als bijvoor- als aan Handel, Haydn en Mozart, weten beeld de Encyclopedievan Diderot, behoren dat het boek in de achttiende eeuw speelt. tot de hoekstenen van de Verlichting is evi- Zodra ze echter Elizabeths gedachten weer- dent. Het karakter van Cook sluit hierbij geeft, ontbreekt zulke historisering. Op aan. Hij roept voortdurend om `de feiten', sommige momenten zouden haar gedach- zelfs als hij meer wil weten over het overlij- ten die van de echtgenote van een heden- den van zijn kinderen. Voor godsdienstige daagse kosmonaut kunnen zijn geweest, gevoelens is zelfs dan geen plaats. Dit stemt maar misschien was dat de bedoeling van overeen met het beeld dat de historische li- de schrijfster. In haar monologue intérieur teratuur over Cook schetst. Cook leverde spreekt mevrouw Cook soms tot zichzelf ook een bijdrage aan de verbreiding van de met een opmerkelijk moderne toon en in moderne concepten van tijd en ruimte. De dito bewoordingen. Zoals haar aldus gefor- hele wereld bracht hij in kaart, en dat kon muleerde gedachte: `...ik moet niet zo naar weer niet zonder de technisch geperfec- hem kijken, geen kritische afstand bewa- tioneerde zeeklok waarmee eindelijk de ren...' lengtegraad op zee precies kon worden Mogelijk hebben scènes als de strikte tijd- vastgesteld. planning van James' lezing bewust een mo- Het nauwkeurig in kaart brengen van de dern karakter gekregen. Op sommige le- wereld kun je zien als een doelstelling van zers, historici met name, zal dat een de Verlichting. Maar Enquist legt de kapi- vervreemdend effect hebben. Anderen zul-

Rudolf Dekker Een hedendaagse kosmonaut • 19 len zich daardoor juist beter kunnen inle- schien schetste uiteindelijk alleen Boswell ven in de geschiedenis van Elizabeth Cook, in zijn dagboekaantekeningen het juiste en een enkele literaire lezer zal in De thuis- beeld. Hij heeft Elizabeth Cook per slot komst een snufje postmodernisme herken- van rekening in levende lijve ontmoet. nen. De Elizabeth Cook van Enquist is een an- Marele Day, Mrs. Cook. The Real and Imagined Life dere dan die van Day. De eerste is modern, of the Captain's Wife (St. Leonards, Allen and Unwin 2003) onafhankelijk en opstandig; de tweede is Anna Enquist, De thuiskomst (Amsterdam, De Ar- geneigd in haar lot te berusten en maakt beiderspers 2005) een meer achttiende-eeuwse indruk. Mis-

20 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Schrijvers in hemdsmouwen Vie romancée, biografieen de biografische film

Rob van Essen

Levens laten zich romantiseren, biograferen en verfilmen. Worden we iets wijzer als we die verschillende benaderingswijzen met elkaar vergelijken, en is zon vergelijking eigenlijk wel mogelijk?

Een biografie kan glashelder vertellen wat van Irving Stone over het leven van Van de gebiografeerde heeft gedaan, maar hoe Gogh, maar je leest zo'n boek toch altijd op de persoon in kwestie dat deed laat zich twee niveau's. Op het eerste, directe niveau moeilijker beschrijven. Het werk dat de laat je je meeslepen door het verhaal; op het man of vrouw heeft achtergelaten kan wor- tweede, het `meta'-niveau, ben je je con- den beoordeeld en geanalyseerd, maar de stant bewust van de ingrepen van de schrij- manieren waarop dat werk tot stand kwam; ver: `Hier is hij niet bij geweest,' `dit moet de lange uren achter bureau, ezel of rege- hij erbij verzonnen hebben,' `zou hij in ar- ringstafel, blijven vaak onderbelicht. De chieven hebben nagekeken of het toen in- dagelijkse gang van zaken, gesprekken, derdaad regende?' Hoe beroemder de ontmoetingen — het laat zich ontleden en hoofdpersoon en hoe bekender het leven samenvatten, maar het echte leven blijkt in waarover wordt verteld, hoe eerder derge- dat proces maar al te vaak in het niets op te lijke vragen zich opdringen. Biografische lossen. romans over personen van wie je nog nooit Geen wonder dat schrijvers hun toevlucht hebt gehoord, vormen een veel eenduidiger nemen tot de vie romancée. Juist door zelf leeservaring. Daar schemeren de ingrepen scènes te bedenken, kun je een realistischer van de schrijver veel minder sterk door de beeld oproepen van een leven — een mooie pagina's heen, omdat je veel meer geneigd paradox, alleen is het jammer dat de lezer bent de personages als romanfiguren te daar nooit helemaal intrapt. Natuurlijk, zien. het is prachtig en meeslepend om bijvoor- Of je je als lezer laat meeslepen door een vie beeld Vincent van Goghs ruzies met Paul romancée hangt natuurlijk niet alleen af Gauguin woordelijk te kunnen volgen in van de relatieve onbekendheid van de Lust for Li fe, de in 1934 uitgekomen roman hoofdpersonen. Ook het vakmanschap van

Rob van Essen Schrijvers in hemdsmouwen • 21 de auteur en de inhoud van het geschetste leven werken spelen daarbij een rol. Een biografie zou levendiger en realistischer worden als ze het zich zou kunnen veroor- loven meer aspecten van de vie romancée over te nemen. Andersom zou een vie ro- mancée geloofwaardiger kunnen worden als ze wat meer naar de biografie opschoof. Een voorbeeld van een boek waarin dat laatste gebeurt is Herinneringen van Hadri- anus van Marguerite Yourcenar. In deze vie romancée komt geen enkel letterlijk weer- Kirk Douglas als Vincent van Gogh gegeven gesprek voor. Voor de vervreem- dende werking die daar op metaniveau van minder impact hebben gehad als het op- kan uitgaan bestaat dus geen gevaar. Het perwezen, zijn zoon, tragische helden als stroeve karakter van het boek, dat wordt Kaïn en Samson en boosdoeners als Judas veroorzaakt door het ontbreken van de di- en Satan niet letterlijk geciteerd en tot in recte rede, past uitstekend bij de bedaagde, hun diepste gedachten gevolgd werden. gelouterde keizer die aan het woord is. De verleiding is groot om te stellen dat de beste Aardappeleters vie romancée de autobiografische vie ro- mancée is, maar ook voor dit subgenre lij- Als we echt iemand willen zien bewegen, ken dezelfde bezwaren te gelden die al eer- werken en leven, kunnen we altijd nog naar der zijn genoemd. Dat Herinneringen van de film. De biografische film bloeit als Hadrianus zo goed werkt dat de lezer zo nu nooit tevoren; bijna elke week gaat er wel en dan vergeet (dan wel betreurt) dat het weer een in première. hier niet om echte klassieke gedenkschrif- Een film kan dingen doen die een biogra- ten gaat, komt ook doordat Hadrianus niet fie, en zelfs een vie romancée, niet kan: hij de meest bekende Romeinse keizer is, en kan mensen letterlijk in hun tijd plaatsen wel degelijk gedenkschriften nagelaten kan door middel van decors en kleding, hij kan hebben. Een `autobiografie' van een emo- tonen hoe mensen te werk gaan, hij kan tioneel, hectisch en bij tijd en wijle verward dingen laten zien die zich moeilijk laten be- karakter als Van Gogh zou al een stuk min- schrijven. Voor het bespreken en analyse- der geloofwaardig zijn – al was het alleen ren van een oeuvre en het leggen van ver- maar omdat hij niet de leeftijd bereikte banden moet je niet bij de film zijn; het waarop hij als bedaagde, oude man terug mooie van films is dat daarin de oppervlak- kon kijken op zijn leven. te wordt getoond die er bij een biografie zo De vie romancée is dus een lastig en para- vaak bekaaid afkomt. Ook is het vaak een doxaal genre, maar dat het effectief kan probleem dat er in films geacteerd wordt. Je zijn, staat buiten kijf. De bijbel, om maar zit niet alleen naar decors te kijken, maar eens een ultieme verzameling vie roman- ook naar acteerprestaties. De acteur of ac- cées te noemen, zou waarschijnlijk een stuk trice die de hoofdrol speelt, staat tussen de

22 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 kijker en de gebiografeerde in. Als je je al is om een heel leven te behandelen. Een met iemand identificeert, dan met die compleet bestaan in anderhalf, twee uur hoofdrolspeler: hoe brengt hij het er af? geperst – dat levert eerder een diashow op Lijkt hij een beetje? Dat dergelijke acteer- dan een speelfilm; zie de gelijknamige film prestaties populair zijn, blijkt ook uit het die Vincente Minelli in 1956 maakte van aantal Oscars dat de laatste jaren is uitge- het al eerder genoemde Lust for Li fe, met reikt aan acteurs en actrices die bekende Kirk Douglas als Van Gogh. Alle scènes uit personages neerzetten (Nicole Kidman het leven van de getormenteerde schilder kreeg er een voor haar rol als Virginia komen in chronologische volgorde langs, Woolf in The Hours van Stephen Daldry in niets wordt uitgediept, nergens wordt lang 2002, Jamie Fox voor zijn rol als Ray Char- bij stilgestaan. Biografische films die zich les in Ray van Taylor Hackford in 2004, op een bepaalde periode uit het leven van Reese Witherspoon voor haar rol als June hun onderwerp richten, werken doorgaans Carter in Walk the Line van James Mangold beter. in 2005 en Philip Seymour Hoffman voor Films kunnen bij uitstek de kunstenaar- zijn rol als Truman Capote in Capote van aan-het-werk tonen, maar dat levert maar Bennett Miller in 2006). De biografische al te vaak clichématige beelden op. Schrij- film dreigt zo niets meer dan een stervehi- vers in hemdsmouwen rammen verbeten kel te worden, waarbij de sterren hun best op de toetsen van hun typemachine, schil- doen door middel van bestudeerde manier- ders smeren als razenden verf op het doek, tjes en aangepaste lichaamskenmerken zo en in menige film over Rembrandt komt goed mogelijk te lijken op de beroemdheid op een gegeven moment de Nachtwacht in die ze uitbeelden. Zo probeerde Nicole vol ornaat en juiste compositie langs wan- Kidman in The Hours de essentie van Virgi- delen. Ook in Lust for Li fe wordt de fout nia Woolf te vatten door zich een valse neus gemaakt Van Gogh letterlijk te laten schil- aan te laten meten. Dat dergelijke zaken deren wat hij ziet: nachtcafé's, aardappel- niet beperkt blijven tot Hollywood bewees eters; ze zien er in de film net zo uit als op Huub Stapel, die in de VPRO-serie Retour de schilderijen. Er gaat een zucht van her- Den Haag in 1999 een Ed van Thijn neer- kenning door de bioscoopzaal, maar on- zette die Kees van Kooten hem niet had dertussen wordt de kunstenaar gereduceerd kunnen verbeteren, waarna Thom Hoff- tot iemand die zonder enige inbreng pre- man in 2003 bewees dat het nog absurder cies naschildert wat hij ziet. Om die zuch- kon door zich voor een volgende VPRO -se- ten van herkenning aan het publiek te ont- rie over politiek Den Haag, Klem in de lokken, worden er wel vaker vreemde draaideur, het postuur en de wijze van dingen met schilderijen uitgehaald in voortbewegen van procureur-generaal films. Zo krijgt de toeschouwer in Quo Va- Docters van Leeuwen eigen te maken. Rea- dis van Mervyn LeRoy uit 1951 het laatste lisme dat op imitatie uitloopt verliest zijn avondmaal voorgezet zoals Leonardo da zeggingskracht. Vinci het zo'n vijftienhonderd jaar later Een ander nadeel van de biografische film zou schilderen; hier wordt het genie van de is dat een speelfilm, in tegenstelling tot een kunstenaar verward met een bizar talent biografie of een vie romancée, niet geschikt voor retrospectieve helderziendheid.

Rob van Essen Schrijvers in hemdsmouwen • 23 Suikerlaagje zelfs als ze is voorzien van degelijke weten- schappelijke onderbouwing, een hybride De verleiding bestaat om de vie romancée vorm blijft – een goed gedocumenteerd als een soort ideale tussenvorm te zien die werk met een suikerlaagje om de pil te ver- zowel de nadelen van de biografie als van de gulden. Dat suikerlaagje (de gereconstru- biografische film opheft doordat ze vrijer eerde gesprekken, gedachten, alles wat de kan opereren en daarom een meeslepender, schrijver erbij heeft verzonnen) kan het ge- lopender verhaal kan vertellen dan de bio- heel bepalen. Zonder raadpleging van an- grafie en een langere adem heeft dan de dere bronnen zullen de lezers geen enkele biografische film. Afgezien van het feit dat conclusie over het werkelijke leven van het de film aan zijn eigen wetten beantwoordt onderwerp kunnen trekken, omdat zij mis- en visuele ervaringen zich moeilijk met schien wel kunnen aanvoelen, maar nooit leeservaringen laten vergelijken, zou dat te zeker weten waar de grens tussen waarheid weinig eer zijn voor de biografie. Die en verdichting precies loopt. Uiteindelijk hoort, omdat het schrijven ervan zich hebben we het hier over het verschil tussen steeds meer tot een wetenschappelijke dis- fictie en non-fictie en is de vie romancée cipline ontwikkelt, eigenlijk al lang niet niets meer (of minder) dan een al dan niet meer in deze vergelijking thuis. En het zou goed onderbouwde roman. te veel eer zijn voor de vie romancée, die,

24 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Twee vrouwen in de schaduw Familiegeschiedenis als roman

Dik van der Meulen

In Een vrouw in de schaduw beschrijft Dorinde van Oort het leven van Annetje Beets, de vrouw van haargrootvader. Beets leefde in de schaduw van de liberale voorman PJ. Oud, de operazanger Hendrik van Oort en zijn zoon Jan van Oort, beter bekend als Jean Dulieu. Een biografie is dit boek niet, een roman evenmin. Zou het een vie romancée zijn?

Aan potentiële hoofdpersonen van biogra- dering van Johan Braakensiek, al duikt ook fieën geen gebrek, in de familie van Dorin- die nog even op. de van Oort. Haar overgrootvader van Annetje Beets, die in 1988 op bijna hon- moederskant was de tekenaar Johan Braa- derdjarige leeftijd overleed, is ook in andere kensiek. Haar grootvader, Hendrik van opzichten een interessant uitgangspunt Oort, was in zijn tijd befaamd als lied- en voor een boek. De verteller — opererend on- operazanger, en haar vader was Jan van der de naam Emma Mansborg — reconstru- Oort, beter bekend als Jean Dulieu, de on- eert Annetjes leven op basis van nagelaten langs overleden schepper van Paulus de brieven, foto's, archiefmateriaal en herin- Boskabouter. Bovendien hadden sommige neringen van andere familieleden. Ze komt familieleden nauwe betrekkingen met de tot een aantal onthutsende vaststellingen. broers P.J. en J.J.P. Oud, respectievelijk op- Zo zou Beets in 1915 een kind hebben ge- richter van de VVD en baanbrekend archi- kregen van P.J. Oud, de latere politicus. tect. Van Oort koos echter niet een van Omdat dit de loopbaan van Oud ernstig hen, maar de derde echtgenote van haar kon schaden, overtuigde zijn vader (`de ou- grootvader, de voor de buitenwereld onbe- de Oud') haar er met een flinke som geld kende Annetje Beets, tot de centrale figuur van dat ze het kind beter bij haar zuster kon van haar familiekroniek Vrouw in de scha- onderbrengen. Maar er blijken nog ernsti- duw. Dat blijkt niet zo'n vreemde keus, ger zaken te zijn gebeurd. Emma komt tij- want door deze vrouw kwam de schrijfster dens haar onderzoek tot de conclusie dat vanzelf bij de anderen terecht — met uitzon- Annetje, mét medeweten van Emma's va-

Dik van der Meulen Twee vrouwen in de schaduw • z5 der Lepel, geprobeerd heeft haar derde Vrouw in de schaduw is het verslag van de echtgenoot (Emma's grootvader) te vergif- zoektocht naar het leven van Annetje Beets. tigen. Dit geeft de verteller/auteur – Van Oort Als dit een roman was, zou vermoedelijk laat er geen twijfel over bestaan dat die twee niemand zich er verder druk om maken. zo goed als identiek zijn – de vrijheid om Maar Vrouw in de schaduw is geen roman. vermoedens en indrukken op te schrijven Wat het wel is? `Een familiegeschiedenis' waarvoor geen harde bewijzen bestaan. luidt de ondertitel, maar dat zegt natuurlijk Volledigheidshalve zegt ze hierover in haar ook niet veel over het genre. In eerste in- verantwoording: `Naspeuringen en citaten stantie heeft het boek wel degelijk een aan- zijn grotendeels gebaseerd op authentieke tal kenmerken van een roman: er staan bij- bronnen en documenten; de conclusies voorbeeld dialogen in die niet zo zijn zijn echter geheel voor rekening van de au- uitgesproken en de namen van de verteller teur.' Maar afdoende blijkt die verklaring en haar vader zijn verzonnen. Anderen, zo- niet. Elsbeth Etty citeert in haar bespreking als de leden van de families Oud en Braa- van het boek in NRC Handelsblad een be- kensiek, komen daarentegen onder hun richt uit het Algemeen Dagblad: `P.J. Oud, eigen naam voor. (Of Annetje Beets inder- ex-burgemeester van Rotterdam en een van daad zo heeft geheten, weet alleen de inge- de vvD -prominenten van het eerste uur, wijde lezer.) Een verklaring voor dit schim- had een onwettig kind.' menspel wordt in een korte `verantwoor- ding' gegeven. `In dit boek worden histori- sche personages opgevoerd', staat daar, `ter- wijl andere figuren gefingeerd zijn of om redenen van privacy gefingeerde namen hebben gekregen.' Van Oort laat haar le- zers, bedoeld of onbedoeld, in onzeker- heid. Want, nog afgezien van de al dan niet verzonnen namen: wie bestaat, en wie niet? En dat terwijl er nogal wat aan de hand is: een onecht kind, pogingen tot moord en medeplichtigheid daaraan, om van kleinere vergrijpen (zoals financiële malversaties), scheidingen en uit de hand gelopen con- flicten nog maar te zwijgen. Een roman is het niet, maar een biografie evenmin. Daarvoor is de hoofdpersoon net te weinig, en de auteur juist iets te nadruk- kelijk aanwezig. Het leven van Annetje Beets is vol vragen die haar nagelaten docu- menten niet beantwoorden. Om die reden heeft Van Oort gekozen voor een vorm die Annetje Beets, ca. 1916 tussen de bestaande genres inbungelt.

26 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 huis, als verzorgster van diens vrouw en Reconstructie vervolgens als een soort ma?tresse. De `oude De zoektocht van Emma Mansborg begint Oud' zorgde ervoor dat ze na zijn dood kon met de crematie van haar `oma Annetje' in trouwen met zijn buurman Christiaan het voorjaar van 1988. Ze raakt tijdens de Mansborg, de zanger in ruste, die juist ge- nazit aan de praat met een aantal stokoude scheiden was van Mien Braakensiek. Maar familieleden. Na afloop gaat ze nog even veel beter kon Annetje het vinden met met haar vader Lepel mee, die dat kennelijk Mansborgs zoon Lepel, en samen kwamen niet prettig vindt. Als ze bij hem thuis ko- ze op de gedachte om zich van de gepensio- men blijkt waarom: daar ligt `oma Annetjes neerde musicus te ontdoen. hutkoffer open op het hoogpolige tapijt, Ondanks alle documenten is de bewijsvoe- haar brieven en foto's her en der verspreid, ring hiervoor moeizaam. Zaken die het de prullenbak naast zijn stoel al volgepropt daglicht niet kunnen verdragen, worden met haar papieren'. Lepel Mansborg was nu eenmaal zelden aan het papier toever- dus al bezig om, tegen eerder gemaakte af- trouwd. De sombere reconstructie vindt spraken met zijn dochter in, opruiming te dan ook vooral plaats in het hoofd van Em- houden onder de papieren van zijn stief- ma Mansborg, en de conclusies komen – moeder. Emma weet veel van de documen- zoals de schrijfster in de verantwoording al ten te redden (een deel ervan ligt zelfs al liet weten – voor háár rekening. Zodoende half verkoold in de open haard), en in de is Vrouw in de schaduw ook het portret ge- trein naar huis begint ze de stapels door te worden van een door het familieverleden werken. Zo begint haar zoektocht. geobsedeerde ikfiguur, die eveneens in de Langzaam ontvouwt zich voor de lezer de schaduw leeft – in dit geval van Lepel hierboven al geschetste situatie, waarbij het Mansborg. Het portret van de laatste is in- niet helemaal duidelijk is wie nu eigenlijk teressant, maar opzettelijk onvolledig gela- de werkelijke hoofdpersoon is: Annetje ten. We lezen over een driftige, egocentri- Beets, Emma Mansborg of misschien zelfs sche man die mooie brieven kon schrijven, haar vader Lepel? Emma citeert uitvoerig maar over zijn bezigheden wordt niet ge- uit de brieven van, aan en over haar aange- sproken. trouwde grootmoeder; citaten die ze laat volgen door eigen analyses en interpreta- Vakantiekiekjes ties, die niet minder uitgebreid zijn. Een hoogst belangrijke bron zijn voor haar de Geen historische roman, geen biografie en vele familiefoto's die ze tussen Annetje toch ook geen autobiografie. De mengeling Beets' papieren heeft aangetroffen. van feiten en verbeelding, van herinnerin- Het resultaat is een portret van een veelge- gen en kommervolle voorstellingen lijken plaagde vrouw die haar hele leven om er- ongeschikt voor welk genre ook. Behalve kenning vocht. Annetje werd door haar voor de vie romancée. Of Vrouw in de scha- grote liefde P.J. Oud minder belangrijk ge- duw daarbij hoort, hangt af van de definitie vonden dan zijn politieke loopbaan, en die men ervan geeft. De verzonnen dialo- moest daarom haar kind verloochenen. In gen en scènes lijken in elk geval bij het gen- plaats daarvan kwam ze bij Ouds vader in re te passen. Zoals de Proloog, waarin

Dik van der Meulen Twee vrouwen in de schaduw • 27 Christiaan Mansborg – lees: Hendrik van ze grote waarde aan de familiefoto's die in Oort – zijn huis verlaat, even nadat hij de haar bezit zijn, en waarvan er een aantal koffie heeft gedronken waarin zijn vrouw achter in het boek is opgenomen. `De be- Annetje `een stuk of wat van die pillen' treffende vakantiekiekjes tonen een manke, heeft gedaan. Emma Mansborg – lees Do- verwelkte Annetje met een bitter, vertrok- rinde van Oort – beschrijft hoe hij op 8 ken mondje.' `Je ziet een stralende grootva- april 1941 naar het dorp wandelt, eerst vi- der [= Christiaan Mansborg] die zijn ogen taal en veerkrachtig, dan steeds langzamer. niet van Annetje kan afhouden. Je ziet een Daar breekt de proloog af, maar tegen het Annetje met een vertrokken lachje en wij- eind van het boek wordt het verhaal hervat kende ogen.' Vooral die laatste foto, waarin en voltooid. Niemand weet hoe het die dag het hele door Van Oort opgetekende dra- precies gegaan is – zeker is alleen dat Mans- ma zich aftekent, zou de lezer graag willen borg gevallen is en met een gebroken been zien, maar die is helaas niet opgenomen. in het ziekenhuis belandt – , maar voor de Maar afgezien daarvan zou een goede bio- vie romancée is zoiets geen bezwaar. Overi- graaf een diagnose op basis van foto's wel gens is het interessant te bedenken dat achterwege laten. In een vie romancée is zoiets, net als de verzonnen gesprekken, veel meer geoorloofd: niet alleen het invul- misschien wel gebeurd had kunnen zijn, len van lege plekken of het verzinnen van maar met zekerheid niet waar gebeurd is. dialogen, maar ook het interpreteren van De verbeelde werkelijkheid is per definitie gelaatsuitdrukkingen op foto's. De enige geen werkelijkheid, ze kan er op z'n best bij vraag is of de vie romancée zelf wel geoor- in de buurt komen. loofd is. In het geval van Een vrouw in de schaduw is het moeilijk te beoordelen hoever de auteur Dorinde van Oort, Vrouw in de schaduw. Een fami- van die werkelijkheid verwijderd is. Haar liegeschiedenis (Amsterdam, Cossee 2006) bewijslast is, zoals gezegd, schraal. Zo hecht

z8 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 De kiemkracht van verdwenen documenten Drie romans over Henry fames

Hein Groen

Tussen 2003 en 2006 verschenen er drie romans over de Amerikaans-Britse schrijver Henry James (1843-1916), Author, Author van David Lodge, Felony van Emma Tennant en The Master van Colm Tóibín. Was dat . toeval? En zo ja, ofnee, nee, wat voor betekenis kan daaraan worden toegekend? Hein Groen gaat op onderzoek uit.

Henry James onderscheidde zich in zijn het woord `impotentie' blijft achterwege, jeugd al door een bijna priesterlijke toewij- op één keer na, in Emma Tennants roman ding aan de literatuur. Die toewijding zou Felony. David Lodge en Colm Tóibín lijken in de jaren waarin hij door Europa zwierf van mening dat James' temperament zich alleen maar groeien. Het op afstand hou- niet in gangbare termen laat uitdrukken. den van intieme relaties werd de basis van Hoewel Tóibín de enige is die zich met zijn bestaan. Het beschermen van zijn pri- James' voorliefde voor mannen bezig- vacy een eerste levensbehoefte. Wat niet houdt, ontstaat niet de indruk dat dit ge- wegnam dat zowel mannen als vrouwen beurt om tegemoet te komen aan een ei- zich tot hem aangetrokken voelden en hij gentijdse invulling van zijn roman. zich tot hen. En dat hij een buitengewoon Het min of meer gelijktijdig verschijnen vol sociaal leven leidde. Hoe moest hij an- van de drie romans wordt iets minder toe- ders aan materiaal voor zijn romans ko- vallig als je beseft dat in 1998 A Private Life men? of Henry James van Lyndall Gordon ver- James koos voor Engeland als thuisland en scheen. Gordons biografie, met als onderti- nam twee jaar voor zijn dood zelfs de Britse tel Two Women and his Art, wil laten zien in nationaliteit aan. Er is nogal eens aan ge- hoeverre James' jonggestorven nicht Min- twijfeld of hij werkelijk de celibatair leven- ny Temple en de door zelfmoord aan haar de vrijgezel was die hij voorgaf te zijn. Dat einde gekomen Amerikaanse schrijfster maakt het des te opmerkelijker dat de drie Constance Fenimore Woolson (1840-1894) hier besproken romans dat niet doen. Zelfs als het ware postuum met hem samenwerk-

Hein Groen De kiemkracht van verdwenen documenten • 29 romans op verschillende manieren omge- gaan.

Het beest in de jungle

In de fenomenale vijfdelige James-biografie van Leon Edel wordt deze dood in Venetië in direct verband gebracht met The Wings of the Dove. Edel speculeert dat James in de maanden die op de tragische gebeurtenis volgden waarschijnlijk de regels van de psalmist las die hem de titel voor zijn ro- man ingaven: `Fearfulness and trembling are come upon me, and horror hath over- whelmed me. Oh that I had wings like a dove! For then I would fly away, and be at rest.' In die woorden komen volgens Edel James' diepste gevoelens tot uitdrukking. The Wings of the Dove is niet alleen een mo- nument voor James' nicht, maar evenzeer voor Fenimore Woolson, die zich, net als Henry James voor de Villa Borghese in Rome, 1899 James, het liefst in Europa ophield en van wie in de laatste decennia van de negen- ten. Romans als The Portrait of A Lady tiende eeuw in Amerika aanzienlijk meer (1881) en The Wings of the Dove (1902) zou romans werden verkocht dan van James. James zonder hen niet hebben kunnen Edel heeft uiteraard uitgebreid geschreven schrijven. Wat zijn relatie tot deze vrouwen over de rol van beide vrouwen in James' le- in Gordons ogen laakbaar maakte was dat ven en werk. Het grootste verschil tussen hij zich hun onafhankelijke, sensibele gees- zijn biografie en die van Gordon is dat zijn ten toe-eigende voor zijn werk, terwijl hij toon nergens beschuldigend is. Misschien hen in het werkelijke leven – op de mo- omdat James het emotionele onvermogen menten waarop zij hem het meest nodig van zijn ongetrouwde alter ego's zelf zo hadden – liet vallen. In het geval van Feni- veelvuldig in schuldbewuste termen heeft more Woolson bijna letterlijk. Zij gooide gethematiseerd. Edel ziet James als een au- zich op een januarinacht in 1894 uit het teur die zijn hele leven met behulp van zijn raam van haar Venetiaanse appartement schrijfkunst in zelftherapie was. Met be- nadat duidelijk was geworden, zo luidt een trekking tot Fenimore Woolson heeft hij van de veronderstellingen, dat James haar zijn eigen tekortkomingen nergens na- die winter niet in Venetië zou bezoeken drukkelijker tot onderwerp gemaakt dan in omdat hij het te druk had met zijn toneel- `The Beast in the Jungle', een verhaal dat carrière in Londen. Dood door schuld? hij tien jaar na de dood van Fenimore, zoals Zijn schuld? Met die vraag wordt in de drie hij zijn vriendin noemde, schreef. Het

30 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 beest in de jungle was zijn metafoor voor ringen in haar brieven om zich aan hun af- het gevoel voorbestemd te zijn voor een spraak te houden. uitzonderlijk lot. Voor iets dat zowel won- James verbrandde zowel de brieven van derbaarlijk als verpletterend verschrikkelijk Temple als die van Constance Fenimore zou kunnen zijn, waardoor je besprongen Woolson en vroeg Woolson zijn brieven wordt als door een beest waarmee je plotse- aan haar ook te verbranden. Waarom deed ling oog in oog staat. In `The Beast of the hij dat? Wat had hij te verbergen? Naar Jungle' is dat het besef niet in staat te zijn confidenties en intieme momenten in tot hartstocht, tot echt leven, tot een on- James' leven valt alleen maar te raden. Dus baatzuchtige vorm van houden van. Het wordt er geraden. Zowel door de drie ro- `beest in de jungle' is de metafoor waar in manciers als door Edel en Gordon. Vooral de drie romans alles om draait. in de romans wordt geprobeerd de ruimte De omvang van Edels biografie en James' in te vullen die door het ontbreken van cru- volumineuze oeuvre in aanmerking geno- ciale documenten is ontstaan. `To live over men, is het niet verwonderlijk dat de be- people's lives is nothing unless we live over knopte wijze waarop Gordon de stof be- their perceptions, live over the growth, the handelt de intrigerende materie een stuk change, the varying intensity,' heeft James overzichtelijker maakt en zo een directe zelf geschreven. Edel gebruikt deze uit- inspiratiebron kan worden. Ook wat be- spraak als motto bij het eerste deel van zijn treft de dood van zijn nicht, door wie biografie. Op Tennant na, lijkt die vorm James als jonge man buitengewoon gefas- van inleving ook de richtlijn voor de ande- cineerd was, ging hij volgens Gordon niet ren. geheel vrijuit. De levenslustige, intelligen- te Minny stierf op vierentwintigjarige Mislukking leeftij d aan tuberculose. Toen twee jaar voor haar dood werd vastgesteld dat haar Lodge schrijft in het nawoord van Author, longen waren aangetast probeerde zij, net Author dat hij al in 1995 de eerste aanteke- als Minny Theale in The Wings of the Do- ningen voor een roman over James maakte. ve, haar ziekte zoveel mogelijk te negeren Hij heeft Gordons interpretaties verweven en werd haar verlangen al het mogelijke met een onderwerp dat hem al veel langer uit het leven te halen alleen maar groter. fascineerde: de vriendschap tussen James James ging in die tijd naar Europa en had en George Du Maurier. Du Maurier was haar diepste wens in vervulling kunnen tekenaar bij het blad Punch. Veel vrienden doen gaan door haar mee te nemen. Of hij van James verbaasden zich over de ver- had haar kunnen laten overkomen toen knochtheid tussen hem en Du Maurier. hij in Rome was, zoals zij min of meer James deed in zijn Londense jaren niets lie- hadden afgesproken bij hun afscheid. Had ver dan zijn zondagen in de familiekring hij bij nader inzien geen zin om in die van de Du Mauriers doorbrengen. Met als stad, waar hij zich meer dan ooit voelde vertrouwelijk hoogtepunt de wandelingen ontwaken, met een ziek familielid opge- op Hampstead Heath die steevast onder- scheept te zitten? Hoe dan ook, hij rea- broken werden door een gesprek op een geerde totaal niet op de subtiele aanspo- bank die de twee vrienden de 'Bench of

Hein Groen De kiemkracht van verdwenen documenten • 31 Confidences' noemden. Lodge gebruikt mislukking als toneelschrijver af, met als die bank om James het verhaal van zijn verschrikkelijk dieptepunt de première van nicht Minny aan Du Maurier te laten ver- Guy Domville. Aan het einde van de voor- tellen, en hem zijn twijfels over zijn schrij- stelling roept het publiek de schrijver op verschap te laten uitspreken. Aan het einde het toneel. Zodra James gehoor geeft aan van de jaren tachtig van de negentiende het author, author'om buigend het applaus eeuw maakte James zich in toenemende in ontvangst te nemen, wordt hij vrijwel mate zorgen over de slechte verkoop van onmiddellijk getrakteerd op agressief boe- zijn romans. Hoewel hij van huis uit niet geroep en gefluit. Hij blijft verbijsterd onbemiddeld was, was het familiekapitaal staan zonder te begrijpen wat er gebeurt. behoorlijk geslonken. Bovendien had Dan wankelt hij geschokt de coulissen in. James, om zijn onafhankelijkheid te bewij- Het woord `afgang' zal zelden een schrij- zen, altijd de ambitie gehad van zijn pen te nender letterlijkheid hebben gekregen dan leven. op die januariavond in 1895. Het beest had Du Mauriers generositeit als vriend wordt weer toegeslagen. De verplettering was van door Lodge breed uitgemeten. James' ge- een andere orde dan het jaar daarvoor, toen brek aan juist die eigenschap – die hij in an- hij Fenimore Woolsons zelfmoord te ver- deren, vooral ook in Fenimore Woolson, zo werken had gekregen. Maar ook deze erva- waardeerde – wordt door zowel Lodge als ring hoorde tot de meest traumatische van Tóibín subtiel zichtbaar gemaakt. Als zijn leven. James tegenover zijn vriend klaagt het ge- voel te hebben geen plots meer te kunnen Sluiers verzinnen, reikt Du Maurier hem er ter plekke een aan. James raadt hem aan er zelf Author, Author is de meest Engelse van de iets mee te doen, temeer daar Du Maurier drie romans over James. Het is duidelijk door een slecht gezichtsvermogen steeds dat Lodge zich vooral thuis voelt in de Lon- minder goed kan tekenen. Niettemin dense theaterwereld en in Hampstead, bij maakt hij thuis een aantekening van het de huiselijke Du Maurier, en ook in Ox- idee om het eventueel later uit te werken. ford, waar Fenimore Woolson en James bij Tussen 1890 en 1895 is hij voornamelijk in Blackwell's Bookstore samen kijken hoe- de weer als toneelschrijver door te breken veel romans er van hen op de planken staan in de hoop daar meer geld mee te kunnen voor ze in Het Randolph Hotel gaan eten. verdienen. Als Du Maurier James' raad op- In dat soort scènes is hij op zijn best. Ook volgt en zijn vrouw de roman Trilby dic- als hij over typisch Engelse upstairs-down- teert, wordt dat zo'n succes in Engeland en stairs verwikkelingen schrijft. James' huma- Amerika dat het boek aan het einde van de niteit en zachtaardigheid ten aanzien van negentiende eeuw de best verkochte roman zijn personeel vormen het voornaamste te- aller tijden is. Daar heeft James flink moei- genwicht voor zijn onmiskenbaar egoïsti- te mee, zonder dat overigens ooit te laten sche trekken. Zodra Lodge zich echter bui- merken. ten Engeland begeeft, overtuigt hij minder. Tegen de achtergrond van dat onvoorstel- De manier waarop hij het relaas over Feni- bare succes speelt zich James' dramatische more Woolsons dood inlast door James op

3 2 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 de nacht voor de première van Guy Dom- Tennant verweeft haar relaas over de relatie ville wakker te laten liggen en hem in her- tussen Fenimore Woolson en James met innering kreunend de via dolorosa in Vene- een gefictionaliseerde versie van de histori- tië laat afleggen, is bepaald onhandig. sche feiten waar ook James The Aspern Pa- Het grootste bezwaar dat aan Author, Aut- pers op baseerde: het verhaal rond de brie- hor kleeft is dat de hoofdstukken die aan de ven die Byron en Shelly aan hun eertijdse mislukte toneelcarrière worden besteed wel minnares Claire Clairmont schreven. erg uitvoerig zijn, hoe goed ze ook zijn ge- James verplaatste het verhaal van Florence schreven. Maar wat een einde! Lodge naar Venetië, en de twee Engelse dichters spreekt James na een gedetailleerde be- werden omgebouwd tot de fictieve Ameri- schrijving van zijn doodsbed als het ware kaan Jeffrey Aspern. De brieven, waarop zelf toe om hem er alsnog van te doordrin- vooral door een literatuurvorser op onbe- gen dat hij wel degelijk ook op een positie- schaamde wijze werd geaasd, komen na de ve manier voor iets uitzonderlijks was voor- dood van de vroegere minnares van Aspern bestemd. Postuum, maar dat zal de in het bezit van haar vijftigjarige, onge- schrijver die liever met de doden dan de le- trouwde nicht, die met deze bruidschat de venden verkeerde niet deren. Lodge zet al- literator tot een huwelijk hoopt te verlei- les wat er sinds James' dood met zijn werk is den. Als hij voor dat aanzoek vlucht, ver- gebeurd op een rij; van de vele films en tele- brandt zij de brieven. visieseries tot en met de soms wat al te diep- James zou met The Aspern Papers zijn vrien- gravende academische studies. Om te ein- din Fenimore haar plaats hebben willen digen met de prachtige slotzin: `Henry, wijzen. Mocht zij al aan een nauwere ver- wherever your are – take a bow.' bintenis denken, dan zou deze novelle haar Dat laatste zal James voor Tennants roman wel uit de droom helpen. Constance, zoals Felony niet doen. Waar Lodge en Tóibín Tennant haar noemt om haar niet net als zowel de egoïstische als de grootmoedige James te defeminiseren, was achtenveertig kant van de schrijver laten zien, zowel zijn toen hij haar The Aspern Papers overhan- zwakte als zijn geestkracht, maakt Tennant digde, bijna net zo oud als de ongetrouwde van James net zo'n literaire schurk als de nicht in het verhaal. Het boek trof haar als `publishing scoundrel' uit diens novelle een zweepslag, als de sprong van een beest The Aspern Papers uit 1888. Nee, erger nog. in de jungle. Constance trok zich na hun In 1887, toen James in een bergdorp bij Flo- ontmoeting in Genève steeds meer terug en rence zes weken op de benedenverdieping pleegde uiteindelijk zelfmoord. Waarna van Fenimore Woolsons huis woonde, had James zich over haar literaire nalatenschap hij op een schandalige manier misbruik van ontfermde en zo de gelegenheid kreeg aller- haar gemaakt. Bij het schrijven aan zijn no- lei ideeën voor zijn eigen werk uit haar aan- velle had hij haar als model gebruikt voor tekeningen te pikken. Zoals het idee voor de nooit beminde ouwe vrijster in het ver- `The Beast in the Jungle'. haal `and on completing the portrait, the Maar als nu juist dat verhaal het meest ex- artist had thrown the sitter in the street, re- pliciet het intermenselijke falen van een corded for posterity but discarded from his man zonder hart tot onderwerp heeft, een life.' man die zijn hele leven op het verkeerde

Hein Groen De kiemkracht van verdwenen documenten • 33 paard heeft gewed door te wachten op het uitzonderlijke waarvoor hij voorbestemd dacht te zijn en zo het echte leven miste? Welk nieuw licht werpt Tennants vermeen- de ontsluiering op het werk van James als de schrijver zelf de sluier al heeft afgetrok- ken? Haar aanpak lijkt op het trappen te- gen een dood paard, terwijl het bij het por- tretteren van een schrijver toch om een vorm van reanimatie moet gaan. Boven- dien wordt het beeld dat zij van hem schetst op geen enkele manier geschraagd door betrouwbaardere bronnen. Er is geen enkele aanwijzing dat James zijn verveling in gezelschap van Fenimore Woolson niet kon onderdrukken. Het paradoxale effect van Tennants poging de kant van Fenimore Woolson te kiezen, is dat zij van haar een ongelooflijk sneue, saaie, zielepoot maakt. Constance Fenimore Woolson, 1893 Dit in tegenstelling tot Lodge en Tóibín, die haar charme, warmte en scherpzinnig- heid zo benadrukken dat je nieuwsgierig beschrijvingen niet minder intrigerend. wordt naar haar werk. Lees bijvoorbeeld hoe James zich na de Tóibins poging tot reanimatie van James is dood van Fenimore Woolson in haar oude zonder meer het meest geslaagd. Hij kiest appartement installeert. Hij slaapt in haar als focus de jaren 189 5-1900 en waaiert van bed, voelt haar warmte om zich heen, laaft daaruit lenig uit naar cruciale scènes in het zich aan haar sfeer, ruikt haar geur, neemt verleden. Of we nu op de vleugels van haar jurken in zijn armen om ze samen met James' herinneringen naar New England, haar gondelier tot zinken te brengen op een Dublin, Rome, Florence of Venetië worden plek in de lagune die haar dierbaar was. getransporteerd; overal voelt de sfeer even Lees hoe deze scène bij Lodge het toppunt authentiek aan. De lezer wordt overal on- van gruwelijkheid verbeeldt en bij Tennant middellijk naar binnen gezogen. Tóibins dat van lugubere hardvochtigheid, maar boek is het meest kosmopolitische en doet hoe die bij Tóibín juist van tederheid ge- daardoor het het meest recht aan de reik- tuigt, hoe bizar de onderneming ook uit- wijdte van James' oeuvre. Daarenboven ziet pakt. Ja – het is fictie, want niemand weet hij kans de relaties van James met Temple hoe James zich werkelijk heeft gevoeld; het en Fenimore Woolson zodanig te verbeel- blijft gissen. Het blijft ook waarschijnlijk den dat we inderdaad te maken lijken te dat hij uit eigenbelang het uitzoeken van hebben met 'ties more intimate than sex' Fenimore Woolsons papieren op zich nam zoals Gordon het heeft verwoord. Dat is om compromitterend materiaal te verbran- dan wel na hun dood, maar dat maakt de den. Hij nam bovendien de aantekening

34 • Biografie Bulletin Voorjaar2oo7 over die tot 'The Beast in the Jungle' zou Literatuur leiden. Niet om Fenimore Woolson te be- stelen, lijkt Tóibín te suggereren, maar om Leon Edel, Henry James. A Life (Londen, Hart-Da- haar te gedenken. En om postuum in sa- vis 1953-1972) Lyndall Gordon, menwerking met haar te schrijven. A Private Life of Henry James (Londen, Chatto & Windus 1998) Tóibíns The Masterverdient een diepe bui- David Lodge, Author, Author (Londen, Secker & ging. `Een goeie biografie', zei Sem Dres- Warburg 2005) den ooit, `laat je denken: die vent kon niet Emma Tennant, Felony (Londen, Vintage 2003) anders dan het leven leiden dat hij heeft ge- Colm Tóibín, The Master (New York, Scribner leid.' Zo zit het ook met deze roman. 2005) Nederlandse vertaling: De meester (Breda, De Geus 2005). Uit het Engels vertaald door Anneke Goddijn

Hein Groen De kiemkracht van verdwenen documenten • 35 De kathedralendrift van een socialist In het voetspoor van Willem Wilmink

Piet Mooren

Schrijver en dichter Willem Wilmink was gefascineerd door kathedralen. Wilmink-biograa f Piet Mooren beschrijft de katholieke neigingen van een gevoelssocialist en bezocht de kathedralen waar Wilmink over schreef.

Willem Wilmink werd al vanaf jonge leef- familievakantie honderden kilometers om tijd gedreven door wat hij zelf zijn kathe- toen zijn zoon de kathedraal van Laon wil- dralendrift noemde. En dat terwijl hij uit de bekijken. Maar ook in die kathedraal een socialistisch nest kwam: zijn opa, arbei- zette hij geen voet over de drempel. Vader der in een spinnerij, gaf hem het boek De Wilmink had culturele verheffing welis- wonderbaarlijke lotgevallen van Jan zonder waar hoog in het vaandel staan, maar van vrees van de socialistische Antwerpse de papen moest hij met zijn socialistische schoolmeester Constant de Kinder, en zijn hart weinig hebben. vader wilde bij collectes nooit wat voor ker- En dan die eerste zin van Geschiedenis eener ken geven, behalve toen men rond ging om kathedraal, het boek dat hij aan zijn zoon een kerk bij een verbouwing wat kleiner te gegeven had: `Nog altijd, in het oude maken; voor vader Wilmink konden ker- Frankrijk, verschijnt de kathedraal eerder ken niet klein genoeg zijn. aan den horizon, dan de stad.' Dat kon in Diezelfde socialistische vader gaf zijn zoon het oude Frankrijk misschien het geval zijn, het boek Geschiedenis eener kathedraal van maar in het Enschede waar hij en zijn vader de katholieke kunsthistoricus Frits van der waren opgegroeid, verschijnen de fabrieks- Meer, een cadeau dat je in de hoogtijdagen schoorstenen van textielbaronnen als Blij- van de verzuiling nou niet meteen in een denstein, Ter Kuile en Van Heek eerder dan socialistisch milieu zou verwachten. Zijn de stad aan de horizon. zoon vond het een schot in de roos. Ook Er bestond dus een zekere spanning tussen steunde vader Wilmink met zijn mulo- de derde en de twee voorgaande generaties Frans zijn zoon bij het schrijven van brie- Wilmink. Dat was een spanning tussen ven om informatie in te winnen over Fran- enerzijds het negentiende-eeuwse anarchis- se kathedralen, en reed hij tijdens een tische wereldbeeld van zijn grootvader en

36 • Biografie Bulletin Voorjaar2oo7 het twintigste-eeuwse socialistische wereld- thedraal. De toenemende concentratie op beeld van zijn vader, en anderzijds het stei- de rooms-katholieke cultuur in de laatste le, katholiek-middeleeuwse wereldbeeld periode van zijn leven lijkt dan ook veel van de in de Friese diaspora en op semina- meer van doen te hebben met deze ervaring ries opgegroeide Frits van der Meer, de dan met zijn door Van der Meer opgewekte schrijver van Geschiedenis eener kathedraal. kathedralendrift. Maar eer zijn werk mid- Dat contrast lijkt aan de vroege, toen nog deleeuws van aard werd, zou hij in een lan- Wim geheten, Willem Wilmink geheel ge tussentijd andere posities in gaan ne- voorbij te zijn gegaan. (Dat het niet boter- men. Kathedralen en kerken kwamen de tussen de socialisten en de katholieken daarin zo nu en dan wel voor, maar in een ontdekte hij pas in zijn studententijd in ander perspectief. Amsterdam waar hij aan het Historisch Se- Als Wilmink in 1966 terugblikt op zijn minarie geschiedenis als bijvak deed.) Het praxisshock van een jaar lang lesgeven aan boek van Van der Meer liet een vonk bij het Vossius Gymnasium en daarover in Ti- hem overslaan: al in de tweede klas van de rade zijn Pedagogische Herinneringen publi- middelbare school trakteerde hij zijn klas- ceert, vormt een kathedraal niet meer dan genoten op tot op de minuut geplande een opdracht tot het maken van een sa- oriëntatietocht langs de Twentse kerken. mengestelde zin. Een van zijn leerlingen Wat zullen zijn vader en zijn grootvader had deze geestige variant bedacht: `Daar daarvan gevonden hebben met hun diepe Jan een ruit vernield had, kreeg hij 738 we- wantrouwen tegen roomse stakingbrekers ken geen zakgeld, het was een ruit uit de en de paapse handlangers van Alva? kathedraal van Chartres.' Als hij in 1979 sa- men met Willem Vleeschouwer in De Dankbare armen Waarheid in de strip De wonderbaarlijke reis van Jacob Maneschijn en Sientje Zeester Zijn jeugdherinneringen heeft Wilmink de hoofdfiguren met een tijdmachine de niet alleen beschreven in het grote epische middeleeuwen in parachuteert en vervol- gedicht De Straat (1982), maar ook in de ro- gens naar de moderne tijd terug laat keren, mans Ver van de stad (1977) en Het verkeer- worden ze voortdurend achternagezeten. de pannetje (1984), die hij later samen met Sientje wordt ook nog eens in de billen ge- Peter van Gestel omwerkte tot de aangrij- knepen door de monnik Van Vier die in pende film Kees uit 1989. kerken en kathedralen de kuisheid predikt. De hoofdpersoon in Ver van de stad komt Verderop in de tijd houdt hij de arbeiders voor het eerst in aanraking met de rooms- dom, terwijl zijn bondgenoot Kriegel ze katholieke geloofstraditie wanneer hij ziek arm houdt. Zo komen Jacob en Sientje als is en op een boerderij op verhaal probeert vanzelf in `Het Land van de Dankbare Ar- te komen. Hij verwondert zich over het rit- men' terecht. In Van Vier en in Kriegel zal me van het boerenleven en de traditie van het publiek van De Waarheid de minister- het eeuwenoude katholieke geloof. Dat president en vice-premier herkend hebben raakt hem minstens zozeer als het katholie- die ze liever kwijt dan rijk waren. Maar ke wereldbeeld dat spreekt uit de eerder langzaamaan nemen de voorbeelden van aangehaalde zin van Geschiedenis eener ka- een rooms-katholieke mentaliteit steeds

Piet Mooren De kathedralendrift van een socialist • 37 meer toe in het werk van Wilmink, ook al is, redt Wilmink zich dan als volgt uit deze zal hij tot aan het eind van zijn levensdagen penibele vraagstelling: `In de tweede brief ten opzichte van die mentaliteit de nodige van Petrus staat: "Gedoopten worden hier- innerlijke weerstanden blijven behouden. boven strenger beoordeeld dan ongedoop- ten, want de laatsten weten niet beter." En daarom word ik niet katholiek.' Volgens Een ongedoopte katholiek Finkers is er geen katholieker antwoord Nadat Wilmink in 1991 is teruggekeerd mogelijk. Hij spreekt vervolgens de hoop naar de Javastraat van zijn jeugd, krijgen uit dat Wilmink later bij de hemelpoort ook de Middeleeuwen een dominante een goed woordje voor hem zal doen als plaats in zijn werk. In 1994 herdicht hij De `betreurenswaardige gedoopte zondaar. reis van Sint Brandaan, in 1995 De Beatrijs, Zijn vader zal daar ongetwijfeld alle begrip in 1996 Carmina Burana, in 1997 De burg- voor hebben'. Zeker, maar zal zijn vader gravin van Vergi, in 1998 Elckerlyc en in niet minstens zo verheugd zijn geweest dat 2O00 Lyrische Lente. Liederen en gedichten zijn zoon officieel nooit het socialistische uit het middeleeuwse Europa. Wanneer hij geloof der vaderen is afgevallen? in de woonkamer een beeld van Maria een prominente plaats heeft gegeven, kan hij bij wijze van spreken op bijzondere bij- stand rekenen. Dat lijkt af te lezen aan zijn magistrale herdichting van het aan haar ge- wijde StabatMaterdat door Pergolesi is ge- toonzet: hier heeft de gevoelssocialist Wil- mink definitief plaats gemaakt voor de dichter van het medelijden met Maria. Te- gelijk blijft iets hem ervan weerhouden zich te bekeren of katholiek te noemen. Wanneer hij met Herman Finkers Goede Vrijdag heeft gevierd door naar het Stabat Mater te luisteren en teksten van Reve ten gehore te brengen, ziet Finkers hoe Wil- mink met een sigaret en een Duveltje in de hand krijtwit wordt, begint te stampvoeten en op zijn lip bijt. Hij vraagt bezorgd wat er aan de hand is. `Hij keek links en rechts om zich heen, bracht zijn hoofd dicht bij De kathedraal van Salisbury. Foto: Piet Mooren mijn oor en zei: "Ik ben godverdomme ge- woon katholiek. Als mijn vader hierachter komt...!"' Ajax-Feijenoord Anderhalve week voor zijn dood vraagt Finkers hem: `Waarom word je niet katho- Door enkele kathedralen in het echt te aan- liek?' Met de boerenslimheid die hem eigen schouwen, hoopte ik beter te kunnen ach-

38 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 terhalen wat deze zo weerbarstige, onge- tot zijn poëtica dat het de kunst is die de doopte katholiek zo fascineerde in de mid- natuur bepaalt en niet omgekeerd: deleeuwse godshuizen. Mijn begin- en eindpunt was steeds wat hij over die huizen Vaak reed ik met mijn vader door een schreef. Daarom begin ik met het eerste ge- laan dicht dat hij in 1972 over een kathedraal met bomen aan weerskanten, die om- schreef, uit de afdeling Korenschoven in de hoog dichtbundel Goejanverwellesluis een dak van takken en hel bladergroen uitbouwden en dan dacht ik altijd weer Salisbury Cathedral dat hier een kathedraal was nagemaakt: dat kunst het voorbeeld gaf aan de na- Een droom die het mij tentoonspreidt: tuur. Scheemrend in zeer dicht woud Een transept van zo grote schoonheid Na deze introductie roept hij de kathedra- Als men wakende nimmer aanschouwt! len uit zijn leven op. De eerste kathedraal die hij met eigen ogen aanschouwde is de Het mosgroen donker gebladert, Sint Jan in den Bosch. De sculpturen van Het warme geel van de steen! dat gebouw typeert hij als heilig en profaan Doch, wandelaar, als gij nadert, dooreen, en die typering past ook bij zijn Is alles en alles heen: pelgrimage:

De slotstrofe ook meteen. Een kerk zo gul van vormen en zo vol sculpturen, heilig en profaan dooreen Opmerkelijk genoeg staat dit gedicht te- en met een interieur, spelenderwijs midden van negentiende-eeuwse pastiches verlicht vanuit de vieringtoren. Daar en krijgt het in een noot dit studentikoos bracht eens mijn vader mij. Hijzelf ging commentaar: `Dit gedicht berust op een toen prachtige droom. De weergave daarvan is alvast naar een café, hem welbekend, totaal mislukt. De slotstrofe had ik in de waar hij een vrouw met een hoog kapsel drukproeven al geschrapt, de rest is om on- sprak. verklaarbare redenen blijven staan.' Kenne- lijk had Wilmink toen nog de behoefte om Van de kathedraal van Chartres ziet hij net zijn thema te ironiseren. Die ironie is afwe- als Van der Meer `de twee torens al,/ van ki- zig in zijn grote leerdicht `De kathedralen' lometers ver', maar Wilmink noemt `de ene waarmee zijn boek Mijn Middeleeuwen boers/ en in zichzelf besloten' en de andere opent. In de eerste strofe rijdt hij, net als in `aan alle kanten open, stedelijk.' het zojuist aangehaalde gedicht, opnieuw Bij de kathedraal van Laon, die op een heu- door een bos, nu niet in een droom maar in vel ligt, heeft Wilmink te doen met de os- het echt, en niet alleen, maar samen met sen die al die stenen naar boven moesten zijn vader. Van zulke fietstochten staat hem zien te krijgen. Hij is verheugd over hun bij dat hij in dat overwelvend bos steeds gebrek aan hoogtevrees: weer een kathedraal zag. Dat brengt hem

Piet Mooren De kathedralendrift van een socialist • 39 De ossen, die de stenen een voor een kathedraal. Nu picknicken er toeristen op aansleepten, heel die steile heuvel op, het gazon en fungeert de toren als richting- staan langs de torens krachtig uitge- wijzer: beeld: overal ossen zonder hoogtevrees. Salisbury: kathedraal die zich ontvouwt met twee transepten aan weerszijden, In de Notre Dame de Paris treft hem het ef- spel fect van symmetrie die in de gevel steeds van steeds vergroot herhalen, in een doorbroken wordt: weids en mollig grasveld, waar je eten mag. waar links van rechts een klein beetje De toren, door een ranke spits be- verschilt, kroond, als in een leuk gezicht. De torens wijst in de nacht verdwaalde vliegeniers zijn de borsten van de Allerliefste de weg met een onmiddeleeuws groen Vrouw.' licht.

Kathedralen waarin `een vorm hopeloos de inhoud is ontgroeid', kan hij niet verdra- Het heilige en het profane gen. Ze roepen met hun versteend geloof het bange kind in hem wakker dat in het Tijdens zijn bezoeken aan Salisbury logeer- donker schreeuwt dat het niet bang is; ze de Wilmink, zo vertelt hij in Mijn Middel- zetten hem met hun overdaad van 't laatste eeuwen, steeds in The Bell 6- Crown. Het Oordeel aan tot geschaterlach `om duivels was er spotgoedkoop, en de dochter des uit een oude griezelfilm,/ om vrouwen, aan huizes verscheen poedelnaakt in de badka- een koperen vork geprikt' en ze jagen hem mer toen hij daar aan de wastafel stond. Bij in hun wedijver om `een hogere hoogte dan een volgend bezoek kreeg hij te horen hoe ooit was gemaakt' de schrik op het lijf: `zal verliefd zij op hem was geweest – en dat ter- dit/ het houden zolang ik het hier bekijk/ wijl zijn vriendin net vreemd was gegaan. of zal mijn liefde voor architectuur/ een Had zij hem daarover niet even kunnen einde vinden onder vallend puin?' Deze ar- schrijven of bellen? Dan was het niet bij chitectonische ontwikkeling is er een waar- `een flits van loshangend haar en levendige in borsten' gebleven en was hij misschien wel kroegbaas in Engeland geworden. Bij een religie was verworden tot een strijd, volgend bezoek was de betovering verbro- een hunkering naar steeds weer een ken en had de pub de naam The Cloisters nieuw record, gekregen, alsof de herinnering aan die al te een Ajax-Feijenoord van steen en glas. overrompelende bekoring moest worden uitgewist. Deze hoogmoed bleef de Engelse kathe- Wilminks behoefte aan opbiechten past bij dralen als deel van een kloostergoed be- wat kathedralen op de eerste plaats voor spaard, omdat ze schapen en koeien lieten hem betekenen. Kathedralen zijn in zijn grazen op een groot, groen veld rond de ogen zondaars- en zondaressenkerken waar

4o • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 barmhartigheid bestaat – geen oorden van gevolgd wordt door een tweede. 't Bleef geheelonthouders in de zonde. Een heel zeer aards, ander soort congenialiteit heeft hij als dich- als daar geen hoge vieringtoren was. ter gemeen met de strakke herhaling en symmetrie van de kathedralenbouwer. Die De Kathedralen eindigt bij de Twentse ker- schoonheidservaring heeft voor hem ook ken waar zijn kathedralendrift is begonnen. een erotische dimensie, zoals blijkt uit zijn Vanaf zijn geliefde Kuiperberg, vlak bij eerder geciteerde evocatie van de Notre- Ootmarsum, waar hij in de oorlog als kind Dame de Paris. Daarnaast is hij een nuch- zijn angst voor bommen is kwijtgeraakt, tere, kunsthistorisch geschoolde observant valt in de verte de toren van de Oldenzaalse die oog heeft voor de mogelijkheden en be- kerk te zien: perkingen van de omgeving waarmee ka- thedralenbouwers rekening moeten hou- De Sint Plechelmus. In dat groot ge- den. Dat brengt hem in zijn grote gedicht bouw, De Kathedralen tot de lucide vaststelling waar ik als kind zo vaak de koelte zocht dat zij in Frankrijk met een gebrek aan en ook als puber dwaalde, van intiem ruimte uit de voeten moeten kunnen en in en schemerig Romaans naar zondoor- Engeland juist met een overdaad aan ruim- drenkt, te. Vervolgens gaat hij in op de onverwach- onthullend gotisch, kom ik nu niet te effecten die zij daarmee weten te berei- meer: ken: je staat er altijd voor een dichte deur, je staat er altijd in de koude wind, De ruimte om de kathedralen heen verdwenen is al 't leven eromheen. was er in Frankrijk vroeger niet: je kunt Altijd gesloten, in haar eigen stad in Sens en Saint-Denis nog heel goed verdwaald is de Plechelmuskerk. zien hoe de heiligdommen werden inge- Kentering bouwd, behalve aan de westkant. Daar alleen In de Franse en Engelse kathedralen die ik ving de prachtige gevel plotseling met mijn vrouw bezocht, staan niet alleen de blik van wie daar doodbedaard een de deuren open, maar worden de dagelijkse hoek gebeden in ere gehouden. In Chartres wa- omkwam en dan totaal onvoorbereid ren we verrast door het qua sekse en lands- God zag, van aangezicht tot aangezicht. aard gemengde koor dat met de gezamen- Engelse kathedralen missen dit lijke zang en het gemeenschappelijke gebed geweldige effect, want van oudsher toeristen en kathedraal in een gewijde sfeer zijn ze gelegen naast de stad, ze zijn bracht. In Salisbury mochten we in het deel van een kloostergoed. Een groot, koor plaatsnemen en hoorden we hoe een groen veld koor van vijftien jongens en acht volwasse- omgeeft zo'n lang gebouw, waar een nen de vespers zongen. In Winchester be- transept roofden pompeuze grafmonumenten en rommelige antiquiteiten de kathedraal van

Piet Mooren De kathedralendrift van een socialist • 41 zijn majestueuze, transparante doorkijk. In Literatuur Oxford hoorden we een gemengd Ameri- kaans koor de vespers in de kathedraal van Harry Bekkering, Daan Cartens en Muriël Steeg- stra (red.), Willem Wilmink. Ik droomde dat ik Christ Church zo mooi zingen dat je er lid wakker was. Schrijversprentenboek 52 (Amster- van de Anglicaanse kerk voor zou willen dam, Den Haag, Bert Bakker, Letterkundig worden. In diezelfde Christ Church Cathe- Museum 2004) dral zat een Nederlands jongetje, een nogal W.P. Gerritsen m.m.v Lily Hunter (red.), Willem beweeglijk baasje, naast ons. Van zijn moe- Wilmink, Verzamelde liedjes en gedichten (Am- der had hij een kinderpuzzel gekregen, sterdam, Bert Bakker 2004) W.P. Gerritsen en Willem Wilmink, Lyrische Lente. waarmee hij de kathedraal kon natekenen. Liederen en gedichten uit het middeleeuwse Euro- Al gauw begon hij de bijbel, de psalmen, de pa (Amsterdam, Bert Bakker 200o) vespers en het missaal op elkaar te stapelen, F. van der Meer, Geschiedenis eener Kathedraal en met zijn potlood als hefboom probeerde (Utrecht, Het Spectrum 1940) hij er beweging in te krijgen. Het lukte – de Anja Sligter, `Actie voor Oldenzaals robuuste, plompe basiliek', in de Volkskrant, 7 april 2005 boeken vlogen de lucht in. Toen de priester Willem Wilmink, `De Kathedralen'. In: idem, achter ons liet zich ontvallen: 'For God's sa- Mijn Middeleeuwen (Amsterdam, Bert Bakker ke', klonk dat als vloeken in de kathedraal. 1998) Intussen had ik gelezen dat het na eeuwen `Het Proletariaat'. In: idem, Mijn Middeleeuwen. van verval in Engeland weer goed gaat met `Inleiding'. In: Herman Gorter, Mei Een gedicht de eredienst in deze godshuizen. Weliswaar (Amsterdam, Bert Bakker 1989) `De Straat'. In: idem, Dicht langs de huizen (Am- roepen kathedralen vooral interesse op bij sterdam, Kosmos 1982) toeristen en tv-kijkers, maar daardoor `Pedagogische herinneringen', in Tirade, 119/120 bloeien de koorscholen, waar de zanggrage (nov. dec. 1966), 733-737. jeugd uit allerlei maatschappelijke klassen `De Horeca rond Kathedralen'. In Mijn Middel- alle kansen krijgt om zich de rijke koortra- eeuwen. Willem Wilmink en Willem Vleeschouwer, De dities eigen te maken. Ook bij ons is een wonderbaarlijke reis van Jacob Maneschijn en verandering gaande: al dan niet gemengde Sientje Zeester (Amsterdam, C.J. Aarts 198o) jongens- en meisjeskoren van kathedralen en andere kerken bloeien op. Krijgt Willem Wilmink als pleitbezorger van kerken, ba- silieken en kathedralen eindelijk loon naar werk?

42 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 De biografie als overzicht Gesprek met Annejet van der Zijl

Dik van der Meulen

Al geruime tijd is bekend dat Annejet van der Zijl werkt aan een biografie van prins Bernhard, maar pas onlangs werd duidelijk dat zij volgend jaar als historica op deze biografie hoopt te promoveren bij professor Hans Blom, voormalig directeur van het Nl oD. Een mooie aanleiding voor een gesprek.

In haar `Woord vooraf' bij Anna, Het Le- ven van Annie MG. Schmidt uit 2002 ver- wonderde Annejet van der Zijl zich over de vanzelfsprekendheid waarmee Nederlandse biografieën vaak ook als proefschrift dienst- doen: `Een bij mijn weten internationaal gezien unieke vermenging van genres.' Zij koos, schreef ze, daar bewust niet voor, `simpelweg omdat ik er voor dit boek geen argumenten vóór kon vinden. Ik had niet het gevoel dat een academische status het boek beter zou maken. Het zou louter een zaak van persoonlijke ijdelheid zijn ge- weest'. De vele besprekingen van Anna gingen nauwelijks op deze keuze in. Een uitzonde- ring was de recensie in het Biografie Bulle- Foto: Mark Kohn tin, waarin Koen Hilberdink harde kritiek had op haar naar zijn smaak al te journalis- tieke aanpak, en ontkende dat wetenschap- pelijkheid en leesbaarheid met elkaar in

Dik van der Meulen De biografie als overzicht • 43 strijd zouden zijn. Maar dat laatste had Van niet van: ik vind het te vluchtig, te veel op der Zijl helemaal niet beweerd, zo meldde de waan van de dag en opschudding ge- ze in een voor een Biografendag in 2,003 ge- richt, te onnadenkend. Ik vind het ook al- schreven weerwoord. `Het ging er niet om tijd vervelend als mensen me vragen of er dat ik tégen de combinatie van biografie en nog `onthullingen' in mijn Bernhard-bio- proefschrift was – wat me verwonderde was grafie komen te staan. de vanzelfsprekendheid waarmee dat ge- beurde. Ik was gewoon nieuwsgierig wat Staan er onthullingen in? voor anderen de doorslag gegeven had om het wel te doen.' Natuurlijk zullen er, net als in het Anna- boek destijds, genoeg dingen in komen te En die argumenten heb je nu in het geval van staan die niet eerder bekend waren. Maar de Bernhard-biografie wel gevonden. dat is niet waar het mij om gaat. Nieuwe informatie is geen doel – het is een middel Ja, want meer nog dan bij de vorige boeken om uit te zoeken wie Bernhard nu eigenlijk speelt geschiedenis in dit boek een hoofd- was. Zoals je weet lopen de meningen over rol. Door Bernhard nadrukkelijk in histo- hem nogal uiteen. De één beschouwt hem risch perspectief te plaatsen hoop ik tot een als een held, de ander als een schurk. Ik wil nieuw inzicht in zijn leven te komen. Nu proberen in deze biografie die twee kanten heb ik weliswaar twee wetenschappelijke ti- bij elkaar te brengen en inzichtelijk te ma- tels, maar geen historische en in die zin voel ken hoe ze hebben kunnen ontstaan en flo- ik me nog altijd een amateur-historica. reren, en waar ze elkaar raken. Ondersteuning en begeleiding vanuit de Daarbij zal ik veel aandacht schenken aan wetenschappelijke hoek is in dit geval dus Bernhards achtergrond. Hij was het pro- zeer welkom, en ik denk oprecht dat dit het duct van een negentiende-eeuws feodaal uiteindelijke resultaat ten goede zal komen. milieu in een wereld die door de Eerste We- Daarnaast vind ik het prettig dat ik mezelf reldoorlog en de revolutie van 1918 extreem eindelijk echt historica mag noemen. Ik veranderde. Ik vind het interessant te zien had graag geschiedenis willen studeren, hoe iemand met die achtergrond terecht- maar toen ik in 1980 een studie moest kie- komt in een zo uitzonderlijke omgeving als zen, werd het me aan alle kanten afgeraden het Nederlandse koningshuis, en hoe die omdat ik als historica nooit werk zou vin- twee elementen in de loop van de eeuw op den. Toch is geschiedenis altijd mijn grote elkaar reageren. liefde gebleven, en ik ben blij dat ik nu via deze hink-stap-sprong in die discipline te- Hoe moet een biografie er volgens jou uit- rechtkom. zien?

Maar je was toch journalist? Ik denk dat het belangrijk is een sleutel tot iemands persoonlijkheid te vinden, die zo- Ja... en een hele slechte. Schrijven was het wel zijn of haar sterkste als zwakste punten probleem niet, maar ik heb, zoals dat heet, inzichtelijk maakt. Bij Annie Schmidt geen neus voor nieuws. Ik houd er ook echt vond ik dat in een uitspraak van haarzelf:

44 I Biografie Bulletin Voorjaar 2007 `Mijn beste karaktertrek is te willen beha- mogen gaan, zal het verloop van dit project gen. Mijn slechtste eigenschap: hetzelfde.' uitwijzen. Ze was, in tegenstelling tot wat haar pu- blieke persoonlijkheid uitstraalde, een Iets anders: het Biografie Bulletin. Ben je pleaser – en op een het moment dat ik me erop geabonneerd? En hoe zou het bulletin er dat realiseerde vielen allerlei puzzelstukjes volgens jou eigenlijk moeten uitzien? op hun plek. Ook in het geval van Bernhard probeer ik Nee, ik ben geen abonnee. En dat komt uit te vinden waar hij naar op zoek was in niet alleen door die onaardige recensie van zijn leven. Veel boeken over hem gaan uit Hilberdink, hoewel dat voor mij destijds, van zijn affaires – alsof je die man pas echt als new kid on the block, niet bepaald kunt duiden als je daarvan de onderste voelde als een warm welkom in een kring steen boven hebt gekregen. Ik probeer het van mensen die goed beschouwd toch mijn tegenovergestelde: eerst de man zo goed nieuwe collega's waren. Eerlijk gezegd vraag mogelijk proberen te begrijpen, en dan na- ik me af of recensies überhaupt in het gaan hoe waarschijnlijk bepaalde gedragin- Bulletin thuis horen – beoordelingen kun gen zijn die hem worden aangewreven. je immers overal al lezen, en ze kunnen Daarnaast vind ik het belangrijk die gedra- heel makkelijk de onderlinge verhoudingen gingen en gebeurtenissen in de tijd te plaat- verstoren - terwijl je als biografen onderling sen, omdat je een mensenleven nu eenmaal juist zoveel steun aan elkaar zou kunnen niet los kunt zien van de wereld eromheen. hebben. En ten slotte houd ik ervan als een biografie Waar ik behoefte aan heb is een vakblad, overzicht biedt, en daarmee rust brengt waarin discussies gevoerd zouden worden voor alle betrokkenen. Bij mijn vorige boe- over de technische en inhoudelijke aspec- ken heeft dat zo gewerkt: er zijn vragen be- ten van ons vak. Zoals: de verschillende antwoord, witte plekken ingevuld en con- manieren om met noten om te gaan, het clusies getrokken waar iedereen vrede mee vinden van bronnen, de omgang met de kan hebben. Ik hoop dat me dat met dit publiciteit en met de familie, wat doe je boek ook lukt – al is het maar voor de nabe- met informatie die de privacy van nog le- staanden, voor wie het ook prettig is als die vende mensen aantast, en hoe organiseer je eindeloze stroom onthullingen en specula- een project op zo'n manier dat je niet in de ties ophoudt. informatie verdrinkt. Je zou als tijdschrift ook kunnen proberen In hoeverre kun je gebruikmaken van hetKo- het onderscheid tussen politieke, literaire ninklijk Huisarchief en spreken met bijvoor- en `gewone' biografieën te definiëren. Op beeld mensen als prinses Irene? de biografendag vertelde iemand dat hij er bewust voor koos allerlei persoonlijke za- Ik zit niet in de situatie van iemand als Cees ken niet op te nemen, omdat hij vond dat Fasseur, die bijna in opdracht van het Hof het om het werk ging, en niet om het privé- werkt. Maar ik heb een werkbaar en prettig leven. Ik zou over die zienswijze best wat contact met de Rijksvoorlichtingsdienst. meer willen lezen. Een ander discussiepunt Hoe ver de medewerking zal kunnen en zou kunnen zijn of een biografie een maxi-

Dik van der Meulen De biografie als overzicht • 45 male dikte moet hebben. materiaal is, en waar dat vandaan komt, en of en wat je hebt verzonnen. Ik heb destijds Een laatste vraag: het thema van dit nummer commentaar gekregen op het einde van is de vie romancée. Vind jij dat er voor een Sonny Boy. Sommige recensenten vonden biograaf op dit terrein beperkingen zijn? het zo mooi dat ze dachten dat dat wel aan mijn verbeelding ontsproten moest zijn. Ik heb wel eens gehoord dat er in Scandina- Terwijl ik een heel onderbouwsel aan feiten vië biografen zijn die verzonnen dialogen had, waardoor ik `met aan zekerheid gren- in hun boeken opnemen. Zelf zou ik dat zende waarschijnlijkheid', zoals dat heet, niet doen, maar ik ben er principieel niet wist dat het zo gegaan was. Achteraf heb ik op tegen. Voor mij kan eigenlijk alles, zo- dat dus gewoon niet goed verantwoord. lang je maar heel duidelijk maakt wat je Hopelijk zal mijn promotor me bij Benno doet. Dus duidelijk maken wat historisch voor dat soort fouten behoeden.

46 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Blijfbij je eigen taal Tien tips voor beginnende biografen

Rob van Essen en Monica Soeting

Er bestaan drie regels voor het schrijven van een biografie, schreef William SomersetMaugham. Hij voegde er aan toe: `Gelukkig weet niemand welke regels dat zijn.' Toch heeft iedere beginnende biograaf behoefte aan advies over hoe je te werk gaat, en vooral: hoe je niet te werk gaat. Een gesprek met drie ervaringsdeskundigen over afstand, inlevingsvermogen en verantwoordelijkheidsgevoel.

We ontmoeten elkaar bij het avondeten, biografie. Zijn eerste, over leven en werk drie biografen en twee interviewers, want van Paul Rodenko, was tegelijkertijd zijn gedurende de werkdag hebben de biogra- proefschrift. Dik van der Meulen ontving fen daarvoor geen tijd. En aan onderzoek voor zijn Multatuli-biografie — ook al een en schrijven komen ze meestal pas 's avonds proefschrift — de AKO literatuurprijs. Alle toe, na het eten. Dus ontmoeten we elkaar drie schreven ze wetenschappelijk verant- tussen zes en acht, en combineren we nut woorde biografieën die door een breed en noodzaak. publiek worden gelezen. Linders, Hilber- De drie biografen hebben uitgesproken dink en Van der Meulen hebben nog een meningen. Dat helpt en dat mag, want ze overeenkomst. Allemaal hebben ze in de hebben allemaal hun sporen op het gebied redactie gezeten van Biografie Bulletin, of van de biografie verdiend. Joke Linders zitten daar nu in. Ze weten dus waarover was de eerste die een biografie van een ze het hebben als je ze om advies vraagt. kinderboekenauteur schreef. Ze schreef Het schrijven van een biografie, zeggen ze, een boek over An Rutgers van der Loeff en is niet anders dan het schrijven van elk an- promoveerde op leven en werk van Annie der boek. Het is een proces. Je begint met M.G. Schmidt. Koen Hilberdink levert een idee, maar het is niet zeker of je met binnenkort bij uitgeverij Van Oorschot datzelfde idee eindigt. En vaak pas achter- het manuscript van zijn biografie van af weet je wat je niet of wel had moeten Hans Lodeizen in, zijn tweede schrijvers- doen.

Rob van Essen en Monica Soeting Blijfbijje eigen taal • 47 De eerste vraag ligt dus voor de hand: wat zigheden heeft bijgehouden.' Waarop Lin- zou je nooit meer doen? ders tegenw erpt: ` Van D eyssel wor dt dan Hilberdink antwoor dt als eerste. N ooit ook niet meer gelez en.' En H ilberdink: meer, zegt hij stellig, zal hij op z oek gaan `Een biografie mag geen hobby wor den. naar iets waarvan je diep in je hat wel weet Harry Prick heeft alleen maar aan zichz elf dat het voor je boek niet r elevant is, maar gedacht, net als Van Deyssel.' Linders, ten waar je je nieuwsgierigheid niet de baas slotte: `Multatuli is waarschijnlijk de enige kunt. Nooit meer zijpaden inslaan. Want Nederlandse schrijver die een omvangrijke zijpaden kunnen afleiden. Z e kunnen z o- biografie verdient.' veel stof opleveren dat ze je haast verleiden een ander boek te schrijv en, terwijl ze aan Afstand nemen de biografie nauwelijks iets toevoegen. De ander en onderkennen het probleem. De lezer staat centraal, daarover zijn de drie Maar Linders verkondigt al even stellig dat biografen het eens. Hilberdink wil de lezer je via die zijpaden een br eder perspectief iets bieden. Z elf noemt hij dat een ` zeker krijgt. Ze helpen je, regt ze, om met andere moralisme': `Ik wil het leven van Lodeizen ogen naar een lev ensverhaal te kijken. voor jonge mensen toegankelijk maken, Want alleen de har de feiten van een leven opdat ze ook zijn poëzie gaan leen.' navertellen is niet genoeg. D ie moeten Zonder passie geen biografie. 0 ok daar- worden ingebed in een kwestie, die je juist over zijn de drie biografen het eens. Als dankzij de zijpaden op het spoor komt. biograaf moet je affiniteit hebben met je Mits – en daar komt de nuance – je er geen onderwerp. Maar dat betekent niet dat je je tien jaar en vijfponder d bladzijden o ver onderwerp moet be wonderen. Je moet je doet. erover opwinden, z egt Linders. J e wilt ge- Linders en H ilberdink houden niet van grepen worden, meent Van der Meulen. En dikke biografieën. Dat kun je je lezers niet Hilberdink: ` Vakmanschap blijkt uit de aandoen, vinden 2e. manier waarop je met je object omgaat. J e Voelt Van der M eulen zich aangesproken? moet kunnen r elativeren. Je moet afstand Zijn biografie telt meer dan 90o bladzij- kunnen nemen.' den. Hij vindt dat je als biograafje uiterste Afstand blijkt een belangrijk tr efwoord te best moet doen om onder de duirnd blad- zijn. Afstand gepaard met inlevingsvermo- zijden te blijven. Maar er zijn uitzonderin- gen en verantwoor delijkheidsgevoel. D at gen. Van der Meulen: `Een dikke biografie geldt ook wor de manier waanp je omgaat is niet per definitie onleesbaar . N eem de met informatie die de familie of vrienden biografie van Thomas Mann door Klaus van de gebiografeer de niet openbaar wil Harprecht. Die telt meer dan tweeduizend maken. Linders herinnert zich de raad die pagina's. En toch is die goed leesbaar Of de Wim Hazeu haar gaf toen ze net begonnen biografie v an Lode wijk v an D eyssel door was met biografisch ondevoek: `Geen valse Harry Prick. Dat boek is natuurlijk idioot scrupules, alsjeblieft.' dik en staat v ol eigenaardige details. M aar Maar als je weet dat het openbaar maken dat past wél bij het leven van Van Deyssel, van bepaalde gegev ens desastr euze gev ol- die minutieus en bijna obsessief al zijn be- gen zal hebben wor de reputatie van de ge-

48 • B iografie Bulletin Voorjaar 2007 biografeerde of die van hun nakomelingen? Betekent dit dat je een biografie het beste Dan moet je afwegingen maken, vinden chronologisch kunt laten verlopen? Van Linders, Hilberdink en Van der Meulen. der Meulen veert op. `Het is knap lastig een Als compromitterende informatie relevant thematische biografie te schrijven. Je moet is voor de biografie, moet je erover schrij- de levensbeschrijving vanaf iemands jeugd ven. Je kunt er wel voor kiezen bepaalde opbouwen. Begin jaren negentig nam feiten op een bepaalde manier te presente- Hans van Straten een Multatuli-biografie ren. Soms is dat zelfs noodzakelijk. Hilber- over van Paul van 't Veer, die na het voltooi- dink wijst op het belang van de historische en van de eerste helft was overleden. Van context. Biografen moeten beseffen dat de Straten begon op de tweede helft van Mul- betekenis van bepaalde woorden in de loop tatuli's leven, en dat leverde het verhaal op van de jaren verandert. `Wat nu een depres- van een halve persoon, van een mens zon- sie heet, werd in de negentiende eeuw heel der benen.' anders benoemd. Soms mag je het tekenen Hilberdink gaat uit van een vastomlijnd van loyaliteitsverklaring tijdens de Duitse programma. `Als ik begin, heb ik drie vra- bezetting niet domweg als verraad be- gen. Waarom schrijft of schreef iemand be- schouwen. En in de tijd van Lodeizen werd paalde boeken? Wat heeft de gebiografeer- sowieso niet over homoseksualiteit gespro- de gelezen, en wie heeft hij of zij ontmoet? ken en bepaalde dat ook niet je identiteit. Je moet altijd, ook als je over het leven van Je kunt dus nooit door de bril van nu kij- een politicus schrijft, weten waarom ie- ken naar een jongen die toen ontdekte an- mand een bepaalde prestatie heeft geleverd. ders te zijn. Maar daarover kun je wel infor- Dat is vaak een psychologische kwestie.' matie in egodocumenten uit die tijd Daarmee zijn we op het gebied van de psy- vinden.' chologie beland. Of, wat Hilberdink be- treft, op het gebied van de psychoanalyti- sche methode, waarvan hij gedeeltelijk Mens zonder benen gebruik heeft gemaakt in zijn Rodenko- Goede biografen beschikken dus over pas- biografie. Nu lopen de meningen echt uit- sie, een groot inlevingsvermogen en verant- een. Van der Meulen werd in de kritiek woordelijkheidsgevoel. En ze weten hoe ze aangevallen omdat hij te weinig zou heb- afstand moeten houden. Maar stel dat je ben gepsychologiseerd. Dat was een bewus- over al die eigenschappen beschikt, hoe be- te keuze, zegt hij. Alle biografieën veroude- gin je dan concreet aan je onderzoek? Zijn ren in de loop van de tijd, maar hij wilde daar regels voor? dat proces zo lang mogelijk tegenhouden. Linders zegt geen vaste methode te gebrui- En omdat psychoanalyse en psychologi- ken. Wel vindt ze het een eerste vereiste dat sche benaderingen volgens hem te veel aan een biograaf het werk – de geschriften of de mode en tijd onderhevig zijn, wilde hij die daden – van zijn of haar onderwerp van A niet gebruiken in zijn biografie. tot Z in chronologische volgorde kent. Hoewel Linders Van der Meulens huiver `Om het schrijven van een biografie te voor amateuristische psychoanalytische rechtvaardigen, moet je weten waarom de methoden deelt, vindt ze dat een biograaf gebiografeerde interessant is.' niet zonder psychologisch inzicht te werk

Rob van Essen en Monica Soeting Blijf bij je eigen taal • 49 Tips voor de beginnende biograaf, niet noodzakelijkerwijze in deze volgorde

• lees, voor zover van toepassing, eerst het verzameld werk van de gebiografeerde • ga uit van een vraagstelling • verzamel zoveel mogelijk gegevens • werk met schema's; baseer die op het materiaal en je vraagstelling • ga voorzichtig om met bronnen; wantrouw alles en toets alles twee keer. Als je maar één aanwijzing hebt voor een bepaald gegeven, geef dat dan aan • verdwaal niet op zijpaden • laat je er niet door afschrikken dat er van je beoogde onderwerp al een biografie bestaat • bedenk dat je je boek voor lezers schrijft • raak niet verstrikt in de verhouding met familieleden en vrienden van de gebio- grafeerde; het zijn niet jouw familie en vrienden • laat je manuscript pas aan het einde van je werkzaamheden aan de familieleden en vrienden van je onderwerp zien

kan gaan. Daarom, zegt ze, kan ze zich niet nis of bij de literatuurwetenschap. En dan voorstellen dat je op jonge leeftijd, zonder gaat het me niet om het vaststellen van veel levenservaring, aan een biografie be- richtlijnen, maar om onderzoek naar de gint. Je moet zelf een beetje geschiedenis mogelijkheden en de valkuilen en de ver- hebben voor je over de geschiedenis van ie- wantschappen met sociologie, geschiede- mand anders kunt schrijven. Wat Van der nis, psychologie en naar wat er op het ge- Meulen de opmerking ontlokt dat je beter bied van de biografie allemaal is gedaan, in jong kunt zijn als je een biografie van een Nederland en daarbuiten.' Ook Van der popmuzikant schrijft. `Maar', waarschuwt Meulen ziet voordelen bij het creëren van hij, `dat wil niet zeggen dat je je taalgebruik een biografiewetenschap: `De biografie is aan je onderwerp moet aanpassen.' in de mode, en dat heeft niet alleen voorde- Dat brengt ons op een nieuwe tip, stelt hij len. Iedereen die tegenwoordig iets anders vast: `Blijf bij je eigen taal. Verschuil je niet wil doen, schrijft een biografie. En dan heb achter de taal van de gebiografeerde.' je nog het probleem dat zodra iemand een biografie begint, hij of zij zich het onder- Biografiewetenschap werp toe-eigent, waardoor dat onderwerp jarenlang voor anderen buiten bereik is. Je De borden zijn leeg. Er is nog net tijd voor zou bijna hopen dat het vak wat minder koffie en een laatste vraag. De meest actu- populair wordt. Aan de andere kant – en ele dan maar: vinden de drie biografen de dat lijkt misschien in tegenspraak met wat tijd rijp voor de kunst van het biograferen ik net zei – zou het goed zijn als er meerdere als academisch vak? Ja, zegt Linders. `Het biografieën van één iemand verschijnen.' genre moet een plaats krijgen bij geschiede- De drie biografen zijn het erover eens dat

5o • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 een biografie altijd een wetenschappelijk dagen weer over. De teleurstelling over het én een literair aspect moet hebben. Linders niet krijgen van geld trouwens ook.' Hil- drukt het zo uit: `Wat er staat moet je we- berdink werkt harder aan zijn biografie als tenschappelijk kunnen verantwoorden en hij dat naast een vaste baan moet doen, zegt tegelijkertijd moet het zo zijn geschreven hij, omdat hij dan onder de nodige druk dat de lezer zich door het verhaal laat mee- staat. Linders vindt een subsidie niet onbe- nemen.' langrijk, maar, zegt ze, je moet je er als bio- De koffie is op. Iedereen moet aan het graaf niet van afhankelijk maken: `Je werk; de groep breekt op. Zouden Hilber- schrijft een biografie omdat je dat wilt, om- dink, Linders en Van der Meulen niet graag dat die man of vrouw je bezighoudt, omdat een substantiële beurs willen hebben, zodat je er iets over te zeggen hebt. Als je een ze 's avonds eens iets anders kunnen doen beurs krijgt, voel je je bevestigd, en als je dan werken? geen beurs krijgt moet je het gevoel over- De reacties zijn lauw. Van der Meulen: `Ik winnen dat men je werk blijkbaar niet sub- heb de Multatuli-biografie in mijn vrije tijd sidiabel vindt. Maar het verschil tussen wel geschreven, dat ging ook. Natuurlijk ervaar en geen beurs is in feite niet meer dan de je het krijgen van een subsidie als een sti- tijd die je aan je biografie besteedt. Zonder mulans, maar dat gevoel gaat na een paar subsidie duurt het gewoon langer.'

Rob van Essen en Monica Soeting Blijf bij je eigen taal • 51 Een autoritaire kunstpedagoog De biografie van H.P. Bremmen

Caroline Roodenburg-Schadd

Dat ook kunsthistorici verweten kan worden zich niet met feiten maar met fictie bezig te houden, laat de biografie van de kunstpedagoog en verzamelaar H.P. Bremmer (1871-1956) door Hildelies Balk zien. In 1907 deed Johan Huizinga zijn uiterste best om Bremmer buiten de wetenschappelijke wereld te houden vanwege diens vermeende malligheid' en `waanwijsheid: Dat schaadde de reputatie van Bremmers niet; dat wil zeggen, niet in zijn tijd.

De Haagse kunstpedagoog H.P. Bremmer contacten onderhield met kunstenaars en had tussen 1900 en 1950 een schare volge- een graag geziene bemiddelaar bij kunst- lingen die haar charismatische leraar bijna handels was, bouwde Bremmer een groot als een heilige adoreerde. Bremmers oor- netwerk op, waarvan hij de spil vormde. deel over kunst was onbetwist en zijn leer- Terugkijkend is zonder overdrijving te zeg- lingen, vrijwel alle uit de hogere stand, gen dat Bremmer in Nederland een kunst- volgden hem gedwee. Zij gaven hem een paus was, die vooral tussen 1910 en 1940 machtige positie in de Nederlandse kunst- grote invloed had. wereld. Het recept was eenvoudig: Brem- Tastbare restanten van Bremmers invloed mer leerde zijn publiek naar kunst kijken bestaan nog steeds. Zo zijn er in Nederland en bracht hen ertoe ook kunstwerken, nog altijd 'Bremmeriaanse' kunstcollecties meestal van eigentijdse kunstenaars die hij- te vinden: verzamelingen die Bremmers zelf `pousseerde', te kopen. Daarnaast on- leerlingen volgens zijn inzichten hebben derstreepte Bremmer zijn autoriteit als `on- opgebouwd. Ze bevinden zich voor het afhankelijke' deskundige door over kunst grootste deel bij particulieren, maar ook te schrijven en diverse boeken en twee acht museale kunstcollecties bestaan elk maandbladen – Moderne Kunstwerken voor een groter of kleiner deel uit Bremme- (1903-1910) en Beeldende Kunst (1913-1938) riaanse collecties. Veruit de grootste en be- – uit te geven. Omdat hij bovendien nauwe kendste is die van mevrouw Kruller-Miil-

52 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 ler, die de basis vormt van het naar haar ver- en flirtte hij korte tijd met het anarchisme. noemde museum op de Hoge Veluwe. Hij schilderde in de stijl van het uit Frank- Daarnaast is de hand van de meester te her- rijk en België overgewaaide pointillisme. kennen in de collecties van Museum de Hij was nog maar een sjofele, `artistieke' Fundatie in Zwolle/Heino, het Gemeente- schilder en een beginnende kunstcriticus, museum in Den Haag en Museum Boy- toen de Leidse jurist en socioloog Rudolf mans van Beuningen. Steinmetz hem vroeg lessen `kunstzinnige Bremmers leven was tot nu toe alleen ha- vorming' te geven aan de dochters van no- giografisch beschreven, door enkele trouwe taris Beekhuis in Den Haag. Steinmetz was leerlingen en – in een ongepubliceerd ma- zelf verloofd met het jongste meisje, Willy, nuscript – door zijn echtgenote, Aleida dat aan nervositeit en lusteloosheid leed Bremmer-Beekhuis, onder de titel Dienaar (kwalen die destijds als `typisch vrouwelijk' der kunst. In de nu verschenen biografie, werden beschouwd). De lessen waren een een handelseditie van de dissertatie waarop succes. De beschaafde jongedames be- kunsthistorica Hildelies Balk in 2004 pro- schouwden zijn ideeën over kunst als een moveerde, kiest de schrijfster een ander openbaring, en Bremmer vond de ontvan- standpunt. Zij ontrafelt tot in detail Brem- kelijkheid van zijn leerlingen een verade- mers web en onthult hoe al zijn activiteiten ming vergeleken met de negatieve reacties zo met elkaar verweven waren, dat zijn in- die zijn artikelen over kunst hadden opge- vloed steeds groter werd en hij van alles kon roepen. Bovendien stemde de familie Beek- `orkestreren'. Bovendien plaatst Balk, die huis toe in een huwelijk met Aleida, de op een enthousiasmerende manier schrijft oudste dochter; een intelligente, kordate en oog heeft voor kleine, maar veelzeggen- vrouw die actief was in de Vereeniging voor de details, het fenomeen `kunstpaus' in de Vrouwenkiesrecht. Zij bracht niet alleen maatschappelijke verhoudingen van Brem- een aardig kapitaal mee, maar samen met mers tijd. Daardoor geeft zij niet alleen een haar zwager Steinmetz introduceerde ze levendig beeld van de man zelf, maar ook Bremmer in de sociaal hogere kringen, van de kringen waarin hij verkeerde. waarin hij het succes van zijn lessen op gro- tere schaal kon beproeven. Bremmers lessen `Practische Aesthetica' Een sjofele schilder hadden een sneeuwbaleffect. Behalve in In 1895 bracht een huwelijk op stand de Den Haag (waar hij lesgaf in zijn huis aan carrière van de vierentwintigjarige Henk de Trompstraat) gaf hij al gauw cursussen Bremmer in een stroomversnelling. De in Utrecht, Zeist, Amsterdam, Rotterdam jonge Bremmer probeerde zich te ontwor- en Groningen. Het netwerk bleef groeien. stelen aan het kleinburgerlijke Leidse Decennialang reisde hij het hele land per rooms-katholieke milieu, waar zijn ouders trein af, beladen met lichtbeelden en vaak een hotel runden. In plaats ván te werken ook originele kunstwerken, om zijn toe- in de zaak van zijn ouders wilde hij kunste- hoorders met woord en beeld te onderwij- naar worden. Samen met een groepje vrien- zen. den (onder wie de schrijver Henri Borel) verdiepte hij zich in het Hogere in de kunst

Caroline Roodenburg-Schadd Een autoritaire kunstpedagoog • S3 Redon en Seurat, van de Parijse kubisten Methode Picasso, Braque en Severini, en van Mon- Bremmer ging als volgt te werk. Eerst brak driaan en Van der Leck. hij het leken'-oordeel van zijn leerlingen Bremmer stelde zijn methode in Een inlei- af, en vervolgens voedde hij hen op in het ding tot het zien van Beeldende Kunst (1906) `zien' van kunst – hij gaf kunstbeschouwing, en Practische Aesthetica (1907) op schrift. geen kunstgeschiedenis. Leken lieten zich Ondanks zijn wil om de `praktische estheti- volgens hem te veel leiden door het onder- ca' meetbaar en wetenschappelijk te ma- werp of de voorstelling van een kunstwerk. ken, kreeg hij weinig bijval uit universitaire Een `mooi' onderwerp was helemaal niet kring. Hij kreeg zelfs te maken met tegen- van belang, vond Bremmer, al leek hij de werking. Toen hij in 1907 werd benaderd zaak om te draaien. Schilderijen met `nede- om de eerste volledige leerstoel in de kunst- rige' onderwerpen, zoals een onooglijk stuk geschiedenis in Utrecht te bekleden, leidde natuur of een stilleven met alledaagse voor- dat tot een furieuze reactie van de histori- werpen, behoorden tot zijn favorieten. cus Johan Huizinga, hoogleraar in Gronin- Ook voorstellingen met doodskoppen gen. Balk citeert uit twee brieven van Hui- waardeerde hij. Bremmers criterium voor zinga, waarin deze van leer trekt tegen de kwaliteit was of de kunstenaar iets eigens `bremmerij': het `gekwebbel' van Bremmer uitdrukte en een emotie kon overbrengen. dat hij vergelijkt met het 'mystisch-realis- Hij onderwierp een kunstwerk aan twee tisch-filozofico-artistiek' gepraat van Lode- `meetbare' criteria: het moest `ernstig' zijn wijk van Deyssel. Huizinga wilde er alles en beschikken over `eenheid van voor- aan doen om te voorkomen dat `ons brave dracht'. Dat wil zeggen: een werk moest vaderland zich met den eersten rijksleer- helder of doordacht van geest zijn en een stoel in kunstgeschiedenis zoo onherstel- consequente stijl bezitten, en niet te gelikt baar ging blameeren'. Ook een kunsthisto- of virtuoos zijn. De over te brengen emotie ricus behoorde zich, aldus Huizinga, in de was niet sentimenteel, maar spiritueel: het eerste plaats bezig te houden met histori- ging om de uiting van het mystieke; het Al- sche feiten, een benadering die Bremmer Ene, in Spinoza's woorden. Het spinozisme op zijn beurt afdeed als `malligheid' en was een belangrijke leidraad voor Brem- `waanwijsheid'. De kloof tussen Bremmer mer, aldus Balk, naast een psychologische en de wetenschappelijke kunstgeschiedenis inslag: de persoonlijkheid van de kunste- zou in de loop van de tijd alleen maar gro- naar moest uit het werk spreken. In zijn les- ter worden, al zou uiteindelijk een groep sen liet Bremmer werken uit verschillende getrouwen hem in 1951, aan het eind van eeuwen en culturen de revue passeren, van z'n leven, alsnog een eredoctoraat in Gro- Oud-Egyptische en Aziatische kunst tot ningen bezorgen. Delfts aardewerk. De nadruk lag echter op de kunst uit zijn eigen tijd, waarbij hij be- Het publiek van Bremmer hoorlijk vooruitstrevend was. Bremmer be- hoorde bijvoorbeeld tot de eerste promo- Balk is op haar best wanneer ze het publiek tors van het werk van Van Gogh. Maar hij van Bremmer beschrijft. Daarbij baseert ze was ook een aanhanger van het werk van zich op de volledig bewaarde cursusadmi-

54 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Cornelis Veth, `Bremmer moet zijn oordeel zeggen', 1930. Krbller-Muller Museum, Otterlo nistratie die de brieven en huldeblijken van die zich in 1905 bij Bremmer in Den Haag vele honderden bewonderaars bevat. Hun meldde: Helene Kruller-Muller, echtgeno- ontvankelijkheid voor Bremmers autoriteit te van de puissant rijke transportonderne- wekt tegenwoordig verbazing, maar Balk mer Anton Kruller. Helene kwam in het plaatst ze op overtuigende wijze in het ka- spoor van haar dochter, die zij in alles wilde der van de tijd. De groep rond Bremmer voorbijstreven. Eind 1907 nam zij Brem- functioneerde als een soort `gemeente', ter mer officieel als adviseur in dienst. In 1911 vervanging van de traditionele religie. Ve- vatte ze het plan op een museum te stich- len – ook Bremmer zelf – zagen zijn weke- ten, waarna een periode van zeer intensieve lijkse lessen als `preken', waarin niet alleen samenwerking met Bremmer aanbrak. Hij het zien van kunst, maar ook een diepere adviseerde haar bij de aankoop van honder- levenswijsheid werd verkondigd. Het gaf den kunstwerken, van Van Gogh, maar mensen richting en overtuiging, en een en- ook van tal van andere door Bremmer gese- keling vergeleek Bremmer zelfs met Chris- lecteerde kunstenaars. De rijke dame moet tus. De groep bestond niet alleen uit geëx- zich een koningin hebben gewaand en alteerde dames en heren, maar telde ook Bremmer als haar eerste minister hebben hoogleraren en Rotterdamse havenbaron- beschouwd, zoals treffend is verbeeld in nen onder haar leden. Ook groepjes onder- een karikatuur van Cornelis Veth. Maar dat wijzers hoorden tot Bremmers aanhang. haar eerste minister niemand naast zich Zijn bijzonderste leerlinge was een vrouw duldde, had negatieve gevolgen voor Krol-

Caroline Roodenburg-Schadd Een autoritaire kunstpedagoog • 55 Iers collectie, zo onthult Balk. Toen me- top (met kunstenaars als Redon, Picasso, vrouw Kruller op advies van haar architect, Braque, Severini en Herbin) en toonaange- Henry van der Velde, Seurats topstuk La vende kunstenaars uit het Nederlandse veld Grande. jatte (nu in het Art Institute in Chi- (Jan Toorop, Floris Verster, Mondriaan, cago) wilde kopen, stak Bremmer daar een Van der Leck, Charley Toorop en John R^- stokje voor. Ook vertikte hij het werken decker), bestond die groep uit een aantal van Cézanne voor de collectie te kopen, kunstenaars van het tweede garnituur, zoals toen die op de markt kwamen. Balk heeft Truus van Hettinga Tromp, Anna Egter er maar één verklaring voor: Cézanne was van Wissenkerke, Rudolf Bremmer (Brem- in Nederland al `ontdekt' door de verzame- mers zoon) en Jan Terwey, die werd aange- laar Hoogendijk, zodat er voor Bremmer duid als de Bremmer-School. Deze kunste- geen eer aan te behalen viel. Ook in het naars konden geen weerstand bieden aan buitenland bracht Bremmers moeilijke ka- Bremmers dwingende bemoeienis met rakter hem in conflict. Tussen 1928 en 1932 vorm en inhoud van hun werk en namen vond er een rechtszaak in Duitsland plaats een volgzame houding aan. Het was voor over valse schilderijen van Van Gogh, de iedereen die met Bremmer te maken kreeg zogeheten Wacker-affaire. Bremmer, die een kwestie van buigen, barsten of veinzen, één van deze werken voor zichzelf had ge- zo vat Balk het kernachtig samen. Sommi- kocht en er vier had weten te plaatsen in gen slaagden erin hun rug recht te houden, zijn `kring', bleef volhouden dat de schilde- bij anderen leidde dat tot de beëindiging rijen echt waren, ook toen de bewijzen te- van de relatie met Bremmer. Weer anderen gen Wacker zich opstapelden en deze in werden slaafse jaknikkers. 1932 ook werd veroordeeld. Uitgerekend op Over de hele linie genomen heeft Bremmer het terrein van Van Gogh, waarop Brem- echter veel voor `zijn' kunstenaars gedaan. mer internationaal een grote naam had op- Omdat hij ooit zelf als schilder was begon- gebouwd, liep zijn reputatie hierdoor scha- nen genoot hij hun vertrouwen. Hij toon- de op. de begrip voor hun financiële nood in slechte tijden en bewerkstelligde voor som- migen een vast inkomen tegen een vaste af- De Bremmer-School name van hun werk; anderen hielp hij aan De kunstenaars zelf komen er bij Balk een opdrachten en verder bemiddelde hij bij beetje bekaaid af. Een paar uitgediepte talloze aankopen. casestudies zouden meer zeggen over Veel kunstenaars hoopten op Bremmers Bremmers karakter dan de voorbeelden die steun, maar de meesten wees hij onverbid- Balk de revue laat passeren. Maar over delijk af. Of bij die beslissing alleen kun- Bremmers contacten met twee van de inte- stinhoudelijke argumenten van belang ressantste kunstenaars, Mondriaan en Van waren, valt te betwijfelen. Zo zijn er kunste- der Leck, is al door anderen gepubliceerd. naars, zoals de niet in het boek genoemde Balk gaat vooral in op het grote kwaliteits- Jan Mankes, wiens werk ogenschijnlijk verschil binnen de ongeveer driehonderd goed in Bremmers sfeer past, maar die toch door Bremmer gepropageerde contempo- door hem werd afgewezen. Balk maakt geen raine kunstenaars. Naast de internationale rondgang langs alle individuele gevallen,

56 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 maar volstaat met aan te geven binnen wel- verdediging van Bremmer, zoals de door ke grenzen Bremmer opereerde. Daarbij Aleida opgetekende biografie Dienaar der laat het genoemde voorbeeld van Cézanne kunst. Haar man had alles slechts in dienst zien dat bij Bremmer kleinzielige motieven van de kunst gedaan. Om hem van elke ook een rol konden spelen. verdenking te vrijwaren, ging ze wel erg ver: volgens Balk, die vele bronnen en ar- chieven raadpleegde, schoonde ze het ar- Publiceren, stimuleren, bemiddelen chief van Bremmer minutieus, voordat het Bremmer bediende zich van een uitgekien- aan het nageslacht zou worden prijsgege- de manier van koppelverkoop. De schilde- ven. rijen die hij meenam naar zijn lessen waren Bremmer kan met recht een kunstpaus meestal te koop. Behalve dat hij voor zijn worden genoemd. Hij was in de kunstwe- eigen collectie en voor die van de Krullers reld machtig en invloedrijk, duldde geen werken kocht, nam hij ook werk in consig- tegenspraak en gedroeg zich als een alleen- natie, ter verkoop aan relaties of kunsthan- heerser. Dat gaat verder dan de term dels. Andersom was het voor kunsthandels `kunstdominee', waarmee hij soms ook gunstig schilderijen van Bremmers kunste- werd aangeduid. Tegenwoordig zijn er vol- naars te verhandelen, omdat dit een goede gens Balk in de particuliere kunstwereld afzet beloofde. Ook zagen zij graag dat geen mensen als Bremmer meer – verzame- kunstwerken uit hun zaak in Bremmers laars hebben niet meer de gezagsgetrouwe veelgelezen maandbladen werden gerepro- instelling die destijds de Bremmerianen duceerd. Als tegenprestatie vulden zij z'n kenmerkte. We zouden kunstpausen eerder advertentiepagina's. Balk verwerkte deze in de sfeer van de overheid moeten zoeken: gegevens in inzichtelijke tabellen, zodat alle onder de museumdirecteuren (zoals na de verstrengelde belangen helder naar voren oorlog Willem Sandberg) en de invloedrij- komen. Ze noemt Bremmer een `onderne- ke raden van advies (zoals de Mondriaan mer op de kunstmarkt', maar verzacht het Stichting). Dat zou in elk verklaren waar- strikt financiële gewin: zijn handelen zou om iemand als Bremmer nu als ouderwets hem geen provisie, maar wel profijt (lees: wordt bestempeld. Wie onlangs de exposi- macht) hebben opgeleverd. Bremmers col- tie over Bremmer in het Kruller-Muller lega-kunstcritici oordeelden anders. Zij Museum heeft gezien, zag een tentoonstel- ontketenden in 1937 een felle polemiek ling die geen recht aan hem deed, met en- over zijn belangenverstrengeling en insinu- kele topstukken, maar ook veel `stoffige' eerden zelfs dat hij een marchandgantéwas, Bremmeriaanse schilderijen. Bovendien iemand `die zich den winst toe-eigent wel- stond de uitermate warrige en publiekson- ke den kunstenaar toekomt'. Bremmer liet vriendelijke opzet in schril contrast met het de aantijgingen van zich afglijden, maar dat uitgangspunt van de tentoonstelling, het deden zijn trouwe cursisten en echtgenote heldere en goed leesbare boek van Hildelies niet. Zij ontwikkelden een wantrouwen te- Balk. gen iedereen die tégen Bremmer was (ook de overheid, die hem te weinig zou hebben Hildelies Balk, De kunstpaus H.P. Bremmer 1871- geëerd). Ze schreven diverse stukken ter 1956 (Bussum, Thot zoo6)

Caroline Roodenburg-Schadd Een autoritaire kunstpedagoog • S7 Een leven lang calvinistisch verzet Het strijdbare leven van Gezina van der Molen

Hinke Piersma

Gezina van der Molen deinsde er niet voor terug eigenzinnige standpunten in te nemen. Dat blijkt uit haar houding tijdens de bezetting, maar ook als het gaat om kwesties als de joodse oorlogspleegkinderen en betaald werk voor getrouwde vrouwen. Geliefd maakte ze zich er niet mee. Haar onbuigzaamheid stootte menigeen tegen de borst. Haar biograaf aarzelt tussen verwondering en verontwaar- diging, en wijt haar onverzettelijkheid aan haar achtergrond.

`Ze kunnen niet aan mijn persoonlijkheid wereld. Na een opleiding aan de kweek- komen, ze kunnen met me doen wat ze wil- school — van haar vader mocht ze niet naar len, maar mijn overtuiging is mijn overtui- het gymnasium — ging Van der Molen in ging en dat heb ik en dat houd ik al doen ze 1924 rechten studeren aan de Vrije Univer- me ik weet niet wat, daar kunnen ze niet siteit te Amsterdam. Ze was toen tweeën- aan raken, ze kunnen mijn innerlijk niet ra- dertig jaar. In 1937 promoveerde ze en was ken...' Deze zinnen herhaalde Gezina van daarmee de eerste vrouw die aan de vu een der Molen als een mantra tijdens haar ge- doctorsgraad behaalde. Inmiddels had Van vangenschap van 29 juni tot 2 5 juli 1942. der Molen haar levenspartner, Mies Nolte, Dit zijn ook de zinnen die na lezing van leren kennen. In 193o gingen ze samenwo- haar biografie als meest kenmerkend voor nen. Tot aan Van der Molens dood in 1978 haar blijven hangen. waren ze onafscheidelijk. Van der Molen werd op 20 januari 1892 ge- Van der Molens biograaf, Gert van Klin- boren in het Groningse Baflo als dochter ken, docent Kerkgeschiedenis aan de van domineesdochter Geertje Kuik en de Theologische Universiteit van Kampen, onderwijzer en later ARP-Tweede Kamerlid heeft haar willen portretteren als een expo- Jan van der Molen. Er werden nog twee nent van haar generatie. Opgegroeid in een jongetjes geboren, die allebei kort na de ge- traditioneel calvinistisch milieu, ontpopte boorte stierven. Een derde kwam dood ter ze zich als een persoonlijkheid die er niet

58 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 voor terugdeinsde controversiële stand- minst verwondering – zelfs verontwaardi- punten in te nemen. Ze was zoals de titel ging – bij hem te wekken. Hij komt er in van Van Klinkens boek luidt: strijdbaar en ieder geval in zijn slotconclusie op terug en omstreden. beticht haar in deze van een hard karakter. De eerste zeven hoofdstukken van de bio- Lezing van het proefschrift Het geslacht van grafie gaan over Van der Molens leven vóór de wetenschap. Vrouwen en hoger onderwijs het uitbreken van de Tweede Wereldoor- in Nederland 1878-1848 van Mineke Bosch log. Veel aandacht gaat uit naar de calvinis- leert echter dat Van der Molens opvattin- tische denkbeelden van die tijd en de anti- gen over de gehuwde vrouw en betaalde ar- revolutionaire partijpolitiek waarin voor beid minder uitzonderlijk waren dan haar ambitieuze vrouwen als Van der Molen biograaf doet voorkomen. Bosch stelt dat geen plaats was – in de ARP werd vrouwen men binnen de destijds bestaande vrou- tot ver na de Tweede Wereldoorlog het pas- wenorganisaties – en niet alleen die van sief kiesrecht onthouden. Eigenlijk waren confessionele, maar ook die van linkse sig- er maar twee acceptabele beroepen voor natuur – op zijn minst ambivalent stond ARP-sters: dat van onderwijzeres of dat van tegenover betaald werk door gehuwde verpleegster. Hoewel Van der Molen beide vrouwen. Bosch wijst op een duidelijke te- enige tijd uitoefende, lag haar hart bij een genstelling tussen de standpunten van ge- carrière waarbij ze maatschappelijk meetel- huwde en ongehuwde vrouwen. De laat- de en een stem had in het publieke debat. sten koesterden een zekere rancune – Van Van der Molen wenste geen genoegen te Klinken heeft het over Van der Molens `res- nemen met haar `natuurlijke' plaats als sentiment' tegenover `normale' vrouwen – vrouw. ten aanzien van gehuwde vrouwen omdat Dat Van Klinken beter is ingevoerd in de die, anders dan hun ongehuwde seksegeno- calvinistische traditie dan in de geschiede- ten, niet waren blootgesteld aan minachting nis van de vrouwenbeweging van voor de en vooroordelen. Meer dan een radicale ex- oorlog, blijkt uit het zesde hoofdstuk. ponent van het confessionele gedachte- Daarin gaat hij in op Van der Molens goed, past de overtuiging van Van der Mo- standpunt dat een getrouwde vrouw vrij- len dan ook in die context. willig afstand zou moeten doen van haar aanspraak op betaald werk, en zich moest Waterloo neerleggen bij een leven als huisvrouw. In het verlengde hiervan steunde Van der Mo- Tijdens de Tweede Wereldoorlog kon Van len het wetsvoorstel van de rooms-katho- der Molen eindelijk zijn wie ze was. Of om lieke minister van Sociale Zaken C.P.M. Van Klinken te parafraseren: het verzet Romme in 1937 om loonarbeid voor ge- bleek de sleutel te zijn tot die vurig verlang- huwde vrouwen te verbieden. In haar bro- de zelfstandigheid die ze vanaf jongs af aan chure De beroepsarbeid van de gehuwde ambieerde. Zat haar `anders zijn' haar voor vrouw uit 1938 ging ze daarin verder dan de oorlog in de weg, in de Tweede Wereld- menigeen. Hoewel Van Klinken dat niet oorlog was het een voorwaarde. Van der expliciet formuleert, lijkt Van der Molens Molen stortte zich dan ook zonder aarze- standpunt betreffende deze kwestie op zijn ling in het verzetswerk. In oktober 194o,

Hinke Piersma Een leven lang calvinistisch verzet • S9 toen de bezetter aan personen in overheids- heldin onomstreden, haar voorzitterschap dienst de zogeheten ariërverklaring voor- van de Rijkscommissie voor Oorlogspleeg- legde, aarzelde ze niet om een protestbrief kinderen (o PK) werd haar Waterloo. De te schrijven. Op dat moment oefende Van o PK was opgericht om te bepalen wat er na der Molen, aldus Van Klinken, geen func- de oorlog moest gebeuren met de circa vier- tie uit die haar noodzaakte tot het tekenen duizend, overwegend joodse kinderen, die van een dergelijke verklaring, maar haar in de oorlog veelal in christelijke gezinnen aversie ertegen zou zo groot zijn geweest waren ondergedoken en wier ouders naar dat ze er publiekelijk afstand van zou heb- alle waarschijnlijkheid de verschrikkingen ben genomen. Publiekelijk? Betekent dat van de oorlog niet hadden overleefd. Van dat haar brief ergens werd geplaatst? Maar der Molen had al vóór de oprichting van de waar? Helaas maakt Van Klinken dat niet OPK voorgesteld de ouders, die wel uit de duidelijk. Hij verwijst naar een ongeda- concentratiekampen teruggekeerden, uit teerd stuk in Van der Molens archief en een de ouderlijke macht te ontzetten. Daarop voordracht waarvan hij vermoedt dat die werd ze teruggefloten, maar toen de OPK rond 1941 gedateerd moet worden, maar onder haar voorzitterschap werd opgericht, laat de lezer verder in het ongewisse. Mis- kreeg ze alsnog veel invloed op het lot van schien kon hij niet anders, maar dan was de kinderen. Haar mening liet niets te ra- het beter geweest dat in de tekst op te ne- den over. Alleen de weeskinderen wier ou- men. Van der Molen raakte betrokken bij ders expliciet hadden aangegeven dat zij het illegale blad Vrij Nederland. Maar na een joodse opvoeding voor hun kind wens- het zoveelste conflict met H.M. van Rand- ten, moesten worden afgestaan aan joodse wijk, die volgens haar het blad monopoli- familieleden. De meeste anderen waren seerde, vertrok ze met slaande deuren. Be- volgens haar beter af in het christelijke mi- gin 1943 stond ze aan de wieg van de illegale lieu waar ze waren opgevangen. Een pijnlij- krant Trouw, waaraan ze de rest van de oor- ke en jarenlange strijd tussen alle betrokke- log verbonden bleef. Naast het schrijven nen was het gevolg. van artikelen voor de illegale pers raakte ze Volgens Van Klinken moeten Van der Mo- in mei van hetzelfde jaar betrokken bij het lens ambities in de OPK worden verklaard zogeheten kinderwerk. Als gecommitteer- door haar verlangen om in het naoorlogse de van de kweekscholen nam ze eindexa- Nederland een positie te bekleden die voor mens af aan de hervormde kweekschool haar als vrouw in de politiek niet was weg- aan de Plantage Middenlaan in Amster- gelegd. Het antwoord op de vraag waarom dam. In het aangrenzende pand bevond Van der Molen zich zo vastbeet in de o PK, zich de crèche waar de joodse kinderen tij- is volgens Van Klinken te vinden in de hou- delijk werden opgevangen – hun ouders za- ding van de ARP jegens vrouwen. Met deze ten in de tegenover gelegen Hollandsche redenering blijft Van Klinken trouw aan Schouwburg – in afwachting van hun de- zijn streven Van der Molen te schetsen als portatie. Van der Molen was degene die als een exponent van haar generatie. De vraag lid' van de Trouwgroep zou meehelpen de- is echter of deze verklaring voldoet. Toen ze kinderen te laten onderduiken. Van der Molen in 1943 in aanraking kwam Was Van der Molens reputatie als verzets- met de `kinderkwestie' ontlokte dat haar de

6o • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 man-De Paauw, wier brieven aan haar fa- milie in Palestina in 2002 werden gepubli- ceerd, vertelt hoe ongelooflijk moeilijk de `kinderkwestie' was. Haar eigen zoontje sprak na de terugkeer van zijn ouders over zijn pleegmoeder als `mijn andere mama'. Allerminst een supporter van het beleid van Van der Molen, laat Melkman-De Paa- uw zien hoe complex de problematiek van de joodse onderduikkinderen, hun pleeg- ouders en de teruggekeerde ouders c.q. fa- milie was. Daarbij gaat het haar niet alleen om haar eigen zoontje, dat ze in staat stelde om zijn pleegmoeder te blijven ontmoeten (ze spreekt van een `ereplicht'). Net zomin als je Melkman enkel kunt definiëren als een religieuze zioniste die ernaar streefde zoveel mogelijk joodse kinderen en jonge- ren een toekomst in Palestina te bieden – Gezina van der Molen, jaren zestig zoals Van Klinken doet –, was Van der Mo- len meer dan een compromisloze strijdster uitspraak dat zij het redden van deze kinde- voor een nationaal-christelijk ideaal met ren zag als een rechtstreekse opdracht van politieke ambities. Dat weet Van Klinken God. Ze zou, toen ze de kinderen in de crè- ook wel. Het is daarom jammer dat hij van che zag, hebben gezegd: `Nu zie ik waarom Van der Molens `tegenstrijdigheden' en God mij hierheen geleid heeft.' Zou haar `onderdrukte emoties' niet méér heeft kun- optreden binnen de OPK niet in dezelfde nen maken. lijn kunnen liggen? Zou Van der Molen zich een uitverkorene hebben gevoeld? In Eigenaardige dame biologische zin was het moederschap niet voor haar weggelegd, maar wat te denken Van der Molen heeft weinig losgelaten over van een gesublimeerd moederschap met haar rol in de OPK. Toch lezen we in haar een goddelijke opdracht als legitimatie? biografie enkele uitspraken over haar taak- Van Klinken schrijft dat Van der Molen opvatting. Sommige heeft ze gedaan ten tij- emotioneel de meeste moeite had met de de van haar voorzitterschap, andere in beslissing kinderen bij hun pleegouders 1974. Helaas geeft Van Klinken in de tekst weg te halen. In zijn boek heeft hij het niet altijd aan wanneer Van der Molen wat woord `pleegouders' gecursiveerd. Met an- heeft gezegd. Uiteraard kan de lezer het no- dere woorden: Van der Molen koos de zijde tenapparaat raadplegen, maar hier is hel- van de pleegouders. Maar is het wel zo een- derheid in de tekst gewenst. Het is goed te voudig? In dit verband is een boek van Fré weten of een citaat gaat om een standpunt- Melkman-De Paauw illustratief. Melk- bepaling ten tijde van haar voorzitterschap

Hinke Piersma Een leven lang calvinistisch verzet • 61 of om een reflectie van jaren later. Deze kri- dienaangaande irriteren. Enkele voorbeel- tiek geldt voor het hele boek. In een levens- den. Als Van der Molen voor de oorlog op beschrijving is het nuttig aan te geven in een dood spoor zit, grijpt haar moeder in welke levensfases bepaalde gebeurtenissen omdat zij, `die al haar kinderen had verlo- zich voltrekken. Zo was Van der Molen bij ren op één na, [...] van zins [was] die ene het uitbreken van de oorlog achtenveertig niet kwijt te raken'. Dat maakt nieuwsgie- jaar oud, niet onbelangrijk gezien het gege- rig naar de relatie tussen moeder en doch- ven dat zij dus geen jonge, onbezonnen ter. Verder dan `problematisch' komen we avonturier meer was. Haar leeftijd kan ook echter niet. Ook schrijft Van Klinken dat verklaren waarom zij na een aantal weken Jan van der Molen een geboren grootvader gevangenschap weer werd vrijgelaten – was. Dat roept de vraag op wat het voor welk gevaar school in een wat eigenaardige haar ouders betekende dat hun dochter dame van bijna vijftig, hebben de Duitsers kinderloos bleef. En wat te denken van Van misschien gedacht. Van Klinken gaat nau- der Molens hypochondrie, die een paar welijks in op die relatief snelle vrijlating. keer zijdelings wordt aangestipt? Ook de Dat is wonderlijk, omdat de Duitsers zo- vraag naar de aard van de relatie met Mies veel verzetsmensen voor veel minder ernsti- Nolte blijft onbeantwoord. Dit betreft niet ge vergrijpen naar de concentratiekampen alleen het homoseksuele aspect, maar voor- deporteerden. Ook op andere momenten al ook de raadselachtige combinatie van wreekt zich het gebrek aan tijdsaanduidin- een streng calvinistische vrouw met een gen. Het zou prettig zijn geweest als Van rooms-katholieke partner. Van Klinken Klinken had vermeld dat Van der Molen schrijft ergens dat Van der Molen naar negenenzestig jaar oud was toen ze studie- grenzen zocht. Maar doen we dat niet alle- verlof kreeg om het Midden-Oosten en de maal? Oriënt te bezoeken – ze was toen al vele ja- Ondanks al deze minpunten is Van Klin- ren verbonden als hoogleraar volkenrecht ken erin geslaagd een belangwekkend por- en internationale betrekkingen aan de vu. tret te schetsen van een vrouw die net zo Tot op hoge leeftijd is Van der Molen actief hardnekkig vasthield aan haar overtuiging geweest. Ze doceerde het vak volkenrecht, als haar felste tegenstanders, zoals de zio- zette zich in voor ontwikkelingssamenwer- nistische woordvoerders in de kwestie van king, was voorstander van een Molukse de joodse oorlogspleegkinderen. Een Van staat, streed tegen de apartheid in Zuid- der Molenleerstoel is er nooit gekomen. Afrika en verfoeide discriminatie. Haar Daarvoor was ze te omstreden. Of, zoals maatschappelijke betrokkenheid wekt, en Van Klinken overtuigend aantoont in zijn dat is de verdienste van haar biograaf, be- biografie: Gezina van der Molen was `niet wondering. Wat haar privé-leven betreft bang'. blijft de lezer echter in het ongewisse. Dat zou geen probleem zijn als Van Klinken Gert van Klinken, Strijdbaar en omstreden. Een bio- hier duidelijk over was geweest. Omdat hij grafie van de calvinistische verzetsvrouw Gezina van dat niet is, gaan de terloopse opmerkingen der Molen (Amsterdam, Boom zoo6)

62 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Koningin keizerlijke ketenen

Liefde voor en afkeer van Nederland in één vorstenpaar verenigd

Paul van der Steen

De man die namens zijn broer, de keizer, de nodige Franse wetgeving introduceerde en zich in gebroken Nederlands `konijn van Holland' noemde. Dat is het beeld dat in de collectieve herinnering overbleef van Lodewijk Napoleon (1778-1846). Precies tweehonderd jaar na zijn aantreden als monarch verscheen een hele reeks uitgaven en heruitgaven die de Bonaparte-telg en zijn eega Hortense meer smoel geven.

Na zijn koningschap in Nederland schreef en sindsdien waren de twee onafscheide- Lodewijk Napoleon een zevenhonderd pa- lijk. In al zijn eenzaamheid hechtte Lode- gina's dikke brievenroman, Marie, ou les wijk Napoleon zeer aan de hond en diens peines de l amour. Een melodramatisch lief- onvoorwaardelijke liefde. Het einde kwam desverhaal vormde de hoofdmoot van het — kan het symbolischer? — bij het overhaas- boek, maar de ex-monarch gebruikte het te vertrek van de koning uit Nederland. ook om de lof te zingen van zijn voormalige Weggepest door zijn broer, de keizer, had koninkrijk. Vooral de Betuwe werd door Lodewijk Napoleon de kroon aan zijn hem verheerlijkt als de Hof van Eden van zoontje gelaten. Op weg naar het oosten de lage landen. kreeg hij een ongeluk. Eenmaal gearriveerd Die streek had hem dan ook de beste in Hannover berichtte hij erover in een vriend uit zijn vier jaren als soeverein opge- brief: `Mijn rijtuig is omgeslagen, erg ge- leverd. Tijdens een bezoek aan een waters- vaarlijk, en tot overmaat van ramp is de noodgebied bij Tiel sprong een bruine enige vriend die mij restte, Tiel, gisteren hond in het rijtuig van de koning. Een van vermorzeld onder de wielen van de koets.' diens adjudanten probeerde het beest te verjagen, maar een ontroerde Lodewijk Bedenksel Napoleon wilde er niet van weten. De vier- voeter had zijn entree aan het Nederlandse Vrolijk leesvoer is het niet, de stapel boeken hof gemaakt. Zijn baas noemde hem Tiel die het afgelopen jaar verscheen bij de her-

Paul van der Steen Koning in keizerlijke ketenen • 63 de door de koning bedachte voorwaarden voor een gelukkig huwelijk was dat ze zich voortaan volledig aan elkaar zouden geven en dat geen enkel familielid daar boven mocht staan. Alleen al de reactie van Hor- tense hierop was veelbetekenend. `Jij hebt me niet zo gelukkig gemaakt dat je daar- mee mijn hele familie kunt vervangen,' schreef ze. Dat Lodewijk Napoleon ook nog eens ui- terst wantrouwig opereerde, maakte het al- leen nog maar erger. Hij liet zijn vrouw be- spioneren en bij de ombouw van een aantal Utrechtse woonhuizen tot paleis moest de architect zich in allerhande bochten wrin- gen om ervoor te zorgen dat de koningin in Lodewijk Napoleon haar vertrekken niet ongezien bezoekers kon ontvangen of laten ontsnappen. denking van het aantreden van Nederlands Het koningschap werd Lodewijk Napole- eerste koning, Lodewijk Napoleon, nu on ook al opgedrongen. Waar veel Bona- tweehonderd jaar geleden. Neem het hu- partes brandden van ambitie, zat hij niet te welijk van de monarch met Hortense de wachten op een kroon. Zijn vrouw Hor- Beauharnais (1783-1837). Dat was een be- tense gruwde al helemaal van een vertrek denksel van het machtigste paar van Frank- naar Holland. Dat maakte ze haar stiefva- rijk, Napoleon en Joséphine. Als die twee der en zwager Napoleon ook duidelijk: zelf geen kinderen konden krijgen, moest `Mijn gevoelens zullen altijd van burgerlij- het Bonapartes jongere broer en Joséphines ke aard zijn, als u tenminste mijn gehecht- dochter toch lukken om voor erfopvolgers heid aan mijn vaderland, aan mijn vrien- te zorgen. Zo werd Lodewijk Napoleons den en mijn familie zo wenst te noemen.' schoonzus opeens ook zijn schoonmoeder, In Parijs kon ze haar eigen, mondaine leven en Hortenses stiefvader haar zwager. Dat leiden. In Nederland zou ze overgeleverd Lodewijk Napoleon en Hortense elkaar zijn aan de grillen van haar echtgenoot. vanaf het begin niet lustten, deed er niet Nadat hij een tijdje aan de gedachte had toe. Alles voor de glorie van het vaderland. kunnen wennen, begon Lodewijk Napo- In een wanhopige poging toch nog wat van leon ook de aantrekkelijke kanten van het zijn echtverbintenis te maken, legde Lode- aanbod te zien. Een eigen koninkrijk bood wijk Napoleon Hortense een traktaat met hem een uitgelezen mogelijkheid om onder acht artikelen voor. Het begin zette de het juk van zijn dominante broer uit te ko- toon: `Wij, Lodewijk en Hortense, wen- men. Hij zou er meester kunnen worden sende een einde te maken aan de toestand over zijn eigen bestaan. van gedruktheid en onbehagen die sinds Geen wonder dat Lodewijk Napoleon – geruime tijd tussen ons bestaat...' Een van eenmaal in zijn koninkrijk aangekomen –

64 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 zijn uiterste best deed om in te burgeren. na lijfde de keizer Nederland in als provin- Hij verstond al snel Nederlands. Spreken cie van Frankrijk. en schrijven kostte meer moeite. Uit de Hortense zat toen al lang in Frankrijk. Tij- overlevering komt zijn uitspraak `Iek ben dens haar vier jaren als koningin van Hol- konijn van Holland'. Op aanraden van een land verbleef ze slechts zeven maanden in van zijn docenten, de dichter, advocaat en het door haar verafschuwde koninkrijk. Ze historicus Willem Bilderdijk, gebruikte hij had nooit kunnen wennen aan het land en Franse termen tussen zijn Nederlands door. het klimaat. De meeste Nederlandse hove- Toen hij het woord `jagen' nog niet kende, lingen vond ze geestelijk of lichamelijk zei hij dat hij `gechasseerd' had. Lodewijk mallotig. Napoleon verzette zich tegen de gewoonte van de Nederlandse elite om in het Frans te Sensatie converseren. Hij hechtte aan een eigen identiteit van zijn koninkrijk, die tegelijk Hoe komen Lodewijk Napoleon en Hor- zijn eigen identiteit onderstreepte. tense er vanaf in de boeken die verschenen Maar de keizer van Frankrijk stond dat he- rond het herdenkingsjaar 2006? Oranje- lemaal niet toe. `Houd nooit op Fransman veelschrijver J.G. Kikkert is vooral druk te zijn,' had hij zijn broer te verstaan gege- met het corrigeren van het beeld van Lode- ven, tijdens de ceremonie waarbij deze de wijk Napoleon als manke stoethaspel op de Nederlandse kroon aanvaardde. In de jaren Nederlandse troon. Een beetje te druk, daarna zou Napoleon dat de koning van want in Lodewijk Napoleon. Koning van Holland op steeds pijnlijker wijze duidelijk Holland, een heruitgave van zijn boek uit maken. Lodewijk mocht dromen van een 1981, schiet hij nogal eens door. Ook van zelfstandige natie; in de ogen van de keizer Kikkerts schrijfstijl moet je een liefhebber was het veroverde land aan de Noordzee zijn. De toon doet denken aan een boven- vooral een Frans wingewest, dat zich maar meester met een schare kinderen om zich had te voegen in zijn continentale stelsel. heen. Zo schrijft hij zinnen als: `In Parijs De toon van Napoleon ten opzichte van was het al een poos niet pluis.' zijn broer werd steeds vinniger: `Wat moet Lodewijk Napoleon. Nederlands eerste ko- ik nog meer zeggen? Ik heb het al honderd ning 1806-1810 concentreert zich, zoals de maal herhaald: u bent geen koning, u bent titel al aangeeft, voornamelijk op de Hol- niet in staat er een te zijn. Dat u in verle- landse jaren van Louis Bonaparte. Het genheid en onzekerheid verkeert, komt boekje verscheen in de miniaturenreeks door uw slechte bestuur en doordat u nooit van uitgeverij Bekking & Blitz, waardoor naar mijn raad heeft geluisterd.' Napoleons Peter Rietbergen, hoogleraar cultuurge- maatregelen waren navenant en de tegen- schiedenis aan de Radbouduniversiteit Nij- stellingen tussen de broers verscherpten megen, slechts iets meer dan honderd klei- zich. Toen Franse troepen Amsterdam be- ne bladzijdes ter beschikking had voor zijn zetten, abdiceerde Lodewijk Napoleon en verhaal. Op die pagina's wordt ook nog benoemde zijn oudste nog levende zoon, eens de nodige ruimte in beslag genomen een kleuter, als opvolger. Diens `regeerpe- door – dat moet gezegd worden – fraaie en riode' duurde slechts een paar dagen. Daar- verhelderende illustraties. Binnen dat

Paul van der Steen Koning in keizerlijke ketenen • 65 strakke keurslijf weet Rietbergen niettemin een knap en genuanceerd portret te schet- sen. Lodewijk Napoleon. Aan het hof van onze eerste koningr8o6--1810 is de publicatie bij de gelijknamige tentoonstelling die van 14 ok- tober 2006 tot en met 21 januari 2007 te zien was in Paleis Het Loo in Apeldoorn. De verzameling artikelen geeft een beeld van de grandeur waarmee Lodewijk Napo- leon zich tijdens zijn vier Hollandse jaren omringde. Hij wisselde voortdurend van residentie, bracht zijn dagen door op Paleis Huis ten Bosch in Den Haag, Het Loo in Hortense de Beauharnais Apeldoorn, Paleis Soestdijk, het Paleis op de Dam in Amsterdam, Kasteel Amelis- weerd, het Paviljoen in Haarlem en een uit van de koning behoorlijk door elkaar heen bestaande woonhuizen in Utrecht samen- zijn gaan lopen. gesteld nieuw paleis. Op al die plaatsen gaf Verreweg de aardigste publicaties zijn de de broer van de Franse keizer opdracht de gedenkschriften van Lodewijk Napoleon inrichting aan te passen aan zijn wensen en zelf en Thera Coppens' biografie van diens de uitstraling die zijn koningschap verlang- echtgenote, koningin Hortense. Het her- de. En als de opstallen onder handen wer- uitgegeven Lodewijk Napoleon. Koning van den genomen, konden de omliggende tui- Holland. Gedenkschriften (oorspronkelijk nen natuurlijk niet achterblijven. De in het verschenen in 1 983) omvat een selectie uit boek getrokken conclusie dat Lodewijk het elfhonderd pagina's dikke verslag van Napoleon meer in dit soort uiterlijk ver- De Bonaparte over zijn Nederlandse jaren, toon geïnteresseerd was dan in bestuurlijke het in 1820 verschenen Documents histori- aangelegenheden, voert echter te ver. De ques et reflexions sur le gouvernement de la politieke inhoud had wel degelijk de op- Hollande. Bezorger Wim Zaal heeft de rechte belangstelling van de koning. De fragmenten kundig verbonden met flarden kwistige hand waarmee hij als bouwheer van andere documenten uit die tijd. Het le- orders verdeelde, heeft hooguit zijn weer- zen levert daardoor een sensatie op die ver- slag gehad op de schatkist en de toorn ge- gelijkbaar is met het zelf verrichten van wekt van zijn broer. In intieme kring hield biografisch onderzoek: uit de bronnen rijst de vorst er juist een sobere levensstijl op na. een beeld op van de hoofdpersoon. Met in- Tot ergernis van Hortense, die niet vies was achtneming van de nodige wetenschappe- van de pracht en praal van het hofleven. lijke distantie en de reeds genoemde waar- Wel terecht is de constatering van Frans schuwing van Frans Grijzenhout zal Grijzenhout in zijn artikel `Lodewijk Na- duidelijk zijn dat het slechts `een' beeld is poleon: beeld en zelfbeeld', dat na 1810 ge- en niet `het' beeld. schiedenis en fictie, en openbaar en privé Heel anders is de aanpak van Thera Cop-

66 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 pens in Hortense. De vergeten koningin van Coppens en de nog vele malen serieuzere, Holland Het meeslepende verhaal dat zij tweedelige Wilhelmina-biografie van Cees vertelt, neigt op sommige momenten naar Fasseur nog zo'n kolossaal gat gaapt. Het is een vie romancée, het thema van dit Bulle- vergeefs zoeken naar doorwrochte en ei- tin, maar het boek zo afdoen zou het werk gentijdse werken over de opeenvolgende van Thera Coppens tekort doen. Haar gemalinnen Wilhelmina van Pruisen, Anna vuistdikke pil over Hortense is wel degelijk Paulowna, Sophie von Wurttemberg en een biografie. Coppens kijkt niet op een Emma von Waldeck-Pyrmont. Tegelijker- paar pagina's meer of minder om hoofdper- tijd zou het ook geen overbodige luxe zijn soon en tijdgeest neer te zetten. Het nadeel als toekomstige herdenkingsjaren een Lo- daarvan is dat ze te veel vertelster blijft en te dewijk Napoleon-achtige stroom aan pu- weinig toekomt aan het analyseren van het blicaties opleveren over hun mannen, de leven en karakter van de koningin. Het had koningen Willem i, i i en i i i. geen kwaad gekund als ze zich iets minder uitvoerig op zijsporen had begeven en bij J.G. Kikkert, Lodewijk Napoleon. Koning van Hol- tijd en wijle wat meer afstand van de land (Soesterberg, Aspekt 2006) Lodewijk Napoleon. Koning van Holland. Gedenk- hoofdpersonen had genomen. Dat neemt schriften. Gekozen, vertaald en met getuigenissen niet weg dat Hortense. De vergeten koningin van tijdgenoten vermeerderd door Wim Zaal van Holland zowel het bestaan van de eerste (Amsterdam/Antwerpen, De Arbeiderspers Nederlandse gemalin als haar roerige le- 1983/2005) vensgeschiedenis tot leven weet te wekken. P.J. Rietbergen, Lodewijk Napoleon. Nederlands eerste koning 18o6-1810 (Amersfoort/Brugge, De lezer wordt heen en weer geslingerd tus- Bekking & Blitz 2006) sen sympathie voor de veel geplaagde Paul Rem en George Sanders (red.), Lodewijk Na- vrouw met haar muzikale en literaire talen- poleon. Aan het hof van onze eerste koning (Zut- ten en afkeer voor het verwende en opper- phen, Walburg Pers 2006) vlakkige dametje dat in dezelfde persoon Thera Coppens, Hortense. De vergeten koningin huisde. van Holland (Amsterdam, J.M. Meulenhoff 2006) Jammer dat tussen het nieuwe boek van

Paul van der Steen Koning in keizerlijke ketenen • 67 Lekker aan de buitenkant De biografie van Earth and Fire

Maarten Steenmeijer

Ook popgroepen kunnen onderwerp zijn van een biografie, zoals het onlangs verschenen boek over Earth and Fire laat zien. Deze groep ging te gronde aan zijn eigen succes. Weifelend tussen commercie en zelfexpressie speelden de bindleden nummers die weliswaar aansloegen bij een groot publiek, maar waarmee ze hun muzikale idealen verloochenden. De biografie van de band lijkt aan eenzelfde soort tweeslachtigheid te lijden.

De omslag is een drukke collage van me- keurig in de pas liep met de stormachtige morabilia. In het boek zelf vind je bijna ontwikkelingen die de popmuziek destijds geen bladzijde waarop niet één of meer fo- doormaakte. Ze begonnen in de stijl van to's zijn afgedrukt. De biografie van een Cliff Richard and the Shadows, liepen rond van Nederlands bekendste popgroepen 1964 achter de Britse invasie aan (The Beat- lijkt op een onderonsje van fans. Deze in- les, The Stones, The Who, The Kinks) en druk wordt bevestigd door de nauwe band lieten zich vervolgens inspireren door de die de twee auteurs met de groep hebben. ontwikkelingen aan de andere kant van de Hun vader was jarenlang de accountant oceaan: de folkrock van Bob Dylan en de van Earth and Fire, terwijl organist/com- Byrds, en de west coast-muziek van Jeffer- ponist Gerard Koerts hun zwager is. It's a son Airplane en The Doors. family affair, kortom. De Britse undergroundgroep Pink Floyd Moet je Earth and Fire beschouwen als een deed de twee broers echter beseffen dat ze hebbedingetje of een serieuze biografie? geen muziek van anderen meer wilden spe- Deze vraag laat zich even moeilijk beant- len. Ze wilden hun eigen muziek maken. woorden als de vraag wat voor groep Earth Uitgesponnen melodielijnen, ellenlange and Fire precies was. Het begon allemaal solo's en bloedserieuze gezichten: dat was met de tweelingbroers Chris en Gerard hun ding. Daarom was het curieus dat de Koerts (`The Singing Twins'). Zij formeer- twee broers Jerney Kaagman vroegen de den in de jaren zestig een coverband die band te komen versterken. Kaagman had

68 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 tijdens haar schooltijd in een top 4o-band- te nemen en radiovriendelijke nummers te je gezongen. Toen ze secretaresse werd, schrijven. De vele successen die volgden – zong ze nauwelijks nog en bezocht ze geen 'Ruby Is The One', `Wild And Exciting', popconcerten meer. Heel andere koek dus `Storm And Thunder', `Memories', `Love dan Grace Slick, de zangeres van Jefferson Of Life', `Maybe Tomorrow, Maybe To- Airplane met wie Kaagman in de beginja- night' – bewezen dat de twee broers zich ren van Earth and Fire werd vergeleken. Als uitstekend wisten te kwijten van deze taak. je nagaat dat Kaagman geen instrument Maar de hits creërden een imagoprobleem speelde, geen liedjes schreef en haar stem zo en brachten de splijtzwam binnen de groep zijn beperkingen had, lijkt het aannemelijk aan de oppervlakte. In oorsprong be- dat ze niet in de laatste plaats vanwege haar schouwde Earth and Fire zich als een pro- verschijning werd gevraagd de gelederen gressieve rockgroep. Ze traden weliswaar van de groep te versterken. Earth and Fire geregeld op bij Toppop, maar waren van had een blikvangster nodig die de introver- een heel ander kaliber dan Mud, Sweet, te uitstraling van de overige bandleden – Slade en al die andere bandjes die begin ja- met voorop de achter hun lange manen en ren zeventig de hitlijsten domineerden. baarden verscholen tweelingbroers – moest Dat maakten ze duidelijk op hun albums opvangen. en op het podium, waar ze lieten horen wat voor muziek ze `echt' maakten. Toch zou Earth and Fire altijd geïdentificeerd wor- Tweeslachtigheid den met de hits, in tegenstelling tot bij- Deze start is typerend voor de tweeslachtig- voorbeeld Focus. Deze progressieve rock- heid die zowel de kracht als de zwakte van groep rond Jan Akkerman en Thijs van Earth and Fire zou blijken te zijn. De keuze Leer maakte aan het begin van de jaren ze- van de eerste single is een ander voorbeeld. ventig singles die zich wel in lengte, maar De groep had met Chris en Gerard Koerts niet in aard onderscheidden van wat ze op twee stevige componeertalenten in huis, hun elpees en op het podium deden. maar gaf de voorkeur aan een nummer van In de tweede helft van de jaren zeventig had George Kooymans van de Golden Earring. Earth and Fire geen grote hits meer. De Dat was een veilige keuze, want Kooymans bandleden zochten naarstig naar nieuwe en mede-Earring (en zwager) Rinus Gerrit- muziekvormen waarmee ze de draad van sen hadden zich in die jaren ontpopt als de het oude succes weer wilden oppakken. Nederlandse Lennon en McCartney. In die Dat leidde aanvankelijk tot steriele, half- hoedanigheid hadden ze aan de basis ge- bakken mengsels van funk, jazz, disco en staan van de carrière van de Haagse zange- rock als 'Only Time Will Tell' en 'Thanks res Bojoura (`Everybody's Day'). For The Love' die de vitaliteit van de grote Deze beslissing pakte goed uit. Het prach- successen ontbeerden. Maar in 1979, toen tige 'Seasons' werd een dijk van een hit. de groep op sterven na dood leek te zijn, Het nummer zette Earth and Fire in één was daar ineens `Weekend', een onweer- klap op de kaart van Nederland, maar legde staanbare, reggaeachtige meezinger die niet de gebroeders Koerts ook de zware ver- alleen in Nederland maar ook in Duits- plichting op het stokje van Kooymans over land, Zwitserland en Portugal de hoogste

Maarten Steenmeijer Lekker aan de buitenkant • 69 regionen van de hitlijsten bereikte. den een schat aan materiaal, namen vele in- `Weekend' was zowel doorstart als zwanen- terviews af en snijden een scala aan onder- zang. Het enorme succes van deze single werpen aan: de geschiedenis van de groep, deed de groep definitief kiezen voor de de context waarin deze zich afspeelde, de commercie. Dat was naar de zin van Kaag- muziek, de zakelijke aspecten... Het resul- man, die deze periode als de mooiste uit de taat is een — voor Nederlandse begrippen — geschiedenis van de groep beschouwt. De grondige, maar toch amateuristische car- broertjes Koerts daarentegen waren dood- rièrebiografie. Hinderlijk duidelijk is dat op van de spagaat die ze jarenlang hadden popmuziek voor de twee auteurs pas rond gemaakt tussen progressieve rock en com- 1970 begint. Zo schrijven ze tot twee maal merciële pop, tussen elpee en single, tussen toe Jimmy Hendrix in plaats van Jimi Hen- Pink Floyd en ABBA. Kort na elkaar pak- drix, dateren ze Dylans folkrock vóór in ten ze hun biezen om daarna alleen nog de plaats van na de Britse invasie, weten ze muziek te spelen waar ze zin in hadden. kennelijk niet dat The Beatles op 6 juni In het kielzog van `Weekend' boerde de 1964 niet één maar twee optredens gaven in groep nog een paar jaar behoorlijk. Maar het Noord-Hollandse Blokker en beweren het uitblijven van een volwaardige opvolger ze dat Earth and Fire de eerste Nederlandse van deze wereldhit eiste zijn tol. In 1983 viel undergroundgroep was, zich niet realise- de groep uit elkaar. Onder aanvoering van rend dat de band in de jaren zestig al pro- Kaagman kwam de band in de jaren daarna minente voorgangers had in groepen als zo nu en dan bij elkaar voor een optreden Dragonfly, The Zipps en Group 1850. Ook of een tourneetje. Maar in 1995 viel het is het niet waar dat Earth and Fire de `pro- doek definitief. gressieve muziek' (ook wel symfonische rock genoemd) in Nederland introduceer- de. Die eer komt Supersister toe, de Haagse band die eind jaren zestig furore maakte onder leiding van toetsenist Robert Jan Stips, de man die later bij Golden Earring en The Nits zou gaan spelen en sinds jaar en dag de muzikale steun en toeverlaat van Freek de Jonge is. Jammer is ook dat de auteurs bepaalde on- derwerpen niet hebben uitgewerkt. Zo had ik graag meer willen weten over Frits Earth & Fire. Van links naar rechts: Chris Koerts, Hirschland, de kleurrijke manager die de Ton van der Kleij, Jerney Kaagman, Hans Ziech en groep eind jaren zeventig overnam van Gerard Koerts Wim Bosman. Waarom werd zijn spraak- makende buitenlandse investering van het in de succesvolle periode van `Weekend' Unieke eigenschappen verdiende geld een fiasco? En waaraan is hij Fred en Dick Hermsen hebben werk ge- op vrij jonge leeftijd overleden? Ook had- maakt van hun onderneming. Ze verzamel- den Hermsen en Hermsen de opmerking

70 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 over het typisch Europese karakter van de 5. organische structuur in de vorm van de muziek van Earth and Fire – die een Ameri- muziek kaans succes in de weg zou hebben gestaan 6. evenwicht in rust en spanning – wel wat meer mogen uitwerken. Nieuws- 7. zoeken naar climaxwerking gierig ben ik ook naar de manier waarop de 8. creativiteit in akkoordgebruik gebroeders Koerts hun brood hebben ver- 9. eigen kleur van de stemzetting diend nadat ze Earth and Fire verlieten. En To. instrumentale virtuositeit wat zijn nu precies de `inhoudelijke accen- II. ingevlochten drumwerk ten' in dit boek die Jerney Kaagman ertoe 12.variëteit in sounds brachten haar medewerking aan dit project 13.energiek spel op te zeggen? 14.klassieke invloeden Verder telt het boek helaas nogal wat taal- 15.uitgewerkte tekstthema's op de concept- fouten (`Muziek die niemand op voorhand elpees had verwacht'; `te oordelen aan') en protse- rige formuleringen (`De mellotron be- Het boek ontspoort opnieuw in de uitvoe- dwelmde Gerard zoals de Sirenen van Ovi- rige epiloog, waarin Fred Hermsen – de be- dius passerende zeelui betoverden'; `Ton langrijkste motor achter dit project, zo van der Kleij beschrijft de sfeer rondom de blijkt hier pas – uit de doeken doet hoe en opnamen vanuit een filosofisch standpunt, waarom deze biografie tot stand is geko- en betreedt daarmee een wat fundamente- men en daarbij zichzelf ineens op de voor- ler niveau'). grond plaatst, zoals in deze passage: `Pas ver Echt mis gaat het wanneer de auteurs pro- in de jaren negentig, toen ik mijn studie al- beren de muziek van Earth Fire in beschrij- lang had afgerond, samen met mijn vriend vingen en analyses te vangen. `Earth and Jeroen Maters een bedrijf van de grond til- Fire maakte melodische muziek,' zo lezen de en een vrouw had gevonden met wie ik we in hoofdstuk zes, dat geheel aan de mu- kinderen wilde krijgen, drong het lang- ziek is gewijd. `De melodieën zijn door- zaam tot me door dat de groep wel erg ver gaans welluidend: krachtig gecomponeerd, was weggezakt in het collectieve popgeheu- mooi geschreven, open, origineel, naar bui- gen.' ten gericht, met een zekere expressiviteit.' Het is duidelijk dat deze biografie gebaat Het citaat is te vinden onder het kopje `Do- was geweest bij de intensieve begeleiding minantie van de melodie', een van de vijf- f- van een kritische redacteur met kennis van tien `unieke eigenschappen' van de muziek het onderwerp. Jammer dat de twee schrij- uit de beginperiode van de groep. De ande- vers die hulp niet hebben gekregen. Aan de re veertien zijn al even nietszeggendheid als andere kant weerspiegelt het boek in deze de eerste: vorm op treffende wijze de groep die het portretteert: lekker aan de buitenkant, 2. opbouw van de muziek in meerdere me- maar rommelig aan de binnenkant. lodische lagen die je tegelijkertijd hoort 3.de composities zijn ingedeeld in blokken Fred Hermsen en Dick Hermsen, Earth and Fire. 4. verfijning in het arrangement De biografie 1969-1983 (Delft, Eburon, 2006)

Maarten Steenmeijer Lekker aan de buitenkant • 71 Een doorgeslagen verzamelaar Het moeizame leven van Cornelius Bastiaan Vaandrager

Bertram Mounts

Het is de nachtmerrie van elke biogras: de wetenschap dat er op een gegeven moment kostbaar materiaal verloren is gegaan. Toch is Menno Schenke er volgens Bertram Mourits in geslaagd een zeer leesbare biografie over C.B. Vaandrager te schrijven, een dichter die misschien wel zijn eigen grootste vijand was.

In 1976 wordt Cornelis Bastiaan Vaandra- kunnen zijn voor de biograaf is in 1976 net- ger uit zijn huis gezet. Hij verwaarloosde jes opgeruimd door de Roteb. Maar Schen- zichzelf in die periode al behoorlijk en be- ke is niet rancuneus en dat hij de Roteb al halve de politie komt ook `een ploeg van de op de eerste pagina van Vaan noemt is om- Roteb, de reinigingsdienst' mee. Die dat ze in loos rondrijden in een karretje schuift enkele vuilcontainers onder het waarop een tekst van Vaandrager staat: raam, en alles wat Vaandrager in zijn zieke- lijke verzamelwoede jarenlang het apparte- Meneer Dinges ment heeft binnengesleept, verdwijnt naar weet niet wat swing is de vuilverbranding. Maar niet alleen de troep: `Cor Vaandrager raakt die middag Maar een probleem is het wel geweest, en nagenoeg zijn complete archief kwijt, plus dat is te merken. Schenke moest voor een zijn correspondentie, de boeken die hij niet belangrijk deel van het verhaal vertrouwen wil verkopen en alles wat nog van enige op herinneringen van vrienden en beken- waarde kan zijn voor zijn literaire loop- den en op het gepubliceerde, gedeeltelijk baan.' fictionele materiaal. Niet alle herinnerin- Je kunt je nauwelijks voorstellen dat Schen- gen zijn even betrouwbaar. Zelfs als Vaan- ke dit met droge ogen heeft genoteerd. Al- dragers kennissen niet met hem willen afre- les wat van waarde kon zijn voor Vaandra- kenen (en er is vaak reden genoeg om dat gers literaire loopbaan is verdwenen. En wél te willen), zouden drank- en drugsge- ook alles wat van onschatbare waarde had bruik hun herinneringen danig kunnen

72 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 kleuren. Bovendien is veel materiaal af- mag daarom niet overheersen: Schenke komstig van Vaandrager zelf– en dan voor- heeft gered wat er te redden valt, en uitein- al uit de literaire zelfmythologieën De hef delijk is Vaan een goed boek. Het staat vol en De reus van Rotterdam. met het soort anekdotes dat reliëf geeft aan Vooral in het eerste deel van de biografie een merkwaardig dichterschap. komt het meer dan eens voor dat Schenke zijn verhaal vertelt in een hybride stijl Sympathiek waarbij het onderscheid met het taalge- bruik van de geïnterviewden of het geci- Het begint allemaal zo veelbelovend: de teerde materiaal niet altijd duidelijk is. Een kleine Vaandrager is een slim kind, een en- voorbeeld: de ouders van Vaandragers thousiaste leerling en een gretige lezer; hij toenmalige vriendin Jenny `vinden hem had een Jo voor zijn Homerus-vertalingen. "een beetje een rare meneer," niet omdat De pesterige houding die hij als literator hij een schrijver of dichter is, maar omdat menigmaal tentoon zou spreiden, zit er al hij zoveel ouder is dan hun dochter; als die vroeg in: hij ontwerpt voor de schoolkrant twee samen zijn, zal het wel niet blijven bij een kruiswoordpuzzel waarbij de begrip- hand in hand zitten op de bank.' Soms is pen `horizontaal' en `verticaal' ontbreken. het resultaat van deze vertelmethode on- Toen hij in het Algemeen Dagblad over het evenwichtig en truttig, zoals in de passage sociale leven in Rotterdam schreef, was hij over de ontmoeting tussen Sleutelaar en niet te beroerd om zijn vrienden genade- Armando: `Hans Sleutelaar stapt op de ex- loos te portretteren. Het overmatige drank- poserende kunstenaar af en biedt hem een en drugsgebruik zat er ook al vroeg in, zo nieuwe haring aan omdat hij heeft gehoord blijkt uit een anekdote uit het midden van dat Armando graag een harinkje eet.' de jaren vijftig: `Hij kon midden in een café Dit soort passages komt in de loop van het gaan staan kotsen. Daar geneerde hij zich boek steeds minder voor en het gemopper volstrekt niet voor', vertelt een toenmalige vriendin. Schenke vertelt meelevend en overtuigend over Vaandragers gestage onttakeling. Die begint al ten tijde van wat voor de literaire buitenwereld de hoogtijdagen leken. Met Jan Cremer op Ibiza; met Sybren Polet op de scooter; als de ontdekker van Jan Wol- kers en met Hans Sleutelaar en Armando als koekoeksjong in de redactie van Gard Sivik: het leek crescendo te gaan met de carrière van Vaandrager. Maar in de tussen- tijd had hij verplichtingen aan twee uitge- verijen tegelijk, zonder dat hij iets had om in te leveren. Voorschot na voorschot ging C.B. Vaandrager (links) en Jan Cremer op Ibiza, erdoorheen – zozeer dat, toen hij eindelijk 1962 iets publicabels schreef, hij er letterlijk

Bertram Mourits Een doorgeslagen verzamelaar • 73 geen rooie cent [aan] heeft overgehouden.' is geworden. Schenke heeft niet gezocht Dat is sympathiek inlevend geformuleerd naar een grote these waaraan hij de hele van Schenke, maar de waarheid is natuur- Vaandrager kon ophangen, en dat is maar lijk dat Vaandrager het geld dat hij voor goed ook met zo'n inconsequente figuur. zijn uitgeverij binnenbracht van tevoren al Bovendien laat het anekdotische niveau drie keer had uitgegeven. vaak weinig aan duidelijkheid te wensen Vriendschap was het belangrijkste in zijn over. leven, beweerde Vaandrager, en het is tra- Schenke is terughoudend met literair-his- gisch om te zien hoe ongelooflijk moeilijk torische interpretaties van Vaandragers het moet zijn geweest om een vriendschap werk – dit is duidelijk een boek over het le- met hem te onderhouden. Hij was jaloers, ven van Vaandrager, minder over diens achterdochtig, en hij vervreemdde iedereen werk. Maar aan het slot van het boek duikt van zichzelf. Nadat hij uit zijn huis was ge- literair-historisch interessante informatie zet, probeerde hij het een tijd op het platte- op. Schenke laat dan zien wat er is gebeurd land, maar kreeg er ruzie met de plaatselij- met de bundel Sampleton, de laatste dicht- ke middenstand. Zijn dochter zag hij bundel van Vaandrager. Het materiaal van jarenlang nauwelijks en hij probeerde zelf- dit boek is wél allemaal bewaard en Schen- moord te plegen. ke beschrijft hoe Hans Sleutelaar en Martin De hoeveelheid goodwill die Vaandrager Bril de bundel – alle goede bedoelingen ten op zijn pad heeft gevonden, was onwaar- spijt – wel heel erg hebben gekortwiekt en schijnlijk groot. Hij wist die echter stelsel- de gedichten bij vlagen zowel modieuzer als matig vrijwel volledig te verspelen. Hij ver- onbegrijpelijker gemaakt hebben dan bouwde zijn huis in steeds kleinere Vaandrager ze had geschreven. Sleutelaar compartimenten en sleepte een hoeveel- en Bril traden, aldus Schenke, eerder op als heid troep en afval binnen onder het mot- bewakers van een imago dan als tekstbezor- to: `Ik verzamel, ik verzamel./ Ik verza- ger. Dat werpt een nieuw licht op een nogal mel, en ik heb (dank, dank!) daarbij/ Van veronachtzaamde bundel en maakt nog vrienden (I) en enkele geliefden (?)/ De eens extra bedroefd over al het verdwenen hoognodige hulp ingeroepen.' (`Klacht van materiaal. een kollektioneur',1958). Het past bij de signalerende dichter Vaan- Menno Schenke, Vaan — Het bewogen bestaan van drager, dat de biografie zo reportageachtig CB. Vaandrager (De Bezige Bij, Amsterdam 2005)

74 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Biografen in fictie

Maar het zou een begin zijn Openingszinnen van biografieën

Frans Meulenberg

Romans zijn een bron van kennis en scherpen ons vermogen om nuances te onderscheiden, een eigenschap die essentieel is voor biografen. Maar hoe worden biografen zelf verbeeld in romans? Welke problemen komen ze tegen? Hoe gaan ze om met morele dilemma's als `respect' voor de gebiografeerde? Deze en andere vragen komen aan de orde in de nieuwe serie `Biografen in fictie' door Frans Meulenberg. In deze eerste aflevering gaat hij in op de vraag waarom Angelsaksische biografen vaker dan hun Nederlandse collega's voor weersbeschrijvingen kiezen.

Een man ziet in een kroeg een aantrekkelij- zin' ook als een probleem? Hun mogelijke ke vrouw staan. Zij kaatst zijn blik terug antwoorden zullen heterogeen zijn, want met een vederlichte glimlach, meent hij. deze schijnbaar eenvoudige vraag roept al- Kordaat stapt hij op haar af, maar bij elke lerlei nare vervolgvragen op: Welke zin is stap groeit zijn twijfel. De ijzeren bewape- nou de eerste? De openingszin van de `ech- ning van zijn zelfverzekerdheid lijkt in te' biografie? Of van het voorwoord of de hoog tempo te roesten. Betonrot. Wat zal verantwoording? Misschien zelfs de zin die hij zeggen? Wil hij origineel zijn? Kan hij de biograaf het eerst in zijn of haar hoofd dat? Behalve de inhoud van de boodschap had? Een artikel hierover, laat staan een stu- is ook de toonzetting belangrijk. In zijn die, ken ik niet. De enige die, voor zover ik hoofd razen allerlei varianten, totdat hij weet, enige aandacht aan dit onderwerp naast haar staat en er niet meer aan ont- heeft besteed, is Paula Backscheider in het komt. De openingszin moet uitgesproken boek Reflections on Biography. worden... Het is natuurlijk maar een detailprobleem, Het probleem van de openingszin in deze de verzorging van de openingszin. Ander- voor iedereen herkenbare situatie is een zijds is het focussen op deelvragen of on- veelbeschreven fenomeen in populaire derdelen van een biografie relevant, omdat weekbladen. Ervaren biografen `de eerste ook als het over details gaat, ervaringen van

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 75 biografen en inzichten van beschouwers het lijvige manuscript alsmaar herhalingen bijdragen aan een dieper inzicht in de bio- bevat van één zin: `All work and no play grafische methode. Zo bekeek Hans Ren- makes Jack a dull boy'. De situatie loopt ders vorig jaar tijdens een lezing een derge- griezelig uit de hand, en in de meest beang- lijk deelaspect: de verantwoordingen in stigende scène versplintert Jack met een bijl ongeveer honderdtwintig Nederlandse bio- de deur waarachter Wendy zich verschuilt, grafieën. Zijn oogmerk was een bijdrage te schreeuwend: `Wendy! Darling! Light of leveren aan de theorievorming over de bio- my life! I'm not gonna hurt you. You didn't grafie, en een nader inzicht te verwerven in let me finish my sentence. I said, I'm not de biografische methode. Zijn analyse van gonna hurt ya. I'm just gonna bash your de gehanteerde methoden – gemeten aan brains in. I'm gonna bash 'em right the criteria als `ambitie', `type biografie', `bron- fuck in!' Wendy maakte het hem onmoge- nen' en `verantwoording' – stemde hem lijk verder te geraken dan die enkele zin, niet vrolijk. Heterogeniteit troef, maar te dat is zijn fundamentele verwijt aan haar. weinig inzicht in de eigen werkwijze. Waar Is een beginregel of een openingsalinea Renders slechts keek naar de verantwoor- echt zo belangrijk? In literaire kringen is ding in biografieën, gaat het mij om een het bestuderen van openingszin of ope- nog kleiner aspect, de openingszin. Alvo- ningsalinea niet ongewoon. Neem het ja- rens met een vergrootglas te kijken naar loersmakend mooie boek The Art ofFiction openingszinnen van Nederlandse biogra- van David Lodge. Daarin analyseert hij de fieën, ga ik in eerste instantie te rade bij de openingsalinea's van beroemde romans in volwassen stiefbroer van de biograaf: de ro- vijftig stukken, gerangschikt onder vijftig manschrijver. thema's (van `onbetrouwbare verteller' tot `allegorie'). Feilloos maakt Lodge duidelijk dat openingszinnen veelzeggend zijn voor Het belang van het begin toon, inzet, karakter, stijl en intentie van In fictie – literatuur en film – wordt het een roman. Ook Lodge vraagt zich af wan- probleem van de openingszin meestal ge- neer een roman begint. Ongetwijfeld in het presenteerd in het kader van de writer's hoofd, maar voor de lezer begint de roman block. Het bekendste voorbeeld is de ro- eenvoudigweg bij de eerste zin, die, uiter- man The Shiningvan Stephen King, vooral aard, niet noodzakelijkerwijs de eerste zin vanwege de gelijknamige verfilming door hoeft te zijn die de auteur schreef. De ope- Stanley Kubrick. Jack Torrance (in de film ningszin blijkt voor romanschrijvers vaak gespeeld door Jack Nicholson) waakt over een lastige horde. Want het is niet alleen de een leegstaand hotel in de bergen van Colo- eerste kennismaking van de lezer met die rado. Zijn vrouw en zoontje heeft hij mee- roman, in de praktijk plegen recensenten genomen. Hij meent de tijd te vinden om de openingszinnen maar al te graag te cite- eindelijk het boek af te ronden dat hij al zo ren. Naar het waarom blijft het gissen. Een lang wil schrijven. Zijn vrouw Wendy ziet zekere luiheid zal bij sommigen een rol spe- hem ijverig typen, maar zij heeft niet in de len, maar zeker ook de aanname – aanslui- gaten dat Jack in zijn isolement helemaal tend bij de visie van Lodge – dat de ope- doordraait. Pas heel laat merkt zij op dat ningsregels de kwintessens van een roman

76 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 bevatten, al blijkt dat vaak pas bij tweede vijfhonderd boekbesprekingen van biogra- lezing. Een eerste zin wordt zodoende vaak fieën vond zij bij ongeveer tien procent iets programmatische waarde toegedicht, en over de stijl of de techniek van de biograaf. dat maakt de horde nog wat hoger. Schrij- Natuurlijk, zegt Backscheider, de meest vers zijn, hoewel getraind, geen atleten. onzichtbare personen in biografieën zijn de Weinig openingszinnen zijn zo ironisch en biografen. Maar zij zijn wel degenen met grotesk en roepen zoveel vraagtekens op als de meeste macht. Met instemming citeert de opening van de roman Lunar Park van zij uit een brief van Virginia Woolf, die de Bret Easton Ellis. Hij opent met deze zin, voortdurende stilistische worsteling van de geplaatst tussen aanhalingstekens: `Je geeft biograaf schetst: `Het probleem is wie je een voortreffelijke imitatie van jezelf', om wilt laten spreken, hem of jezelf– en hoe je vervolgens doodleuk te schrijven: `Dit is de deze stemmen met elkaar combineert.' Stijl eerste zin van Lunar Park.' De lezer fronst is de vingerafdruk van de biograaf (de me- de wenkbrauwen, en blijft fronsen. Want tafoor is van mij, niet van Backscheider). daarna citeert Easton Ellis de beginregel Hoe moet een biografie klinken? Wat is de van zijn debuutroman, en geeft daar een toon en het timbre van de stem ervan? Een toelichting bij. Zonder schroom haalt hij eenduidig antwoord geven is lastig, want vervolgens ook de openingsregels aan van een poëtica van de biografie is nog volop in zijn tweede, derde en vierde roman, telkens ontwikkeling. weer voorzien van een soort commentaar. Backscheider richt vervolgens het vizier op Het is duizelingwekkende leesstof omdat openingspagina's van Angelsaksische bio- het thema – de identiteit en de stem van grafieën. Een `onwaarschijnlijk aantal' schrijver en romanpersonage – in alsmaar opent met een beschrijving van... het weer. nieuwe spiegelbeelden verschijnt, afgeblust Sommige biografen weten zich gesteund met ironie. De lange, eerste alinea eindigt door een verifieerbare bron, maar de mees- met de woorden: `Maar het zou een begin te doen een gokje door de gangbare weers- zijn'. Je moet maar durven... Wie echter de omstandigheden te noemen van de tijd en ironielaag verwijdert, vindt in deze pagina's plaats waarin de gebiografeerde werd gebo- ook een minicursus `Hoe open je een ro- ren. Backscheider klinkt bijna cynisch: , man? `Hebben duizenden psychologen naar ie- mands plaats in een gezin gekeken terwijl ze het weer van de geboortedag als graad- Het weersyndroom meter voor succes hadden moeten bestude- Over openingszinnen van romans bestaat ren?' Het weer als voorspellende factor voor redelijk wat secundaire literatuur; over succes – een biografie schrijven gaat zo ver- openingszinnen in biografieën echter wei- dacht veel op sterrenwichelarij lijken. nig. Verrassend weinig zelfs. In Ref lections Backscheider geeft geen verklaring voor de on Biography beschouwt Paula Backschei- veelvuldige weersbeschrijvingen. Hier der openingszinnen en -alinea's als een be- biedt David Lodge een helpende hand, langrijke graadmeter voor de stijl, en bin- want er zijn ook romans die openen met nen die stijl, voor de stem van de biografie. een schets van de weersomstandigheden. Stijl lijkt het stiefkindje van de biografie. In Het hoofdstuk 'Weather' gaat uit van de

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 77 eerste regels van Jane Austens roman Em- karakter – is het ontbreken van weersbe- ma. Wij weten allemaal, schrijft hij, dat het schrijvingen. Naar de reden is het gissen. weer onze stemming beïnvloedt. De ro- Hebben Nederlandse biografen te weinig manschrijver gebruikt de weersbeschrij- fantasie? Zijn ze zo eerlijk door, bij gebrek ving als een middel om een effect te be- aan een deugdelijke bron, de weersomstan- werkstelligen waarbij menselijke emoties digheden niet te schetsen? Of, meer prag- geprojecteerd worden op natuurverschijn- matisch gedacht, is het weer oninteressant selen. Romanschrijvers verkeren in de ge- om te vermelden omdat het altijd wissel- lukzalige omstandigheid dat zij het weer vallig weer is in Nederland? De meeste be- mogen verzinnen. Een voorrecht dat menig ginzinnen concentreren zich op de geboor- biograaf zich blijkbaar niet wil ontzeggen. te of het overlijden van de gebiografeerde. Terug naar Backscheider. Wanneer ze ope- De toon is nuchter. `Hollandsch' bijna. ningszinnen onder het vergrootglas legt, Opmerkelijk zijn drie openingszinnen. onderscheidt zij vier categorieën. De anek- Renders durft het aan een persoonlijk- dote en de 'impressive identifcation of the heidsschets te geven, maar glijdt daarbij op subject' vormen driekwart van alle ope- Lombroso-achtige wijze uit: `Zijn persoon- ningszinnen. Tot de derde categorie horen lijk weerspiegelt zich in zijn lichaamsbouw' filosofische overpeinzingen. Slechts een en- (over Jan Hanlo). Origineel en nuttig is de kele biografie valt binnen haar vierde cate- opening van Léon Hanssen over Menno ter gorie: de gedurfde of creatieve openingszin. Braak: `Is hij ooit wel kind geweest?' Dat is een goede zin omdat in die vraag een aantal zaken bij elkaar komen: de motivatie van De Hollandse opening de biograaf, het gangbare `beeld' van de ge- Angelsaksische biografen betonen zich in portretteerde én het doel van de biografie hun openingszinnen weerbeschrijvers, (zijnde een antwoord geven op die vraag). anekdotenleveranciers of huiskamerfiloso- Origineel en gedurfd is Henk van Gelder, fen. Tijd om Nederlandse biografen te be- die over Carmiggelt schrijft: `Kronkel was lichten. Ik volsta met de opbrengst van een kwaad.' Zo zet een biograaf de lezer op korte trektocht langs de eigen boekenkast, scherp. en maak een onderscheid tussen beginzin- De Openingszin der Openingszinnen heb nen van het eerste hoofdstuk van een bio- ik nog niet vermeld. Die staat in geen van grafie (kader 1) en het openingswoord van beide lijsten, enkel omdat het een ope- een voorwoord, proloog of verantwoording ningszin is van een fictieve biografie. Het is (kader z). De proloog behelst in de regel het begin van Godfried Bomans' Memoires een soort rechtvaardiging voor keuze en of gedenkschriften van Minister Pieter Bas, uitwerking, waarbij een enkele biograaf geschreven volgens de uitgangspunten van zich bedient van een heuse verzuchting. de klassieke retorica en evenzeer een pas- Men `hoort' als het ware de diepe zucht van tiche daarop. Dit standaardwerk over de Joke Linders in de woorden Alles is Annie grote staatsman opent met: `U allen, die dit M.G. Schmidt inmiddels toegedicht.' boek in handen neemt, groet ik recht harte- Het eerste wat opvalt – ik herhaal, de op- lijk.' sommingen hebben een louter illustratief

78 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Kader r; openingszinnen van Nederlandse biografieën

`James Boswell werd op 29 oktober 1740 in Edinburgh geboren als eerste zoon van lord Alexander Boswell, die zijn titel ontleende aan zijn positie als rechter van het Hooggerechtshof.' Jan Pieter van der Sterre over James Boswell

`Met een wandelstok en op sneeuwlaarzen schuifelt Willem Johan Kolff, tweeënne- gentig jaar oud, de East Room binnen van het Residence Mayflower Hotel.' Herman Broers over Willem J. Kolff

`Op de eerste dag van zijn leven, te weten op 7 mei 1700, werd Gerard van Swieten gedoopt door een pater-jezuïet in de Leidse schuilkerk van deze orde, gelegen tussen de Schoolstraat en de Pieterskerkgracht.' J.K. van der Horst over Gerard van Swieten

`Op 2 december 1909 kwam er weer licht en leven in de pastorie van Kapelle.' Annejet van der Zijl over Annie M.G. Schmidt

`Kronkel was kwaad.' Henk van Gelder over Simon Carmiggelt

`Op 7 mei 1882 werd om tien uur 's morgens Alfonsus Josephus De Ridder geboren uit het huwelijk van Christinus De Ridder en Adella Van Elst.' Jan van Hattum over Willem Elsschot

`Het overlijden van Geert(jan) Lubberhuizen op 18 juli 1984 was voorpaginanieuws.' Wim Wennekes over Geert Lubberhuizen

`Het was een warme zondag op 10 juni 1951, toen in het Binnengasthuis Ziekenhuis in het hart van Amsterdam de dichter en essayist Max de Jong op drieëndertigjarige leeftijd overleed.' Nico Keuning over Max de Jong

`In NRC Handelsblad van woensdag 15 april 1998 uit Beatrijs Ritsema haar afschuw over de naoorlogse nieuwbouw, gekenmerkt door lage plafonds die de bewoners doen wennen aan de gedachte dat zij ooit in een doodskist zullen wonen.' Johan Anthierens over Jacques Brel

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 79 Kader e: Openingszinnen van voorwoorden van Nederlandse biografieën

`In 1979 verscheen de herdruk van Het vuur brandde voort, de autobiografie die Hen- riette Roland Holst dertig jaar daarvoor had gepubliceerd.' Elsbeth Etty over Henriette Roland Holst

`In 1992 schreef ik voor het literaire tijdschrift Bzzletin een korte levensschets van Paul Rodenko, waarbij ik me vooral baseerde op diens uitspraken in interviews en medede- lingen van zijn familie.' Koen Hilberdink over Paul Rodenko

`Dit boek gaat over een schrijver van wie volgens haarzelf nog staat te bezien of ze er wel eentje is.' Annie van den Oever over F. Harmsen van Beek

`Hoe kon een volslagen nieuwkomer, zoon van een Duits-joodse immigrant, binnen de Nederlandse overheid een bliksemcarrière maken die hem in de meidagen van 1940, nadat de regering naar Londen was uitgeweken, de positie van sterke man bin- nen het Nederlandse bestuur bezorgde?' Arie van der Zwan over H.M. Hirschfeld

`Om de lezer verwarring te besparen, lijkt het me verstandig de vijf personages die in dit boek dezelfde naam dragen al meteen aan het begin te introduceren.' Mels de Jong over A.M. de Jong

Nico van Suchtelen liet niet alleen een omvangrijk geestelijk erfgoed na, gevat in twaalf delen Verzamelde Werken, maar ook een uitgebreid nageslacht.' Esther Blom over Nico van Suchtelen

`Alles is Annie M.G. Schmidt intussen toegedicht.' Joke Linders over Annie M.G. Schmidt

`De negentiende eeuw wordt vaak voorgesteld als een tijd waarin de mannen, vrouwen en kinderen der gezeten burgerij 's avonds in gesloten gezinsverband bijeenzijn in schemerige, volgepakte huiskamers, zwijgend, of verzen reciterend van Nicolaas Beets, Tollen en Ten Kate.' Dik van der Meulen over Eduard Douwes Dekker

`In het uiterste noorden van Polen loopt de oude weg van Wegorzewo naar Kalingrad.' Roelof van Gelder over Naporra

8o • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 te stevenen, je intussen steeds wanhopiger Roep om durf afvragend: `Mijn hemel, hoe zal ik begin- Een biograaf moet onzichtbaar zijn, stelt nen?' Backscheider. Aan die eis voldoen Neder- landse biografen. Althans, een overtreding Literatuur van die regel trof ik in Nederlandse biogra- fieën nog niet aan, maar ongetwijfeld be- Paula R. Backscheider, Reflections on Biography (Oxford, Oxford Press 1999) staan er voorbeelden van. Voor een derge- Godfried Bomans, Memoires of gedenkschriften van lijke grondfout kan volstaan worden met Minister Pieter Bas (Utrecht/Antwerpen, Het een verwijzing naar een Engelse bron. Een Spectrum 1964) bijzondere benadering voor een biografie Bret Easton Ellis, Lunar Park (Amsterdam, Am- vond de particulier secretaresse (gedurende bolAnthos 2005) Henk van Gelder, Carmiggelt – het levensverhaal wel 4,5 jaar) van Winston Churchill: `Ik (Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar 2000) ben geboren in Engeland, in het oude stad- Léon Hanssen, Want alle verlies is winst. Menno ter je Bury St. Edmunds, in Suffolk, waar in Braak 1902-1940 (Amsterdam, Balans 2000) een ver verleden de edelen onderhandelden Elizabeth Layton-Nel, Churchill – Een volmaakte voor ze Koning Jan de Magna Charta lieten portretstudie van Churchill door zijn secretares- ondertekenen. Elizabeth Nel, geboren Lay- se (Baarn, Het Wereldvenster 1959) Joke Linders, Doe nooit watje moeder zegt: Annie ton.' Kan een biograaf zichzelf luider over- M.G. Schmidt, de geschiedenis van haar schrijver- schreeuwen? schap (Amsterdam, Querido 1999) Nederlandse biografen betonen zich nuch- David Lodge, The Art of Fiction (Harmondsworth, tere vaklui, niet zwichtend voor de eigen Viking 1992) fantasie, maar vaak ook het creatieve of ge- Hans Renders, Lezing op het congres Biografie durfde begin vermijdend. Ik betreur dat. Internationaal, 3o september 2005, Maison Descartes. Organisatie Werkgroep Biografie Welbeschouwd zouden misschien juist bio- Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, Bi- grafen over wat meer lef moeten beschik- ografie Instituut en Maison Descartes ken. Het oppakken van een biografie ver- Hans Renders, Zo meen ik dat jij ook bent. Biografie eist moed. Eenzelfde moed als wanneer je van Jan Hanlo (Amsterdam, De Arbeiderspers een onbekende maar buitengewoon aan- 1998) trekkelijke vrouw ziet, en besluit op haar af

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 8i Uit het leven van een biograaf

Monument voor een gestorven jongen De sociogenese van een Hirschfeldbiografie Meindert Fennema

Hoewel John Rhijnsburger acht jaargeleden overleed, schreef Meindert Fennema samen met hem de biografie Dr Hans Max Hirschfeld. Man van het grote geld. Bij zijn leven deed Rhijnsburger onderzoek naar het optreden van Hirschfeld tijdens diens regeringscommissariaat in de periode 1947-1952. Op zijn sterfbed vroeg hij Fennema van zijn proefschrift een boek te maken. Het maken van het boek kostte Fennema drie jaar van lezen, ordenen, speuren en schrijven. Het waren de mooiste jaren uit zijn academische carrière.

Indonesië die de basis zou vormen voor de 1979 soevereiniteitsoverdracht. Daarna werd In 1979 begon ik met een tiental leergierige Hirschfeld de eerste Hoge Commissaris in studenten een onderzoek naar de ambtelij- Jakarta, mede op suggestie van de eerste ke visies op de dekolonisatie van Indonesië. minister van het nieuwe Indonesië, Mo- We deden dat samen met een groep Gro- hammed Hatta. ningse geschiedenisstudenten die begeleid Daarvóór was Hirschfeld betrokken ge- werden door de inmiddels ook al overleden weest bij de onderhandelingen over het Eu- historicus Henri Baudet. Het onderzoek ropese Herstel Programma en bij de verde- resulteerde in een levenslange vriendschap ling van de Marshall-gelden. Dat alles vond en een gezamenlijk boek (H. Baudet/ ik merkwaardig, want ik kende Hirschfeld M. Fennema e.a. Het Nederlands belang bij alleen maar als de secretaris-generaal van Indië) dat in januari 1983 verscheen. Handel en Nijverheid die na de oorlog Tijdens dat onderzoek viel mij op dat beschuldigd werd van economische colla- Hirschfeld op de Ronde Tafel Conferentie boratie en die ternauwernood aan een ver- in 1949 een doorslaggevende rol gespeeld oordeling ontsnapt was. Over die econo- had. Hij sloot namens Nederland een fi- mische collaboratie was bij mij het nodige nancieel-economische overeenkomst met bekend, dankzij het levenswerk van Loe de

82 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Jong en een doctoraalscriptie over de com- missie Woltersom die David Barnouw en Ruurd Stellinga in 1978 hadden gepubli- ceerd.

1983 Hoe kon een man, die in 1946 nog zo om- streden was, in 1947 een cruciale rol spelen in de onderhandelingen over het Europese Herstel Programma en in 1950 een zo be- langrijke diplomatieke post bekleden? Het was een intrigerende probleemstelling en ik vroeg een van de studenten uit de on- derzoeksgroep, John Rhijnsburger, of hij bereid was een dissertatie te schrijven over de betekenis van Hirschfeld voor herrij- zend Nederland. Rhijnsburger had ge- sprekken met Ernst van der Beugel, Max MAN VAN NET GROTE G E Kohnstamm, Piet Kuin, Dick Spierenburg en vele anderen uit de entourage van Hirschfeld. 1984 Nadat de Nwo-beurs verlopen was, ver- strekte Ernst van der Beugel Rhijnsburger Intussen had Madelon de Keizer in 1984 in 198 5 een bedrag van vijfduizend gulden. Appeasement en Aanpassing gepubliceerd, Ik was verbaasd over zoveel goodwill uit een studie over de Deutsch-Niederlandi- Wassenaar, want wij kwamen toch van de sche Gesellschaft, een vereniging van on- Rode Faculteit van de Amsterdamse Uni- dernemers die in 1936 was opgericht en versiteit. Rhijnsburger had bovendien de waar Hirschfeld nauw bij betrokken was. handicap dat hij afkomstig was uit het Ook deze studie portretteerde Hirschfeld Leidse proletariaat. Hij had op jonge leef- als een man die de economische betrekkin- tijd zijn tanden laten trekken en gebruikte gen met Duitsland ten koste van bijna alles van zijn valse gebit alleen het bovendeel, goed wilde houden. In een brief aan Made- omdat het ondergebit hem pijn bezorgde. lon, van 2 februari 1984, schreef ik: `Het De kleding die hij droeg paste bij dat halve gaat er m.i. om dat Hitler c.s. een andere noodgebit. Niettemin ontvingen de oud- konceptie hadden van het "Duitse belang" diplomaten hem altijd met grote gastvrij- dan Hellferich, Schacht c.s. Waar die kon- heid. Zij hadden minder klassenvooroor- cepties met elkaar in conflict komen leggen delen dan ikzelf. de laatsten het loodje. Mutatis mutandis gaat het ook bij Fentener van Vlissingen, Hirschfeld c.s. om een specifieke interpre- tatie van het Nederlandse belang.

Meindert Fennema Uit het leven van een biograaf • 83 Dat alles was mooi bedacht, maar het leid- opvatting dat de collaboratie van het be- de niet tot een direct antwoord op de on- drijfsleven in Nederland tijdens de bezet- derzoeksvraag. Die luidde immers hoe het tingstijd eerder begrip en waardering dan mogelijk was dat een zo omstreden man als kritiek en vervolging verdiende (zie L.G. Hirschfeld na de oorlog opnieuw een pro- Kortenhorst, Was samenwerking met den minente rol kon spelen. Toch had ik één vijandgeoorloofd?'s Gravenhage, 1945). element wél aangestipt. Ik schreef name- Rhijnsburger was op zoek naar een ideolo- lijk in diezelfde brief: `Het is b.v. opvallend gische continuïteit in het leven van Hirsch- hoezeer de Rotterdamse ondernemers in feld. Hij meende die te vinden in diens de klub van Fentener van Vlissingen domi- conceptie van het Nederlands belang. neren. Maar ook de Rotterdamse en Til- Daarmee had hij een rode draad te pakken burgse "proffen" zijn opvallend aanwezig. waarmee hij het professionele leven van Bovendien is het overwegend katholieke Hirschfeld kon duiden. Vanuit dat per- netwerk nadrukkelijk aanwezig (Kaag, de spectief analyseerde Rhijnsburger de hon- Quay, Hirschfeld, Kortenhorst, Steen- derden nota's die Hirschfeld voor zijn mi- berghe).' nisters had geschreven. Hij kroop in de Dat ik Hirschfeld bij de katholieken in- huid van zijn hoofdpersoon, en zo ontwik- deelde was vanuit etnisch oogpunt natuur- kelde zijn onderzoek zich tot een fascine- lijk niet juist. Als Hirschfeld iets was, dan rende zoektocht naar de formulering en was het joods, want zijn vader Max Hirsch- verandering van het Nederlandse belang feld was ooit als Mendel Leib Hirschfeld in tussen 1931– het moment waarop Hirsch- Riga opgegroeid. Maar Hirschfeld werd feld aantrad als directeur-generaal van niet joods opgevoed en was tijdens zijn stu- Handel en Nijverheid – en 1952 – het jaar die via een hechte vriendschap met Henri- waarop hij aftrad als regeringscommissaris cus Antonius Kaag in katholieke kring ver- voor de Marshall-hulp. zeild geraakt. Mede door die katholieke connectie werd Hirschfeld in 1925 de rech- terhand van de president van de Javasche 1993 Bank, L.J.A Trip, een liberale katholiek die De biograaf van Hirschfeld trouwde met in 1931 president van D N B zou worden. In Charlotte Honsbeek, die eveneens uit Lei- datzelfde jaar vroeg de katholieke minister den kwam en die, naar later zou blijken, Verschuur de relatief onbekende Hirsch- niet alleen een incestslachtoffer was, maar feld of hij directeur-generaal van Handel ook slachtoffer van de beruchte dr. Finken- en Nijverheid wilde worden. sieper, in Zetten geneesheer-directeur van Het waren na de Tweede Wereldoorlog op- een protestants-christelijke strafinrichting nieuw de katholieke politici die hem verde- voor meisjes. Deze Finkensieper placht zijn digden. De belangrijkste van die groep was pupillen, waaronder Charlotte, met een ze- misschien wel mr. L.G. Kortenhorst, voor kere regelmaat te verkrachten. Charlotte de oorlog een felle bestrijder van het natio- was bovendien door haar verkrachter ge- naal-socialisme, die daarmee in 1935 in Ber- aborteerd. Finkensieper werd in 1992 lijn een diplomatiek incident had veroor- wegens seksueel misbruik van meerdere pa- zaakt. Na de oorlog verdedigde hij de tiënten tot zes jaar gevangenisstraf veroor-

84 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Beeld. Charlotte was een van de getuigen Ik antwoordde dat ik hierin geen tegenstel- van de openbare aanklager. Toen zij vervol- ling zag.' gens met haar therapeute Martine Groen Wat bewoog Hirschfeld en al zijn mede- over haar verleden ook nog een boek werkers om gedurende de hele oorlog aan schreef (Een cirkel van geweld) waarin zij te blijven? Hirschfeld zei het tien jaar na de beschreef hoe haar vader haar mishandeld oorlog voor een parlementaire enquête- en verkracht had, was voor haar familie de commissie zo: `We hebben toen een tijd be- maat vol. Het gezin Rhijnsburger kreeg te leefd waarin geen gas en electriciteit, geen maken met bedreigingen en nooit opgelos- kolen of vervoersmogelijkheden aanwezig te inbraken waarbij niets gestolen werd, waren, zonder voedsel en alle mogelijke an- maar alle huisraad en Charlottes garderobe dere levensbehoeften en waarbij toch alle werden vernield. maatschappelijke groeperingen in stand Het gezin was in het geheim naar Almere zijn gebleven. Dat is geen toeval geweest verhuisd om aan haar kwelgeesten te ont- dat is bewust gedaan.' Rhijnsburger voegde snappen, maar daar deden zich nieuwe daaraan toe: `De Parlementaire Enquête complicaties voor. Dit was, zacht gezegd, Commissie corrigeerde hem niet. Ze wees geen ideale omgeving om een proefschrift hem er niet op dat ten minste één be- in te schrijven. Het project lag dan ook bij volkingsgroep de oorlog niet of nauwelijks tijd en wijle stil. had overleefd: de joden. Maar de joden vormden, geassimileerd als zij waren, geen vitale groep in de Nederlandse samenle- Almere 1992-1998 ving, althans zo zag Hirschfeld dat.' Rhijnsburger was in Almere schaduwlid Hirschfelds visie op de maatschappij, meen- geworden van de fractie van GroenLinks en de Rhijnsburger, was sterk beïnvloed door ontmoette daar Wim van der Kooy, wiens het Saint-Simonisme, een intellectuele stro- vader, T.P. van der Kooy, vanaf 19 31 zeer ming die door toedoen van Marx en Engels nauw had samengewerkt met Hirschfeld. de geschiedenis in zou gaan als utopisch so- Zo beschikte Rhijnsburger plotseling over cialisme, maar die heel wat realistischer was het oorlogsdagboek van Van der Kooy en dan het marxisme zelf. Saint-Simon en zijn een fotoalbum met officiële foto's van het volgelingen legden de nadruk op het be- afscheid van Hirschfeld als secretaris-gene- lang van de productie en de cruciale rol die raal. In een toegevoegde dagboeknotitie uit het bankwezen daarbij kon spelen. Volge- juni 1945 beschrijft Van der Kooy hoe de lingen van Saint-Simon richtten de Credit schorsing van Hirschfeld na de bevrijding Mobilier op, die infrastructurele projecten in zijn werk was gegaan. De opvolger van zoals de aanleg van spoor- en waterwegen Hirschfeld, ir. EQ. den Hollander, deelde financierde. Dit nieuwe type investerings- Van der Kooy mee dat deze voor een zuive- banken werd rond 186o in Nederland geïn- ringscommissie moest verschijnen. Van der troduceerd. Hirschfeld schreef daarover in Kooy schrijft: `Ir Den Hollander stelde mij 1922 zijn proefschrift. de zonderlinge vraag, of ik van meening In plaats van een knappe technocraat, zoals was altijd juist te hebben gehandeld dan De Jong hem schetst, of een vertegenwoor- wel of ik achter de heer Hirschfeld stond. diger van het Duitse belang, zoals Arie van

Meindert Fennema Uit het leven van een biograaf • 85 der Zwan hem ziet, zag Rhijnsburger gonnen. Het werd een onvergetelijke tijd. Hirschfeld als een man die zijn `utopische' Albert Kersten, die ik eerder gevraagd had visie op het Nederlandse belang pas na de op te treden als promotor van Rhijnsbur- oorlog in de praktijk kon brengen. Hirsch- ger, werd nu mijn eigen steun en toeverlaat. feld werd de man van het Europese Herstel Johan de Vries, de nestor van de economi- Programma, van het afscheid van Indië en sche geschiedenis van Nederland, werd een van de nieuwe oriëntatie op de Verenigde vriend en vader voor mij. Mijn bezoeken Staten. Hij definieerde het Nederlands be- aan hem voerden mij niet alleen terug in de lang in het brandpunt van de Europees- tijd, maar brachten mij soms aan het twij- Amerikaanse samenwerking en zag als een felen of ik in 1968 wel de goede studierich- van de eersten dat Duitslands economische ting gekozen had. Els Hirschfeld, nicht van herstel voor Europa in het algemeen en Hans, werd mijn bron voor het privé-leven voor Nederland in het bijzonder van le- van haar oom. Door haar ontdekte ik dat vensbelang was. de oudste broer van Hans, Alfred Hirsch- En toen kreeg ik, eind december 1998, een feld, niet de zoon van de vader van Hans telefoontje van Charlotte: John was ernstig kon zijn. Ik kwam op het spoor van ziek en wilde mij spreken. In mijn laatste Hirschfelds vriendin, `Jopie' van Panhuys. bezoek aan hem, een week voor zijn dood, Samen bezochten wij alle huizen waar vroeg Rhijnsburger mij zijn boek af te ma- Hans ooit gewoond had, met uitzondering ken. Ik heb hem dat toegezegd zonder pre- – helaas – van het huis aan de Kebon Sirih cies te weten wat mij te wachten stond. Ik 22 in Batavia, waar hij tussen 1925 en 1931 moest bovendien wachten tot zich een gele- woonde. Joggli Meihuizen bleek te be- genheid voordeed die mij geruime tijd zou schikken over een deel van Hirschfelds bi- bevrijden van mijn onderwijsverplichtin- bliotheek en liet mij delen in zijn kennis gen. Dat lukte mij pas in 200 4 toen ik van van de Nederlandse elite uit die tijd. Mijn NWO een vervangingssubsidie kreeg. Daar- buren in Aerdenhout, ten slotte, bleken al- door kon ik bijna twee jaar ongestoord lemaal wel een `vrindje' te hebben wiens va- werken aan een biografie van Hirschfeld. der Hirschfeld nog goed gekend had. Wel- kom in de wondere wereld van economisch belang en buitenlands beleid. 2004-2007

De afgelopen drie jaar heb ik mij wel met De biografie van Hans Max Hirschfeld, Man van méér bezig gehouden dan de nalatenschap hetgrotegeld, wordt op 29 mei om 15.00 gepresen- van Rhijnsburger, maar zonder het verzoek teerd in de Rode Hoed, met commentaren van van Rhijnsburger was ik er nooit aan be- Frits Bolkestein en Piet de Rooy.

86 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 Schrijvershuizen

Kasteel in Frankrijk Het huis van George Sand in Nohant Haye Koningsveld

Je bent op vakantie in Frankrijk, in de prachtige natuurrijke Berry, een weinig toeristisch maar des te rustiger gebied in de schaduw van de populaire Loire-streek. Toch is er een speciaal soort toerist dat van heinde en verre naar het plaatsje Nohant trekt, om in het gehucht La Chtitre het Maison George Sand te bezoeken. George wie?

George Sand werd in 1804 geboren als Au- rore Dupin. Ze trouwde jong, maar ervoer de banden van het huwelijk als knellend — en vooral als fnuikend voor haar schrijvers- ambities. Na haar scheiding verhuisde ze in 1831 naar Parijs. Daar ging ze om met schrijver Jules Sandeau, met wie ze onder het pseudoniem Jules Sand de roman Rose et Blanche schreef. Onder de naam George Sand ging zij vervolgens haar eigen weg en publiceerde ze tot aan haar dood in 1876 bijna dertig boeken. Veel van haar werk doet nu gedateerd aan: de sociaal-realistische romans lijden onder het gewicht van het politiek engagement en haar plattelandsromans zijn bij vlagen ont- roerend, maar slaan vaak om in sentimen- taliteit. In Frankrijk zijn enkele van haar boeken, waaronder La Petite Fadette en La Aurore Dupin, alias George Sand,1864 Mare au diable, verplichte kost op de mid- delbare school, maar ook daar wordt Sand

Haye Koningsveld Schrijvershuizen • 87 Het huis van George Sand in Nohant

vooral herdacht vanwege haar eigenzinnige Op een dag in de zomer van zoo6 bezoeken levensweg en haar rol als middelpunt in het we deze plek en worden we, met zo'n tien Franse literaire leven van haar tijd. anderen die de verzengende warmte trotse- Het landgoed van de familie Dupin, waar ren, door een energieke Sandist in helder George-Aurore een goed deel van haar Frans rondgeleid door het huis dat nog vrij- jeugd doorbracht, ligt, achter bomen ver- wel geheel in de staat verkeert waarin het scholen, aan de doorgaande weg naar Cha- was toen de bewoonster stierf. Je ziet het teauroux. Op het landgoed bevinden zich opkamertje waarin ze in een nachtelijke een moestuin, een kerkje, een familiebe- sessie van bovenmenselijke inspiratie La graafplaatsje en het hoofdgebouw, het cha- Mare au diable schreef (en je denkt: had ze teau, waar George – nadat ze zich er halver- er maar wat meer tijd voor genomen); je wege de jaren 1840 definitief vestigde – tot bezoekt de keuken met de gietijzeren ka- haar dood woonde. Om de toeristen van chel en de koperen pannen, en je bewon- dienst te zijn, zijn er ook een klein bezoe- dert het ingenieuze dradenstelsel dat vanuit kerscentrum, een boekhandel (haar werk in de keuken de gasten in het hele huis van het vele Franse edities) annex souvenirwinkel serveren van de maaltijd verwittigt. En je (George Sand-servies, George Sand-ho- wordt stil in de eetzaal. ning) en een verrukkelijk restaurant inge- In Parijs was Sand bevriend geraakt met richt. een aantal illustere schrijvers en kunste-

88 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 naars, onder wie Flaubert, Toergenjev, Bal- haar leven ongetrouwd – en onafhankelijk. zac, De Musset, Dumas, Sainte-Beuve, Franse vrouwen bewonderen haar daar nog Gautier, Delacroix, Liszt en Chopin. Deze altijd om. Zoals de gastvrouw in het cham- vrienden trokken later regelmatig naar No- bre d'hôte. Ah, George Sand', riep ze uit, hant om in rust en afzondering, genietend `c'était une femme exemplaire, méme pour van Sands gastvrijheid, te werken. Of om, les femmes de ma génération, tout le mon- ver van het Parijse wereldje, te ontdekken de l'admire' – om ons vervolgens en detail wat echte vriendschap is, te musiceren en te het verhaal te vertellen van haar eigen discussiëren over kunst, filosofie en litera- scheiding, haar vertrek uit Parijs en haar tuur. Hier aan deze eettafel hebben ze echt wederopstanding als gastvrouw van vele gezeten, en ze voelden zich hier thuis. Hun vrienden en literaire toeristen, uit Parijs – namen zijn te lezen op de bordjes die de ta- en uit Nederland. felschikking aangeven, en het servies waar- van ze aten was destijds nog niet te koop in Maison de George Sand de souvenirwinkel. 36640 Nohant Sand leefde in Nohant het grootste deel Frankrijk van het jaar alleen, in nauw contact met de Tel. oo 33 (0) 2 54 31 o6 04 boerenbevolking. Veel streekgenoten ken- Openingstijden: den haar als een stoere vrouw, van verre April, mei, juni en september 9.30-12.45 u., herkenbaar wanneer ze op stevige laarzen 14.00-18.30 u.; juli, augustus 9.30-19.00 u; over de kleiige velden naderde. Met De oktober – maart 10.00-12.30 u.,14.00- Musset en Flaubert had Sand gepassioneer- 17.00 u. de verhoudingen, maar ze bleef de rest van

Haye Koningsveld Schrijvershuizen • 89 Signalementen

Herman Veenhof, Vrije vogels. De omge- dan met hun eerdere hippie-incarnatie. keerde wereld van Elly en Rikkert Zuiderveld. Niet alleen behandelt hij de muziek van na Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer, hun bekering veel uitgebreider dan de mu- zoo6. ziek van daarvoor; ook zoekt hij in die eer- dere muziek voortdurend naar sporen die Elly Nieman en Rikkert Zuiderveld begon- naar de ophanden zijnde bekering moeten nen in de jaren zestig als `zingende hippies' leiden. Voor hun overgang naar het chris- en bewegen zich sinds hun bekering mid- tendom maakten de Zuidervelds inderdaad den jaren zeventig in protestants-christelij- volop gebruik van christelijke symboliek, ke kringen. Ze maakten talloze lp's en cd's, maar toch wordt hier enigszins gezondigd schreven boeken en werkten mee aan tv- tegen de wet die stelt dat je het verleden programma's. Verdienen ze een biografie? niet alleen maar moet zien als voorberei- Historicus en journalist Herman Veenhof ding op de toekomst. Als Elly en Rikkert vond van wel. Hij heeft zich niet alleen zich tot het boeddhisme of socialisme zou- grondig in zijn hoofdpersonen verdiept; hij den hebben bekeerd, had je daar achteraf in kent ze ook persoonlijk. Hij is met hen hun werk ook allerlei aanwijzingen voor meegereisd op tournee en heeft hen uitge- kunnen vinden. breid gesproken. In het nawoord stelt hij Veenhofs benadering is op z'n zachtst ge- dat hij dit boek aan drie trefwoorden heeft zegd niet kritisch. Hij citeert overvloedig, opgehangen: continuum (levensstijl en en uit die citeerlust blijkt, ongetwijfeld in maatschappelijke opvattingen van voor en strijd met zijn bedoeling, dat de teksten na de bekering komen redelijk overeen), van Elly en Rikkert vrij zwak zijn. Veel raakvlak (Elly en Rikkert sloegen een brug boodschap, veel voor de hand liggende en tussen het seculiere chanson en het christe- quasi-diepzinnige beelden, en veel, heel lijke lied) en ontschotting (ze hielpen bar- veel woordspelingen. Veenhof voelt zich rières slechten tussen kerk en evangelische daar zo door geïnspireerd dat hij zichzelf beweging). Dit schema komt redelijk uit ook aan woordspelingen te buiten gaat (zo de verf, al is duidelijk dat Veenhof meer wordt, om slechts een voorbeeld te noe- heeft met de christelijke Elly en Rikkert men, ergens een hasjpijp aan Maarten ge-

90 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 geven). Hierdoor wordt het boek zo nu en bij de beroemde overval op het Huis van dan vrijwel onleesbaar. Bewaring op 1 mei 1944 zwaargewond was In het begin van de biografie worden Elly geraakt, onderging hij op de uitgeverij, die en Rikkert in hun tijd en omgeving ge- inmiddels naar de Prinsengracht was ver- plaatst: de Amsterdamse en Haarlemse huisd, een operatie. Op 12 mei deden de kleinkunstwereld in de jaren zestig. Veen- Duitsers een inval en voerden Van der hof heeft een aantal namen uit die tijd Veen, Van Klooster en Coos Frielink weg. geïnterviewd, zoals Cobi Schreier, Boude- Van der Veen werd op io juni 1944 gefusil- wijn de Groot en Freek de Jonge. Een boek leerd; Frielink kwam op Dolle Dinsdag over die wereld, dat zou geen slecht idee vrij. Van Klooster bezweek in 1945 in Ra- zijn; een beter idee dan dit boek over Elly vensbriick aan ziekte en ontberingen. en Rikkert. Schregardus zette na de oorlog de uitgeverij voort, die tot 1978 zou blijven bestaan. Rob van Essen In haar boek over de uitgeverij en de beide uitgeefsters vertelt Inge de Wilde over hun idealen, hun praktische werk en de kringen Inge de Wilde, Uitgeverij De Spieghel. Over waarin ze verkeerden. Ze doet dat grondig de uitgeefsters Tine van Klooster en Koos en met liefde – zo maakt ze duidelijk hoe Schregardus. Eelde, Barkhuis Publishing een biografie mensen, en ook dingen, die 2005. uit het collectieve geheugen zijn verdwe- nen, in ere kan herstellen. Op 1 maart 1926 begonnen Tine van Kloos- ter en Koos Schregardus een uitgeverij in Monica Soeting hun woonhuis op de Amsteldijk. Ze noem- den hun bedrijf De Spieghel, en richtten zich op boeken over kunst en cultuur – ze Marj an Berk, Zout. Amsterdam/Antwer- gaven een monografie uit van `kunstpaus' pen, Atlas 2006. H.P. Bremmer – geschiedenis en literatuur. De romans van Marnix Gijsen hoorden tot Biografieën kunnen niet alleen mensen te- hun fonds, net als die van Albert Helman, rugplanten in het collectieve geheugen, ze A. Marja en Hendrik de Vries. De beide kunnen ook begrip kweken voor mensen uitgeefsters maakten deel uit van de Am- met andere achtergronden dan die van de sterdamse culturele wereld; foto's bewijzen lezer. Zout van Marjan Berk doet precies dat ze bevriend waren met toonaangevende dat. In ongeveer vijftien korte hoofdstuk- schrijvers en kunstenaars. ken laat Berk Sebahat Tuzgol aan het woord, Met de Tweede Wereldoorlog begon de on- een weduwe, geboren in Midden-Turkije, dergang van De Spieghel. In 1942 weigerde die in de jaren zeventig haar man naar Am- De Spieghel als een van de weinige uitgeve- sterdam achterna reisde. Tuzgol vertelt over rijen toe te treden tot de Kultuurkamer. haar jeugd, haar huwelijk en de cultuur- Van Klooster en Schregardus raakten be- schok die de immigratie in Nederland te- trokken bij de verzetsgroep waartoe ook weeg bracht. Berk wisselt de verhalen van Gerrit Jan van der Veen hoorde. Toen hij Sebahat af met verhalen over haar eigen

Signalementen • 91 jeugd, huwelijk en ambities, en bewerkstel- scheidingen en tegenslag sloeg, en die zich ligt zo dat de beide levensverhalen een even na een carrière als toneelspeelster tot best- vreemde als herkenbare indruk maken. sellerauteur ontpopte. Als integratie al Aan het eind van haar boek wekt ze nog een verplicht is, dan horen dit soort levensbe- andere emotie op: bewondering. Voor Se- schrijvingen tot de verplichte integratie- bahat, die zich schikte in haar lot en toch literatuur, en dan niet alleen voor immi- voor zichzelf opkwam; die hier drie kinde- granten. ren opvoedde en hen liet studeren en die haar eigen draai vond in Amsterdam. En Monica Soeting voor Berk, die zich net als Sebahat door

92 • Biografie Bulletin Voorjaar 2007 De koloniale biografie

Huis de Beurs, Groningen 29 & 3o maart 2007 Biografie Instituut KITLV Universiteit Leiden

Op 29 en 3o maart 2007 organiseert het Biografie Instituut in samenwerking met het Ko- ninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde en het Instituut voor Geschiedenis van de Universiteit Leiden, een tweedaags congres over de (post)koloniale biografie. Tij- dens dit congres staan biografieën-in-wording van vooraanstaande personen uit de Ne- derlandse (post)koloniale geschiedenis centraal.

Vertegenwoordigers van een aantal sociaal-maatschappelijke groepen zullen tijdens dit congres in de schijnwerpers worden gezet. Zo zal aandacht worden geschonken aan `ide- aaltypen' als de strijder, de verheffer, de literator, de adviseur, de politicus, de denker, de held, de ontdekkingsreiziger, de activist, de militair, de homo universalis, de dichter en de internationalist. Cruciaal is de vraag of deze individuen representatief kunnen worden ge- acht voor hun geestverwanten, hun generatie en de socio-economische groep waaruit zij voortkomen. De voordrachten worden in een breder kader geplaatst door ze te verbinden met de nationale heldencultuur van Indonesië en de state ofthe artvan de biografische tra- ditie in Indonesië, Suriname, de Nederlandse Antillen en Aruba.

AANMELDEN

De kosten voor deelname bedragen € 20,- voor twee dagen (studenten € zo,-), of € 12,5o per dag, inclusief lunch op de eerste dag en een drankje na op beide dagen.

Aanmelden kan door overmaking van het bedrag op rekeningnummer 978593197 t.n.v. Biografie Instituut, m.v.v. de dag(en) waarop u komt.

Huis de Beurs ligt aan de Vismarkt, op vijfminuten loopafstand van het Centraal Station.

Dit congres wordt financieel ondersteund door: KITLV, Bert Schierbeekfonds/FVDL, Stichting Groninger Universiteitsfonds, Ico G/RUG.

93 Dag van de Biografie

Groote Sociëteit Vrijthof 36 Maastricht 12 mei 2007

Bijna duizend jaar geleden zette Heynric van Veldeke Limburg, en Maastricht in het bij- zonder, op de literaire kaart met een hagiografie over Sint-Servaas, de eerste biografie in onze volkstaal. In de laatste 25 jaar is het genre volwassen geworden. Reden genoeg voor het Huis voor de Kunsten Limburg om op zaterdag 12 mei in samen- werking met Bindels & Van Melick een Dag van de Biografie te organiseren. Het sympo- sium is de aftrap voor een traditie van jaarlijks te houden bijeenkomsten, die gepresen- teerd worden onder de vlag LITERATUURWERK LIMBURG. Tijdens deze bijeenkomsten zal steeds een ander literair genre centraal staan.

Het symposium vindt plaats in de Groote Sociëteit aan het Vrijthof 36 in Maastricht en begint om 11.00 uur (inloop vanaf 10.3o uur). De sprekers zijn Wiel Kusters, Jos Perry, Mineke Bosch, Gé Vaartjes, Arie Storm, Nop Maas en Hans Renders (tevens dagvoorzit- ter). Vanaf 16.00 uur worden twee publicaties van en over de onlangs overleden Maas- trichtenaar Harry G.M. Prick (bekend van zijn tweedelige biografie van Lodewijk van Deyssel) gepresenteerd: de essaybundel Spelevaren. Van August von Platen tot Gerrit Kom- rij, (Uitgeverij Vantilt) en een themanummer van het literair tijdschrift De Parelduiker met brieven van en aan de biograaf.

Aanmelding kan vóór 27 april bij Huis voor de Kunsten Limburg, Sanne Hogenhuis, e-mail: [email protected], telefoon: 0475 — 399 275. Entree: € 12,- (inclusief lunch), te betalen aan de deur.

94 Medewerkers aan dit nummer

RUDOLF DEKKER is verbonden aan de Opleiding Geschiedenis van de Faculteit der His- torische en Kunstwetenschappen van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Met Arianne Baggerman publiceerde hij Kind van de toekomst. De wondere wereld van Otto van Eck (1780-1798) en de bundel Egodocumenten: nieuwe wegen en benaderingen. Zie: www.egodo- cument.net.

LEEN DORSMAN doceert historiografie en geschiedtheorie aan het Instituut voor Ge- schiedenis van de Universiteit Utrecht. Hij is tevens bijzonder hoogleraar universiteitsge- schiedenis en schreef de intellectuele biografie G. W Kernkamp (1864-1943). Historicus en Democraat. Onlangs publiceerde hij: Leen Dorsman (red.), Leermeesters. Themanummer Tijdschrift voor Geschiedenis4 (2006).

ROB VAN ESSEN is schrijver en vertaler en maakt deel uit van de redactie van Biografie Bulletin.

MEINDERT F E N N E M A bekleedt de leerstoel Politieke Theorie van Etnische Verhoudin- gen aan de Universiteit van Amsterdam en is verbonden aan het Instituut voor Migratie en Etnische Studies.

HEIN GROEN studeerde Engels en literatuurwetenschap en werkt als publiciste en ver- taalster. Zij schreef De ruimte van Virginia Woolf vertaalde met Gijs Went onder andere de biografie van Hannah Arendt en werkt aan een vertaling van The Wings of the Dove van Henry James.

HAYE KONINGSVELD is literatuurwetenschapper en filosoof. Hij is werkzaam als uitge- ver non-fictie bij AmbolAnthos uitgevers.

DIK VAN DER MEULEN schreef de biografie van Multatuli – waarvoor hij de AKO litera- tuurprijs ontving – en is redacteur van Biografie Bulletin. In 2006 verscheen Oude 6- nieu- we Maya's. Een reisverslag, dat hij met Marta Durán Huerta schreef.

FRANS MEULENBERG is publicist en als onderzoeker `ethiek en fictie' verbonden aan de afdeling Medische ethiek en filosofie van de geneeskunde, Erasmus M C, Rotterdam.

95 PIET M O O RE N is universitair docent aan de faculteit Communicatie en Cultuur in Til- burg, was jarenlang redacteur van Leesgoed, bundelde opstellen over jeugdliteratuur en leesonderwijs in Langs de lange Lindelaan en promoveerde op Het prentenboek als spring- plank. Cultuurspreiding en leesbevordering door prentenboeken. Hij werkt aan een biografie van Willem Wilmink.

BERTRAM MOURITS is redacteur bij Uitgeverij Contact. In 2001 publiceerde hij Zestig. Een nieuwe datum in de poëzie. Hij schrijft regelmatig voor Poëziekranten De revisor.

H I N xE P I E RS M A is historicus en als onderzoeker verbonden aan het Nederlands Insti- tuut voor Oorlogsdocumentatie. In 2005 verscheen haar proefschrift De drie van Breda. Duitse oorlogsmisdadigers in Nederlandse gevangenschap 1945-1989. Onlangs publiceerde zij Op Oorlogspad. Jaap le Poole, verzetsman voor het leven en Doodstraf op termijn. Nederland- se Nacht und Nebel-gevangenen in kamp Natzweiler.

CAROLINE ROODENBURG-SCHADD is kunsthistorica en promoveerde in 1995 op de collectie-Regnault in het Stedelijk Museum. In 2004 publiceerde zij Expressie en ordening. Het verzamelbeleid van Willem Sandberg voor het Stedelijk Museum, 1945-1962. Dit boek werd in 2006 door de Nederlandse afdeling van de Internationale Vereniging van Kunst- critici (A1 GA) bekroond met de AI CA-oorkonde voor de beste publicatie over kunst, ver- schenen in de jaren 2003-2005. Zij werkt voor diverse musea.

MONICA S O ET I N G is hoofdredacteur van Biografie Bulletin en betrokken bij het project `ethiek en fictie' van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt.

PAUL VAN DER STEEN is politicoloog en redacteur bij De Limburger/Limburgs Dagblad. In 2004 verscheen zijn biografie van minister en minister-president Jo Cals: Cals. Koop- man in verwachtingen 1914-1971.

MAARTEN STEENMEIJER is als hoogleraar Spaanse Letterkunde en Cultuur verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast is hij actief als literair vertaler, criticus en schrijver. Hij publiceerde onder meer Spanje is anders, Mythenbouwers van de Nieuwe Wereld, Acht dagen in de week (popbrieven), Dit is niet Amerika (gedichten) en Golden Earring: rock die niet roest. In 2006 verschenen van hem Pop in literatuur en De moderne wereldliteratuur in een notendop.

96 Biografie Bulletin

Jaargang 17, nummer 1 Vormgeving: CeevanWee, Amsterdam Voorjaar 2007 Productie: Macula, Boskoop ISSN 0925-7764 Uitgave van de Werkgroep Biografie Hoofdredactie: Monica Soeting Redactie: Rooseveltlaan 207 III Mireille Berman 1079 AS Amsterdam Rob van Essen [email protected] Eva Gerrits Jeroen Koch Lidmaatschap/abonnement Dik van der Meulen Personen € 32,- per jaar Monica Soeting Instellingen € 44,- per jaar Erna Staal Losse nummers € 12,- (plus € 2,- verzend- kosten) Websiteredactie: U kunt u aanmelden als lid van de Werk- Gerard Schulte Nordholt groep Biografie bij Marian van Wissen, Tekstcorrecties: Parijsstraat 32, Eva Gerrits 2711 CT Zoetermeer, e-mail: [email protected]. Bestuur Werkgroep Biografie Bulletin: Een acceptgiro wordt dan toegestuurd. Koen Hilberdink (voorzitter) Losse nummers kunnen eveneens bij Ma- Herman Langeveld (penningmeester) rian van Wissen worden besteld. Hans Renders (secretaris) Voor inhoudelijke vragen over de Werk- groep Biografie kunt u contact opnemen Rechthebbenden van illustratiemateriaal met Koen Hilberdink: hebben wij geprobeerd te achterhalen. k.hilberdink@worldonline. n1 Meent u rechten te hebben op een afbeel- ding in dit blad, dan kunt u zich wenden Het lidmaatschap wordt automatisch ver- tot de redactie. lengd, tenzij vóór 1 december van de lo- pende jaargang schriftelijk is opgezegd. Het copyright van de artikelen berust bij Er verschijnen in principe drie nummers de afzonderlijke auteurs. per jaar. De lijst `Wie doet wat' kan bij de hoofd- Nadere informatie over de Werkgroep Bi- redacteur worden aangevraagd. Ook toe- ografie, het Biografie Bulletin en de door voegingen aan of veranderingen van de de werkgroep georganiseerde activiteiten lijst kunnen bij de hoofdredacteur worden is te raadplegen op internet. Het adres is: opgegeven. www biografiebulletin.nl Aukje Holtrop V Leven en wereld van Sjoukje Troelstra - Bok ma de ,er Schrijfster van Afke's tiental

'De opkomst van het socialisme, Troelstra's propagandatochten Au e Holtrop en strijd met de anarchistische Domela Nieuwenhuis, Sjoukjes labiele psychische gesteldheid na de geboorte van Jelle, haar carrièrestart als redactrice van de kinderrubriek in For Hus en Heim, zijn meeslepend beschre- ven en geven een voortreffelijk tijdsbeeld.' - De Groene Amster- dammer

'indrukwekkende biografie... N ynke van I lichturn vakkundig, erudiet, helder en Leven en wereld van Sjoukje Troelstra-Bokma de Boer trefzeker' NRC Handelsblad (1860-1939) riTCFVERUCONTAC1

'jontact kan je nog meer vertellen Biografie

Bulletin Zomer 2007

De biografie in Groot-Brittannië Kopij

De redactie verzoekt auteurs rekening te bij een lang artikel: houden met de volgende aanwijzingen • de tekst opmaken met tussenkopjes voor de kopij. (cursiveren) of een witregel • een lead boven het artikel plaatsen Opmaak van het artikel: (korte beschrijving van de inhoud, aan- • een titel of titelsuggestie geven (niet leiding of uitgangspunt van het artikel) vet, geen kapitalen) • zo mogelijk illustraties bijvoegen (wor- • officiële spelling gebruiken den geretourneerd) • boektitels cursiveren • tijdschriftartikelen tussen enkele aanha- personalia: lingstekens: namen van tijdschrift of korte biografie van 3 à 4 regels bijvoegen krant cursiveren • de volgende wijze van titelbeschrijving: kopij • teksten per post of e-mail sturen naar Hermine de Graaf, De zeevlam (Amster- de hoofdredacteur: dam, Meulenhoff 1985) Monica Soeting Rooseveltlaan 207 III Willem Jan Otten, `Twee verschrikkelijke 1079 AS Amsterdam machines', in Tirade 38 (1994) 5 m. soeting@xs4all. nl

• afkortingen vermijden • citaten: enkele aanhalingstekens Ingezonden brieven langer dan citaat binnen citaat: dubbele aanha- 400 woorden worden niet geplaatst. lingstekens • alinea's niet laten inspringen, alleen harde returns gebruiken • werken met standaard lettertype • niet onderstrepen, vet, kapitalen • lange citaten in een buitenlandse taal in het Nederlands vertalen • geen noten gebruiken

Afbeelding omslag: Lytton Strachey. Tekening door Max Beerbohm, 1920. Inhoud

Woord vooraf 3

Een typisch Britse zonde 5 Hermione Lee over de biografie in Groot-Brittannië DEBORAH HOLMES, CAITRÍONA NÍ DHUILL, HANNES SCHWEIGER

Een gebroken hart 20 Ted Hughes, Sylvia Plath en Assia Wevill — een tragische driehoek FAY WELDON

Lezen, vergelijken en samenwerken 25 Richard Holmes over de biografie als wetenschappelijke discipline MONICA SOETING

Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld 31 De verhouding tussen biografen en hun onderwerp SARAH LEFANU

Waakhond en vraagbaak 38 Een nieuw centrum voor de biografie MIREILLE BERMAN

Het belang van de biografische vergelijking 41 Gro Harlem Brundtland als voorbeeld ANNEKE RIBBERINK

RECENSIES

Creatief en suggestief 47 De biografie van Willem de Kooning DIK VAN DER MEULEN

Druk debat rond het sleutelgat 52 Nieuwe theorieën over de biografie in Nederland JOS PERRY Een liefhebster der natuur 57 Een nieuwe biografie van Beatrix Potter JOKE LINDERS

Een Spaanse Groninger 61 Leven en werk van Hendrik de Vries HENDRIK HENRICHS

INTERVIEWS

Het moet tot kunst verwerkt worden 68 Een schriftelijk interview met Christine D'haen ROB VAN ESSEN en EVA GERRITS

Goud delven in Haagse archieven 71 Het politieke-biografenkwartet Bleich, Hagen, Koch en Welgraven PAUL VAN DER STEEN

FILM

Zwijgend hert 75 Stephen Frears verfilmt een hectische Britse week ROB VAN ESSEN

RUBRIEKEN

Biografen in fictie 78 Chroniqueur van het toeval FRANS MEULENBERG

Schrijvershuizen 83 Terug naar Sussex Het huis van Virginia en Leonard Woolf in Rodmell HEIN GROEN

Signalementen 87

Mededelingen 93

Medewerkers aan dit nummer 94 Woord vooraf

De Britten verbazen zich er zelf over. Jaar- van Kingston, bij Londen, werd deze zo- lijks verschijnen in hun land zo'n vierdui- mer een biografie instituut opgericht. De zend nieuwe biografieën, en dat al jaren- oprichters van het instituut bereiden de lang. Daaronder bevinden zich heel wat uitgave van een wetenschappelijk tijdschrift populaire levensbeschrijvingen als die van over biografieën voor, eerst digitaal, maar Diana of van Bono, die wat schrijfstijl en later ook in papieren vorm. De oprichting informatie betreft meestal niet boven het werd deze zomer gevierd met een driedaag- niveau van een roddelblad uitkomen. Dat se internationale conferentie. Daar spraken neemt niet weg dat er elk jaar ook veel goed biografen en onderzoekers uit een groot geschreven en goed gedocumenteerde bio- aantal verschillende landen (inclusief Neder- grafieën worden uitgegeven. Bovendien land) over de meest uiteenlopende aspec- worden er in Groot-Brittannië regelmatig ten van de biografie, zoals de verhouding respectabele studies over biografieën gepu- tussen biografie en fictie, de verschillen tus- bliceerd. Aan veel Britse universiteiten kun sen egodocumenten en literaire biogra- je zelfs het vak `Biografie' kiezen: in Oxford fieën, genderkwesties, moderne vormen geeft Hermione Lee, de biograaf van onder van life writing als blogs, verschillende bio- andere Virginia Woolf, Eudora Welty en grafische methoden en de verhoudingen Edith Wharton, een werkcollege over bio- tussen biografie en antropologie, politieke grafieën, en Richard Holmes – biograaf van wetenschappen, filosofie en sociologie. Van de Britse romantische dichters — zette in uitwisseling tussen zoveel verschillende dis- 2001 als eerste Britse hoogleraar Biografi- ciplines kunnen wij in Nederland alleen sche Studies aan de universiteit van East nog maar dromen. Intussen heeft de Kings- Anglia in Norwich een postdoctorale cur- ton University Press een prijsvraag uitge- sus Biografieën op. Intussen kun je 'Life schreven: wie een publicabele hiografe, Writing' studeren aan verschillende colle- met nadruk op hedendaagse sociale en ges in Londen en aan de universiteit van multiculturele situaties, inlevert, kan Warwickshire. Ook de universiteiten van £ 500,- winnen. Birmingham en East Sussex besteden aan- Toch is Groot-Brittannië wat dit alles be- dacht aan het genre. Aan de universiteit treft niet uniek. 1 n Los Angeles werd dit

Woord vooraf ' • I voorjaar een instituut voor biografie opge- meen beschouwt. Richard Holmes bericht richt (Mireille Berman doet daarvan ver- over zijn ervaringen als hoogleraar Biogra- slag in dit nummer), en aan de Universiteit fische Studies, en Sarah LeFanu vertelt over van Honolulu bestaat sinds jaren het Cen- verschillende aspecten van haar biografie ter for Biographical Research, dat het tijd- van Rose Macauley. Fay Weldon gaat in op schrift `Biography: An Interdisciplinary wat er niet staat in de meeste biografieën Quarterly' uitgeeft. De Curtin University van Sylvia Plath en Ted Hughes, die lange of Technology in Australië publiceert sinds tijd voor grote beroering hebben gezorgd, kort het tijdschrift `Life Writing', en aan zowel in Groot-Brittannië als in de Ver- het Ludwig Boltzmann Institut fiir Biogra- enigde Staten. Joke Linders bespreekt de phie in Wenen wordt sinds 200$ biogra- nieuwste biografie van Beatrix Potter. fisch onderzoek gedaan. Aan de Universi- Ook nieuwe Nederlandse biografieën ko- teit van Bern houdt men zich bezig met de men in dit nummer aan bod. Jos Perry re- verhouding tussen biografie en ethiek. In censeerde twee bundels van het Biografie Rotterdam doen Rudolf Dekker, Arianne Instituut in Groningen, en Rob van Essen Baggerman en hun collegae onderzoek en Eva Gerrits interviewden Christine naar egodocumenten. Het Biografie Insti- d'Haen, wier autobiografie Uitgespaard tuut in Groningen heeft, net als de univer- Ze. ortret dit jaar werd bekroond met de siteit van East-Anglia, een hoogleraar bio- Henriëtte de Beaufort-prijs; ze laat zich zel- grafische studies: Hans Renders werd dit den of nooit interviewen, en we zijn dan voorjaar benoemd tot hoogleraar Geschie- ook vereerd dat ze bereid was per post op denis en Theorie van de Biografie aan de onze vragen te reageren. Paul van der Steen Rijksuniversiteit Groningen. Ook Neder- sprak met een club van Nederlandse poli- landse universiteiten bieden cursussen bio- tieke biografen en Hendrik Henrichs richt grafie aan. Bij de vakgroep Geschiedenis de aandacht op de biografie van Hendrik aan de Universiteit Utrecht kun je werkcol- de Vries. leges Biografie, Historische Romans en Vie Wie zich verder wil verdiepen in de Britse Romancée volgen, en in Nijmegen wordt biografie, raden wij aan een kijkje te nemen een werkcollege Wetenschap en Biografie' op de site van de Oxford Dictionary of Na- gegeven. tional Biographies (http://www.oup.com/ Dat alles neemt niet weg dat in Groot-Brit- oxforddnb/info/) en zich elke dag gratis tannië op biografiegebied verhoudingsge- een biografietje van een bekende of minder wijs meer gebeurt dan in welk ander land bekende Brit te laten sturen. Misschien een ook. En hoewel Jos Perry in dit nummer idee voor het Nederlandse Nationaal His- betoogt dat het zinloos is de Nederlandse torisch Museum: elke dag een verhaal over biografie te vergelijken met de Britse, be- een gewone of ongewone Nederlander in je steden we aan die laatste in dit nummer ex- mailbox. Dat zou pas echt een canon-in- tra aandacht. Medewerkers van het Ludwig beweging opleveren. Boltzmann Institut vroegen Hermione Lee of zij de biografie als een typisch Brits feno- De redactie

4 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Een typisch Britse zonde Herminne Lee over de biografie in Groot-Brittannië

Deborah Holmes, CaitrIona Ní Dhtiill, Hannes Schweiger

Hermione Lee, de eerste vrouw die de Goldschmidt Leerstoel voor Engelse Literatuur aan de Universiteit van Oxford bezet, was een van de hoofdsprekers tijdens de conferentie Mirror and Mask. Biographical Truths under construction' die vorig jaar in Wenen werd gehouden. Lee schreef naast een veelgeprezen biografie van Virginia Woolf over de levens van Elizabeth Bowen, Eudora Welty, Willa Cather en Philip Roth. In 2005 publiceerde ze Body Parts. Writing about Lives, een bundel biografische essays, en dit jaar verscheen haar biografie van Edith Warton. In Wenen spraken drie medewerkers van het Ludwig Boltzmann Instituut voorgeschiedenis en theorie van de biografie, de organisator van de conferentie, met Lee over de stand van zaken van de biografie in Groot-Brittannië.

H s : Waarom is de biografie op dit moment zo genre is ongekend populair in Engeland — populair? mensen rennen daar naar de winkel zodra de nieuwste Michael Holroyd of Richard In de inleiding van Lives for Sale, een boei- Holmes uit is. Ik weet niet of dit soort din- ende anthologie waarin verschillende bio- gen ook in andere landen gebeurt. Kortge- grafen over hun werk vertellen, noemt leden nam ik deel aan een conferentie in Mark Bostridge de biografie een `typisch Frankrijk waar de houding ten opzichte Britse zonde'. Dat zette me aan het denken: van de biografie heel anders lijkt te zijn. De is het een Britse `ziekte', zoals melancholie? Franse biografen liepen daar als arme zon- Of is het eerder een Europese of een Ameri- daars rond en voelden zich achtergesteld, kaanse aandoening? Ik weet niet of je de een inferieur soort mensen, dat noch door populariteit van de biografie als een we- het grote publiek, noch door de Franse cri- reldwijd fenomeen kunt beschouwen. Het tici op waarde wordt geschat.

Deborah Holmes, Caitríona Ni Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 5 van vooraanstaande mannen en over ver- dorvenheid. Ik denk ook dat we, al leven we in een post- freudiaans tijdperk en vinden we freudi- aanse biografieën ouderwets en achter- haald, nog steeds een primitief soort fascinatie hebben voor onthullingen. Het lezen van levensbeschrijvingen gaat altijd met een vreemde mengeling van puritanis- me en wellust gepaard: we willen alles we- ten over mensen die op de een of andere manier beroemd zijn geworden. We oorde- len snel, maar we vergeven ook snel. Onze motieven mogen dan complex en warrig zijn, ik denk dat we, zodra we een biografie lezen, in psychoanalytici veranderen. De biografie is onderdeel van een bekentenis- cultuur; het genre is groot geworden in een tijd waarin iedereen openlijk op de televisie of via andere media zijn of haar levensver- Eudora Welty haal vertelt. En dan is er, ten slotte, nog een heel banale reden waarom de biografie zo Binnen de Anglo-Amerikaanse biografi- populair is – ik denk dat het makkelijker is sche traditie echter heerst een diepe, bijna een biografie te lezen dan een roman of een religieuze passie voor exemplarische levens. gedicht. Als ik mensen, die niets om litera- Volgens mij lees je een biografie om twee tuur geven en ook geen academici zijn, volslagen tegengestelde redenen. De ene is: vraag wat ze lezen, zeggen ze heel vaak dat `Lijkt dit op mijn leven?' en de andere is: ze geen tijd hebben voor romans of gedich- `Hoe anders is dit dan mijn leven?' Bij het ten, maar dat ze wel graag lezen over levens lezen van een biografie laat je je eigen leven van mensen. De absolute populariteit van nooit buiten beschouwing, maar ben je al- het genre heeft ervoor gezorgd dat het heel tijd op zoek naar overeenkomsten en ver- lang geduurd heeft voordat het door de we- schillen. De traditie van de exemplarische tenschap werd geaccepteerd, maar dat is levens, die voortkomt uit zowel de christe- weer iets anders. lijke als de klassieke traditie, speelt nog steeds een buitengewoon grote rol bij het C N D : Is dit verlangen naar onthullen en aan lezen en schrijven van biografieën, zelfs de kaak stellen de oorzaak van de toename wanneer we lezen over de levens van Posh van dikke biografieën? Het lijkt wel of ze en Becks en George Michael. Mensen zijn steeds meer bladzijden krijgen, vooral de altijd op zoek naar voorbeelden, ook al zijn wetenschappelijke biografieën. Ook in de ne- het slechte voorbeelden – ook daarover gentiende eeuw waren biografieën monu- schreef Plutarchus al: over de ondergang mentaal, maar de komst van de dunne, im-

6 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 pressionistische biografie heeft aan die trend en daarom waren ze ook zo dik. Maar ook een einde gemaakt. Denkt u dat het nog steeds die trend komt weer terug: de biografie die mogelijk is een dunne biografie te publiceren Philip Horne van Henry James schreef, is en hoe komt het dat er nu opeens weer van die geënt op de negentiende-eeuwse 'Life in gigantische biografieën verschijnen? Letters'. Met andere woorden, de huidige biografie Ik geef onmiddellijk toe dat ook ik me is bijna vanzelfsprekend dik, hoewel ik er- schuldig heb gemaakt aan het schrijven van van overtuigd ben dat dit aan het verande- zo'n gigantische biografie. Edith Wharton ren is. Er wordt de laatste tien jaar veel met heeft de maximale dikte gekregen – meer vorm geëxperimenteerd. De biografie is op bladzijden passen er niet in één band. Iro- zijn kop gezet – er zijn biografieën versche- nisch genoeg is Holroyds biografie van Lyt- nen van minder bekende en minder be- ton Strachey uit de jaren zestig een van de langrijke mensen: van Nora in plaats van eerste dikke biografieën, en dat terwijl Stra- James Joyce; van Nelly Ternan, de `onzicht- chey zelf een voorstander was van dunne bare vrouw' van Charles Dickens; van de boeken. De volumineuze 'blockbuster' bio- bediende van Elizabeth Barret Browning grafie lijkt de afgelopen veertig tot vijftig enzovoort. Er zijn ook biografieën gepubli- jaar het idee van `la vie intime' of de `histo- ceerd die op zich niet kort zijn, maar die riette' te hebben verdreven. Een biografie wel met een bepaalde beperking te maken wordt steeds meer geacht volledig te zijn. hebben, omdat ze zich op slechts één jaar Schrijvers als Edmund Gosse, Lytton Stra- van een leven richten, zoals de nieuwe bio- chey en Virginia Woolf doorbraken de cen- grafie van Shakespeare door James Shapiro. suur die biografen zichzelf hadden opge- Er is zelfs een boek verschenen, Wittgen- legd: dankzij hen werd het mogelijk dingen stein's Poker, geschreven door verschillende over mensen te vertellen die men lange tijd auteurs [David Edmonds en John Eidinow, niet had mogen vertellen. Tegenwoordig red.] dat over tien minuten uit het leven moet je alles over het voetlicht brengen en van Wittgenstein gaat – hij had ruzie met is verhulling het enige taboe. Daarvoor was een andere filosoof, en daarbij waren twaalf de biografie freudiaans, en werd iedere mi- andere mensen aanwezig. De auteurs heb- nuut uit de kindertijd van de gebiografeer- ben die mensen allemaal opgespoord – een de belicht. Iets anders is de professionele was overleden maar de andere elf leven nog status van de biografie in de twintigste – en natuurlijk vertelden ze ieder een ander eeuw. Vanaf de jaren dertig en veertig ver- verhaal over die ruzie. Het is een schitte- schijnen er voetnoten in biografieën. Te- rend boek geworden van ongeveer hon- genwoordig wordt er van je verwacht dat je derdtachtig bladzijden, en ook dit is een elke komma annoteert en iedere adem- vorm van biograferen. haling van een voetnoot voorziet, iets wat Zoals ik in Body Parts heb geschreven zijn mij erg bezighoudt, aangezien ik net twee- steeds meer mensen geïnteresseerd in de duizend voetnoten heb gecontroleerd. leemtes en in dat wat niet in biografieën Negentiende-eeuwse biografieën hadden wordt verteld. Een complete, samenhan- uiteraard nog geen voetnoten. Het bron- gende, gepolijste levensbeschrijving bestaat nenmateriaal bestond destijds uit verhalen, niet, omdat er altijd zoveel onbekend is. Ik

Deborah Holmes, Caitríona Ni Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 7 Virginia Woolf denk niet dat de biografie een volkomen re- langrijk iemand die achtenveertig boeken lativistisch, amorf boek vol onbeantwoorde heeft geschreven en vijfenzeventig jaar is vragen zal worden – je zult er altijd een ver- geworden, en als er dan ook heel wat nieu- haallijn en een chronologie en dat soort we dingen over haar zijn te vertellen, dan dingen in moeten aanbrengen. Maar deze kun je niet anders dan een dik boek schrij- conferentie ['Mirror and Mask. Biographi- ven. Ik ben er dus van overtuigd dat er nog cal Truths under construction', red.] vindt steeds plaats is voor omvangrijke biogra- plaats op een voor de biografie interessant fieën, ook al vermoed ik dat er niet heel veel moment, omdat er allerlei varianten ont- meer zullen verschijnen. We zullen het staan en er ook met de omvang wordt geëx- zien, over een jaar of twintig. perimenteerd. Als ik nu denk aan het ma- nuscript van duizend bladzijden dat thuis D H : Over iemand als Wharton, die nog niet op me ligt te wachten, voel ik me een soort zo heel lang dood is en die ook nog' eens heel dinosauriër. Maar als je schrijft over een be- bekend is, bestaat een grote hoeveelheid mate-

8 • Biografie Bulletin Zomer 2007 riaal. Hoe bent u met deze berg aan informa- dat je ernaar hebt gezocht. Dat is mijn ma- tie omgegaan, en waar bent u begonnen? nier van werken, hoewel ik weet dat veel andere biografen op eenzelfde wijze te werk Je begint met angst! Zoals ik in Virginia gaan. In de archieven tast je heel lang in het Woolf schrijf, aan het begin word je gegre- duister, en je hebt altijd het gevoel dat je te pen door een afgrijselijke archiefflauwte. Je vroeg begint met schrijven. Maar er komt weet niet waar je moet beginnen. Je brengt een moment waarop je moet ophouden maanden in de archieven door en bent twee met lezen en met schrijven moet beginnen. tot drie jaar zoet met het lezen van al het Natuurlijk begin je altijd weer te lezen, primaire materiaal. Al die verschillende maar je begint altijd in een onzekere ge- soorten materiaal vormen een bizar soort moedstoestand en met diepe vrees te schrij- zelfontstekingssysteem dat alleen jij be- ven – maar ik ben nu zover dat ik denk dat grijpt. En als je dan gaat schrijven, moet je dat goed is. Je kunt het vergelijken met weer helemaal opnieuw beginnen. Over plankenkoorts. Het hoort bij het proces. het algemeen weet je niet wat je zoekt, be- halve als je van een bepaald standpunt uit- C N D ; Dus als u een biografie schrijft, wordt gaat, en dat vind ik een bijzonder verkeerde het beeld pas aan het einde duidelijk – u be- manier om een biografie te schrijven. Ik gint er niet mee, maar het ontwikkelt zich ge- kan verschillende voorbeelden noemen van leidelijk aan? biografieën die geschreven zijn door men- sen die een bepaalde theorie wilden bewij- Een van de dingen die ik met Woolf pro- zen – dat H.G. Wells een fascist was, bij- beerde te doen, en op een iets andere wijze voorbeeld, of dat D.H. Lawrence een ook met Wharton, was dat ik niet alleen afschuwelijk iemand was. Sommige biogra- maar een chronologisch verhaal wilde ver- fen stellen zich ten doel hun onderwerp een tellen. Toen ik met de biografie van Woolf kopje kleiner te maken of een ander beeld begon, was mijn enige uitgangspunt dat ik van hem of haar te creëren, maar ik denk me niets zou aantrekken van chronologie dat, als we het over literaire biografieën en dat ik me zou concentreren op thema's, hebben, de meeste mensen biografieën omdat zijzelf zoveel kritiek had op de tradi- schrijven omdat ze bezeten zijn van een be- tionele biografie en vond dat die niets over paald oeuvre en ze nooit eerder een boek de persoon in kwestie vertelt. Ik wilde haar over hun onderwerp hebben gelezen dat ze voorbeeld volgen en de hele biografische goed vonden. Je begint dus met door traditie op zijn kop zetten, en toen bleek nieuwsgierigheid gedreven onderzoek, en dat volslagen onmogelijk te zijn. Als je een als je al je materiaal hebt verzameld, volg je verhaal over een bepaald leven vertelt, moet een bepaald voorgevoel of zie je opeens een je je aan een contract houden: hóe je het bepaald patroon, dingen die zich herhalen. doet moet je zelf weten, maar je moet dui- Soms lees je een complete briefwisseling en delijk maken wat de achtergrond is van le valt het je op dat je onderwerp naar sommi- onderwerp, hoe het begint, wat er in het ge mensen op een heel andere manier midden gebeurt en hoe het afloopt. Maar schreef dan naar andere. Op een bepaalde binnen dat raamwerk liet ik mij leiden manier weet je echter pas wat je zoekt, na- door it4rs. Dalloway. Woolf zelf heeft ge-

Deborah Holmes, Caitriona Ni Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 9 zegd dat ze daarin diepe meren of grotten ven. Dat gebeurt bijvoorbeeld in veel achter haar personages wilde creëren. Ze Shakespeare-biografieën. Analogieën kun- stappen voortdurend in die meren – ze lo- nen heel handig zijn en sommige mensen pen door Bond Street terwijl ze aan het ver- zijn er dol op. Ik ben er geen voorstander leden denken, en dan duiken ze weer op uit van, maar soms laat het zich moeilijk ver- het verleden. Als ik al een verborgen agen- mijden. Wie een biografie van Jane Austen da had bij het schrijven van de biografie schrijft, wordt geconfronteerd met elkaar van Woolf, dan had die met de vorm te ma- tegensprekende getuigenissen over bepaal- ken. Ik wilde me losmaken uit die afgrijse- de aspecten van haar leven. Die uitspraken lijke houdgreep van de chronologie. Dit zijn jarenlang voortdurend herhaald. Daar- was vooral belangrijk omdat ik niet wilde om word je wel gedwongen je toevlucht te dat er een deterministisch idee ontstond nemen tot verhalen van meisjes die thuis waardoor het zou lijken dat ze voorbe- een geïsoleerd leven leidden. En dan moet stemd was om zelfmoord te plegen. Ik or- je maar aannemen dat het leven van Austen den mijn materiaal dus aan de hand van de net zo is geweest. thema's die ik belangrijk vind. Wharton was een 'material girl' – ze was zeer geïnte- C N D I DH: Misschien is de analogie geen resseerd in geld, huizen en spullen, en ze probleem, als je daarover maar eerlijk bent en sprak vaak over het leven in architectuur- je het ondergeschikt maakt aan je verhaal. termen, de inrichting van huizen en de kle- Op een gegeven moment accepteer je het, of ren die mensen dragen enzovoort, en daar- niet. om richtte ik me vooral op dat aspect. De structuur is volgens mij het allerbelang- Dat is iets waarover ik vaak spreek tijdens rijkste, vooral als je besluit dat je niet het mijn cursus 'Life Writing' in Oxford. Ik geijkte patroon gaat volgen van `Hoofdstuk heb die cursus uitgevonden – vóór mij had z – voorouders, Hoofdstuk 2 – geboorte, nooit iemand aan de faculteit literatuurwe- Hoofdstuk 3 — vriendjes en vriendinnetjes' tenschappen in Oxford lesgegeven over enzovoort. Maar ik denk ook dat als je met biografieën. Ik spreek liever van 'Life Wri- niet-wetenschappelijke, populaire biogra- ting', een term die afkomstig is van Woolf, fen als Victoria Glendinning en Hilary omdat ik het heb over biografieën, auto- Spurling praat, zij het waarschijnlijk niet in biografieën, brieven, dagboeken en meer de eerste plaats hebben over de structuur soorten levensbeschrijvingen. We doen veel van hun biografieën, maar eerder op het aan close reading en ik moedig mijn stu- belang van het vinden van nieuw materiaal denten aan na te gaan welke strategieën ge- zullen wijzen. bruikt worden en of men daarover open is Je hebt heel andere problemen als je schrijft of niet, of dat mensen hun sporen proberen over een onderwerp waarover niets te vin- te wissen. We moeten altijd erg lachen om den is in de archieven of van wie geen brie- uitdrukkingen als `zou gekund hebben', ven zijn overgeleverd. Dat laatste wordt in `misschien', `het moet wel zo zijn geweest...' de toekomst zeker een probleem vanwege Soms gebruik je zo'n uitdrukking en weet email. Wat je dan kunt doen, is de gegevens je niet eens dat je dat doet. Ik denk dat heel van een leven afleiden uit een analoog le- veel van dat soort dingen onbewust ge-

io • Biografie Bulletin Zomer 2007 beurt, omdat je zo hard bezig bent met alles ste vraag, over populariteit: de biografie is op te schrijven en je verhaal te vertellen. op de een of andere manier te populair om Sommige mensen zijn bang dat de biogra- een wetenschappelijk onderwerp te kun- fie te theoretisch wordt – de biografie is een nen zijn. Biografen hangen tussen historici van de laatste relatief theorievrije zones. Ze en romanschrijvers in, dat is een deel van zijn bang dat biografen zich daardoor zo het probleem. Als ik lesgeef, begin ik altijd belemmerd gaan voelen dat ze geen woord met de studenten te vragen waarover we meer op papier krijgen en zich bij elke zin het hebben: geschiedenis of het vertellen gaan afvragen waar ze mee bezig zijn. Ikzelf van verhalen? Het moet een mix zijn van word ook vaak bang als ik lesgeef over bio- beide. grafieën en vervolgens aan het schrijven ga. Zodra ik begin te schrijven, probeer ik niet D H : Nu we het toch hebben over angst voor te denken aan wat ik in de collegezaal heb het toenemend aantal theorieën over de bio- gezegd. Ik ken veel biografen die het vrese- grafie – hoe bewust bent u zich van uw eigen lijk vinden dat de biografie een onderwerp rol in uw biografieën? Probeert u er zo veel van wetenschappelijke bespiegeling is ge- mogelijk buiten te blijven, of heeft u soms het worden. Ze zijn bang dat dit de dood van idee dat u openlijk moet ingrijpen? de biografie betekent, dat het het leven uit de biografie haalt. In het laatste hoofdstuk van Virginia Wool f `stap ik uit de kast', om het zo uit te druk- C N D : En dan heb je natuurlijk ook de afkeer ken, en heb ik het over mijzelf als biograaf. van de biografie in de wetenschappelijke we- Ik vertel waarom ik het boek heb geschre- reld zelf. ven, waar ik ben opgegroeid, wanneer ik haar boeken begon te lezen, wat ik van En die bestaat al heel lang. Zo'n tien jaar haar vond, hoe ik al haar plekken heb be- geleden ben ik met een vriend aan de uni- zocht. Waar ik `ik' schrijf, wordt het een versiteit van York begonnen met de eerste beetje autobiografisch, iets wat ik in de MA in Life Writing. Tegenwoordig worden voorafgaande achthonderdvijftig bladzij- er minstens zeven of acht cursussen gege- den heb geprobeerd te vermijden. Er ge- ven aan verschillende universiteiten, maar beurde iets geks toen het boek in het Frans destijds vroegen veel mensen zich af of het werd vertaald. Voor het eerst werd er een wel een serieus onderwerp was. De redenen boek van mij vertaald en ik verheugde me voor die houding zijn op zich hoogst inte- er ontzettend op, maar toen de vertaling ressant. Het modernisme valt op dit gebied arriveerde, bleek dat ze zonder met mij te veel te verwijten – Flaubert, Eliot, Joyce en overleggen het laatste hoofdstuk eruit had- de onzichtbare auteur, new criticism – het den gelaten. Toen ik de uitgever vroeg is een open deur, maar de geschiedenis van waarom ze dat hadden gedaan, zeiden ze de wetenschap aan het begin van de twin- dat ze het boek net iets te dik vonden. Dat tigste eeuw wordt gedomineerd door new is het verschil tussen de Franse biografie en criticism, formalisme en structuralisme. Je de Engelse: de Fransen wilden dat kleine werd niet geacht over leven en werk te pra- stukje speelse zelfreflectie er niet in heb- ten. Dit heeft ook te maken met jullie eer- ben.

Deborah Holmes, Caitríona Ní Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • u Ik houd niet van biografieën waarin men- DH: Hoewel het woord definitieve' nog steeds sen het steeds over zichzelf hebben. Ik vind opduikt... het niet prettig als Peter Ackroyd de perso- nages van Dickens ontmoet en een gesprek Ja, afgrijselijk nietwaar. Net als het woord met Dickens zelf voert. Ik denk dat je een `geautoriseerd', dat is zo ongeveer de evenwicht moet bewaren. Natuurlijk be- doodsklap. God sta je bij als je geautori- staat er niet zoiets als een neutraal en ob- seerd bent want dan ben je dus heel ge- jectief verhaal. Je schrijft je boek omdat je hoorzaam geweest. een bepaalde band hebt met je onderwerp – het schrijven van je boek is een soort re- D H : Als de biografie een vorm van dialoog latie met de doden, als je onderwerp ten- met de doden is, in hoeverre voelt u zich dan minste dood is. Maar daarom vind ik nog beïnvloed door de opvattingen en ideeën van niet dat ze moeten fungeren als een kap- de mensen over wie u schrijft? U besteedt zo- stok waaraan jij het ontstaan van jouw me- veel tijd aan het je verdiepen in het werk van ning kunt ophangen. Ik ben altijd weer en over iemand anders – hebben zij invloed verbaasd als ik zie hoeveel biografen lijken op uw manier van werken, of zelfi op de ma- te denken dat ze, omdat ze over een leven nier waarop u leeft? schrijven, het recht hebben allerlei wijze woorden te wijden aan het wezen van rela- Je wordt geabsorbeerd door die personen, ties, het lot en misbruik van kinderen. Een je denkt voortdurend aan ze, ook als je niet biografie is geen vrijplaats voor gewichtig- over ze schrijft, en je vergelijkt je eigen le- doenerij. Maar aan de andere kant vind ik ven met dat van hen. Maar op een bepaalde dat je open moet blijven, dat \ je giet kunt manier is dat niet zo belangrijk, omdat het doen alsof je boek objectief is. Elke biogra- schrijven van een biografie nu eenmaal ge- fie van iedere historische persoon wordt woon werk is. Ik ben huiverig voor het idee gekleurd door de tijd waarin die is geschre- van totale empathie. Ik word altijd wan- ven, door de omstandigheden waarin die is trouwig als mensen zeggen: `Hield je van geschreven en door de klasse, gender en haar?' – die vraag krijg ik altijd – `Hoeveel etniciteit van degene die de biografie hield je van haar?', `Had je een hechte band schrijft. Dat moet op de een of andere ma- met haar?' Het antwoord is, nee, deze men- nier duidelijk zijn. Ik neig er altijd naar om sen zijn dood, meestal heb je ze niet ge- dat zo veel mogelijk op de achtergrond te kend. Sommige biografieën zijn geschre- houden en mijn positie duidelijk te laten ven door mensen die hun onderwerp worden uit de manier waarop ik de hoofd- hebben gekend, zoals Salina Hastings boek persoon benader, en niet door expliciet over Rosamond Lehmann, waarin hun re- over mezelf te schrijven. Uiteraard zullen latie deel uitmaakt van het verhaal, en dat verschillende biografen hierover verschil- was ook nog eens een moeilijke relatie. lende ideeën hebben. Maar ik denk dat het Maar als je onderwerpen dood zijn en je ze conventionele idee dat een biografie objec- niet hebt gekend en je hen in feite alleen tief en omvattend kan zijn en dat de bio- kent door hun werk, dan kun je weliswaar graaf daarin helemaal kan verdwijnen, ver- mensen spreken die hen wel hebben ge- leden tijd is. kend, maar zelf heb je dan nog geen relatie

12 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 met je onderwerp, zo gaat dat niet – het schrijven van een biografie is heel gewoon werk. Dat neemt niet weg dat het wel een soort dialoog is. Al die buitengewoon getalen- teerde en indrukwekkende vrouwen over wie ik heb geschreven hebben ervoor ge- zorgd dat ik over mijn eigen schrijfstijl ben gaan nadenken. Ik heb het niet over con- currentie of competitie, maar het zorgde er wel voor dat ik mijn beste beentje wilde voorzetten. Als je over Woolf schrijft, wordt je eigen beschrijvende proza zo twee- derangs en praktisch in vergelijking met al- les wat je van haar citeert. Ik houd ervan veel te citeren en een van de dingen die ik met mijn biografieën beoog, is mijn lezers te stimuleren de boeken van de gebiogra- feerden te herlezen. Ik vind het lastig om te generaliseren, want mensen schrijven bio- grafieën om volslagen uiteenlopende rede- nen. Mijn motieven zijn de eenvoudigste, omdat ze te maken hebben met liefde en bewondering voor het werk. Maar ook dan kun je niet doen alsof je een empathische en intieme relatie hebt met een dode die je niet hebt gekend. Richard Holmes' beeld van de ingestorte brug in Footsteps. Adven- tures of a Romantic Biographer is uitermate sterk. Vroeg of laat komt iedere biograaf die ingestorte brug van Holmes tegen. Edith Wharton H s : Kunt u zich voorstellen dat u een biogra- fie schrijft van iemand die u niet bewondert? Heilpern, de biograaf van de toneelschrij- ver John Osborne, met de dochter die door Om u de waarheid te zeggen, nee. Andere Osborne werd verstoten toen zij zeventien mensen geven waarschijnlijk een heel was [ The Guardian, 22 april zoo6, red.] Ze ander antwoord op die vraag. Sommigen hebben elkaar nooit meer gezien — dat is willen juist een boek schrijven over een ex- een ontzettend akelig verhaal. Het is duide- treem getroebleerde, moeilijke en uitda- lijk niet iets wat de biograaf aangenaam gende persoonlijkheid. Ik heb net een vindt, maar het is natuurlijk wel een fasci- schitterend interview gelezen van John nerend en absoluut boeiend verhaal. Maar

Deborah Holmes, Caitríona Ní Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • zoals ik al zei, iedereen gaat anders met dit voorbeeld is de dikke biografie van Kipling proces om. Omdat ik literaire biografieën door Martin Seymour-Smith – hij doet schrijf, is het voor mij volstrekt zinloos acht niet anders dan de vijand verslaan. Zoiets jaar van mijn leven te wijden aan iemand wil je toch niet lezen? Je wilt over het leven wiens werk ik niet bewonder. Maar het kan lezen, en daarom heb ik mijn discussies ook zijn dat je van een bepaald werk houdt, met de eerdere Woolf-biografen bijna hele- en daardoor genegenheid gaat voelen voor maal in de voetnoten verwerkt. In de jaren de auteur. Ik heb die ervaring gehad met negentig had je twee stromingen binnen de Willa Cather, de Amerikaanse schrijfster – Woolf-biografie. De eerste was de familie- ik vond haar heel ontoegankelijk, heel on- versie, die in de biografie van Quentin Bell vermurwbaar, heel moeilijk te leren ken- haar hoogtepunt bereikte. Daarin is ze het nen, heel chagrijnig. Ook Woolf en Whar- a-politieke genie, lichtelijk warrig en ethe- ton hadden heel onaangename kanten. risch. De tweede was toen ik aan het werk Maar je moet eerlijk zijn over dit soort din- toog dominant: volgens die versie was ze gen en een beslissing nemen over wat je er een slachtoffer dat misbruikt was, en vanaf mee wilt doen. Wat mij betreft is er nooit het begin vastbesloten was zelfmoord te sprake geweest van een onvoorwaardelijke plegen. Ik wilde deze beide reeds bestaande bewondering, maar onvoorwaardelijke be- modellen uit de weg gaan of bestrijden. wondering voor het werk is wel de basis van Dat was niet de reden waarom ik de biogra- waaruit ik begin. fie wilde schrijven, maar het speelde wel een rol. Het zou heel anders zijn een bio- H s : In hoeverre spelen de beelden die in ande- grafie te schrijven van Brian Moore of Pe- re biografieën worden geschilderd een rol in nelope Fitzgerald of iemand die pasgeleden uw werk? Beschouwt u uw werk als een cor- is gestorven, zoals John McGahern. Ik rectie daarvan? denk dat het in dat geval moeilijker is je een eigen weg te banen. Ik denk niet dat ik aan een biografie begin met het idee dat ik iets moet rechtzetten. Ik H s : Zou u een biografie willen schrijven van besloot over Wharton te schrijven omdat iemand die geen literair auteur was? iemand zei: Waarom schrijf je niet over Edith Wharton, ik heb nog nooit een Nee. Ik ben een literair recensent die bio- mooie biografie van Edith Wharton gele- graaf is geworden en ik denk niet dat ik de zen.' Dat was een van de redenen om de vakkundigheid en de kennis heb om over biografie te schrijven. Met Woolf lag het een toneelspeler of een politicus te schrij- wat ingewikkelder. Zij is een icoon en je ven. Ik ben bovendien zeer geïnteresseerd kunt onmogelijk een onschuldig levensver- in de verhouding tussen leven en werk. haal over haar schrijven en doen alsof er nooit eerder iets over haar is gepubliceerd. D H : Er bestaat een groot aantal overeenkom- Maar niets is saaier dan een levensbeschrij- sten tussen de mensen over wie u hebt geschre- ving waarin pagina's lang verteld wordt dat ven. Ze leefden aan het einde van de negen- `x het bij het verkeerde eind had' en dat `y tiende en aan het begin van de twintigste het helemaal fout heeft gezien'. Een mooi eeuw, ze waren schrijvers, vrouwen en hun le-

14 • Biografie Bulletin Zomer 2007 yens zijn goed gedocumenteerd. Hoe ziet u de bruikt komt niet overeen met hoe ze er zelf verhouding tussen het algemene en het indi- over dacht, maar dat is natuurlijk geen viduele in de biografie? Ziet u een bepaald probleem. Ze was een fantastische, femi- patroon in de levens van vrouwelijke auteurs nistische schrijfster, en het is idioot om te in die tijd, zijn er bepaalde aspecten die u zeggen dat ze geen feministe was, maar ze herkende of was het steeds een volkomen an- had een lastige en gecompliceerde verhou- der verhaal? ding met het feminisme van haar tijd. Wharton wilde niets te maken hebben met De mensen over wie ik heb geschreven – het feminisme, net zomin als Gather en Elizabeth Bowen, Willa Gather, Virginia Bowen, en toch schreven ze allemaal over Woolf, Edith Wharton en Eudora Welty – vrouwen. Alle drie gaan ze in op de onder- hadden geen kinderen en hadden allemaal drukkende beperkingen die vrouwen wer- lange, goede relaties met hun partners. den opgelegd en alle drie hebben ze vrou- Hun seksuele identiteit was bepaald niet welijke personages gecreëerd. Wat mij aan conventioneel, maar ze leidden geen wilde deze schrijvers interesseert, is dat je ze niet levens – ze waren geen Colettes, geen Mar- in keurige feministische vakjes kunt inde- guerite Duras; ze waren geen avonturier- len. Ze zijn conventioneel noch onconven- sters. Cather maakte avontuurlijke reizen tioneel, ze zijn waarlijk sui generis. I k heb en Wharton vond het heerlijk om uitzon- over meer mensen geschreven die hiermee derlijke reizen te maken – ze had er ook het niets te maken hebben, zoals Philip Roth, geld voor. Toch kun je geen van hen een dus ik wil mezelf niet in een bepaald keurs- bohémien noemen. Ze braken wat dat be- lijf dwingen, maar dit zijn inderdaad de treft niet met conventies. Hun avonturen mensen met wie ik me het meeste bezig- waren over het algemeen avonturen van de houd. Het zou te mooi zijn als ik zou zeg- geest, hoewel Gather een uitzondering gen: ik heb geen kinderen, ik ben nooit lid vormt. In feite gaat het hier om heel ver- geworden van vrouwenorganisaties, het schillende soorten vrouwen, dus ik pro- gaat allemaal over mijzelf). Zo voelt het beer mijn zinnen zo voorzichtig mogelijk niet, maar toch kiezen we onze onderwer- te formuleren. Ik wil niet dat het lijkt alsof pen niet altijd om professionele redenen. ze zusters van elkaar waren. Als je ze naast Soms is het onduidelijk waarom we ze elkaar zou zetten, zou denk ik de hel los- hebben gekozen en soms is het een geval barsten – steek de lont aan en ren! Het be- van professionele serendipiteit, maar je langrijkste is dat geen van hen zichzelf een zou er nooit aan beginnen als er niet iets feministe noemde. Hoewel ze allemaal was wat je ertoe aanzette. Terwijl we er nu werkzaam waren aan het einde van de ne- zo over praten, begin ik iets te begrijpen gentiende en aan het begin van de twintig- waarover ik eerder niet heb nagedacht. Ik ste eeuw, waren ze geen van allen lid van denk dat het ook allemaal te maken heeft een georganiseerde groep of partij. Woolf met hun energie en hun verbazingwekken- was de enige die zichzelf misschien als fe- de vermogen om hard te werken. Wharton ministe beschouwde, maar ze hield niet vloert me met haar duizelingwekkende van het woord en had het er moeilijk mee. energie en resoluutheid. Zelfs als ze vijfen- De wijze waarop ze wat dit betreft is ge- zeventig is en op haar sterfbed ligt, schrijft

Deborah Holmes, Caitríona Ni Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 15 ze nog. Natuurlijk heeft ze ook een luxe raire beschouwingen, wat eigenlijk heel luizenleventje geleid. Ze was een grande raar is, want waarom zou je anders over dame, ze maakte exotische reizen, speelde Wharton willen schrijven? Maar men voor gastvrouw, was dol op picknicks en houdt er niet van, omdat je het verhaal alles wat daar bij hoorde, maar ze werkte stopzet, en dat is ingewikkeld. Ik denk ech- ook hard, en daar hield ze nooit mee op. ter niet dat er nog iemand is die denkt dat Ze was bovendien autodidact, afgezien van een roman of een gedicht een directe af- het feit dat ze thuis les had gehad van een spiegeling is van het leven. We hebben toch Duitse gouvernante. allemaal het simplistische soort biografie achter ons gelaten, waarin Ottoline Morell C N D : Hoe gaat u in de biografie om met de Hermione in Women in Love `is' – `is', dat verhouding leven en werk? afschuwelijke woord! – of waarin T.S. Eliot Louis uit The Waves `is'. Een van de rede- Dat is een bijzonder moeilijk probleem en nen om een biografie te schrijven is juist die een absolute kernvraag. Als je het over de manier van denken achter je te laten en na boeken wilt hebben, moet je je verhaal te denken over de complexe manier waarop stopzetten. Sommige mensen doen dat niet mensen hun leven gebruiken in hun werk. – er zijn massa's mensen die over de levens Een van de dingen die me bij Wharton zo van auteurs schrijven zonder het over de fascineert is dat ze een volslagen non-con- boeken te hebben. Andere biografen vlie- formistische schrijver is en in haar romans gen zo'n beetje over de boeken van hun on- nooit aanwijsbaar over zichzelf schrijft. derwerp heen of wijden er slechts een enke- Maar haar boeken staan uiteraard boorde- le paragraaf aan. Mijn boek over 'Wharton vol persoonlijke ervaringen. Het is echt is een literaire biografie in de absolute, to- heel interessant te zien hoe ze omgaat met tale zin van het woord – ik denk niet dat die verhouding. Neem bijvoorbeeld Lily een van haar titels in mijn boek ontbreekt. Bart in The House of Mirth. Die vertoont Maar omdat ze achtenveertig titels heeft geen enkele overeenkomst met Edith geproduceerd, besteed ik aan sommige Wharton wat betreft persoonlijkheid of meer aandacht dan aan andere. Ik heb een positie, maar dat boek bevat een enorme heel hoofdstuk gewijd aan The House of hoeveelheid aspecten uit Whartons eigen Mirth en een lang stuk aan TheAge oflnno- leven. cence. C N D : Ik denk dat een van de redenen waar- C N D : Dus die delen van de biografie staan los om wetenschappelijke literaire critici de bio- van het levensverhaal zelf? grafie in het verleden niet serieus hebben ge- nomen is dat men werd aangespoord om een Wat je niet moet doen, is op beschouwelij- reductionistische, simplistische houding ten ke, analytische en literaire wijze praten over opzichte van het werk aan te nemen. het werk. Ik denk dat dit een aspect is van mijn boek dat de meeste mensen niet goed Ik denk dat dat klopt, en ik denk dat je dat vinden. De meeste recensenten zeiden dat ook ziet als je literatuuronderwijs geeft. ze geen boodschap hadden aan al die lite- Zodra studenten een paar biografische ge-

16 • Biografie Bulletin Zomer 2007 gevens hebben opgedoken, willen ze die hij in die tijd erg depressief was omdat hij onmiddellijk in het werk kieperen, alsof op sterven lag door de gevolgen van syfilis, dat een soort afvalbak is. Daar moet je schreef hij dit levendige en onderhoudende voorzichtig mee zijn. Sommige boeken zijn muziekstuk'. Ik word altijd gek als ik dat uiteraard meer autobiografisch dan andere, hoor -- waarom zou iemand die zeer depres- maar er zijn ook schrijvers die heel eenvou- sief is en sterft aan de gevolgen van syfilis dig van alles verzinnen! geen opwekkende muziek kunnen schrij- ven? Dat is nu echt een voorbeeld van een C N D : Het mes snijdt aan twee kanten, na- absoluut banale en reductionistische ma- tuurlijk. Een van de redenen voor het wan- nier om leven en werk met elkaar te verbin- trouwen jegens de biograaf is dat die het werk den. Je schrijft met je leven op de achter- tot het leven reduceert. Aan de andere kant, grond, en je leeft met je werk op de hoe kan het werk zicht bieden op het leven, als achtergrond. je een biografie schrijft' D H : De reductionistische, biografische bena- Ik denk dat dat de juiste manier is om er dering kan griezelige hoogten bereiken. De mee om te gaan. Edith Wharton woonde Italiaanse schrijver Silone werd ervan be- in New England tot haar huwelijk op de schuldigd een fascistische spion en een dub- klippen liep en ze Amerika verliet om in belspion te zijn – sommige mensen beschouw- een grandioos appartement in Parijs te den bepaalde gebeurtenissen in zijn romans gaan wonen. Rond 1908 neemt ze daar als het bewijs daarvoor. Franse les, en om zich in het schrijven in die taal te bekwamen, produceert ze een Dat is de Ayatollah Khomeini-school van verhaal over een ongelooflijk treurig, af- literaire kritiek. Je kunt uitspraken van per- mattend en karig bestaan in New England, sonages in een roman niet in de mond van met twee extreem arme personages die in de auteur leggen. Dat is precies waarom armoedige omstandigheden ergens in de Salman Rusdie problemen kreeg met de wildernis wonen – niets kon meer afwijken Ayatollah. The Satanic Verses is een roman van haar eigen leven dan dat. Waarom doet en de tekstgedeelten die de problemen heb- ze dat? Ik ben ervan overtuigd dat dit het ben veroorzaakt zijn nu net de meest bizar- verhaal van haar huwelijk is, maar dan vol- re, fantastische en fictionele stukken uit het komen verhuld. Het is het complete tegen- boek. deel van haar eigen manier van leven. Sinds Hetzelfde probleem heb je als je in een bio- ik hier in Wenen ben, moet ik steeds aan grafie over seks schrijft. In de nalatenschap Schubert denken – het ontroert me om in van Edith Wharton bevindt zich het `Be- de stad te zijn waar hij is geboren en gestor- atrice Palmato fragment', een levendige be- ven. Ik vind het altijd verbazingwekkend schrijving van een vader die met zijn doch- dat als je naar een componist als Schubert ter naar bed gaat, en die op een bepaalde op de radio luistert ze je niets over het twee- edwardiaanse wijze zeer pornografisch is. de thema van het derde deel vertellen, maar Toen dat fragment in 196o werd gevonden, wel dat hij een verhouding had met zijn vele jaren na haar dood, wekte dat grote hospita. Dan zeggen ze zoiets als `hoewel verbazing. De dochter is gewillig en opge-

Deborah Holmes, Caitríona Ní Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 17 wonden – ze is pas getrouwd en nu kan gens moet stoppen. Wij hebben het geluk haar vader met haar doen wat hij wil. Ieder- dat we in een eeuw leven waarin het op- een had tot die tijd Edith Wharton altijd biechten een nieuwe gewoonte is gewor- beschouwd als een statige, ingetogen dame, den. Als iemand iets génants of walgelijks maar toen het fragment werd ontdekt was heeft gedaan of er bizarre gewoontes op na dat het enige waar men het over had als er houdt, moet je dat in je boek stoppen. Dat over Wharton werd gepraat. Iedereen zag betekent niet dat je je onderwerp niet met het als een bewijs van kindermisbruik, ook respect behandelt, maar het is nu eenmaal al is er geen spoor van bewijs dat Edith zo dat niets menselijks mij verafschuwt. In Wharton door haar vader werd misbruikt. dat opzicht moet een biografie een voltairi- Hij stierf toen zij tweeëntwintig was. We aanse exercitie zijn. Dit is bijzonder lastig hebben alleen dit fragment, maar iedereen als de familie en vrienden van degene over denkt dat je er uit mag halen wat je wilt. wie je schrijft nog in leven zijn. Het schrij- Het idee dat het een soort literair vormex- ven van een biografie is geen zuivere aange- periment was werd verworpen. Ze woonde legenheid in die zin dat het schrijven van in Frankrijk, waar ze zich omringd wist een roman of een gedicht dat wel is. Het is door schrijvers als Gide en Colette, die de in hoge mate een politieke, economische grenzen van seksuele experimenten verken- en zakelijke onderneming. Als je onder- den en ook daarover schreven. Ik ben ervan werp nog niet zo lang dood is, heb je te ma- overtuigd dat ze tegen zichzelf zei: `Waar- ken met allerlei mogelijke dilemma's en om zou ik dit ook niet kunnen?' Ze wordt compromissen. Negentiende-eeuwse bio- voordurend door de tijdschriften gecensu- grafen liepen steeds tegen problemen be- reerd en ze probeert de meest scandaleuze treffende bescherming en hypocrisie aan. tekst te schrijven die ze kan bedenken. Het Hoewel biografieën in die tijd heel open en kan natuurlijk best zijn dat ik het bij het eerlijk konden zijn, kregen ze in retrospec- verkeerde eind heb en dat dit een realisti- tief, na Bloomsbury en eerder, veel kritiek, sche weergave is van het misbruik door omdat ze huiselijke problemen zouden ver- haar vader. Maar omdat hiervoor geen en- doezelen en dat soort dingen. De biografie kel bewijs is vind ik dat je zoiets niet moet van Charlotte Brontë door Elzabeth Gas- verzinnen. Biografie is niet zuiver fictie. kell is een mooi voorbeeld. Dat is een schit- Sommige auteurs maken het je echter erg terend boek, een fantastisch werk, maar het lastig omdat ze zo autobiografisch schrij- staat buiten kijf dat Gaskell veel heeft ver- ven. huld en weggelaten. Het boek heeft een be- paalde bevalligheid, maar de waarheid H s : Waar moet je als biograaf stoppen? Als je heeft ze niet verteld. over iemand bepaalde dingen onthult, moet Dus wat dat betreft vind ik dat je alles moet je dan stoppen zodra het niet relevant is voor vertellen. Toen mijn biografie van Woolf het werk? Is er een moment waarop het leven verscheen, ergerde een recensent zich aan irrelevant wordt voor het werk? het gegeven dat de lezer werd verteld wat Woolf als maandverband gebruikte. Ik was Als je het hebt over geheimen, decorum, ta- eigenlijk heel trots op mezelf dat ik dat er in boes, privacy of respect vind ik dat je ner- had gezet en dat ik erachter was gekomen

18 • Biografie Bulletin Zomer 2007 dat ze oude lappen gebruikte, maar de criti- je acht uur lang naar mensen kijkt die in cus vond dit zo afgrijselijk en onnodig dat een kamer zitten... ik werd gelaakt omdat ik te veel onnodige details had verteld. Ik wilde dat ik dergelij- CND :.... en ergetvoon zijn, net als in Big Bro- ke details over Edith wist. Dat soort dingen ther. over haar weet ik niet – ze schrijft er ner- gens over. Ja, en daarom ben ik zo geïnteresseerd in Als je het hebt over wat belangrijk is voor vorm. Een biografie is een uiterst artificiële het werk en wanneer je moet stoppen met vorm. Een biografie is niet zo omvangrijk het vermelden van details, dan vind ik dat als het leven dat werd geleefd en daarom je niet voortdurend moet vertellen dat je moet je de kunst van de vorm volkomen onderwerp met iemand thee drinkt of hoe beheersen. vaak ze zeggen dat ze een wandeling gingen maken. Als je in een archief aan het werk CND: Behalve als iemand een nieuwe, 'real- gaat, begrijp je al gauw dat een leven uit time' vorm van biografie uitvindt... herhalingen bestaat, dat is een van de on- aangename problemen van het werken aan Misschien gebeurt dat nog wel eens... een biografie. Soms denk je dat je een heel nieuw pak brieven hebt gevonden, maar als © Ludwig Boltzmann Institut fur Geschichte and je die dan begint te lezen, gaan ze over pre- Theorie der Biographie cies dezelfde zaken als alle andere brieven. van Her- Dat kan zeer frustrerend zijn. Toen ik over Geplaatst met vriendelijke toestemming mione Lee, Deborah Holmes, Caitriona Ni Dhuill Woolf schreef, probeerde ik uit te rekenen en Hannes Schweiger wat het minimum aantal woorden zou zijn als ik over elke dag van haar leven zou Uit het Engels vertaald door Monica Soeting schrijven... Maar dan was de biografie een soort Andy Warhol-film geworden waarin

Deborah Holmes, Caitriona Ni Dhuill, Hannes Schweiger Een typisch Britse zonde • 19 Een gebroken hart Ted Hughes, Sylvia Plath en Assia Wevill een tragische driehoek

Fay Weldon

In 2006 verscheen Lover of Unreason, de biografie van Assia Wevill, die een relatie met Ted Hughes begon toen die nog met Sylvia Plath was getrouwd. Kort daarop pleegde Plath zelfmoord; zes jaar later deed Wevill hetzelfde. Fay Weldon kende de hoofdrolspelers van dit drama en kijkt naar aanleiding van het verschijnen van de biografie van Wevill terug op een ijskoude winter en een al even ijzig voorjaar, 'in de tijd waarin mannen kunst baarden, en vrouwen baby's

Sommige vrouwen weigeren in vrede te Tussen hun zelfmoorden lag zes jaar. De rusten. Assia Wevill bijvoorbeeld, en Sylvia ene vond plaats in Primrose Hill, tijdens de Plath. Ted Hughes, de hofdichter, de man koude winter van 1963; de andere bij Clap- van wie ze beiden hebben gehouden – Assia ham Common, in 1969, in het koudste als minnares, Sylvia als echtgenote – en voorjaar aller tijden. Misschien draagt het voor wie ze beiden zijn gestorven, ligt er weer wel net zo veel schuld als hun rivaliteit wel rustig bij. Maar net zoals Lilith, de eer- in de liefde. Zelf geef ik de schuld aan de ste vrouw van Adam, die de toorn van God oorlog tussen mannen en vrouwen die tij- wekte door gelijkwaardig te willen zijn aan dens de jaren zestig woedde. Ze stierven Adam en naar de uiterste duisternis werd aan liefde. Een vrouw die aan liefde sterft – verbannen, zweven Assia en Sylvia nog kun je je dat vandaag de dag nog voorstel- steeds in die duisternis rond. Ze laten ons len, nu het ergste wat tussen de seksen kan niet met rust met hun smeekbedes om plaatsvinden een langzaam groeiende ver- rechtvaardigheid en de eis dat hun kant van vreemding is? het verhaal op de juiste manier wordt ver- En koud was het, tijdens de winter van teld. `Haar schuld, haar schuld! Zij heeft 1963. Ik was acht maanden zwanger toen me vermoord!' Ze blijven zich materialise- Sylvia pillen innam en haar hoofd in de ren in een stroom toneelstukken, films, ar- oven stak. Ik woonde twee minuten lopen tikelen, herinneringen en biografieën. bij haar vandaan. Ze woonde met twee

20 • Biografie Bulletin Zomer 2007 kleine kinderen in een huurflat. Het was een klein, ellendig en koud flatje. Mis- schien maakte het bord dat aan de gevel hing en dat iedereen duidelijk maakte dat W.B. Yeats er had gewoond, iets goed. Ik wist dat het slecht met haar ging. Ik had bij haar langs moeten gaan. Haar echtgenoot had haar in de steek gelaten voor Assia, die nu haar plaats in het huwelijksbed innam. Vanaf 1961 was ik Sylvia een paar keer te- gengekomen. Wij woonden op Chalcot Crescent 3 en zij en Ted op Chalcot Square 3; de postbode kon die twee niet altijd uit el- kaar houden. Ze was een beetje afstande- lijk; een dichteres, zij het een niet al te be- langrijke, getrouwd met een dichter die beroemd aan het worden was. Ik was slechts een reclametekstschrijver die met een huisschilder was getrouwd, maar het Assia en Shura, december 1968. Foto: Martin Baker ruilen van onze post gebeurde op vriende- lijke wijze. Onheilsprofetieën Ze had het zwaar. Ik vroeg me af hoe ze het met de kinderen klaarspeelde, maar het was In die tijd werd er partij gekozen als men- koud, ik was heel erg zwanger, grijze sa- sen uit elkaar gingen; het was niet gebrui- mengekoekte sneeuw op de trottoirs maak- kelijk om een neutrale positie in te nemen. te lopen bijna onmogelijk en ik had geen Assia had gewonnen, dus Sylvia moest idee hoe ze me zou ontvangen. Met andere wegkruipen en lijden, zoals werd verwacht woorden, ik was geen goede buur. Boven- van een vrouw die voor iemand anders was dien was ik een vriendin van Assia, niet van ingeruild. Een vrouw die haar man was Sylvia. Assia en ik schreven allebei reclame- kwijtgeraakt had nu eenmaal gefaald. Ze teksten, we wisselden roddels en gevoelens werd gemeden en stond laag in de pikorde. uit: het sprak vanzelf dat ik aan haar kant De echtgenote was schuldig omdat ze het stond. Onze wegen bleven elkaar kruisen, overspel niet had kunnen voorkomen. De onze levens overlapten elkaar. Ik ontmoette minnares was schuldig omdat ze de echtge- haar vaak in de kroeg om de hoek bij noot had verleid. Bijna niemand vond dat J. Walter Thomson, waar de `reclamedich- de echtgenoot ergens schuld aan had. Kun

ters' uithingen. Peter Porter, Edward Lucie- je je zoiets tegenwoordig nog voorstellen % Smith, Edwin Brock, Assia's derde echtge- Destijds won Assia met gemak. Ze was sen- noot David Wevill en de rest – met sueel, exotisch, een vrouw van de wereld: tegenzin naar de commercie gedreven om een Russische Israëlische uit Canada, iets de huur te kunnen betalen. zeldzaams en vreemds, iemand die mannen verslond alsof het niets was. Toen ze Ted

Fay Weldon Een gebroken hart • 21 ontmoette, had ze al twee echtgenoten ver- Hoe dan ook, ze liet de kinderen levend sleten en de derde zou gauw volgen. In ver- achter, voorzien van eten, water en truien; gelijking met haar was Sylvia een veldmuis, dat was in ieder geval iets. Ze huilden toen een keurig meisje, sjofel en moederlijk; ze de bezoeker arriveerde die Sylvia met voor- werd gezien als iemand die op een al te am- uitziende blik had geregeld. Ze zullen onge- bitieuze en zelfs arrogante manier haar suc- twijfeld snotneuzen gehad hebben, zo gaat cesvolle echtgenoot probeerde te overtref- dat met kinderen die nat en ellendig in hun fen. Assia kon ook aanspraak maken op de bedjes zijn achtergelaten. Meer zal er niet titel van dichteres. Toen ze in de twintig met ze aan de hand zijn geweest. Zes jaar la- was schreef ze een gedicht over het graf van ter zou Assia het kind van haar en Ted wel een arme man, ene Thomas Head: met zich meenemen. Ze gaf kleine Shura slaappillen, nam ze ook zelf, ging naast haar And four black feet deep with dochter in bed liggen met de gaskraan open Summer's rotting rooks, en wachtte op de dood. Shura was nog maar Like Thomas Heads and my time's vier. Ted kwam slechts zo nu en dan langs, Unlamented, springless, passed. hij had hen nog niet verlaten en was niet meer helemaal bij ze; hij kon zich, zoals ze Dit leek in de verste verte niet op de schu- nu zouden zeggen, niet `binden'. De au pair rende, demonische toekomstvisie die Sylvia vond ze. Het arme meisje heeft geen spoor in `Lesbos' verwoordde, het gedicht dat ze in achtergelaten; ze blijft naamloos, statenloos 1962 schreef nadat Ted haar had verlaten en – dat was nog eens leuk baantje, voor een waarbij ze zich ongetwijfeld liet inspireren meisje in een vreemd land, ver van huis. door haar haat voor Assia Cthe bastard is a Soms denk ik dat het niet Assia of Sylvia is girl', schreef ze, ook al zou het nog drie jaar die onrustig ergens met Lilith rondzweeft, duren voordat Shura werd geboren), maar maar Shura. `En ik dan? En ik dan?' Ze was het kwam op hetzelfde neer. Ze bezaten alle- een mooi, verrukkelijk kind, goed verzorgd bei een talent voor onheilsprofetieën. – ze droeg vaak witte kleertjes die zorgvul- Ik had naar Sylvia toe moeten gaan. Ik wist dig en voorzichtig door Assia op de hand dat ze vanuit haar flatje het huis in Chalcot werden gewassen. Die fijne stofjes zou ze Square kon zien waar ze met Ted had ge- nooit aan de au pair hebben toevertrouwd. woond. Zelfs toen begreep ik al hoe dat zat. `vergeet me niet!' Maar dat is precies wat er Je wilt altijd terug naar de plek waar je ge- is gebeurd. lukkig bent geweest. Je denkt dat het je zal De Ierse dichter Richard Murphy heeft troosten, maar dat gebeurt natuurlijk tenminste nog een gedicht voor haar ge- nooit. Het gerucht ging dat Assia zwanger schreven, `Lullaby'. was. Arme Sylvia, de winter was al zo koud. Ze had bij ons langs kunnen komen met de Before you'd given death a name kinderen om zich eens goed te warmen. Like bear or crocodile, death came Dat had haar ongetwijfeld goed gedaan. In To take your mother out one night. Fitzroy Road had ze alleen maar een gaska- But when she'd said her last goodnight chel. Wij hadden een kolenkachel van Pi- You cried `I don't want you to go, ther, die het hele huis verwarmde. So in her arms she took you too.

22 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 Heel mooi, maar het was wel moord. Twee beuren. Meestal wist ze de angst te over- kisten waar er maar één had moeten staan; winnen en was ze opgewekt, exotisch en een pijnlijk kleine voor Shura, de grote bijzonder nieuwsgierig, en kon je je geen voor Assia, op een verhoging in een kapel beter gezelschap wensen dan het hare; ze in Clapham, in de koudste maart sinds riep genegenheid op in zowel mannen als mensenheugenis. Hier en daar lag wat vrouwen. De persoon met wie ik het liefst sneeuw, de wind nam ijzel met zich mee. wilde praten toen ze stierf, was zijzelf. Ik We waren maar met een klein groepje, be- ben nooit over het gevoel van verlies heen- droefd en geschokt. Ted Hughes, de afwezi- gekomen. ge vader en minnaar, kwam binnenvallen De voorlaatste keer dat ik Ted zag, was tij- toen de dienst al een kwartier bezig was, dens een etentje in het souterrain in (lap- verbijsterd, woedend, nog niet onze hof- ham Common, vlak voor of na Shura's ver- dichter, maar al wel op weg dat te worden. jaardag. Tussen de happen door voerde hij Ik weet nog dat ik dacht: `Jezus, wat een Shura wijn, kleine slokjes, ondanks Assids knappe man, tragiek staat hem goed.' protesten. Het mooie, kleine, lieve ding be- Hij zei geen woord, tegen niemand, afge- gon te wankelen en te giechelen en hij keek zien van wat hij volgens anderen zei toen de haar spottend aan; hij sarde haar. Het gaat eerste scheppen aarde op de kist vielen: `Ie- te ver om te zeggen dat hij naar haar keek dereen haatte haar: Wat niet waar was, als alsof ze een nakomeling van Satan was, je tenminste Teds moeder buiten beschou- maar er was wel sprake van een zeker afgrij- wing laat, en zijn vader, en Sylvia's kinderen zen. Dit speelt in de tijd waarin mannen en vrienden, en de dichters, die in die tijd kunst baarden, en vrouwen baby's. Met an- Ted als de held zagen en Assia als Medusa – dere woorden, vrouwen castreerden man- toen ze nog leefde. Na haar dood werd ze nen, ze waren Medusa's die de woorden van gepromoveerd tot Medea. Arme gekwelde de dichter in steen veranderden en de visie Ted: het kan zwaar zijn om van iemand an- van de kunstenaar tot stof lieten vervallen. ders te houden; ik geloof dat hij dat deed, Le waren de allesverslindende, verstikken- en het werd zijn ondergang. de moeder. Vrouwen lokten, verleidden en vernietigden. Hoe klein ze ook was, Shura was Epen vrouw, en meer dan dat, geboren Bang vanuit de as van Sylvia's verwachtingen, en Wij vonden Assia slim, dapper en geestig, in Teds ogen het vleesgeworden noodlot. gewend aan liefde, niet aan haat, en bang; `Niet doen,' zei Assia. bang om alleen te zijn, om haar baan kwijt `Maar ze is zo grappig,' zei hij. Assia pakte te raken, om oud te worden (ik zal niet ver- haar op en bracht haar naar bed. Hoe had tellen hoe oud ze was, dat zou ze niet pret- ze Shura ooit aan de genade van zo'n man tig vinden), bang dat er iets met Shura zou kunnen overlaten? Er zouden anderen voor gebeuren, dat Ted niet meer van haar zou Shura geweest zijn, zoals er anderen voor houden, dat hij iemand anders had (wat in- Sylvia's kinderen waren --- Assia vroeg me derdaad zo was), bang dat haar talenten ooit of ik voor Shura wilde zorgen als er iets niet op waarde geschat zouden worden, met haar gebeurde, en ik zei ja, en ik meen- bang voor wat er allemaal zou kunnen ge- de het – maar Ted zou er ook altijd zijn.

Fay Weldon Een gebroken hart • 2; She sat there, in her soot-wet mascara, deed het wel allemaal zelf, dat mogen we In flame-orange silks, in gold bracelets, niet vergeten. Samen met haar toenmalige Slightly filthy with erotic mystery man, David Wevill, waren ze naar Devon A German gegaan om een weekend bij Ted en Sylvia Russian Israeli with the gaze of a demon door te brengen. Ted was in de tuin bezig. Between curtains ofblack Mongolian hair. David was ergens buiten op zoek naar fos- sielen. Hij en Sylvia hadden Assia gevraagd Dat schreef Ted over Assia, de vrouw waar- of ze de aardappels wilde schillen. Assia, van hij hield. Hij nam, geheel in overeen- zoals altijd zeer statusbewust, had zich bele- stemming met de tijdgeest, zijn toevlucht digd gevoeld. `Ze deed alsof ik het dienst- tot zwarte magie om de machten van de meisje was,' zei ze. Sylvia kon zich inder- poëzie op te roepen en Sylvia na haar dood daad hautain gedragen; ik had dat ook tot leven te wekken – dat vertelde Assia me gemerkt. Volgens Sylvia waren dichters iets in ieder geval. Nadat hij zijn horoscoop had heel anders dan mensen die in de reclame geraadpleegd, vertelde hij Assia dat ze in werkten. zijn leven was gekomen om hem te vernie- En dus schilde Assia de aardappelen en tigen; Saturnus in Steenbok in het negende toen ze daarmee klaar was, liep ze de tuin in huis, het huis van het huwelijk – geen vro- om met Ted te flirten en wraak te nemen. lijk vooruitzicht; something wicked this way Daarna kon Ted niet bij haar wegblijven. comes, zoals een van de heksen uit Macbeth David verliet Assia en Sylvia zou Ted verla- zegt. Ze hadden geen prettige tijd daar in ten. De vonk veranderde in een vlam en de Devon met de kinderen, na de dood van vlam in een vreugdevuur, dat vanaf de an- Sylvia. En dus verhuisde Assia naar Clap- dere zijde van het graf nog steeds nagloeit ham. Ted kwam regelmatig langs en zei dat terwijl we eindeloos en dwangmatig de as ze weer zouden gaan samenwonen als ze omwoelen. `En ik dan?' vraagt Shura zacht- erin slaagde een huis te vinden waar het iets jes. `En ik dan? Vergeet me niet!' minder spookte. Assia zocht het hele land af naar een geschikt huis, maar vond niets Bovenstaand artikel verscheen eerder in dat de goedkeuring van Ted kon wegdra- Vogue Magazine. gen. Toen ik eens met Assia koffie zat te drinken Literatuur in een klein café bij het park bij Charing Cross Station, vlakbij de Theems, dacht ze Yehuda en Eilat Negev, Lover of Unreason. The Life opeens dat ze Sylvia zag. Ze werd lijkbleek; ofAssia Wevill (Robson Books, Londen 2006) alle kleur trok weg uit haar altijd wat ge- Het gedicht `Lullaby' komt uit Frank Ormsby, taande, altijd beeldschone gezicht. red., The Hip Flask: Short Poems from Ireland (Blackstaff Press, Belfast zooi) `Het is Sylvia,' zei Assia, `het is Sylvia.' Na- Het gedicht over Assai komt uit Ted Hughes, tuurlijk was het Sylvia niet. `Ik zie haar Birthday Letters (Faber and Faber, Londen overal,' zei ze. `Ze achtervolgt me.' 1998) Dat deed ze inderdaad. Ze achtervolgde Assia tot de dood erop volgde. Maar Assia Uit het Engels vertaald door Rob van Essen

24 • Biografie Bulletin Zomer 2007 Lezen, vergelijken en samenwerken Richard Holmes over de biografie als wetenschappelijke discipline

Monica Soeting

Richard Holmes is met meer dan twintig gepubliceerde biografieën en biografische studies over schrijvers en wetenschappers uit de Romantiek een van de productiefste en bekendste Britse biografen. In 2001 werd hij, na veel wikken en wegen, hoogleraar Biografische Studies aan de Universiteit van EastAnglia. Een gesprek met de `romantische biograaf die de wereld van de Romantiek tijdelijk verwisselde voor die van de wetenschap.

Het huis ziet eruit zoals je het van een ro- voorbereid. Uit een map haalt hij de vragen mantische biograaf mag verwachten. Grijs waarom hij van te voren had gevraagd, een gestuukt, victoriaans, bijna neogotisch met lijst met wetenswaardige zaken en mogelij- spits toelopende raamkozijnen en deuren. ke gesprekthema's. Hij heeft zelfs een inde- Bovenop een heuvel staat het, aan het einde ling voor het interview gemaakt. Len uw van een door struiken en bomen over- praten, dan thee met chocoladetaart, dan groeid laantje, dat je gemakkelijk mist nog wat verder praten, en dan is de trein wanneer je de heuvel oprijdt. Binnenin is van half zes naar Londen nog gemakkelijk het iets minder romantisch. Ingericht met te halen. Zo op het eerste gezicht is er hier passende, glanzende negentiende-eeuwse geen greintje romantiek te bekennen. meubels, de stoelen in gelid rond de maho- Maar dat was te verwachten. Richard Hol- niehouten eettafel; geen rondslingerende mes, een van de beroemdste Britse biogra- boeken of kranten, geen gebruikte kopjes fen, vertelt al in 1983 in een van zijn be- of half gevulde glazen. Een zitje met een roemdste boeken, Footsteps. Adventures o fa bank en twee leunstoelen voor de open ra- Romantic Biographer, hoe hij als dertigjari- men in de zitkamer, die op een keurig ge- ge besefte dat hij te oud was geworden voor maaid grasveld uitkijkt. En dan de biograaf een romantisch leven. Eind jaren zestig zelf. Uiterst vriendelijk en voorkomend, woonde hij in Parijs, waar hij in de ban was genereus, behulpzaam, en tot in de puntjes geraakt van de negentiende-eeuwse dichter

Monica Soeting Lezen, vergelijken en samenwerken • 2,5 Nerval. Nerval leefde een onregelmatig le- ven, leed aan depressies en zwierf 's nachts verstoord door de straten van de stad, eer hij zich in 1855 verhing. Toen Holmes op een nacht in een Nerval-achtige vervoering op het dak was geklauterd om de sterren te aanbidden, deed hij in een poging beter zicht te krijgen een stap naar achteren. Te laat besefte hij dat hij bovenop het boven- licht van de badkamer was gaan staan. Het glas brak en Holmes viel, maar kon zich nog net aan het kozijn vastgrijpen. Tot ook dat het begaf en hij, gewikkeld in het dou- chegordijn, op de bodem van de doucheca- bine belandde. Het was een herhaling van het beroemde brugincident op zijn tocht in de voetstappen van Robert Louis Steven- son: tegen het einde van die voetreis kwam Holmes voor een ingestorte brug te staan. Richard Holmes. Foto © David Godwin Associates, London Over die brug was Stevenson ooit gelopen, maar voor de jonge biograaf – achttien was hij destijds – hield hier het pad op. Zijn val Vrijbuiter door het badkamerraam deed hem voor de tweede keer, nu nog pijnlijker, beseffen dat Ook Holmes' opvattingen over de biogra- biografen de levens van hun onderwerpen fie bleven romantisch getint. De biografie, nooit volledig kunnen volgen. Hij besloot schreef hij in verschillende artikelen, is de naar Engeland terug te keren. `Ik was der- vrijbuiter onder de literair-historische stu- tig', schrijft hij op de laatste bladzij van dies. Ze is ontstaan in de marge van de offi- Footsteps, `het was tijd om na te denken ciële geschiedschrijving en richtte zich in over de weg die ik zelfwilde inslaan'. haar beginjaren op mensen in de marge. Dat betekende niet dat Holmes afscheid Daniel Defoe schreef over het leven van de nam van de Romantiek in de literatuur. In crimineel en ontsnappingskunstenaar Jack 1974 publiceerde hij Shelley. The Pursuit, en Sheppard; Samuel Johnson beschreef het in 1989 een biografie van Coleridge, waar- leven van de dichter en moordenaar Ri- mee hij de Whitbread Book of the Year chard Savage en maande zijn lezers hun won. Voor zijn Shelley-biografie kreeg hij vooroordelen te laten varen jegens de min- de Somerset Maugham Prijs. In Z000 ver- der fortuinlijken. Ook al raakte het margi- scheen Sidetracks: Explorations of a Roman- nale in de negentiende en twintigste eeuw tic Biographer. op de achtergrond, stelde Holmes, het bleef de belangrijkste taak van de biograaf het dagelijkse leven in al zijn complexiteit, tegenstrijdigheid en vermeende nietigheid

26 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 weer te geven. Biografen hielden zich verre Samenwerking van het opstellen van een canon en het be- denken van wetenschappelijke theorieën. Voor Holmes met zijn nieuwe werk kon Ze gaven geen analyses van hun werk. beginnen, moesten er allerlei praktische za- Godzijdank, schreef hij, was de biografie ken worden geregeld. Lorna Sage, die de geen academisch onderwerp. Dus toen cursus autobiografieën voor haar rekening Holmes in 2000 door de universiteit van zou nemen, stierf, veel te jong, in 2001. East Anglia werd gevraagd samen met Lor- Holmes moest de cursus in zijn eentje gaan na Sage een universitaire studie `Biografie' leiden. In hetzelfde jaar werd hij benoemd op te zetten, zei hij: `Nee.' tot de eerste hoogleraar Biografische Stu- Maar toen sprak hij Malcolm Bradbury, die dies in Groot-Brittannië --- Hermione Lee, het wel een goed idee vond en hem aan- die in Oxford een werkcollege biografie raadde er nog eens goed over na te denken. geeft, is hoogleraar Letterkunde. Hoe stel- Toen hij in Oxford een lezing had gegeven de hij, zonder voorbeelden, zonder handige over biografieën, merkte hij dat veel stu- leeslijsten en overzichtswerken, een curri- denten geïnteresseerd waren in het onder- culum samen? werp. En toen hij besefte dat hij de cursus Holmes lacht. `Door eindeloos te kopië- zelf zou moeten opstellen, en dus iets heel ren', zegt hij. `Ik heb zelfs mijn eigen kopi- nieuws moest beginnen, zegde hij alsnog eerapparaat aangeschaft, omdat er geen toe. In de laatste paragraaf van het essay tekstboek over het onderwerp bestaat en `The Proper Study?' in Mapping Lives, The het apparaat op de universiteit de hoeveel- Uses of Biography, vertelt hij hoe hij zich, heid kopieën niet aankon.' Maar dan, seri- ondanks zijn aanvankelijke afwijzing, de eus: 'De zomer die aan het academische biografie als mogelijke academische studie jaar voorafging, heb ik in Griekenland voorstelde: `Waarom zouden studenten een doorgebracht om hierover na te denken. cursus biografie volgen? Om een belangrij- Griekenland is de bakermat van de biogra- ke literaire traditie te ontdekken en op fie, dus wat dat betreft bevond ik me op de waarde te schatten: zeker. Om de voordelen juiste plaats. en de beperkingen van accuratesse en histo- Ik kwam daar tot de conclusie dat mijn risch begrip te leren: zonder twijfel. Om curriculum uit drie elementen moest iets te begrijpen van de gecompliceerdheid bestaan. Als de biografie een wetenschap- van het spreken van de waarheid en op de pelijk onderwerp zou worden, moest het juiste manier daarover te schrijven: ja, als eerste element van de éénjarige biografie- het even kan. Maar bovenal: het uitoefenen cursus de geschiedenis van de biografie van empathie, het in staat stellen je te ver- zijn. Mijn studenten lazen dus Plutarchus – plaatsen in een andere plaats, een andere in vertaling, hoewel sommige studenten tijd, een ander leven.' Of dat laatste zou Grieks hadden gehad en die vertalingen op lukken, durfde hij nog niet te zeggen: `Ik zich ook weer allemaal interessante aspec- weet nog steeds niet of je zoiets aan anderen ten hebben – en Suetonius. Vervolgens liet kunt leren.' ik ze John Aubrev lezen, en toen uiteraard Samuel Johnson, James Boswell en Wil- liam Godwin over Marv Wollstonecraft --

Monica Soeting Lezen, vergelijken en samenwerken • 27 de vrouw van Caesar, of door die van Bru- tus – `kleine trucs', zegt hij, `om te leren hoe een biograaf verschillende gezichtspunten moet verwerken'. Ze moesten hard werken, zijn studenten, maar ze genoten – ze waren zelfs bereid om ook in de vakantie de drie durende werkgroep te volgen en niet-ver- plichte tentamens af te leggen. En het tweede element? `Dat was het idee van de vergelijkende bio- grafie – het gegeven dat er over verschillen- de mensen in verschillende tijden op ver- schillende manieren wordt geschreven. Neem Mary Wollstonecraft. Eerst had je de biografie door William Godwin, haar man, en toen de tamelijk nerveuze studies van de Victorianen, die nogal bang voor haar wa-

Mary Wollstonecraft ren. In de jaren twintig van de vorige eeuw kreeg je in de Verenigde Staten een soort Wollstonecraft-renaissance, en in de jaren een van de beste teksten in dit opzicht, om- zestig en zeventig zorgde het feminisme in dat het is geschreven in een voor die tijd Europa voor een nieuwe invalshoek. Der- heel directe toon en het je meteen met al- gelijke vergelijkingen maken duidelijk dat lerlei problemen confronteert: de positie het biograferen een continu proces is. Soms van vrouwen, de verhouding tussen echtge- vergeleken we lemmata uit de Nationale noten, reizen, zelfmoord, ongehuwde moe- Biografie van 1818 met de huidige, en dan ders – je vindt het allemaal in die biografie, ontdekten we dat geen woord meer hetzelf- die ook nog buitengewoon ontroerend is. de was.' Bovendien vind ik Wollstonecraft een ge- Het derde element kwam pas in de loop weldig iemand. Daarna kwamen de Victo- van de cursus aan de orde: het zoeken naar rianen aan de beurt, en vervolgens Virginia een eigen onderwerp voor een eindpaper Woolf. Maar we lazen ook moderne bio- van so. 000 woorden. Vaak hadden studen- grafieën. Elke week bracht ik een pas gepu- ten al aan het begin van de cursus een idee bliceerde biografie mee en dan sprak ik over een onderwerp. Maar Holmes hield daar een paar minuten over. De studenten dat af. `Dan zei ik, dat is mooi, maar laten hadden dan meestal al de recensies gelezen, we nog even tot het einde van het jaar en ik leerde ze hoe ze die moesten interpre- wachten. Meestal hadden ze dan een heel teren.' ander onderwerp bedacht. Ik gaf ze de keu- Holmes liet zijn studenten niet alleen le- ze uit een essay over de biografie of een zen, maar ook schrijven – iedere week een hoofdstuk van iets waar ze mee bezig wa- nieuw stuk. Hij liet ze over de moord op ren. Ze vonden het allemaal geweldig, en Caesar schrijven, gezien door de ogen van het was ontzettend boeiend te zien hoe ze

28 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 zich dat jaar ontwikkelden. Tijdens de cur- arts – en de cursus beschouwden ze als een sus werd de groep steeds hechter en gingen soort pauze in hun professionele loopbaan. de studenten steeds meer samenwerken. En dat was goed zo. Biografieën helpen je Het was fantastisch, dat te zien gebeuren.' na te denken over je eigen leven – ik weet Samenwerking beschouwde Holmes als dat Hermione Lee er ook zo over denkt – een absolute voorwaarde voor het slagen maar dan op een schitterende, indirecte van de cursus. Hij vertelt hoe hij meteen manier. De ethiek van de cursus was heel aan het begin van de cursus `als een Ameri- anders dan die van de `Creative Writing' kaanse footballcoach' zijn studenten op het cursus, die de universiteit van East Anglia belang van samenwerking wees. `Dan zei beroemd heeft gemaakt. Jonge schrijvers ik: "Het belangrijkste is dat jullie hier niet moeten op hun eigen ervaringen teren; ze zijn om met elkaar te wedijveren, maar om richten hun blik naar binnen. Als je je met samen te werken en naar elkaar te luiste- biografieën bezig houdt, richt je je juist op ren." De kunst van het luisteren is een be- de ervaringen van anderen. Een biografie is langrijk deel van de discipline van de bio- een humanistische studie; zij voert je weg grafie, omdat je moet begrijpen hoe van jezelf. Overigens is dat voor alle schrij- iemand anders denkt, werkt en voelt – dat vers heel goed. Ik had twee of drie dichters is een belangrijk ethisch aspect.' in mijn werkgroepen, omdat ze op zoek Zijn angst dat empathie niet te leren valt, is waren naar materiaal dat niet met henzelf dus verdwenen? la', zegt Holmes. Maar te maken had.' dan aarzelt hij – `Ik denk dat ik daar nu po- sitiever over denk dan in Zool – en neemt Nieuw veld vervolgens de aarzeling weer terug: `Eigen- lijk is het een fantastisch postdoctoraal on- Bijna zes jaar zijn voorbij gegaan sinds Hol- derwerp. Het is ook geweldig om het te on- mes in Mapping Lives zijn twijfels uitte over derrichten. Alle studenten zeiden aan het de biografie als een academische studie. eind van de opleiding dat hun ideeën over Hoe denkt hij daar nu over? precisie waren veranderd, en dat ze zo be- `Laten we het eerst van de andere kant be- trokken waren geraakt bij hun onderwer- kijken. Binnen de gevestigde universitaire pen. En dat is precies wat ze nodig hadden.' wereld wordt er nog steeds met wantrou- Holmes staat op en haalt een stapel boeken wen naar de biografie als academische dis- tevoorschijn, die hij de vorige avond heeft cipline gekeken - misschien dat ze bij Ge- klaargelegd. Het zijn biografieën, geschre- schiedenis inmiddels de biogratie op ven en gepubliceerd door zijn studenten, waarde weten te schatten. Maar zo langza- na afloop van de cursus. `Lien ze er niet merhand wordt -Creative Writing- hier in schitterend uit? En ze zijn ontzettend goed Groot-Brittannië ook als een academische geschreven, sommige zijn zelfs behoorlijk studie erkend, en de biografie is daarmee uitdagend.' Het publiceren van een biogra- vergeleken een zeer gestructureerde studie. fie was niet het doel van de cursus. `Dit was Creative Writing houdt zich vooral bezig geen schrijfcursus. De meeste studenten met retorica. In mijn cursus lag de nadruk hadden banen – één was piloot, een ander op het vergelijkende aspect. Als je drie of werkte in de handel, weer een ander was vier verschillende beschrijvingen van één

Monica Soeting Lezen, vergelijken en samenwerken • z9 leven met elkaar vergelijkt, leer je hoe men- me volkomen op, meer dan ik had ver- sen met bewijzen omgaan — hoe ze die tel- wacht. Je raakt op een bijna morele, huma- kens weer anders interpreteren of hoe ze nistische wijze betrokken bij de levens van nieuwe gegevens blootleggen. Max Sebald je studenten. Ten tweede begon mijn uitge- [W.G. Sebald, red.] zei ooit tegen me dat ver aan me te trekken. Ik raakte achterop biografieën bij het ouder worden in auto- met mijn eigen werk. Ook dat had ik niet biografieën veranderen. Maar dat is verder verwacht. Uiteindelijk besloot ik een punt geen probleem. Het vergelijken scherpt het te zetten achter het lesgeven. Ik voelde dat analyserende vermogen van de studenten. ik er niet mee door kon gaan. Ik kon die Het deed ze ook inzien hoe naïef het is om twee dingen niet combineren. biografieën als wetenschappelijke teksten De tijd aan de universiteit was een interes- te beschouwen. sant intermezzo. En het was reuze interes- Toch blijft de wetenschappelijke eis dat al- sant om een heel nieuwe studiegang op te les waar moet zijn van groot belang. Zodra zetten. Dat wil zeggen — het was de eerste je als biograaf gaat fantaseren, ben je verlo- twee of drie jaar interessant. Daarna moet ren — dan houd je je met iets heel anders be- je het uit handen geven, aan een jonger ie- zig. De Amerikanen en de Fransen publice- mand. Ik sta nog met één teen in de univer- ren trouwens al veel langer interessante siteit; ik zal er af en toe een lezing geven.' theoretische werken over de biografie, zoals Wat Holmes nu doet? Paula Beckschneiders Reflections on Biogra- Hij schrijft een boek over zeventiende- phy. Mijn antwoord op de vraag of de bio- eeuwse ballonvaarders en hij werkt aan grafie onderwerp kan zijn van een academi- Rom Sci, een studie over wetenschappers sche studie is nu dus: ja. In de vijf jaar uit de negentiende eeuw. Consequent als waarin ik les heb gegeven, is er een heel veld hij is, is hij op zijn eigen, precieze wijze de ontstaan van wetenschappelijke studie en zijpaden weer ingeslagen, op zoek naar het kritiek op het gebied van de biografie. Ik perfecte romantische onderwerp. Richard ben erg blij dat ik daar vanaf het begin bij Holmes is terug in de Romantiek. Zijn was.' plaats aan de universiteit van East Anglia Wis — de nadruk ligt op `was'. Na vijf jaar wordt sinds deze zomer ingenomen door heeft Holmes besloten de universiteit te Kathryn Hughes, biograaf van een iets verlaten. Hij zegt het met een mengeling minder romantische negentiende-eeuwer: van spijt en opluchting. `Tja, weet je, ten Mrs Beeton, schrijfster van een wereldbe- eerste — ik vind het moeilijk de juiste uit- roemd kookboek. drukking te vinden — het lesgeven slokte

3o • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld De verhouding tussen biografen en hun onderwerp

Sarah LeFanu

Ine Engelse schrij^ter Rose Macaulay (1881-145-8) schreef 'drieëntwintig romans, een grote hoeveelheid essays en ontelbare brieven, maar wordt nauwelijks noggelezen. he Britse schrijfster Sarah Lefanu, die onder andere een studie over le' minisme en science fiction op haar naam heeft staan, schreef 'Macaulay 's biografie en vertelt hoe ze daarbij te werk is gegaan.

Een van de moeilijkheden die bij het over de Eerste Wereldoorlog en oorlog in schrijven van biografieën opduikt, is de het algemeen. vraag hoe je de grote hoeveelheid materiaal Het probleem is dat je je niet tegelijkertijd over leven en werk van je onderwerp de op alles kunt richten. Als je een biografie baas blijft, hoe je het overzicht van het pa- schrijft, merk je dat op verschillende ogen- troon van iemands leven vasthoudt terwijl blikken verschillende aspecten en thema's je je tegelijkertijd op specifieke details con- je bewustzijn beheersen terwijl andere, zo centreert. Neem nu het onderwerp van hoop je althans, rustig in het onbewuste mijn recentste biografie, Rose Macaulay, liggers te sudderen; het idee is dat le je tij- die in 1881 als late victoriaan werd geboren dens het schrijven van het ene concentra- en in 1958 als bewoner van de postmoderne tiegebied naar het andere beweegt Twee wereld stierf. Wanneer ik nadacht over thema's bleven zich in de vier, vijfjaar dat ik haar leven en werk in het Londen van de met het leven en werk van Rose Macaulay jaren twintig, moest ik tegelijkertijd een bezig was steeds weer van het sudderplaatje aantal andere zaken in het achterhoofd in de afgelegen regionen van mijn geest houden, zoals haar ongewone kinderjaren naar de voorgrond dringen. Het eerste the- in Italië, haar intense relatie met haar ma is de verhouding tussen liefdesleven en broers en zusters, haar edwardiaanse jaren schrijversleven; het tweede thema behelst als jonge, beginnende schrijfster en, in het de vraag hoe een onderwerp door zijn of volgende decennium, haar opvattingen haar biograaf wordt vormgegeven, of zelfs

Sarah LeFanu Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld • 31 gecreëerd. De vraag is hoe deze twee the- O'Donovan zesenveertig en zij zesendertig. ma's met elkaar samenhangen. O'Donovan werd voor Rose de liefde van haar leven, en hij beïnvloedde alles wat ze nog zou schrijven, niet alleen de intelligen- Een ironische blik te, zelfbewuste romans van de volgende Laten we beginnen met het eerste thema, vijftien jaar, maar ook het werk dat ze de verhouding tussen liefdesleven en schrij- schreef nadat hij in 1942 was gestorven en versleven. Kunst kent haar prijs, maar de waarin ze op verschillende manieren de prijs die wordt betaald, de offers die een subjectieve ervaring van verlies en een- schrijver brengt, kunnen onderdeel van het zaamheid en haar ideeën over verandering, werk worden. In 1918 had Rose Macaulay aftakeling en dood verwerkte. acht romans en een gedichtenbundel gepu- Gerald was getrouwd en had drie kinderen. bliceerd. Haar roman Non-Combatants Voor Gerald verliet Rose de kerk die haar and Others was een van de eerste anti-oor- door perioden van verdriet en wanhoop logsromans, en een bijzonder overtuigende had geholpen. Ze verbrak voor hem de in- bovendien. Ze was een gevestigd auteur en tieme band met haar zusters Margaret en een publiek persoon, maar ze was schuch- Jean, en zag af van een publiek leven met ter en verlegen en woonde nog steeds bij haar partner. Maar ze zou er veel bij win- haar moeder. Ze had in 1915 als vrijwillig- nen. Per slot van rekening was ze een ster bij de Voluntary Aid Detachment schrijfster en had ze fantasie; de noodzaak gewerkt, een niet erg gelukkige periode, haar gevoelens te verbergen maakte een waaraan ze het een en ander ontleende voor clandestiene verhouding misschien wel zo de beschrijvingen van gewonde en getrau- aantrekkelijk. En wat maakte het nu eigen- matiseerde soldaten in Non-Combatants lijk uit wat de buitenwereld ervan dacht? and Others, daarna had ze als oorlogsvrij- Haar kinderjaren in Italië, een tijd waarin willigster op het land gewerkt, wat haar be- haar familie had voorzien in alles wat nodig ter beviel. Uiteindelijk nam ze een kantoor- was om haar emoties, haar intellect en haar baantje op het ministerie van Oorlog. verbeelding te voeden, hadden ervoor ge- Begin 1918 werd Rose van het ministerie zorgd dat ze zich niets aantrok van de op- van Oorlog overgeplaatst naar het ministe- vattingen van de buitenwereld. Toen ze vol- rie van Voorlichting, dat kort daarvoor was wassen was, had Rose geen enkele behoefte opgezet door Lord Northcliffe, de eigenaar om erbij te horen, sterker nog, haar positie van The Times. Hij was verantwoordelijk aan de periferie van het normale leven, voor alle overheidspropaganda. Vanwege waarvoor ze zelf had gekozen, bood haar al- haar kennis van het Italiaans werd ze on- le mogelijkheden zich te ontplooien en gaf dergebracht in de Italiaanse afdeling van haar als schrijfster de mogelijkheid met een het Departement voor propaganda in vij- steelse en ironische blik naar de wereld te andelijke gebieden, dat onder leiding stond kijken. Er waren ook praktische voordelen: van Gerald O'Donovan, een uitgeweken door een getrouwde minnaar te kiezen, kon Ier, schrijver, hervormer en voormalig Rose genieten van liefde en gezelschap en priester. tegelijkertijd doorgaan met werken en Toen Rose hem ontmoette, was Gerald schrijven. Zo ontsnapte ze aan de huiselijke

3 2 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 en emotionele sleur van het huwelijk en het waarin ze op gedurfde wijze een gespleten moederschap. persoonlijkheid – de onbetrouwbare vertel- Het eerste decennium van hun verhouding ler bij uitstek– als hoofdpersoon opvoerde, was bijzonder inspirerend voor Rose' lite- laten allemaal een duizelingwekkende ver- raire werk. Het was een periode waarover ze scheidenheid aan stijl, structuur en toon schijnbaar met veel plezier schreef. `Voor zien; ze slagen erin tegelijkertijd serieus en zover zoiets mogelijk is, waren de jaren grappig te zijn, realistisch en fantastisch, en twintig een goed decennium,' schreef ze la- hun weergave van het schrijnende, het ab- ter in Life Among the English, dat verscheen surde en het pijnlijke is bijzonder overtui- in 1942. `Vrolijk, sierlijk, intelligent, extra- gend. vagant, beschaafd. De fotografie maakte In de romans die in deze tijd verschenen, een bloeiperiode door, net als zondagse verwerkte Rose Macaulay de conflicten in film- en theaterclubs, het surrealisme, sta- haar eigen leven, waarbij ze zowel de ver- len meubilair, behoorlijk obscure poëzie, kregen voorrechten als de gebrachte offers Proust, James Joyce, dansen, schaatsbanen analyseerde. In haar roman Dangerous Ages, en grote schilderijen aan de muur.' die in 19z1 werd bekroond met de prestigi- Aan de vooravond van dit `goede decenni- euze Prix Femina-Vie Heureuse, een prijs um' schotelde Rose in haar tweede gedich- die een paar jaar later aan Virginia Woolf tenbundel Three Days uit 1919 haar lezers werd toegekend voor To the Lighthouse, met karakteristieke zelfspot een zelfportret wordt het leven van drie zusters onder de voor van de vrouw die ze wilde worden. loep genomen. Neville breekt een oplei- ding in de gezondheidszorg af om te trou- An earnest, grown-up, working woman, wen en kinderen te krijgen; als haar kinde- Writing books and reading news ren groot zijn en ze alsnog een carrière Thinking thoughts and holding views probeert op te bouwen, merkt ze dat het te Meeting friends and talking sense laat is. Nan, een schrijfster, ziet af van de mogelijkheid van een huwelijk door te kie- zen voor haar getrouwde minnaar, en ac- Zoals veel volwassenen, vooral degenen die cepteert dat de prijs voor die keuze bestaat als kind over een bijzonder grote fantasie uit een leven buiten Engeland. Pamela beschikten, kon ze maar moeilijk geloven blijft alleen en bouwt een succesvolle car- dat ze inderdaad een serieuze, volwassen, rière op. Zij heeft het laatste woord in de werkende vrouw was. Niet dat ze zo serieus roman: `Ik zie absoluut niet in waar ieder- was, maar een werkende vrouw was ze ze- een zich zo druk om maakt.' Pamela is een ker. In de jaren twintig ontwikkelde ze zich type dat vaker in de romans van Rose tot een bekende schrijfster, journaliste en Macaulay voorkomt: een onafhankelijke iets wat later cultuurcriticus zou heten. Ze vrouw die met een beheerste, ironische blik observeerde de naoorlogse wereld en on- naar het leven kijkt. Deze fictieve karakters derwierp die aan haar satirische pen. De ze- hadden veel weg van het beeld dat Rose van ven romans die ze in dit decennium publi- zichzelf schetste in de essays en journalistie- ceerde, van Potterism, een aanval op de ke stukken die ze in die tijd schreef. populaire pers, tot Keeping Up Appearances, Schrijven in de eerste persoon enkelvoud

Sarah LeFanu Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld • 3 3 houdt altijd het creëren van een vertellend subject in; door te beweren dat ze een be- paald beeld van zichzelf schetste wil ik niet zeggen dat ze de bedoeling had de lezer te misleiden. Maar toen Rose' affaire met Ge- rald O'Donovan uitgroeide tot een steeds zorgvuldiger bewaard geheim, werd de fi- guur van onbetrokken waarnemer en chro- niqueur van andermans zwakheden en hartstochten een steeds geschiktere ver- momming. In Londen verscheen Rose als alleenstaande vrouw die zich uitsluitend op haar literaire carrière richtte, terwijl zij en Gerald een gedeeld leven leidden tijdens talloze buitenlandse reizen, waarbij ze el- kaar ergens in Frankrijk of Italië ontmoet- ten om vervolgens een aantal dagen of een week met z'n tweeën verder te reizen. Ge- rald was een nauwlettend lezer van haar werk. Hij was niet alleen haar minnaar, maar zelf ook schrijver: ze werd door hem emotioneel en intellectueel gestimuleerd Rose Macaulay, begin jaren twintig en gebruikte haar eigen situatie als mate- riaal voor haar werk. verhaal over de oorlog te schrijven, schreef ze `Miss Anstruther's Letters'. Het verhaal Een rondzwalkende geest begint zo: Later zou Rose een zware prijs betalen voor het geheimhouden van haar verhouding JufJrouwAnstruther, wier leven in de met Gerald en voor het feit dat ze zich, niet nacht van zo mei 194z in tweeën wasge- alleen tegenover haar lezers maar ook te- deeld, een gebeurtenis waardoor ze zich genover haar vrienden en kennissen uit de een geest was gaan voelen, zonder banden literaire wereld, voordeed als een alleen- en vaste verblijfplaats, twee zaken waar- staande, onafhankelijke, ironische en on- naar ze inmiddels ook niet meer verlangde, kwetsbare vrouw. zat in haar eentje in de zit-slaapkamer die In 1941 werd haar flat in Londen getroffen ze had gehuurd, een kleine kamer die ge- door een bom. Ze verloor alles wat zich in vuld was met de groezelige, gebroken en haar appartement bevond, inclusief de aan- nutteloze voorwerpen die ze had gered uit tekeningen voor een omvangrijk boek over de uitgebrande ruïne om de hoek. Het was viervoeters en vogels in literatuur en my- een van de vele uitgebrande ruïnes van die thologie. Toen ze later in hetzelfde jaar van wilde nacht, toen brisantbommen en Storm Jameson de opdracht kreeg een kort brandbommen op Londen waren neergere-

34 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 gend en er niet genoeg water was geweest; op dat van Gerald O'Donovan lijkt, met het was een naargeestige tombe zonder `moeilijk te ontcijferen regels die klein, dak, een berg as, rotzooi en verbrande, ge- dicht op elkaar en keurig in het gelid op de vallen balken. Waar zich twaalf apparte- pagina staan, met o's en a's die van boven menten hadden bevonden, was nu een lege open zijn', en die nu `in een brandende af- ruimte. De eerste paar dagen was juffrouw grond zijn gevallen en nooit meer ontcij- Anstruther omhooggeklommen naar wat ferd zullen worden'. De brieven waren een haar appartement was geweest, op wat de bevestiging van de liefde tussen juffrouw derde etage was geweest, en had ze, terwijl Anstruther en haar minnaar en vooral van ze langs loshangende plafonddelen en ge- hun `geheime reizen die ze gedurende twin- broken draagbalken klauterde, tussen de tig jaar hadden gemaakt'. `Miss Anstruthers asresten en de rotzooi rondgescharreld en Letters' is een klaaglied voor de wereld die gespeurd, zonder te vinden wat ze zocht; ze Rose Macaulay en Gerald O'Donovan sa- vond alleen maar wat pannen en potten men hadden geschapen, alleen voor hen die door een overhangend stuk muur voor tweeën, buiten huwelijk en vrienden om. totale vernietiginggespaard waren geble- Maar het is ook een sombere overpeinzing ven. Haar marmelade die voor mei was over herinneringen en het relatieve karak- bestemd, had ze ook aangetroffen, en een ter van het verleden. Want het verleden beetje suiker en wat thee wordt vernietigd door het brieffragment dat overgebleven is, de `anderhalve regel in Juffrouw Anstruther rouwt om een min- klein handschrift, met o's en a's die van bo- naar die pas is overleden. Toen Rose Ma- ven open zijn', een passage die, als juffrouw caulay het verhaal schreef, lag haar eigen Anstruther haar leest, `cap haar beurt een minnaar, Gerald O'Donovan, dood te gaan gedeelte van de twintig jaar die erop waren aan kanker. Als in het verhaal de bom de gevolgd, verduisterden en uitwisten'. De flat treft, neemt juffrouw Anstruther in pa- woorden die de brand hebben overleefd, niek alleen maar onbelangrijke zaken mee, ziin fragmenten van twee zinnens ...laat en niet wat het belangrijkste voor haar is. maar. Ik weet dat het je niets kan schelen; Ze verzuimt de brieven van haar minnaar als het je wel kon schelen, zou je...' In dit mee te nemen. Als ze terugkeert naar de verhaal worden alle jaren van hartstocht en ruïne van de flat, ontdekt ze dat er van de liefde `een vlaag grijze as die ooit vuur was`, brieven niet meer over is dan een hoopje as, en juffrouw Anstruther verandert ` in een afgezien van een klein stukje handgeschre- rondzwalkende geest'. ven tekst. Er waren maar weinig mensen op de hoog- Juffrouw Anstruther had de liefdesbrieven te van het geheim van Rose en Gerald. Ro- van haar minnaar nog niet herlezen vanwe- samund Lehmann wist het, en de uitgever ge het overstelpende verdriet dat ze voelde Victor Gollancz en zijn vrouw wisten het na zijn dood. Ze had ze bewaard als troost ook. Maar zoals Rose in de jaren twintig en voor het moment waarop ze ze zou kunnen dertig haar liefde voor Gerald geheim had lezen zonder voortdurend te huilen. Rose gehouden, zo moest ze, toen hij gestorven Macaulay voorziet de minnaar van juf- was, het gemis in haar eentje verwerken. frouw Anstruther van een handschrift dat Haar geest trok een duister gebied binnen.

Sarah LeFanu Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld • 35 De volgende zeven, acht jaar zou ze geen verleden te herscheppen loopt echter uit op fictie schrijven; in plaats daarvan schreef ze een mislukking; de torens blijven onbereik- reis- en geschiedenisboeken. Aan het einde baar. van de jaren veertig maakte ze in haar een- Berouw en verlossing tje een rondreis door Spanje, en schreef er een boek over dat Fabled Shore heette. Het Net als bij veel fictie komt ook bij het zit vol met geesten uit het verleden. Ze be- schrijven van een biografie een reis naar de schrijft hoe ze luistert naar de fluisterende onderwereld kijken. Want bij een biografie stemmen van de Romeinen, de Goten en gaat het er toch bij uitstek om iemand te- de Carthagers, de kolonisten en de gekolo- rug te halen uit de dood? Het is bekend dat niseerden, de soldaten, de kooplieden en de mensen die terugkeren uit de dood door boeren. Het is alsof er een geest met haar hun verblijf in de onderwereld zijn veran- meereist: alle reizen door Frankrijk en Italië derd; als geesten worden ze voor een deel die ze in de jaren twintig en dertig met Ge- gevormd door de persoon die hen heeft te- rald heeft gemaakt, echoën door in deze ruggebracht. In de epiloog van mijn bio- eenzame reis door Spanje. grafie van Rose Macaulay ga ik nader in op Toch geeft juist deze duistere en wanhopige bepaalde aspecten van dit verschijnsel: periode, waarin ze niet alleen in haar eentje rouwde, maar ook beroofd was van de per- Het reconstrueren van iemands leven soon die haar schrijven had gesanctioneerd, brengt enorme moeilijkheden met zich haar laatste boeken hun diepte en hun reso- mee, want hoe overdadig de bewijzen ook nantie. De laatste drie boeken van Rose, zijn die geleverd worden door brieven, The World My Wilderness, Pleasure of Ruins dagboeken, notulen en ooggetuigenversla- en The Towers of Trebizonc4 handelen stuk gen, er bestaat altijd het probleem van in- voor stuk over het verdwijnen van zichtba- terpretatie, van de subjectiviteit van getui- re sporen van het verleden, over ruïnes, gen en van de fundamentele inconsistentie over dood en verval, en over de reconstruc- van de mens. Stemmingen en emoties zijn tie van wat verloren is gegaan, door middel onbestendig, en wanneer ze in druk zijn van taal en de verbeelding. Haar wanhoop vastgelegd wordt er door het nageslacht en eenzaamheid vormden een zware last, vaak een veel groter gewicht aan gehecht maar zoals altijd wist ze die last in haar dan de auteur ooit heeft bedoeld. In haar werk te gebruiken. In The World My Wil- boek over E.M. Forster bekritiseerde Rose derness voelt de hoofdpersoon, de zeven- Macaulay Forsters onsympathieke reactie tienjarige Barbary, zich het meest thuis tus- op een briefvan Jane Austen aan haar zus- sen de ruïnes van het gebombardeerde ter Cassandra. Jane Austen schree : Me- Londen. In The Towers of Trebizondworden vrouw Hall moest gisteren het bed houden de torens van de Byzantijnse citadel, die al omdat ze een doodgeboren kindje kreeg, eeuwen geleden tot ruïnes zijn vervallen, in een paar weken voor ze was uitgerekend, de verbeelding van de verteller herschapen, ten gevolge van een plotselinge schrik. Ik met behulp van een groen drankje dat af- denk dat ze per ongeluk een blik op haar komstig is van een Griekse magiër die tus- echtgenoot heeft geworpen.'Forster veroor- sen de ruïnes woont. De poging om het deelde de ongevoeligheid van deze uit-

36 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 spraak, en zag voor zich hoe Jane en Cas- Ik ben bijzonder veel verschuldigd aan sandra zich samen vrolijk maakten over de Constance Babington Smith voor haar ge- arme mevrouw Hall. Maar Rose wees erop wetensvolle onderzoek tijdens het schrijven dat Cassandra wel eens heel anders gerea- van de biografie en voor alle corresponden- geerd zou kunnen hebben. Misschien heeft tie die ze naliet, maar de Rose van Constan- ze Jane wel de mantel uitgeveegd vanwege ce is heel érg de Rose van Constance: het haar onvriendelijke woorden, en mis- verhaal van Rose Macaulays leven dat we in schien had Jane achterafwel spijt. We zul- haar biografie lezen wordt ingekaderd in len het nooit weten. Dat is het ergste als je een christelijk narratief patroon van on- brieven van de doden publiceert,' conclu- schuld, verleiding, zonde, berouw en ver- deerde Rose. Ze grijnzen en staren naar lossing. De geest van Rose ontleent haar ons, trekken vreemde gezichten en kijken vorm aan de geloofsovertuigingen van ons kwaad aan, en drukken voor eeuwig Constance. Het is een andere geest dan de en altijd, in zwarte inkt op papier, stem- geest die ik mee terugnam toen ik naar de mingen uit die nauwelijks stemmingen onderwereld afreisde op zoek naar Rose waren, zo gemakkelijk vloeiden ze uit de Macaulay. Dit zijn de fundamentele vragen pen.' die biografieën met zich meebrengen: vra- gen over het eenzijdige karakter van het ar- De brieven van Rose Macaulay werden na chiefmateriaal, over de subjectiviteit van haar dood gepubliceerd in drie delen, waar- interpretatie en de uiteindelijk mysterieuze van er twee bestonden uit brieven aan een onkenbaarheid van een ander menselijk anglicaanse priester in Amerika met wie ze wezen. Maar dat is deel van de fascinatie tijdens de laatste zeven jaar van haar leven die Margaret Atwood het `pendant van de correspondeerde en die haar, zo geloofde angst' noemt: niet alleen een fascinatie voor ze, een weg toonde die terugvoerde naar de de sterfelijkheid, maar ook voor het weer kerk waarvan ze al zo lang was vervreemd. tot leven brengen. Als je een geest tot leven Het derde deel bestond uit een selectie van roept, zend je een deel van jezelf uit waarin brieven aan haar jongere zus jean, die een de geest, je onderwerp, zich hult. succesvolle loopbaan in de verpleging had, van alle literaire belangstelling was ge- Rose Macaulayvan Sarah LeFanu verscheen in zooi speend en nooit aan haar geloof had getwij- bij Virago. feld. De Rose Macaulay van deze brieven was een bijzonder eenzijdige Rose, maar Artikel geplaatst met vriendelijke toestemming van werd wel de standaardversie, vooral toen de Sarah LeFanu. eerste biografie uitkwam, geschreven door Uit het Engels vertaald door Rob van Essen Constance Babington Smith, die de redac- tie had verzorgd van de drie delen brieven.

Sarah LeFanu Rose Macaulay: de gevaarlijke reis naar de onderwereld • 3— Waakhond en vraagbaak Een nieuw centrum voorde biografie

Mireille Berman

Biografieën verschijnen er genoeg in de Verenigde Staten. Maarde wetenschappelijke aandacht voor het genre is gering. Daarin moet verandering komen, vond Ed Cray, biograaf en hoogleraar aan de University of South California. Hij besloot dan ook een centrum voor de biografie op te richten.

Met aparte kasten en uitstaltafels op pro- fie geringer en gaat die met meer reserve ge- minente plekken is de biografie opvallend paard. Dat moet veranderen, vindt Ed goed vertegenwoordigd in de Noord-Ame- Cray. Cray is biograaf van de folk-zanger rikaanse boekhandel. Volgens Books in Woody Guthrie en van het vooraanstaande Print verschenen er in de Verenigde Staten lid van het Amerikaanse Hooggerechtshof in zoo4 bijna achtduizend nieuwe biogra- Earl Warren. Hij is ook als hoogleraar ver- fieën. Recentere cijfers zijn er niet, maar er bonden aan de school voor journalistiek is geen reden aan te nemen dat de aanwas van de University of Southern California sindsdien minder is geworden. Ook bestaat {u s c } . In die hoedanigheden is hij bezig er een stevige infrastructuur voor het genre. een Center for the Study of Biography op Naast een reeks gespecialiseerde tijdschrif- te richten. Dat doet hij niet alleen. Hij ten is er een Pulitzer Prize voor biografieën heeft een kleine groep biografen om zich en autobiografieën. Een tv zender, Biogra- heen verzameld, waarvan de leden zich ook phy Channel, besteedt exclusief aandacht als academici, zelfstandige onderzoekers of aan de biografie, al moet je je daar niet te journalisten verdienstelijk maken. veel bij voorstellen: de aandacht gaat vooral Maar waarom moet zo'n centrum juist van- uit naar autobiografieën die eigenlijk zelf- uit de us c worden opgericht? Cray: `De hulpboeken zijn, of waarin bekende film- u s c is een geschikte plek, omdat er veel en tv-sterren over hun leven uitweiden. biografen rondlopen, zoals Richard Reeves, Binnen de Noord-Amerikaanse academi- de biograaf van John Kennedy en Ronald sche wereld is de aandacht voor de biogra- Reagan, en Lois Banner, die een biografie

38 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 van Margaret Mead schreef. Deze mensen fieën vinden. Maar goede biografieën zijn willen graag het onderwijs over biografieën er niet veel, helaas. Academici moeten toe- uitbreiden en zien de noodzaak in van een gankelijker gaan schrijven, en biografen die onderzoekscentrum voor de biografie.' niet aan universiteiten verbonden zijn Het nieuwe centrum voor de biografie zal, moeten de mogelijkheid krijgen de kwali- zegt Cray, verschillende taken op zich ne- teit van hun biografie te vergroten. Dat men. Biografen moeten de gelegenheid wordt de voornaamste taak voor het cen- krijgen informatie uit te wisselen, te profi- trum: waakhond én vraagbaak.' teren van elkaars kennis en een netwerk te vormen. Cray wil verder een databank op- Verschoppeling richten van biografieën in wording, zodat er niet langer tegelijkertijd meerdere bio- Het voornaamste probleem is volgens Cray grafieën van dezelfde persoon worden ge- dat academici de biografie niet als een seri- schreven omdat de auteurs niet van elkaars eus genre beschouwen omdat het te onwe- plannen op de hoogte waren. Cray: 'On- tenschappelijk zou zijn. Het centrum moet derschat dat probleem niet. Er werden bij- dit wantrouwen wegnemen, vindt Cray: voorbeeld in 1990 twee biografieën van `Professionele historici vertonen vaak een George C. Marshall gepubliceerd, terwijl er duidelijke minachting tegenover de biogra- voor die tijd geen enkele bestond. Vlak fie. Vaak komt dat voort uit hun afkeer van daarop verschenen twee biografieën van de aandacht voor "grote mannen' in de ge- Teddy Roosevelt van de hand van bekende schiedschrijving, ten faveure van de sociale historici. Vorig jaar zagen twee biografieën geschiedenis, die de "vergeten'' groepen van Benjamin Disraeli het licht. Hetzelfde juist wil belichten. Dat wantrouwen zie ie geldt voor Lorenzo Da Ponte, Sir Oswald terug in het onderwijsprogramma. In heel Mosely en Upton Sinclair, en in maart Amerika worden maar zes cursussen ``Life 2007 verschenen twee biografieën van Leni Writing') gegeven; bij geschiedenis of ande- Riefenstahl.' re menswetenschappen, of binnen Engelse Cray wil een prijs voor de beste biografie literatuur. Van de twintig belangrijkste instellen, ook om het centrum daarmee Amerikaanse universiteiten zijn er slechts grotere bekendheid te geven, en vakinhou- vier die aandacht besteden aan de biografie: delijke bijeenkomsten organiseren. Daarbij Yale, Stanford, Chicago, en Washington merkt hij op dat het schrijven van een bio- University. De geschiedenisfaculteit van de grafie een eenzame bezigheid is, en dat veel universiteit van Wisconsin staat hoog aan- biografen blij zouden zijn met wat meer geschreven; er worden honderden cursussen contact met collega's. gegeven, maar geen enkele biografiecursus. Maar het belangrijkste, vindt C;ray, is dat er Wel bieden verschillende vakgroepen cur- meer goed geschreven biografieën komen, sussen in Life Stories .pan, waarin (le stu- die aan academische standaarden voldoen. denten levens beschrijven van tot dan toe `De onleesbare academische proefschriften gemarginaliseerde of vergeten groepen: im- en de populistische rommel zul je altijd migrantenvrouwen, homoseksuelen, zwar- houden. En tussen die twee uitersten kun te Amerikanen, of Hispanics. Maar dat be- je gelukkig altijd wel wat aardige biogra- schouw ik meer als sociale geschiedenis.

Mireille Berman Waakhond en vraagbaak • 39 De meeste historici vinden dat wij biogra- samenbrengen via conferenties, lezingen, fen te veel tegen de literatuur aanleunen, een website, beurzen en mentorprogram- sociologen vinden dat we te individualis- mas. tisch zijn, en zo heeft iedere discipline zijn Het centrum zal bestaan uit een internatio- bezwaren tegen de werkwijze van de bio- nale groep biografen die elkaar van tijd tot graaf. Ik wil dat duidelijk wordt dat de bio- tijd ontmoeten, het genre promoot en pro- grafie een genre is dat het waard is bestu- beert meer onderwijsmogelijkheden te deerd te worden. Het is waar, de biografie is creëren op de universiteiten. Onder hen een vreemd genre, interdisciplinair en bevinden zich John Gaddis, die aan de uni- grenzend aan kunst. Maar daarom is het versiteit van Yale een cursus over de biogra- juist zo interessant.' fie geeft; Steve Zafferstein, die hetzelfde In het nieuwe centrum voor biografie, dat doet aan Stanford; Elisabeth Young-Bruehl, voorlopig `The Center for the Study of de biografe van Hannah Arendt die al sinds Biography at the University of Southern jaar en dag een voorvechter is van de bio- California wordt genoemd, moet dit ver- grafie als historisch genre; Sam Whimster, schoppelingetje onder de historische genres die aan de City University in Londen een eindelijk een intellectuele thuishaven vin- cursus over de biografie geeft; Robert Ro- den en de zichtbaarheid en erkenning krij- senstone van Cal Tech, een internationale gen die hem toekomen. Cray: De biografie autoriteit op het gebied van de biografie, en is tegenwoordig een van de weinige moge- Marc Pachter, directeur van de National lijkheden om een groot publiek te bereiken Portrait Gallery in Washington D.C. Het als het om geschiedenis gaat. Een gezonde, idee is om op korte termijn met deze en an- kritische intellectuele uitwisseling tussen dere mensen een conferentie te organise- de mensen die dit genre beoefenen, zal de ren, waarvan de papers gepubliceerd kun- kwaliteit vergroten van de biografieën die nen worden. Dat is, hoopt Cray, het begin uiteindelijk verschijnen. En we staan open van een interessant, nieuw, internationaal voor alle disciplines: we willen historici, centrum voor de biografie. journalisten, filmmakers en theatermakers

4o • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Het belang van de biografische vergelijking Gro Harlem Brundtland als voorbeeld

Anneke Ribberink

Tot voor kort was het niet vanzelfsprekend dat vrouwen een opvallende rol vervulden in de publieke sfeer. Toch waren er in de vorige eeuw enkele vrouwen in het Westen die hun hoofd boven het maaiveld uitstaken: (Tro Harlem Brundtlund was er een van. Wat bewoog haar die stap te wagen en hoe verging het haar ín haar politieke loopbaan? De biora fische methode nader bekeken.

Wie beweert dat de politiek in de publieke ciale beweging heeft zij de heersende idee sfeer in hoofdzaak een mannenterrein was van vrouwelijke incompetentie ter discus- en is, trapt een open deur in. Zeker de sie gesteld en geëist dat ook vrouwen toe- vrouwelijke politieke leider was in het re- gang kregen tot het terrein van de politiek. cente verleden nauwelijks te vinden. Eind Er zijn in het Westen in de vorige eeuw zelfs twintigste eeuw werd nog geen dertig pro- enkele vrouwelijke politieke leiders met in- cent van alle ministerposten in tien belang- ternationale allure geweest. Zweden had rijke West-Europese landen bekleed door Alva Myrdal, die internationale faam ver- een vrouw. Dat neemt niet weg dat vanaf wierf' als architect van de Zweedse wel- de late jaren zestig een versnelde ontwik- vaartsstaat en eind jaren zestig minister van keling plaatsvond, die resulteerde in een Ontwapening was. In 1982 ontving ze de toename van vrouwen in westerse parle- Nobelprijs voor de vrede. Madeleine Al- menten en op ministeries. Factoren als ver- bright nam vooraanstaande posities in als beterde opleidingskansen, verhoogde wel- ambassadeur van de Verenigde :Maten bij vaart en de opkomst van nieuwe sociale de Verenigde Naties (199z-1996) en als de bewegingen hebben daarbij een belangrijke eerste vrouwelijke minister van buiten- rol gespeeld. Vooral de tweede feministi- landse Zaken in de Verenigde Staten in de sche golf, die in het Westen plaatsvond regering-Clinton. Haar naam zal altijd ver- vanaf de late jaren zestig tot de late jaren bonden blijven met de vormgeving van de tachtig, was belangrijk. Als geen andere so- Noord-Amerikaanse buitenlandse politiek

Anneke Ribberink Het belang van de biografische vergelijking • 41 na het einde van de Koude Oorlog. En ten verschijnsel van de relatie tussen vrouwen slotte zijn er twee vrouwelijke Prime Minis- en politieke macht. In dit artikel wordt ters van importantie geweest, te weten daartoe een aanzet gegeven aan de hand Margaret Thatcher (Verenigd Koninkrijk, van een portret van Gro Harlem Brundt- 1979-199o) en Gro Harlem Brundtland land. Vergelijkingen op onderdelen van (Noorwegen 1981,1986-1989,199o-1996). haar leven en loopbaan met die van de an- Welke factoren hebben ervoor gezorgd dat dere drie vrouwen en vooral van haar colle- zij hun hoge positie konden bereiken en ga Margaret Thatcher laten zien dat hier handhaven? Zijn er gemeenschappelijke sprake is van een complexe materie. kenmerken te ontdekken, hoe verschillend deze vrouwen ook waren? De groepsbio- Voedingsbodem grafie, die zich beweegt op het snijvlak van de sociale en politieke wetenschappen en Iedereen weet dat de Scandinavische lan- de biografie, is een geëigend middel om den een emancipatorische traditie kennen dieper in deze materie door te dringen. Po- en dat dit ten dele verklaart waarom Noor- litiek gaat immers over maatschappelijke wegen al vroeg een vrouwelijke premier zaken als kiesgedrag, economische con- had. Hoewel Noorwegen op het gebied van junctuur en opvattingen over sekseverhou- de emancipatie minder vooruitstrevend dingen, maar ook over de manier waarop was dan Zweden, werd hier in 1913 als een mannen en vrouwen zich handhaven in der eerste landen in Europa het algemeen hun omgeving, hoe ze omhoog komen in vrouwenkiesrecht toegekend. Bovendien een partij — en met behulp van wie — en hoe waren Noorse gehuwde vrouwen al in 1927 hun persoonlijk leven zich verhoudt tot handelingsbekwaam. Vergelijk dit met Ne- hun optreden in de publieke sfeer. Wat derland, waar gehuwde vrouwen pas in maakte deze vrouwen tot wegbereidsters op 1956 handelingsbekwaam werden. Naast het terrein van het politieke leiderschap, een betrekkelijk emancipatorisch verleden welke voetangels en klemmen kwamen ze kende Noorwegen in het algemeen een ega- tegen en welke prijs betaalden ze voor hun litaire traditie — er bestond bijvoorbeeld succes? Over het thema vrouwen en politie- geen aparte landadel met specifieke privile- ke macht bestaan veel vooroordelen, die te ges — en heerste hier, net als in de overige maken hebben met het feit dat politiek in Scandinavische landen, na de Tweede We- de publieke sfeer tot voor kort verklaard reldoorlog langdurig een sociaal-democra- mannenterrein was. Een groepsbiografie tisch bewind, wat de tendens naar egalita- van vrouwelijke politieke leiders kan dui- risme versterkte. delijk maken welke heersende opvattingen Naast deze nationale context was voor de over vrouwen en hun relatie tot de politiek voedingsbodem voor de politieke loopbaan hout snijden en welke niet. Een goede bio- van Brundtland ook haar afkomst belang- grafie mijdt het opstellen van `algemene rijk. Brundtland werd in 1939 geboren als wetten', maar de biografische methode kan oudste van vier kinderen in een vooraan- inzicht geven in de gemeenschappelijke staand sociaal-democratisch gezin. Haar problematiek in de levens en loopbanen ouders hadden beiden gestudeerd en haar van belangrijke vrouwelijke politici en het vader was in de periode 19 55-1965 twee

42 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Gro Harlem Brundtland en Kofi Anan, september Zool

maal minister. De kleine Gro werd al op tentijd aan het begin van de jaren zestig zesjarige leeftijd lid van de sociaal-demo- stuitte ze op het in haar ogen merkwaardige cratische jeugdbeweging. Het echtpaar fenomeen dat meisjes soms achtergesteld Brundtland kreeg twee zoons en twee werden bij jongens. Dit was toen wel met- dochters. Moeder noch vader maakte in de een aanleiding om feministe te worden, iets opvoeding van hun kinderen onderscheid dat ze altijd is gebleven. Van 1974-1979 was tussen jongens en meisjes. Alle kinderen ze minister van Milieu en vanaf dat mo- werden gestimuleerd een goede opleiding ment ging haar politieke loopbaan razend- te volgen en te werken aan een loopbaan. snel. Dat had niet alleen te maken met haar Uit theorievorming en gegevens van politi- kwaliteiten als minister, maar ook met haar ci zelf is bekend dat de stimulans van een of afkomst en met het netwerk dat ze dankzij beide ouders vaak van doorslaggevende haar familie in de partij had kunnen op- aard is geweest voor een politieke loopbaan bouwen. In 1975 werd ze plaatsvervangend van dochters. Brundtland heeft er in haar leider van de Noorse sociaal-democratische autobiografie geen geheim van gemaakt partij, en in 1981 partijleider en premier: de hoe belangrijk zowel haar vader als haar eerste vrouwelijke premier en tevens de moeder in dit opzicht voor haar zijn ge- jongste premier in Noorwegen ooit. Le was weest: net als haar vader werd zij zowel arts toen tweeënveertig jaar. als minister. In haar jeugd heeft Brundt- Drie factoren - de emancipatorische en land nauwelijks te maken gehad met discri- egalitaire traditie van Noorwegen, het lid- minatie van vrouwen. Pas in haar studen- maatschap van de sociaal-democratische

Anneke Ribberink Het belang van de biografische vergelijking • 43 partij, de rol van ouders en sociale afkomst bekend als het `Brundtlandrapport' . – droegen dus bij aan de opbouw van de Verder was ze een echt feministische poli- loopbaan van Brundtland. Dat gold niet in tiek leider en heeft ze daarmee het vooroor- dezelfde mate voor de loopbanen van de deel bestreden dat vrouwen aan de top per drie andere, eerder genoemde vrouwen. definitie 'queen bees' worden, die zich niets Margaret Thatcher werd premier in een meer gelegen laten liggen aan hun seksege- land dat niet bepaald bekendstaat om zijn noten. Dit vooroordeel werd echter beves- emancipatorische traditie. Bovendien was tigd door haar collega Margaret Thatcher, haar partij, die van de Conservatives, alles- die er in ongeveer dezelfde periode alles aan behalve feministisch te noemen. Maar ook deed om het te versterken. Brundtland voor haar gold dat haar ouders een belang- heeft ervoor gezorgd dat het gemakkelijker rijke rol speelden bij de opbouw van haar werd arbeid en zorg te combineren door politieke carrière. Bij Madeleine Albright een langdurig betaald bevallings- en ouder- was dit eveneens het geval. Thatcher, die af- schapsverlof en goede en betaalbare kinder- komstig was uit een middenstandsmilieu, opvangvoorzieningen in te voeren. Ze heeft heeft van haar achtergrond minder kunnen er ook aan bijgedragen dat een aantal vrou- profiteren dan Brundtland; haar achter- welijke politici in haar omgeving carrière grond werkte zelfs tegen haar. Wel heeft ze kon maken; ze haalde de wereldpers omdat bij de opbouw van haar loopbaan gebruik- haar kabinet in 1986 voor bijna de helft uit gemaakt van een netwerk en de steun van vrouwen bestond. een belangrijke leider in de Tory-party. Brundtland heeft bovendien aangetoond dat vrouwelijke politici niet per se slechte moeders zijn, ook al bekende ze herhaalde- Vrouwelijke politieke leider lijk k dat ze te weinig tijd had voor haar man Als premier heeft Brundtland een aantal en haar vier kinderen. Haar kinderen lijken vooroordelen over de combinatie `politiek goed terecht te zijn gekomen en wekken de en vrouwen' ter discussie gesteld. Om te indruk een goede band met haar te hebben, beginnen heeft ze de opvatting ondergra- met uitzondering van de jongste, die op ven dat vrouwen geen sterke politici en tragische wijze als jongvolwassene om het geen krachtige politieke leiders kunnen leven is gekomen. Albright noemt het moe- zijn. Brundtland heeft een zware economi- derschap een positieve ervaring, maar zij sche crisis met succes weten te bestrijden en bereikte de top van haar loopbaan pas toen het probleem van relatief hoge werkloos- haar drie dochters al volwassen waren en de heid met redelijk succes aangepakt. Daar- combinatie loopbaan en moederschap naast kreeg ze grote bekendheid als voorzit- minder zwaar was. De kinderen van That- ter van een commissie van de verenigde cher en Myrdal echter verweten hun moe- Naties die in 1987 een rapport, Our Com- ders dat die tijdens hun politieke loopbaan mon Future, publiceerde waarin een voorstel te weinig tijd voor hen hadden. Brundt- werd gedaan om de wereldwijde milieupro- land had het makkelijker dan deze vrou- blematiek aan te pakken in combinatie met wen omdat haar echtgenoot het leeuwen- de bestrijding van armoede in de derde we- deel van de zorg voor de kinderen op zich reld. Het document werd in de wandeling nam.

44 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Eén vooroordeel heeft Brundtland niet gen, ook nu nog. Daarom is het niet alleen kunnen ontkrachten: dat sterke vrouwelij- boeiend, maar ook belangrijk om na te ke politieke leiders zich vaak agressief en gaan hoe pioniers als Brundtland, That- autoritair gedragen. Vooral tijdens haar cher, Albright en Myrdal in de vorige eeuw eerste termijn, in 1981, kwam ze vaak agres- deze vraagstukken in hun individuele le- sief en emotioneel over in de media. Soms vens en loopbanen hebben trachten op te eindigden interviews in de media zelfs in lossen. huilbuien. Hier was sprake van een gemas- keerde onzekerheid, waar de media maar al Met dank aan Mariken Schuur te graag op insprongen. In haar autobio- grafie gaat ze hier niet op in. Waarschijn- Literatuur lijk vond ze die emotionaliteit te gênant. Het mannelijke model verwacht van de M. Aerts, In afwachting van de première. ( )ver ideale politieke leider immers beheersing sekse en het minister-presidentschap in Neder- en een `stiff upperlip'. Later had ze zichzelf land', in: Henk te Velde, e.a. > Omtrent de minis- ter president. De positie van de minister-presi- beter onder controle en kwam ze even- dent vanuit historisch perspectief (Den Haag, wichtiger over. Meer en meer werd ze zelfs ministerie van Binnenlandse Zaken en Konink- een lieveling van de media, die haar `Gro' rijksrelaties 2005) 47-6-7 noemden, als een soort koosnaampje. Na M. Bosch, `Het persoonlijke is politiek: dilemma's de dood van haar jongste zoon kende haar van gelijke behandeling in de biografie, in: populariteit wrang genoeg geen grenzen H. Renders en G.Voerman (red.), Privé in de meer, ook al bleef men haar van autoritair politieke biografie ( Amsterdam, Boom 2.o07) gedrag beschuldigen. Je kunt je afvragen in 49-66 hoeverre dit een terecht verwijt is, omdat R. Davis, `Gro Harlem Brundtland, in: D. Wils- sterk en gedecideerd optreden bij vrou- ford, (red.), Political Leaders of Contemporary wen, anders dan bij mannen, vaak als `do- Western Europe. A Biographical Dictionary minant' overkomt. Veelzeggend is dat zo- (Londen, Mansell Publishing Ltd. 1995) 49-s6 Madam Prime Minister. .<1 wel Thatcher als Brundtland zichzelf als G. Harlem Brundtland, Life in Power and Politics ( New York, Farrar. krachtige, maar niet autoritaire leiders be- Straus and Giroux Zool) schrijven. Het was voor vrouwelijke pio- H. Hoekstra, `Klasse, sekse en de macht van Nancy niers op het terrein van het politieke lei- Astor', Tijdschrift zoor Genderstudies, 10, 1 derschap moeilijk om doortastend op te ( 2000 24-40 treden zonder het verwijt te krijgen dat ze R. en S. Henig, Women and political power Europe zich te weinig empathisch (lees vrouwelijk) since r945- (Londen/New York, Routledge 2001 ) gedragen. M. Kautto, e.a. (red.), Nordic Social Policy. Chan- De keuze voor al of niet kinderen krijgen, ging Welfare State. ( Londen, Routledge 1999 ) het hanteren van de balans tussen vrouwe- A. binders, `C,herche7 la mèree Ike rol van de moe- lijkheid en mannelijkheid, het omgaan met der in de ontwikkeling van haar dochter tot Bulletin (Voor- vooroordelen en soms vrouwvijandige me- prominent politica, Biografie jaar 2004) dia: dit zijn een paar van de gemeenschap- 24-30 J. Oldersma, `Huisvrouw, eerste minister, krijgs- pelijke problemen waarmee alle belangrijke heldin: de manmoedige carrière van Margaret vrouwelijke politieke leiders te maken krij-

Anneke Ribberink Het belang van de biografische vergelijking • 45 Thatcher', Lover, 17, 3 (september 199o) the European Left, e-journal uitgegeven door 144-150 the Global Policy Institute at London Metro- A. Ribberink "`I don't think of myself as the first politan University (www.social-europe.com) woman Prime Minister': Gender, Identity and (Najaar 2006), 72-77 Image in Margaret Thatcher's Career', in: P. L. Sykes, `Women as National Leaders. Patterns R. Toye, en J. Gottlieb (red.), MakingReputati- and Prospects', in: M.A.Genovese (red.), Wo- ons. Power, Persuasion and the Individual in Mo- men as National Leaders (Londen/New Delhi, dern British Politics (Londen/New York, IB Sage 1993) 219-229 Tauris 2oo5)166-179 I. de Wilde, `Lang leve de familie. Een pleidooi A. Ribberink, `Gro Harlem Brundtland: A True voor de groepsbiografie', Biografie Bulletin Social Democrat', Social Europe, the journal of (Voorjaar 2004)18-23

46 • Biografie Bulletin Zomer 2007 Creatief en suggestief De biografie van Willem de Kooning

Dik van der Meulen

Nederlandse biografieën ontbreekt het vaak aan `het creatieve le' het

suggestieve feit, het vruchtbare feit; schreef iVillem Otterspeer onlangs, Virginia Woolf citerend. Daarmee heeft hij geen ongelijk, constateert Dik van der Meulen na lezing van de biografie van Willem de Kooning door twee Noord-Amerikaanse auteurs. Hoewel De Kooning. An American Master lijdt aan ernstige vorm f buten, is het dankzij het creatieve vermogen van de biografen toch een schitterend boek geworden.

In een paginavullend artikel in de Volks- lijk), Lorentz en Willem III (de stadhou- krant van 25 mei 2oo7 bespreekt Willem der, mogen we aannemen), `waar de hele Otterspeer de stand van de biografie in Ne- wereld in geïnteresseerd is'. Hetzelfde, zou- derland. Aanleiding was het verschijnen den we hieraan kunnen toevoegen, kan van twee boeken over biografieën, waaron- worden gezegd over personen wier roem der de bloemlezing van Joke Linders en Ar- meer beperkt is tot het Nederlandse taalge- jen Fortuin uit het Biografie Bulletin. Wel- bied, zoals Multatuli, Willem Drees of nu, het valt Otterspeer allemaal niet mee, Willem Fredrik Hermans. Nederland lijkt die twee boeken niet, en de Nederlandse het enige land te zijn waar men het voort- biografie nog minder. De meeste biogra- durend heeft over 'de' biografie van iemand, fieën hebben de smaak van `een hap zeme- alsof er aan de bestaande levensbeschrijvin- len' en gaan gebukt onder `zinloze detaille- gen niets meer is toe te voegen, alsof er één ring en sikkeneurig pointillisme'. waarheid bestaat over iemands leven Sommige overwegingen in Otterspeers ar- Otterspeers hoofdhezwaar tegen de biogra- tikel zijn terecht, zoals de vraag `waarom in fie in Nederland is dat daarin zo weinig zou Nederland een bepaald leven steeds het worden gezegd over de relatie tussen het le- brevier is van één biograaf en niet van ven en de daden van de hoofdpersoon: meerdere'. Otterspeer noemt enkele na- `waarom wordt bij ons de samenhang van men, zoals Huygens (Christiaan vermoede- leven en werk gemeden als de vierde ziek-

Dik van der Meulen Creatie fen en suggestief' • 47 Willem en Elaine de Kooning, jaren zeventig te?' En dat is meteen het hoofdbezwaar te- boek vier van de maximaal vijf sterren: gro- gen het artikel van Otterspeer: welke bio- te lof dus voor de biograaf Olf Praamstra, grafen klaagt hij eigenlijk aan? Namen die zeer uitvoerig ingaat op de verhouding noemt hij niet. Zijn verontwaardiging doet tussen leven en werk bij Huet. bovendien gedateerd aan, want waarvan Interessanter is Otterspeers constatering men de biografen van de laatste jaren ook dat er in Nederland veel te weinig aandacht zou kunnen verdenken, déze les lijken ze is voor – en hier citeert hij Virginia Woolf – wel te hebben geleerd. Het blijkt, ironisch `het creatieve feit, het suggestieve feit, het genoeg, uit een ander artikel in dezelfde vruchtbare feit'. Dit klinkt een beetje krant, waarin Kees Fens de nieuwe biogra- schimmig, en in de context van Otterspeers fie van Busken Huet bespreekt. Volgens het artikel is het dat ook. Maar er zit wel wat in, nieuwe systeem van de Volkskrant krijgt dit zoals lezing leert van een recente Ameri-

48 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 kaanse biografie, De Kooning. An American ren van geldgebrek, want voor kleurenverf Master uit 2004 (in 2006 vertaald als De van betere kwaliteit had hij geen geld. In Kooning. Een Amerikaanse meester) . Twee die tijd ontstond het beeld van een ontoe- New Yorkers, Mark Stevens en Annalyn gankelijke maar briljante schilder die tot Swan, hebben het leven beschreven van diep in de nacht worstelde met zijn kunst- de Amerikaans-Nederlandse kunstschilder werken en bijna alles vernietigde wat hem Willem de Kooning (1904-1997) in een niet beviel. boek dat allerminst schools is, zeer creatief Na 1950 werd De Kooning een van de be- en hoogst suggestief. Suggestief is alleen al roemdste abstracte schilders. Hij ontving de ondertitel van de biografie, An American de Medal of Freedom, werd ontvangen Master, te meer daar de biografen zelf bena- door de presidenten Johnson en Reagan en drukken hoe Hollands Willem de Kooning was volgens sommigen belangrijker dan eigenlijk is gebleven: Engels sprekend met Mir6 en Picasso. De laatste vijftien jaren een zwaar Nederlands accent, en tot 1962, van zijn leven was De Kooning veelvuldig tientallen jaren na zijn emigratie, niet eens in het nieuws, omdat hij, hoewel demente- Amerikaans staatsburger. rend, met groter ijver dan ooit aan het Zeshonderdvierenveertig pagina's (exclu- schilderen was en het ene werk na het ande- sief noten en bronnen) is niet te veel voor re afleverde. Er was onenigheid over de het leven van de beroemdste Nederlandse' vraag of deze schilderijen, met de voltooi- schilder, na Mondriaan, uit de twintigste ing waarvan hij bovendien door assistenten eeuw. In enkele alinea's laat het zich als werd bijgestaan, nog wel echte De Koo- volgt beschrijven: Willem de Kooning nings konden worden genoemd. Een kwes- werd in 1904 in Rotterdam geboren, als tie die des te prangender werd naarmate de zoon van een bierbottelaar en een wispeltu- prijzen voor zijn oudere werken steeds va- rige `working class girl'. Hij groeide op in ker boven de miljoen dollar uitstegen. Kort armoede. Toen hij twaalf was, kreeg hij een voor zijn dood in 1997 was De Kooning de baan bij een decoratiebedrijf: Zijn werkge- duurst betaalde levende schilder, al was hij vers hadden oog voor het talent van hun zich daarvan niet meer bewust. jongste medewerker. Dankzij hen kwam De Kooning op de Academie van Beelden- IJs de Kunsten en Technische Wetenschappen in Rotterdam terecht. Van verstekeling tot miljonair. Ongetwij- In 1926 reisde De Kooning als verstekeling feld heeft De Koonings kleurrijke levens- naar Amerika. Jarenlang leidde hij in New loop ertoe bijgedragen dat De Kooning. An York een leven als huisschilder, timmer- American Master zo'n meeslepend boek is man, ontwerper van etalages en later ook geworden. Maar dat is toch vooral de ver- als illustrator van advertenties. Dankzij een dienste van de biografen zelf – en daar zit vriend, de modernistische schilder Arshile hem meteen de moeilijkheid: het boef is Gorky, besloot Willem de Kooning zich op meesterlijk, hoewel de auteurs zowat alle het schilderen te richten. In de jaren veertig regels, geschreven en ongeschreven, voor brak hij door met een serie zwartwit-schil- het schrijven van een biografie met voeten derijen – die overigens mede het gevolg wa- treden.

Dik van der Meulen Creatief en suggestief' • 49 Zo staat het boek vol met twijfelachtige trouwens ook niet in het boek is afgedrukt. psychologische gevolgtrekkingen. De Koo- Hoewel de biografen de wereld van De nings schilderij Death ofa man zien de au- Kooning vaak op kernachtige wijze in teurs bijvoorbeeld als een teken van rouw beeld brengen, is er op de historische juist- om zijn Nederlandse verleden. Wellicht heid nog wel eens wat aan te merken, voor- miste hij vooral een vader, die nu eigenlijk al waar het gaat om De Koonings jonge ja- dood voor hem was. Hij kan ook om zich- ren in Rotterdam. De Amerikaanse auteurs zelf hebben gerouwd, terwijl hij niet alleen hebben daarvoor een beroep gedaan op en- de jongen begroef die in Nederland achter- kele Nederlandse informanten. Dat heeft bleef, maar ook de kunstenaar in de man.' curieuze mededelingen opgeleverd over de Over zijn Self-Portrait with an Imaginary massale demonstraties (`Rood, brood') in Brother schrijven de biografen dat het `de links georiënteerde jaren dertig'; een ty- `doortrokken was van een persoonlijke pering die je zelden tegenkomt. Over het worsteling' en dat er een `broederwens' uit bombardement van 194o lezen we: `Op 14 sprak. De Koonings vrouw Elaine Fried mei werd Rotterdam met brandbommen wordt als volgt gekarakteriseerd: `Elaines bestookt die het centrum in de as legden. dominante persoonlijkheid, moeilijke Praktisch geen gebouw bleef overeind.' Dat jeugd en vaak manische tempo – het was is, zo geformuleerd, niet juist: slechts een soms alsof ze sneller probeerde te dansen deel van het centrum werd `in de as gelegd', dan de demonen in haar – maakten haar en de uiteindelijke kaalslag was grotendeels tot een wispelturige jonge vrouw.' En de te wijten aan sloopwerkzaamheden in de ergste: De Koonings kunst rijpte laat, want maanden na het bombardement. zijn sensibiliteit was cryptisch en dubbel- Maar dit is een veel gemaakte fout. Veel er- zinnig, en al te zeer doortrokken van ver- ger is dat de lezer na zeshonderdvierenveer- borgen emoties om al vroeg belangrijk tig bladzijden leven van De Kooning geen werk af te leveren.' flauw idee heeft wat de schilder bewogen Voor hun verklaringen grijpen de auteurs moet hebben. Ondanks alle gepsychologi- vaak terug op foto's, en ook daarbij gaan ze seer, ondanks de vergaande interpretaties af en toe veel te ver. Ze kregen bijvoorbeeld van foto's, krijgen we alleen de buitenkant een foto in handen van het Rotterdamse van de kunstenaar te zien. We hebben alles decoratiebedrijf Gidding & Zonen, waar gehoord over zijn angsten, zijn alcoholisme De Kooning leerjongen was. Op die foto en zijn affaires met vrouwen, maar uitein- `zit een jongen die De Kooning zou kun- delijk blijft het doen en laten van De Koo- nen zijn,' schrijven ze. De jongen, die `een ning even onbegrijpelijk als de schilderijen kalme zelfverzekerdheid' uitstraalt, herin- die hij op het laatst van zijn leven maakte, nert hen aan de uitspraak van Graham toen hij al volkomen dement was. Bij die Greene `dat elke belangrijke kunstenaar een werken, een serie van concentrische cirkels, splinter ijs in het hart heeft. De Kooning komen de biografen overigens met een be- was vaak warm en genereus, maar lang liet hartigenswaardige analyse: ze noemen de hij zich nooit door sentiment regeren.' Dit cirkels `een bewijs van een geest die gevan- dus over een foto waarvan helemaal niet ze- genzit in een eindeloze spiraal'. ker is dat De Kooning erop staat, en die Toch is De Kooning. An American Master

5 o • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 een prachtig boek, dat terecht met ae ul- waren ae Kunst te veranderen, en na Bezing litzer Prize werd bekroond – waaruit met- van de biografie is het alsof je er zelf bij een blijkt dat het ook naar Angelsaksische bent geweest. maatstaven geen doorsnee biografie is. Zo- Een biografie vol tekortkomingen, en toch als zo vaak bij geslaagde boeken, is het een uitstekend boek. Betekent dit dat er moeilijk te zeggen waarom deze biografie geen richtlijnen zijn te geven voor het zo goed is. Het heeft in elk geval te maken schrijven van een biografie? Dat niet – ook met de uitstekende pen van de auteurs. (De De Kooning. An American Master zou zon- vertaling is iets stroever; hoewel er op de der dat gepsychologiseer van de koude zinnen, behoudens een enkele uitglijder, grond nóg beter zijn geweest – maar er is weinig is aan te merken, heeft de Neder- méér nodig om zo'n boek te laten slagen. landse tekst iets... vertaalds. Dat valt bij- Mogelijk is dat het waarop Otterspeer heeft voorbeeld op bij Amerikaans stopwoordjes gedoeld in zijn pleidooi voor het 'suggestie- als `you know' en `I mean', hier vertaald ve en creatieve feit . met respectievelijk 'weet je wel', en `ik be- doel', wat in het eerste geval iets tijdgebon- Mark Stevens en Annalyn Swan, De Kooning. An dens en in het tweede iets onnatuurlijks American Master (New York, Alfred A. Knopf heeft.) En er zit vaart in, dat is zeker. De zoo4) biografie is, ook voor de niet-ingewijde le- Mark Stevens en Annalyn Swan, De Kooning. Een zer, een ideale gids voor downtown New Amerikaanse meester. Vertaald door Joost den Haan en Hans van Riemsdijk (Amsterdam, York in de jaren veertig en vijftig, waar Nieuw Amsterdam 2006) naast De Kooning figuren als Jackson Pol- Willem Otterspeer, `Het ware gezicht van de bio- lock, Mark Rothko en Barnett Newman grafie'. In: de Volkskrant, 2 5 mei 200-7 (in Nederland bekend door de rel rond zijn Whos Afraid of Red, Yellow and Blue) bezig

Dik van der Meulen Creatief en suggestief • 51 Druk debat rond het sleutelgat Nieuwe theorieën over de biografie in Nederland

Jos Perry

Sedert, jan Romein zijn de klachten over het tekort van de biografie in Nederland nooit verstomd. We zijn te wetenschappelijk, of niet wetenschappelijk genoeg; te literair, of niet literair genoeg; we psycholo- giseren te weinig, ofjuist te veel. En met de theorievorming schiet het ook al niet op. Intussen wordt er van Groningen tot Maastricht gecongresseerd, gereflecteerd en gebundeld. Valt er iets van op te steken?

In het literair-historische tijdschrift Zacht de ware leer en onze onweerstaanbare Lawijd klaagt Hans Renders, niet voor het drang anderen daarover op hoge toon de les eerst, over een gebrek aan expliciete theo- te lezen, die ons ervan weerhouden onze rievorming over de biografie in Nederland. krachten te concentreren op ons nederige Merkwaardige klacht. De biografie is geen en nobele handwerk en daarin zonder veel typisch Nederlands genre. Waarom zou ie- uitzicht op aards gewin maar met volhar- mand die een theoretische beschouwing er- ding het allerhoogste na te streven? over zoekt, zo nodig een product `van eigen Onorthodoxe vragen als deze borrelden in bodem' willen hebben? Er bestaat toch ook mij op bij het lezen van twee pas versche- geen Nederlandse sterrenkunde? Een beet- nen bundels van Uitgeverij Boom, die in je mal is ook Renders' bewering dat dit ver- opzet en vormgeving sterk op elkaar lijken: onderstelde ontbreken van theorievorming Biografie e-Psychologie, en Privé in de poli- zou verklaren waarom wij in Nederland tieke biografie. Beide zijn de neerslag van in lange tijd geen biografische traditie ken- Groningen gehouden symposia; bij beide is den. Eeuwenlang hadden wij ook geen Hans Renders, sinds kort bijzonder hoog- theorie over de zuivel. Toch genoten de leraar in de geschiedenis en theorie van de melk, boter en kaas van de Hollandse koe biografie, betrokken als auteur en redac- grote faam. teur. Liggen de zaken niet andersom? Zijn het Voor de lezers van dit tijdschrift is Privé in niet onze ingekankerde preoccupatie met de politieke biografie zonder twijfel de inte-

52 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 ressantste van de twee. De bundel biedt een Hun uiterst lezenswaardige bijdragen aan staalkaart van visies op een relevant pro- Privé in de politieke biografie staan dan ook bleem, met als extra attractie dat verschil- dicht bij de praktijk. Koch Iaat zien dat ook lende medewerkers op elkaars standpunten in Kuypers dagen de grens tussen het pu- reageren. Daarbij is de inhoud breder dan blieke en het persoonlijke problematisch de titel suggereert. De kwesties waar het was. Zoals een eeuw later Pim Fortuyn het om gaat, raken ook biografen van schrij- publiek trakteerde op details over zijn seks- vers, kunstenaars, ondernemers en oorlogs- leven, zo wierp Abraham de Geweldige helden. zonder gêne zijn ziektes, lijden en geloofs- Aan ferme stellingen ontbreekt het niet. leven in de strijd. Heel anders dan Willem Een ervan lanceert Hans Renders in zijn Drees, die eerder terughoudend was met inleidende beschouwing. Geen enkele bio- mededelingen over zijn persoonlijke leven. grafie kan zonder intrige, betoogt hij. In elk `Het is bovendien maar de vraag of daar wel leven is er een `verborgen wond'. Zoals in zoveel over te vertellen valt', aldus Gae- een speurdersroman de moordenaar wordt mers. Het befaamde mariakaakje dat Ne- ontmaskerd, zo dient de biograaf de `ver- derland de Marshallhulp zou hebben opge- borgen wond' bloot te leggen. Wil of kan leverd, moet hij helaas naar het rijk der hij dat niet, dan moet hij maar een ander fabelen verbannen. Intussen verschaft dat- vak kiezen. De biograaf van een politicus is zelfde kaakje hem een mooie aanleiding `verplicht', die politicus `van een persoon- om Drees' legendarische zuinigheid zowel lijk verhaal te voorzien'. Een plot, desnoods politiek als privé in het juiste licht te stel- verzonnen, is altijd beter dan géén plot, len. daar komt het op neer. Een verrassende vi- sie voor iemand die beklemtoont dat de Contextudliseren biografie en de roman twee verschillende dingen zijn. Koch, Gaemers en Van der Steen maken Gerrit Voerman, de tweede redacteur van elk op hun eigen manier aannemelijk dat de bundel, verwacht een expanderende een biograaf de carrière van een politicus -- markt voor `persoonlijke' levensverhalen en daarmee het politieke bedrijf en de poli- van politici, wanneer de `personalisering tieke cultuur van een periode, een land – van de politiek' doorzet. Ruud Koole be- kan verhelderen wanneer elementen uit het strijdt het bestaan van die tendens niet, persoonlijke leven op een doordachte ma- maar ontwaart hier wel een dosis voyeuris- nier hun plaats toebedeeld krijgen in het me. De term valt vaker, en geen wonder; levensverhaal. Cruciaal is natuurlijk de voor nogal wat deelnemers aan deze discus- vraag welke elementen daarvoor volgens de sie blijkt `het persoonlijke' zich te beperken biograaf in aanmerking komen, hoe hij of tot overspel en verdrongen homoseksuali- zij ermee omspringt en hoe overtuigend teit. het resultaat is. Al laat die vraag zich strikt Dat geldt niet voor Jeroen Koch, Jelle Gae- genomen alleen van geval tot geval beant- mers en Paul van der Steen. Zij publiceer- woorden, toch is hier wel ruimte voor alge- den biografieën van respectievelijk Abra- mene uitspraken, zo blijkt uit het artikel ham Kuyper, Willem Drees en Jo Cals. van Mineke Bosch. Zij hekelt de voorspel-

Jos Perry Druk debat rond het sleutelrat • 53 bare meewarigheid waarmee biografen – verre een auteur waarmaakt wat hij beoogt, zoals de makers van een tv-documentaire zijn held geloofwaardig portretteert en over Marga Klompé – `het persoonlijke' nieuwe inzichten biedt. Dat Gilles Borrie aan de orde stellen zodra het gaat om maat- (door Etty als negatief voorbeeld naar vo- schappelijk actieve, ongehuwde, kinderlo- ren geschoven) in zijn biografische projec- ze vrouwen. De discussie moet niet gaan ten de sociaal-democratische gemeente- over de vraag of het private en persoonlijke politiek wilde belichten, is zonneklaar. Dat al dan niet een plaats verdienen in de er over Wibaut en zijn huwelijk meer te biografie, maar over de manier waarop. melden valt dan Borrie deed, eveneens. So Niet psychologiseren, maar contextuali- what? Dient elke afzonderlijke biografie seren!, poneert Bosch. Haar bijdrage is ons het definitieve, alomvattende, integrale deels een antwoord op kritische reacties die levensverhaal te bieden? Een absurde haar Aletta Jacobs-biografie opriep, onder veronderstelling, die een taai leven leidt en meer bij Elsbeth Etty. ons nog te vaak opzadelt met overvolle, on- Etty zelf komt in deze bundel ook aan het leesbare boekwerken. woord. Haar opvatting over het genre ligt Etty's stelling dat doden geen privacy heb- in dezelfde lijn als de `verborgen wond' van ben wordt weersproken door Antoon de Renders. `De reden waarom ik graag bio- Baets – met kracht van argumenten, zowel grafieën lees', aldus Etty, `is dat ik wil weten juridische als morele. Hij beschrijft ge- hoe iemands persoonlijke drijfveren, obses- ruchtmakende rechtszaken waarin biogra- sies, neuroses en geheimen zijn handelen fen het nakijken hadden. Historici dienen kunnen hebben beïnvloed. Een biograaf volgens hem `te allen tijde verantwoordelijk die zijn held slechts gebruikt om een on- te handelen in hun portrettering van de do- derzoek naar een bepaalde stroming of tijd- den'. Zij moeten zorgvuldig afwegen in vak aan op te hangen, loopt het gevaar aan hoeverre hun onthullingen een substantieeh dit doel voorbij te schieten.' lees: onmisbaar element vormen van de Dat zou natuurlijk jammer zijn, maar is hij historische waarheid en de publieke discus- of zij daarom per se een slechtere biograaf? sie over het verleden. Een respectabele op- Of, om de vraag anders te formuleren; is de roep, waarvan ik mij intussen afvraag of biografie die tegelijk een studie wil zijn van biografen zich er in de praktijk veel aan ge- `een bepaalde stroming of tijdvak', als bio- legen zullen laten liggen. Een biograaf die grafie gedoemd te mislukken? Ik zie niet in iets pikants ontdekt maar uit piëteit niet waarom. Lytton Strachey wilde met zijn onthult (dus: `verzwijgt'), kan eerder het befaamde Eminent Victorians vier individu- verwijt van verdoezeling en zelfcensuur ele levens recht doen en tegelijk een tijd- verwachten dan een lintje wegens respect perk portretteren. Natuurlijk valt over die voor doden en nabestaanden. vier persoonlijkheden veel meer te zeggen dan hij doet, en over de victoriaanse tijd Sweeping statements ook. Maar doet dat iets af aan de kwalitei- ten van het boek? Nuttig maar ook een beetje curieus zijn de Biografieën heb je in soorten. Doorslagge- `Sceptische notities over het wetenschappe- vend voor de kwaliteit is de vraag in hoe- lijke karakter van biografieën' van de hand

54 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 van de emeritushoogleraar Joop Ellemers. en zich blindstaren op de psychoanalyse, Nuttig, omdat hij de vinger op een aantal ziet Solange Leibovici juist louter weerstan- zwakke plekken legt, zoals het gemak waar- den tegen diezelfde psychoanalyse – weer- mee sommige biografen begrippen als standen die zij routineus verklaart uit on- sublimatie en trauma hanteren. Curieus, begrip, achterhaalde voorstellingen, angst, omdat de socioloog eigenlijk niet zo'n ressentiment en (hoe kan het anders) boodschap aan het genre heeft, zolang bio- antisemitisme. De ontwikkelingspsycho- grafen er niet in slagen in hun bedrijf `enige loog Gerrit Breeuwsma raakt er niet over standaardisatie' aan te brengen ter wille van uitgepraat hoe tragisch het is dat juist ons de mogelijkheden tot vergelijking en veral- allereerste begin, de kindertijd, ook voor gemen ing. onszelf zo in het duister blijft. En .J.A. van Te veel biografen, aldus Ellemers, `psycho- Belzen, hoogleraar psychologie, legt uit war logiseren er lustig op los'; te weinig beseft een bron is, en dat het voor historici van men, `dat psychologische interpretaties ui- belang is `zich te verdiepen in de tijd en de terst moeilijk zijn'. Een wijs woord, dat ons cultuur van zijn onderzoekssubject(en)'. le midden in de problematiek stort waarop de moet er maar op komen. tweede bundel licht wil laten schijnen: Bio- Valt er dan helemaal niets aardigs over dit grafie Psychologie. De samenstelling er- boek te zeggen? Toch wel. Lezenswaardig is van wijkt sterk af van de eerste. Krijgen in de bijdrage van de psycholoog Pieter van de Privé-bundel de sweeping statements' Strien. Sympathiek in zijn pleidooi voor voldoende tegenwicht door verstandige een psychologiserende biografie is dat hij verhalen uit de praktijk, in de Psychologie- die niet in plaats van, maar naast andere bundel is het evenwicht zoek. Psychologen benaderingen plaatst. Het artikel van Karel en letterkundigen berijden in dit boek hun Soudijn sluit hierbij aan. In navolging van stokpaardjes, terwijl wij biografen aan de William Glassman en Marilyn Hadad kant staan, onze oren tuitend van de apo- onderscheidt hij vijf gezichtspunten van dictische, onderling tegenstrijdige generali- waaruit je mensen kunt bestuderen: biolo- saties over ons werk. Meteen in het inlei- gisch, behavioristisch, cognitief, psychody- dende stuk van Jacques Dane en Hans namisch en humanistisch. Beperk je niet te Renders is het al raak. `Biografen durven, snel tot één enkele invalshoek, houdt Sou- uit angst versleten te worden voor kwakzal- dijn ons voor. Benut ze allemaal. Gebruik vers, geen psychologische studies te gebrui- ze als zoeklichten. ken', lezen we daar. Nog geen bladzij Een passende metafoor. Al naargelang hun verderop klinkt het omgekeerde verwijt: onderwerpen, het beschikbare bronnen- `Biografen [... ] menen dat het een weten- materiaal én hun eigen voorkeuren kunnen schappelijke indruk maakt om een hand- biografen profiteren van uiteenlopende boek psychologie of psychiatric erbij tc ha- zoeklichten, hulpmiddelen en inspiratie- len, uit een behoefte om vanuit "een bronnen. Die kunnen variëren van musico- theorie" te werken. logie tot handschriftkunde en psychoana- En zo gaat het maar door. Terwijl de letter- lyse. Biografen lijn uiteraard, 'ook zonder kundige Nico Laan `de biografen' verwijt psychologische theorie [ ... ] steeds een beet- dat ze met Freud opstaan en naar bed gaan je psycholoog, aldus Van Strien, zoals lij

Jos Perry Druk debat rond het sleutelrat • s5 `ook iets [mogen] hebben van een histori- vergelijkingen met de Engelsen (en dan na- cus, een literator, een archivaris of een filo- tuurlijk uitsluitend met de beste Engelsen)? soof', zoals Wim Hazeu het uitdrukt. Prag- Ligt het voor een klein land als het onze matisch en eclectisch, gebruiken zij wat niet veel meer voor de hand ons te spiege- hun in hun kraam te pas komt. len aan Portugezen, Noren en Bulgaren? Of de theorievorming over het genre intus- Misschien een idee – voor een volgend the- sen voortschrijdt, in nationaal of interna- manummer van het Biografie Bulletin. Of tionaal verband, zal hun worst wezen. Of voor een symposium in Groningen. de biografie bij de wetenschap hoort of bij de kunst, of het om `de feiten' gaat of om Jacques Dane & Hans Renders (red.), Biografie & `visie', of leven en werk twee zijn of één, of Psychologie (Amsterdam, Boom Zooi) Freud een oplichter was of een genie – ook Hans Renders, `Het zelfbewustzijn van de bio- dat zal hun worst wezen. Wie heeft nog graaf. Waarom de biografie geen roman is', trek in al die afgesabbelde kluifjes? Wie zit Zacht Lawijdjrg. 6 nr. 2 (ZOOS), 67-81 Hans Renders & Gerrit Voerman (red.), Privé in er te wachten op de zoveelste tirade over het de politieke biografie (Amsterdam, Boom 2007) tekort van de Nederlandse biografie? À propos: waarom altijd die masochistische

56 • Biografie Bulletin Zomer zooi Een liefhebster der natuur Een nieuwe biografie van Beatrix Potter

Joke Linders

Beatrix Potter. A life in Nature van Linda Lear is niet de eerste biografie van de beroemde schrijfster en tekenares. Ze is wel de dikste. Lear heeft er alles aan gedaan om de lezer Netgevoel te geven dat dit de eerste volledig wetenschappelijk verantwoorde biografie van Potter is. Maar is ze daarmee ook de meest diepgaande

`Meticulous' is het eerste woord dat opwelt derende boekjes over Pieter Konijn, Joze- bij het zien en lezen van Beatrix Potter. A fien Kwebbeleend en de daaruit voortge- lifi in Naturevan Linda Lear. In het Neder- vloeide Beatrix Potter-industrie, maar ook lands hebben we voor dat begrip twee vanwege haar persoonlijkheid. woorden nodig: uiterst nauwgezet. Is dat Geboren in 1866 in een victoriaans huis- een compliment of= een hindernis? Het vijf- houden en opgegroeid onder de hoede van honderdvierentachtig pagina's tellende hoek een gouvernante, met ouders die ook iets oogt uitermate verzorgd. Prachtig papier, kunstzinnigs hadden, raakte Beatrix al zorgvuldige vormgeving, smakelijk stof- vroeg vertrouwd met de wereld der natuur. omslag, verleidelijke schutbladen, uitge- Zoals meer mensen aan het einde van de breide verantwoording, honderd pagina's negentiende eeuw begon ze zich toe te leg- met voetnoten, vijf met dankbetuigingen, gen op het nauwgezet kopiëren van alles vier blokjes illustraties op glanzend fotopa- wat ze tegenkwant: bloemen, insecten, ko- pier, een kloppend register, verantwoording nijnen, hagedissen, landschappen. Waar van gebruikte bronnen en illustratiemate- haar vader niet onverdienstelijk het foto- riaal enzovoort, enzovoort. Er is werkelijk toestel hanteerde, gaf zij de voorkeur aan alles aan gedaan om de lezer het gevoel te pen, potlood en waterverf. geven dat dit de `eerste volledig weten- Omstreeks haar dertigste begon ze te publi- schappelijk verantwoorde biografie' is van ceren; kleine verhaaltjes over dieren die een van de bekendste dubbeltalenten (au- menselijke én dierlijke eigenschappen be- teur én illustrator) in Engeland. Interessant zitten. vanwege haar even overtuigende als verte-

Joke Linders Een liefhebster der natuur • 57 kaar slechts eenmaal gekust zouden hebben – neemt Potter haar leven in eigen hand. Veertig is ze als ze een stuk land, een bos en een boerderij koopt in haar geliefde Lake District. Kort daarna maakte ze zich los van de ouderlijke omstrengeling en legde ze zich toe op wat we nu milieuverantwoord boeren zouden noemen. Tot op de dag van vandaag is Hill Top Farm een even aantrek- kelijke als inspirerende toeristische attrac- tie. Excellent materiaal voor een biografie. Een benauwende kindertijd, in betrekkelijk iso- lement doorgebracht in de kinderkamer van een donker huis in Bolton Gardens te Londen; een getalenteerde en intelligente heldin met slechts één, minder begaafd, broertje; welvarende ouders die zich weinig met de kinderen bemoeiden maar ze wel elk jaar een uitgelezen vakantie bezorgden in Schotland of het Lake District; een on- vervulde liefde; het ongekende en wereld- wijde succes van haar werk en het even mi- lieubewuste als emancipatoire slot van haar leven waarin ze alsnog kon genieten van een gelukkig huwelijk met haar advocaat. Zo'n verhaal smeekt om een biografie, en na haar dood op 22 december 1943 zijn er dan ook al een stuk of dertig verschenen. Wie daar een nieuwe aan toe wil voegen, moet zich onderscheiden. En dat is zeker wat Linda Lear heeft willen doen. Nieuw materiaal of nieuwe bronnen waren echter niet voorhanden. Een van haar meest ge- slaagde voorgangsters, Judy Taylor, kon Beatrix Potter op vijftienjarige leeftijd voor haar Beatrix Potter: Artist, Storyteller and Countrywoman (1986) al vrijelijk be- Wetenschap schikken over alle brieven, tekendagboek- jes en zorgvuldig bewaarde documenten. In 1905, kort na het overlijden van haar uit- Toch is het boek van Lear bijna twee keer gever Norman Warne, die haar net ten hu- zo dik als dat van Taylor, dat aanzienlijk welijk had gevraagd – de tragiek is dat ze el- meer en interessanter beeldmateriaal bevat.

58 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 De verklaring daarvoor ligt in het door Het enige voordeel van Lears nauwgezette Lear gekozen uitgangspunt. Zelf fervent natuurhistorische benadering is dat ze het tuinliefhebber en botanicus wilde ze Potter sentimentele van Potters aangeklede mui- in de eerste plaats neerzetten als liefhebster zen en konijnen enigszins relativeert. Wat der natuur, een vrouw die onder andere een eindeloos geduld en analytisch vermo- omstandigheden en in een ander tijdge- gen moet Potter hebben gehad toen ze haar wricht een groot wetenschapper had kun- muizen, insecten, paddestoelen en kon i j - nen worden. Om dat aan te tonen volgt ze nen bestudeerde, tekende, ontleedde, uit- Potter bij elke schrede en wandeling op het kookte, opzette of beschreef. Een precieze natuurhistorische pad. Al Potters observa- biologe die alles volgens helder omschre- ties en handelingen met planten en dieren ven, milieuvriendelijke regels uitgevoerd worden nauwkeurig beschreven en toege- wilde hebben. licht, evenals de natuurliefde van haar ou- ders, grootouders, neven, nichten en vrien- Darwin den van de familie. Hoewel die contacten en invloedsferen op zichzelf informatief Waarom Lear in haar biografie niet dieper zijn, kunnen al die feiten niet aantonen dat ingaat op de mogelijke invloed van het de latere illustratrice een gemankeerd we- Darwinisme op Potter, is onduidelijk. tenschapper is. Ze geven ook maar weinig Slechts een keer verwijst ze ernaar omdat inzicht in het geheim van haar schrijver- een kortstondige vriendin van Potter er iets schap annex illustratiekunde. Waarom heeft in zag. Lear suggereert dat een dergelijke deze eigenzinnige en getalenteerde vrouw belangstelling taboe was voor een vrouw in de stap naar het publiceren van haar werk een unitarisch georiënteerde familie. Een gezet? Uit louter financiële motieven? Dat pover argument, omdat diezelfde vrouw op is onwaarschijnlijk. Haar ouders hadden tal van andere gebieden de grenzen van het geld genoeg. Om zich te onderscheiden en toegestane wel wist te doorbreken. los te maken van het ouderlijk huis? Moge- De gehanteerde wetenschappelijke aanpak lijk, maar daar biedt Lear nauwelijks feiten – alle feiten, data, hypotheses, historische, of argumenten voor. Potter was eerder do- sociologische en psychologische factoren ciel dan opstandig. Ze snakte wel naar een onderzoeken, controleren, verifiëren en be- bepaalde mate van zelfstandigheid en onaf- noemen – heeft in deze biografie nadelig hankelijkheid, maar geld was nooit een uitgepakt. Hoe relevant zijn de wapenfei- probleem. Toen de uitgevers niet direct en- ten van alle voorouders en familieleden als thousiast op haar werk reageerden, besloot ze niet of nauwelijks worden gerelateerd ze haar boeken zelf op de markt te brengen. aan de keuzes die de heldin maakte? En is Eenmaal succesvol heeft ze altijd in de ga- het niet vreemd om steeds het aambeeld ten gehouden of haar rechten wel veilig wa- van de slechte moeder-dochter relatie te be- ren. Allemaal zaken die weinig of niets te slaan als daarvoor nauwelijks bewijs o f ar- maken hebben met liefde voor de natuur of gumenten worden aangevoerd? Met haar de ijverige bestudering ervan, maar eerder vader had de kleine Beatrix blijkens de ver- duiden op een sterke persoonlijkheid die halen over wat ze zoal samen deden, een be- zich relatief laat ontvouwde. tere relatie dan met haar moeder, maar dat

Joke Linders Een liefhebster der natuur • 59 die zich niet of nauwelijks met haar opvoe- vragen liet zich niet beantwoorden op ding bemoeide, was normaal in het victori- grond van Potters brieven, omdat men in aanse Engeland. de jaren twintig van de vorige eeuw door- De aanpak en structuur van de biografie gaans weinig expliciet was over het inner- mag dan zorgvuldig zijn, de indeling naar lijk leven. Maar er zijn andere levens, le- achtergronden, overgangen, experimenten, vensverhalen en theorieën waaruit Lear had ontdekkingen, ideeën en ervaringen is zo kunnen putten. De inventarisatie en rang- uitputtend en saai dat romantiek en beto- schikking van het feitenmateriaal is zo do- vering volledig ontbreken. Lear heeft wel minant dat het verhaal van Beatrix Potters erg weinig psychologische duiding aange- leven nergens van de grond komt. Stijl, durfd. Potter verloor op haar twintigste woordkeus, structuur zijn keurig maar saai. haar haren — er moet toch iets met haar aan Doordat de natuurhistorische feiten slechts de hand zijn geweest? Wat heeft die periode een marginale toevoeging zijn aan wat we al van ziekte en isolement met haar gedaan? van Potter wisten, is deze fraaie, weten- Heeft het haar veranderd, verbitterd ge- schappelijke uitgave toch behoorlijk over- maakt, zelfstandiger of juist volgzamer? bodig. Heeft ze eronder geleden of was het ge- woon een van die periodes in haar leven Linda Lear, Beatrix Potter. A Life in Nature (Lon- waar men liever niet bij stilstaat? Dit soort den, Penguin Books Zooi)

6o • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Een Spaanse Groninger Leven en werk van Hendrik de Vries

Hendrik Henrichs

Jan van der Vegt schreef een meerdan vuistdikke biografie van schrijver, dichter, topla-vertaler, schilderen tekenaar Hendrik de [fries (1896-1989). De vraag is of leven en werk van deze niet al te bekende Groningse kunstenaar zoveel aandacht verdienen. Hendrik Henrichs las het zevenhonderd bladzijden tellende boek en kwam tot een ambivalente conclusie.

Het lijkt me eerlijk om aan het begin van Het bekendst is De Vries geworden door deze bespreking op te biechten dat ik ermee zijn vertalingen van Spaanse topla's, korte heb gezeten, om niet te zeggen geworsteld. vierregelige volkse gedichtjes, waarvan hij Mijn angst voor het boek begon al toen de rake en puntige vertalingen in het Neder- postbode mij het boek had overhandigd. Ik lands maakte. Verder schreef hij langere, moest meteen denken aan The Complete soms ellenlange verhalende gedichten en Works of William Shakespeare, in de gere- maakte hij beeldende kunst die, als je er nommeerde editie van de Abbey Library': goed naar kijkt, tot diepe depressies kan lei- printed in Romania, ergens in de jaren ze- den. Hij publiceerde in grotere en kleinere ventig van de vorige eeuw. Plichtsgetrouwe tijdschriften, en was lid van de Groningse jonge cultuurminnaars hadden die Hoo kunstenaarsvereniging De Ploeg. Vooral na bladzijden, ruim 9 centimeter dik in een de oorlog had hij, in kringen van kunste- enkele band, op hun studentikoze boeken- naars en literatoren, een zekere reputatie op plankje staan. En hoewel de biografie van grond van zijn geestige gelegenheidsge- Hendrik de Vries slechts 709 bladzijden dichten. Zijn persoonlijk leven was van telt levert de betere kwaliteit papier toch de buiten bezien excentriek en moet bezaaid respectabele dikte van 7,5 centimeter op. zijn geweest met complexen. Op al deze Dat leest niet lekker. Maar in tegenstelling punten overlaadt de biografie de lezer met tot die Complete Works heb ik deze biografie informatie. wél uitgelezen.

Hendrik Henrichs Een Spaanse Groninger • 61 haar door de literaire vorm van de biografie Mindere god moet dwingen, the life and times of a no- Waarom al deze informatie? Waarom body tot zich te nemen en ervan te genieten. wordt een hedendaagse lezer uitgenodigd In dit geval geldt wel: hoe onbelangrijker zich door zevenhonderd bladzijden faits di- het onderwerp, hoe hoger de eisen die ge- vers heen te lezen, welke inzichten wachten steld worden aan de biograaf. In de beper- hem als beloning? Er is een aantal antwoor- king van de omvang van de biografie zou den mogelijk op dit soort vragen. zich de meester moeten tonen. Ten eerste kan het onderwerp van de bio- De Vries verdient het vooral herinnerd te grafie een gedenkwaardig personage zijn worden door zijn gave om de minimalisti- geweest. In dit geval is het, ook lang na ie- sche Spaanse coplás in puntgaaf en precies mands dood, belangrijk dat we kennis ne- Nederlands om te dichten. Van der Vegt men van zijn of haar faits et gestes, omdat geeft een enkel voorbeeld, uit de bundel die nog steeds doorwerken in onze eigen Coplas die in 1934. verscheen: tijd. De lezer vermoedt misschien al dat Hendrik de Vries niet zo'n gedenkwaardig Quisiera ser el sepulcro personage is. donde a ti te han de enterrer Ten tweede kan een gebiografeerde een para tenerte en mis brazos mindere god zijn, die min of meer terecht por toda la eternidad is vergeten. Leven en werk van zo iemand kunnen toch de moeite waard zijn, omdat Ik zou je dood zelfs verlangen studie daarvan licht werpt op een bepaalde Als ik dan 'tgraf maar mocht zijn historische periode, of een bepaalde stro- Zo, in mijn armen gevangen ming in politiek, kunst of literatuur. Een Lias je voor eeuwig mijn vaardige schrijver kan, met historisch in- zicht en de nodige kritische distantie, op Deze vertaling ontstond in De Vries' eigen deze manier een fascinerende inkijk bieden woorden `in een droom, zelfs in vrij diepe in een achter ons liggende periode. Voor- slaap, [waaraan] in wakende toestand ge- waarde is dan wel dat de biograaf, door een nerlei poging was voorafgegaan, en plotse- kritische benadering en vraagstelling, een- ling ontwaken een volkomen betrouwbare heid brengt in de veelheid van werk, karak- notitie mogelijk maakte'. tertrekken en gebeurtenissen. Kort gezegd: Dromen waren vanaf het begin belangrijk in dit geval moet de biograaf vooral de in- in het werk van De Vries. Zij domineerden stelling van een criticus of een kritische his- het zelfs, als we dat werk vergelijken met toricus hebben die hem of haar in staat stelt dat van zijn tijdgenoten. Van der Vegt her- om het materiaal te ordenen en te schiften. innert eraan dat `Herman van den Bergh en Ten derde: zelfs van een absolute nobody is Marsman, Slauerhoff en Nijhoff, Vestdijk, een prachtige biografie te schrijven. Maar Du Perron en Ter Braak zijn generatiegeno- dan gaan esthetische principes een rol spe- ten waren, en elk van hen had op zijn eigen len: dan gaat het om literaire vermogens manier het werk van Hendrik de Vries van de biograaf, die als een kunstenaar de hooggeschat'. Dat mag zo zijn, maar van lezer bij zijn lurven moet pakken en hem of elk van deze dichters zal een hedendaagse

62 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 lezer meteen denken aan bijzondere dicht- Wannee een `Grootmachtig Iets' vereerde - regels of romanfiguren die het Interbellum en werd aangewakkerd door een lezing van hebben overleefd. Dat geldt niet voor de anarchist Anton C;onstandse over `God Mijn broer' (uit de debuutbundel De als het Kwaad'. De Vries wond zich danig Nacht, 1919), dat de biograaf `het beroemd- op over deze woorden van Constandse, zo- ste gedicht' van Hendrik de Vries noemt. dat hem werd toegestaan in een volgende De eerste strofe begint wel mooi geheim- lezing te reageren. Helaas is die voordracht zinnig: niet bewaard. Maar de obsessie met de kos- mos en zijn schepper had een creatieve Mijn broer, gij leedt storm in De Vries losgemaakt die in 1923 Een einde, waar Keen mens van weet. resulteerde in een bundel Lofzangen. Het Vaak ligt gij naast mij, vaag, en ik zijn heden ten dage volkomen onleesbare Begrijp het slecht, en tast en schrik. gedichten over de schepping en de schep- per, waarin enerzijds een streng monotheïs- Maar meteen na die eerste strofe gaat het al me, maar anderzijds een volstrekte afwezig- behoorlijk mis: heid van zondebesef of hoop op hemelse beloning, en een afkeer van een verering De weg met iepen liept gij langs van de gekruisigde Christus opvallen. De De vogels riepen laat. Iets bang, ontvangst was lauw: Slauerhoff had hem na Vervolgde ons berden. Toch_ woudt gij lezing van het manuscript al dringend ge- Alleen gaan door de woestenri adviseerd: 'Staak dit pogen!', en collega- dichter Herman van delg Bergh achtte de Tot in de jaren zeventig werd in literaire bundel, ondanks 1)e Vries' dringende ver- tijdschriften over dit gedicht gepolemi- zoek, geen schriftelijke reactie waard. Zelfs seerd. Dat was al begonnen in 19 zo, toen de Liederenbundelcommissie van Vrijzin- het misverstand ontstond dat dit gedicht nig (.;hristelilke Jongeren Bond te Biltho- een rouwklacht was voor een werkelijk ge- ven, aan wie De Vries de bundel opstuurde, storven broer. De biograaf meldt de uit- lag er geen brood in. In de loop pan 19zi komst van die woordenstrijd: het gedicht waren er van de bundel slechts vijf exem- gaat niet over een werkelijke gebeurtenis, plaren verkocht maar is `een droombeeld . tegenover de Niet aan kerkgenootschapen gebonden re- verschijning van de gedroomde broer voel- ligieuze gedachten waren dus al vroeg be- de ik mededogen en lotsverbondenheid, en langrijk in het leven van De Vries. Hoewel het gedicht is ontstaan om het mysterie zijn moeder orthodox-protestants was, was hiervan te verbeelden'. zijn vader, leraar Nederlands aan het Stede- Dood, eeuwigheid en kosmos waren favo- lijk Gymnasium te Groningen, agnosticus. riete thema's bij De Vries, en hij was geob- Waarschijnlijk vla zijn vader kreeg de jonge sedeerd door de gedachte aan een schepper Hendrik het gedicht ' Mahomed vare de ka- van die kosmos. Van der Vegt laat zien dat tholieke priester-dichtei Schaepman in die obsessie waarschijnlijk voortkwam uit handen. Dit gedicht over de val vaal C .on- De Vries' ergernis over `fietsisme' – we leren stantinopel wekte hij de tienjarige ( in weer- dat een zekere remonstrantse dominee wil van Schaepmans bedoelingen ) io'n gro-

Hendrik Henrichs Een Spaanse Groninger • 63 te belangstelling voor de islam, dat hij op het balkon een plantenbak inrichtte in de geest van het door Schaepman bezongen `doodsrijk der woestijnen'. Dit soort details en anecdotes — die gelukkig door de hele biografie voorkomen — maken dit boek uit- eindelijk toch de moeite waard. Jammer is wel dat we over de precieze inrichting van die plantenbak niets te weten komen. Ston- den er cactussen in? Later, in zijn levensver- haal op rijm uit 195o, dichtte De Vries dat Schaepman `... haast een Islamiet / Kweek- te door zijn trots mooi lied'. Ondanks de tegenwoordig nauwelijks meer genietbare resultaten van het dicht- werk uit deze periode (afgezien van de cop- la's) vormen de jaren twintig en dertig de interessantste periode in de biografie. Vooral in de volgens de biograaf `manische perioden' van De Vries ontstonden in hoog Hendrik de Vries tempo kosmische fantasieën, godsdienstige gebruikslyriek voor een nieuwe kerk, Toevluchtsoord spookachtige balladen, overspannen lucht- vaart-epiek, en fantastische tekeningen. Ook in zijn ontluikende voorliefde voor Die luchtvaart-epiek werd ook persoonlijk Spanje was De Vries een voorloper van een beleefd. Een ander fraai historisch detail uit Europese trend, althans in Nederland. Van de biografie is De Vries' fascinatie voor de der Vegt wijst erop dat De Vries' Spanje- luchtvaart. Na de Eerste Wereldoorlog ver- reis in 1924 de eerste was binnen de groep huurden werkeloze Duitse gevechtspiloten van zijn literaire en kunstzinnige vrienden, hun machines voor rondvluchtjes vanaf eerder ook dan de Spanje-reizen van Slau- Eelde, waarbij acrobatische toeren in de erhoff en Marsman. Al vanaf zijn lagere prijs waren inbegrepen. Piek-ervaringen in schooltijd had hij gelezen en gefantaseerd dit soort vliegmachines (met hun open over het exotische, kleurrijke Spanje. Hij cockpit!) leidden bij De Vries tot heftige raakte, op die eerste reis in 1924, sterk on- poëtische uitbarstingen, die door Van der der de indruk van de moskee-kathedraal Vegt in verband worden gebracht met het van Cordoba. Hij bewonderde de oor- Italiaanse futurisme, dat, zoals bekend, al spronkelijke islamitische bouwstijl en ver- evenzeer geobsedeerd was door snelheid, foeide de inbreuken die latere katholieke techniek, auto's en vliegtuigen. In dit op- bouwmeesters op de oorspronkelijke mos- zicht was De Vries, hoewel hij zelden Gro- kee hadden gepleegd. Aan een vriend ningen verliet, beslist geen typische provin- schreef hij: `Ik hoop dat geen van de Mo- ciaal. hammedaansche kunstenaars beleefd mag

64 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 hebben wat met zijn werk is gedaan (niet plaatsen in gedichten uit de doeken ge- alleen aesthetisch maar ook religieus maakt daan, en ook worden ze in, wat de Vries het Christendom hier een volslagen min- noemde zijn `poppetjes', met vaardige pen derwaardige indruk, met zijn slagerswinkel getekend. Maar de copla over het `nijdig vol Heilanden- en Heiligenvleesch en bloed' vat het allemaal toch het mooist sa- spek...)'. In een van de tekeningen in zijn men: nooit uitgegeven serie over een utopistische Ciudad en el aire (Luchtstad) plaatste hij Anda con Dios, mala sangre, rond 1925 een (islamitische?) halve maan Ya te se ha complido el gusto op het hoogste gebouw. Hier komen uto- De eneontrarme por la calle pisme (een toekomststad), futuristische Todo vestido de luto. luchtvaartfantasie (in de map zitten ook af- beeldingen van gevechtsvliegtuigen) en de Weesgegroet, nijdig bloed, voorkeur voor een niet-deemoedige religie Je wens is vervuld: als de islam samen. Je hebt mij ontmoet Spanje werd ook in een ander opzicht een In rouw gehuld. toevluchtsoord. Talloze gedichten en cop- la's gaan over jonge Spaanse meisjes van Geleidelijk aan wordt in de biografie dui- tussen de acht en tien jaar, Het gaat vaak delijk dat het leven van De Vries waar- over opwaaiende jurkjes, over kinderlijk schijnlijk was getekend door seksuele erva- aanhalig gedrag, of over fantasieën van de ringen in de vroege kindertijd. Het boek dichter die hierdoor op gang worden ge- bevat mooie passages over Flip Geers 091- bracht. Als een rode draad door het boek 1965), de Groningse hispanist en amateur- heen loopt de pedofilie van De Vries, die, psycho-analyticus, die gesmuld moet heb- voorzover de biograaf heeft kunnen achter- ben van de gedachten- en briefwisselingen halen, nooit is uitgelopen op misbruik van tussen hemzelf en De Vries. Samen kwa- kinderen. Van der Vegt weet aannemelijk te men ze tot de conclusie dat het niet zo maken dat De Vries zijn leven lang kind moeilijk was om de problematische fixatie met de kinderen heeft willen blijven en dat op kinderen en de al even problematische hij (in elk geval tot hij in 19 45, op 49-jarige verhouding met de moeder te herleiden tot leeftijd, zijn vrouw Riek leerde kennen) traumatische kinderervaringen en verdrin- geen daadwerkelijke seksuele ervaring had gingen. Elders gebruikt Van der Vegt auto- opgedaan. De kracht van de seksuele fanta- biografische passages uit De Vries gedich- sie voegde zich zo bij het toch al stormach- ten om aannemelijk te maken, dat hi l als tige droomleven van de dichter-tekenaar. jong kind `voyeuristische toenaderingen Zelf besefte De Vries heel goed dat Spanje, van zijn moeder had ondergaan; of had ge- waar de omgangsvormen, zeker tussen vol- hoopt te ondergaan'. wassenen en kinderen, een stuk losser en warmer waren dan in Groningen, voor Korter! hem in erotisch opzicht een tweede vader- land was geworden. De `verleidelijkheden Het tweede deel van de biografie is gewijd der ninitas' (kleine meisjes) worden op vele aan de jaren 1945-1989 , toen De Vries aan

Hendrik Henrichs Een Spaanse Groninger • 65 de zijde van zijn vrouw Riek als Rolf' door en honderd olieverfschilderijen gemaakt het leven ging. Hier is de suggestie van Van die soms worden gerangschikt onder de der Vegt het vermelden waard, dat Hendrik noemer van het `fantasmagorische expressi- in feite met een plaatsvervangende moeder onisme'. Ik ben er, gezien de in de biografie wilde trouwen. Hij baseert dit vermoeden afgedrukte tekeningen en foto's, niet op een brief van De Vries aan zijn psycho- nieuwsgierig naar. analytische raadsman Geers, waarin hij be- Wat is nu de beloning voor de lezer die deze kende dat hij Riek meer als een companera dikke biografie heeft uitgelezen? Dat valt, (kameraad) zag dan dat er in hun relatie alles overziend, niet tegen. De Vries was ze- sprake was van querer (begeren). Boven- ker geen nobody, maar ook geen kunstenaar dien mocht Geers van De Vries op deze van wie het werk de storm der tijden zal brief niet schriftelijk reageren: alle brieven trotseren. De waarde van zijn levensbe- die hij ontving moest ook Riek kunnen le- schrijving ligt dus in de beschrijving van zen. Geers moet zich toen, schrijft de bio- life and times. Op dat punt is er veel te ge- graaf, herinnerd hebben dat Hendrik hem nieten en zijn er veel waardevolle inzichten een paar jaar eerder had verzocht niet te te winnen. We leren quite a character ken- antwoorden omdat hij alle brieven die hij nen dat met woord, dichtvorm, pen en kreeg wilde laten lezen aan zijn moeder (die penseel en vooral met fantasie experimen- toen nog leefde) . teert in het vinden van een plaats in de we- Het tweede deel van de biografie is een stuk reld. We leren een wereld kennen, waarin braver dan het eerste. Ligt dat aan het feit kunstenaars, meer dan sinds de jaren zestig dat De Vries' stormachtigheid enigszins ge- van de vorige eeuw, in een fantasiewereld temd werd door zijn huwelijk met Riek? Of leefden, waar religieuze en kosmische no- waren de tijden gewoon braver? Het werk ties de boventoon voerden en waarin van De Vries werd minder excentriek, maar Nietzsche, Freud en Jung household names niet zijn reputatie. Die werd in artistieke waren. De poëzie en de beeldende kunst kringen juist zorgvuldig uitgebouwd, voor van De Vries vertegenwoordigen de trieste, een belangrijk deel op grond van zijn onaantrekkelijke aspecten van de mentali- Spaanse ervaringen, zijn platencollectie teit van die periode, een mentaliteit die met Spaanse en flamencomuziek, en zijn door een schilder als Max Beckmann op gewoonte op gezette tijden met een merk- een weliswaar niet minder depressieve, waardige voz opaca, een wat hees stemge- maar meer aansprekende en heldere manier luid, Spaanse liederen te zingen. Ook pu- wordt verbeeld. bliceerde hij regelmatig in de landelijke Een wonder van helderheid, temidden van pers. In Vrij Nederland gaf hij van 1951 tot de verbositeit en het soms ergerlijke sinter- 1953 technisch adviezen aan aankomende klaasrijm van De Vries' gedichten en het dichters die gelukkig weinig navolging nerveuze gekrabbel van zijn pen, zijn de hebben gevonden. In De Gids verscheen in coplás. Het is de verdienste van Van der 195o het eerste deel van zijn autobiografie Vegt dat hij van enkele van de mooiste cop- in dichtvorm. In 1993 zijn de Verzamelde lás het origineel en de context geeft. Nie- Gedichten uitgegeven. Volgens Jan van der mand beter dan De Vries maakt duidelijk Vegt heeft De Vries tussen de vijfenzeventig dat deze Spaanse volkspoëzie, die vaak ge-

66 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 neraties lang anoniem voortleefde als stijgt boven diens eigen tijd (de copla's), en woordgrappen of spreekwoorden, met een aspecten van life and times van De Vries die minimum aan woorden, metrum en rijm, een interessant historisch beeld geven, en een maximaal effect van klank en wijsheid hij had veel details kunnen schiften. Hij kan opleveren, ook in het Nederlands. Al- heeft gekozen voor een uitputtende chro- leen om de copla-vertalingen verdient De nologische beschrijving van leven en werk, Vries een blijvende plaats in de geschiede- waardoor het leven van De Vries, dat on- nis van de Nederlandse dichtkunst. danks alles geen zelfstandig kunstwerk is, Ik eindig met een punt van kritiek op de bi- de vorm van de biografie heeft bepaald. ografie, ondanks mijn oprechte bewonde- Dus sla ik, dankbaar maar vermoeid, Van ring voor het enorme werk dat Van der der Vegts biografie dicht met de poetische Vegt heeft geleverd. De enorme omvang verzuchting die De Vries (zoals gezegd af en van dit boek zal, vrees ik, nieuwe lezers die toe echt geestig) ooit slaakte over de Mei De Vries nog niet kennen, afschrikken, en van Gorter: dat is jammer. Hoe begrijpelijk het ook is dat een biograaf in de ban raakt van de veel- Gorter! Gorter! zijdige productie en het raadselachtige le- 'k Heb uw Meizang willen lezen ven van iemand als Hendrik de Vries, het Maar begon algauw te vrezen was beter geweest als hij meer afstand had Dat het, voor mijn dood, niet uit zou genomen van zijn onderwerp. Dan had hij, wezen. door een strengere selectie, meer greep Kortera Kortera Kortera kunnen krijgen op de betekenis van de man in zijn tijd. Hij had een vorm kunnen Jan van der Vegt, Hendrik de Vries. Biografie (Meu- kiezen die meer onderscheid maakt tussen lenhoff, Amsterdam zoo6) dat wat er van het werk van De Vries uit-

Hendrik Henrichs Een Spaanse Groninger • 67 Het moet tot kunst verwerkt worden Een schriftelijk interview met Christine D'haen

Rob van Essen en Eva Gerrits

In aoo¢ verscheen Uitgespaard zelfportret, de autobiografie van de Vlaamse dichteres Christine D'haen. Dit jaar werd het boek bekroond met de Henriëtte de Beaufort prijs. Deze prijs wordt eens in de drie jaar door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde uitgereikt, afwisselend aan een Nederlandse en Vlaamse auteur van biografisch of autobiografisch proza. In z989 kreeg D'haen dezelfde prijs voor De wonde in 't hert, haar biografie van Guido Gezelle.

Uitgespaard zelfi)ortret, dat door Christine haar rol als echtgenote en moeder. d'Haen zelf omschreven wordt als een `Schreef in de aarde. Een leven in ontvan- `soort autobiografie', is samengesteld uit gen brieffragmenten' dat het hart van het eerder gepubliceerd en onbekend werk. boek vormt, toont de schrijfster door de Het boek bestaat uit elf delen en bevat on- ogen van anderen en is daarmee een van der andere dagboeknotities, filosofische de sleuteldelen. De vorm van `Schreef in overpeinzingen, herinneringen, aan haar de aarde' zou als de ultieme omtrekkende gerichte brieven en beschouwingen over beweging opgevat kunnen worden, en het literatuur en beeldende kunst. Een rode is veelzeggend dat haar redacteur Jan Kuij- draad of chronologie ontbreekt; uit frag- per de titel Uitgespaard zelft.ortret oor- menten en omtrekkende bewegingen ont- spronkelijk voor dit deel had verzonnen. staat een caleidoscopisch zelfportret. De De jury van de Henriëtte de Beaufort-prijs in 1923 geboren D'haen schrijft onder prees D'haen voor haar keuze voor een meer over haar jeugd in het Vlaamse Sint- `nieuwe, nog ongeziene vorm' en noemde Amandsberg, waar ze opgroeide in een Uitgespaard zejortret een `werk dat als een doorsnee katholiek middenklasse-gezin, monument boven al de andere werken uit- en haar wording als dichteres in de tijd dat rees'. Reden genoeg om Christine D'haen ze in Amsterdam op het adres Kalkmarkt te interviewen. Op haar verzoek gebeurde 6 woonde. In `Het huwelijk' ontleedt ze dat schriftelijk.

68 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Beschouwt u uw `soort autobiografie' als een Heeft u bij het samenstellen rekening gehou- verzameling losse delen of als een organisch den met reacties uit uw omgeving en daarbij geheel? enige vorm van zelfcensuur toegepast?

Uitgespaard ze #ortret is een organisch ge- Ik moest, als ik over herkenbare personen heel, langzaam gegroeid vanaf 198o tot schreef, rekening houden met hun reputa- 2oo6. Slechts `gaandeweg' is mij duidelijk tie, vooral in `Kalkmarkt 6' en in `Het hu- geworden, hoe talrijk de aspecten zijn die welijk'. Daar heb ik wel degelijk bezwaren deel uitmaken van een menselijk leven. Al- in acht genomen. Er is een problematische les war van buiten komt (en dat is veel!) deontologie van de auteur. Wit mag hij vervult de geest en de ziel, en brengt gevoe- over medemensen zeggen, wat niet? l k ben lens, gedachten, ervaring, psychische in- zo voorzichtig mogelijk geweest. houd voort. Niets is z6maar invoerbaar in een autobio- Uw autobiografie kenmerkt zich door zijn grafie (bijvoorbeeld mijn grote collectie bijzondere vorm. Lou u zich als biograaf in lectuurnotities vanaf 194o, mijn meer dan een traditie willen plaatsen? honderd reisdagboekjes, et cetera) – het moet tot kunst verwerkt worden. Helaas ben ik niet een groot lezer van bio- grafieën. Ik zie niet direct een traditie waar- Welk deel of fragment is u het meest dierbaar? in ik Uitgespaardze#ortretzou plaatsen. Ik vind Uitgespaard zelfttortret eerder uniek, Alles in Uitgespaard ze #ortret is mij even een `autobiografie' zoals er geen andere ge- dierbaar, en tegelijk even `verworpen'. Mijn weest: is. Helaas – want ik houd van tradi- leven is gegeven, en ik kies maar weinig tie. Nee, ik zie geen valabel model. zelf, ik bemin mijn leven omdat ik maar dat ene heb, maar ik werp het van mij weg Kunt u de verschillen in werkwijze beschrij- omdat ik zoveel anders wil, ook mijzelf an- ven tussen het schrijven van uw autobiografie ders en beter, mijn land, mijn taal, mijn en het werken aan de biografie van Guido werk. Gezelle? Maar Uitgespaard zelfi,ortret is een chrono- logische studie van velerlei soorten stijlen: Het boek over Gezelle toonde hem als het hele brokkelige noteren, het aandurven dichter, gefundeerd in het priesterschap, in daarna van alinea's, dan van een continue de context van de poëtische en taalkundige tekst, dan van objectiverende hoofdstuk- wereld waaruit hij voortkwam en waarin ken, snapshots, de stijl van de beschrijving, hij leefde, en plaatst hem in een concrete in `Het begin', portret, pastiche, parabel en leefwereld in zover dat nodig (onontbeer- andere, in de brieven ál de individuele en lijk) was om zijn poëzie te begrijpen. Uitge- tijdsstijlen over meer dan zestig jaar, een spaard ze frortret vertoont met de dichters- huwelijksroman, kunstbeschouwing, ge- biografie van Gezelle wel die gelijkenis, dat commenteerde citaten (Adagia van Eras- de schrijfster van Uitgespaard zelfportret mus), dagboek... Die hele studie is mij lief. v66r alles met haar levenslange poging haar En misschien toch `Kalkmarkt 6'! roeping te ontdekken en waar te maken he-

Rob van Essen en Eva Gerrits Het moet tot kunst verwerkt worden • 69 zig is. Haar levensvraag is: hoe word ik en uiterst moeilijk genre! Wetenschap en blijf ik een eersterangs dichter? Maar het kunst tegelijk. boek ziet de auteur van binnenuit, en het is een vrouw! Dunt u zich een voorstelling maken van de Beide biografieën zijn fragmentarisch. Hoe biografie die iemand anders van u zou schrij- de samenvatting, de ultieme coherentie is, ven? wordt nog niet gezegd; moet nog gevonden worden na veel overweging — of kan nog Ik wens geen biografie van mij, door ie- niet gevonden worden. mand anders geschreven. De geheimen van mijn leven wens ik voor mijzelf te bewaren. Wat zou wat u betreft centraal moeten staan Ik kan mij voorstellen dat die voor mensen bij Netschrijven van een biografie? leerzaam en boeiend zouden kunnen zijn — maar het moet dan maar zo zijn dat ze on- Er zijn zoveel soorten biografieën, mijns in- bekend blijven, tant pis. Dat is omdat ik ziens, als er soorten levens zijn; voor een eerder een volgeling ben van T.S. Eliot, die wetenschapper zal het de geschiedenis zijn vond dat een auteur in zijn wérk moet be- van zijn wetenschappelijke ontwikkeling, studeerd worden en dat hij in zijn werk al- van een filosoof die van zijn filosofische leen gevormd en gefigureerd is, symbolisch ideeënontwikkeling, voor een schilder, een verwerkt en getransformeerd. Het léven is politicus, een militair et cetera, de geschie- slechts nodig in zover het onontbeerlijk is denis van zijn desbetreffende bekommer- voor het begrip van het werk. Er zijn ande- nissen. Mijns inziens is de biografie ge- re mogelijkheden, en boeiende, maar ik sta schiedenis, dat wil zeggen, behoort tot de aan die kant. historiografie (precies, toetsbaar, zo waar- heidsgetrouw mogelijk) én kunst, dat wil Christine D'haen, Uitgespaard zeortret (Amster- zeggen intuïtief, gestileerd, esthetisch. Een dam, Meulenhoff Zoo4)

7o • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Goud delven in Haagse archieven Het politieke-biografinkwartet Bleich, Hagen, Koch en Welgraven

Paul van der Steen

Het zijn eerder stimulerende samenkomsten dan verhitte debatmiddageri, de ongeregelde ontmoetingen van een viertal biografen van Nederlandse politici. Een verslag van een paar uur uitwisselen van ervaringen ineen Amsterdams café: over schrijven terwijl een politieke beweging over de schouder meekijkt, de haat-liefdeverhouding met de held en de ideale omvang van een biografie van een politicus.

Eén, hooguit twee keer per jaar komen ze gehad. Ik zag her en der waar mensen mee bij elkaar: historicus Jeroen Koch, biograaf bezig waren op het gebied van de politieke van de antirevolutionaire voorman Abra- biografie en het leek me een goed idee om ham Kuyper (1837-192o), Volkskrant-co- zo af en toe bij elkaar te komen met een lumniste Anet Bleich, in de afrondende fa- groepje. Je hoort wat iedereen doet en wis- se van haar boek over PvdA-leider Joop den selt ervaringen uit. Dat werkt stimulerend. Uyl (1919-1987), journalist Piet Hagen, Welgraven is een beetje een buitenbeentje werkend aan een levensbeschrijving van de in de groep. De bijeenkomsten zijn voer sociaal-democraat Pieter Jelles Troelstra mij tegelijkertijd bemoedigend en ontmoe- (186o-193o) en Ïrouw-redacteur Co Wel- digend. Ze zorgen voor nieuwe inspiratie. graven, druk met onderzoek naar c H v -po- Maar bij Kuyper, Troelstra en Den Uvl litica Frida Katz (1885-1963). steekt mijn onderwerp, Frida Katz, wat Het initiatief voor de samenkomsten schraal af. Mijn hoofdpersoon is onbekend kwam destijds van Hagen. In 2002 trad ik bij het grote publiek. Ze was een van de uit loondienst als hoofdredacteur van De eerste vrouwelijke Kamerleden, de eerste Journalist. Voortaan zou ik mijn werk als van c Hu-huize. Een vergeten vertegen- biograaf combineren met een freelancerbe- woordigster van de eerste feministische staan. Het leek me een aantrekkelijk voor- golf. Tot een paar jaar geleden kende ik uitzicht, maar ook wonderlijk saai voor ie- haar zelf niet eens. Dat maakt het werk wel mand die altijd collega's om zich heen heeft eens eenzaam. Maar het heeft ook zijn

Paul van der Steen Goud delven in Haagse archieven • -71 voordelen. Ik voel niemand over mijn stevige polemiek uitgevochten op de pagi- schouders meekijken. Ik verwacht niet dat na's van het Reformatorisch Dagblad en het mensen straks massaal over me heen gaan Nederlands Dagblad. Zijn afkeer van mijn vallen, als ik iets onwelgevalligs ga schrij- boek gaat zover dat hij er niet publiekelijk ven.' met mij over in discussie wil.' Hagen weet nu al dat zijn onderwerp nog Anet Bleich heeft met Joop den Uyl hele- volop in de belangstelling staat. `Ik kom ta- maal een hoofdpersoon die vrijwel nie- melijk vaak in Friesland en daar leeft Troel- mand onverschillig laat. `Het begint nu wat stra nog altijd. Nog niet zo heel lang gele- minder te worden', zegt ze, `maar in Den den ben ik er naar een concert geweest, Uyls hoogtijdagen werd er alleen maar in waarvoor zijn gedichten op muziek waren extremen over hem gedacht. Het was óf pu- gezet. Daar praatten mensen nog echt over re liefde óf pure haat. Hij is uitgegroeid tot "Pieter Jelles". Maar ook buiten Friesland een symbool van de jaren zestig en vooral zijn mensen nog met hem bezig. Op ar- de jaren zeventig. Terwijl hij heel veel chieven kom je wonderlijke mensen tegen. moeite heeft gehad om zich die tijd eigen te Bijvoorbeeld anarchisten bij het Interna- maken. Aanvankelijk was hij heel erg tegen tionaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Nieuw Links en buitenparlementaire actie. die dan tegen je beginnen: "Op die en die Maar hij heeft zich toch nog behoorlijk avond heeft Troelstra dat en dat gezegd aangepast aan het maatschappelijk klimaat, over de anarchistische beweging. Het ook onder invloed van gesprekken met zijn wordt wel tegengesproken, maar het is echt eigen kinderen. Toen begin jaren tachtig de zo." Die mensen zijn nog steeds niet hele- wind uit een andere hoek ging waaien en maal losgekomen van dat tijdperk. Voor veel van de progressieve ideeën plaats een groot deel van de sociaal-democrati- maakten voor een meer zakelijke benade- sche geschiedschrijving geldt dat die door ring had hij eigenlijk opnieuw een draai mensen met een gekleurde blik is vastge- moeten maken, maar toen lukte het niet legd. Wat dat betreft heb ik als eenvoudige meer. ex-gereformeerde wat meer afstand.' Jeroen Koch had, werkend aan zijn Kuy- Status per-biografie, minder in de gaten hoezeer zijn hoofdpersoon nog leefde. `Toen ik be- Een regelmatig terugkerend onderwerp tij- gon, was ik naïef over de omvang van de dens de gesprekken van het biografenkwar- klus. Over Kuypers betekenis tot op de dag tet was de afgelopen jaren de haat-liefde- van vandaag was ik al even naïef. De laatste verhouding met het onderwerp. Vooral zin van mijn laatste hoofdstuk luidt: "Een Welgraven herkent daar veel in: `Af en toe leven was voorbij." Maar Gerrit Schutte heb ik wel last van afkeer en weerzin. Dan zei: "Toen begon het pas." Dat klopt. In zit ik in de archieven te werken en dan lees protestants-christelijke kringen hebben ve- ik een stuk en dan denk ik: "Daar heb je d'r len nog hun eigen opvattingen over Kuy- weer!" Frida Katz was nogal gesteld op sta- per. Ik heb naar aanleiding van de biografie tus. Na haar huwelijk met een baron mocht heel veel brieven gekregen. En met de his- ze zich barones noemen en laten noemen. toricus A.Th. van Deursen heb ik nog een Ze stond er zelfs op. Als ze een kamer in een

72 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Van links naar rechts: Co Welgraven, Piet Hagen, Anet Bleich en Jeroen Koch. Foto: Paul van der Steen

buitenlands hotel boekte en ze kreeg een slecht voor. De top van de partij kwam bij bevestiging waarin die adellijke titel per elkaar en tijdens die bijeenkomst werd Den ongeluk niet vermeld stond, ging er on- Uyl duidelijk gemaakt dat het beter zou middellijk een brief retour.' zijn als hij nu zou gaan. Hij had zijn tijd ge- Troelstra had ook zijn mindere kanten, had. De volgende dag vergaderde de fractie meent Hagen. `Naast zijn goede. Juist dat en werd hij unaniem herkozen tot fractie- hij zoveel tegenstrijdigheid in zich verenig- voorzitter. Dan vraag ik me af: hoe doet hij de, maakt dat hij me permanent fascineert. dat?' Bovendien: het sympathieke domineert De Den Uyl-biografen die Bleich voorgin- wel. Dertig jaar was Troelstra partijleider. gen volbrachten hun taak niet, deels omdat Als hij in moeilijkheden raakt, denk ik ze hun hoofdpersoon bij nader inzien min- steeds weer: hoe draait hij zich hier weer der sympathiek vonden dan verwacht. uit? Maar het lukt hem. Hij was een come- Bleich heeft er geen last van. `Ik mag hem , back-kid.' zegt ze. 'Het spijt me', voegt ze er veront- Bleich kwam tijdens haar onderzoek ook schuldigend aan toe. die soort momenten tegen. `In 1 982 kwam Koch werd geboeid door de extreme mate het tweede kabinet-Van Agt ten val, een co- waarin Abraham Kuyper overtuigd was van alitie van CDA, PvdA en D'66. Den Uyl zijn eigen gelijk. 'En dan ook nog op zoveel was daarin minister van Sociale Zaken en verschillende terreinen. Hij kon echt over Werkgelegenheid, en functioneerde niet zijn critici heen walsen. Kijk naar de ver- goed. De partij stond er in de peilingen houding russen De Savornin Lohman en

Paul van der Steen Goud delven in Haagse archieven • 3 Kuyper. Na hun breuk blijft Lohman in overvolle leven van Kuyper anders niet in hun onderlinge correspondentie ondanks beeld te brengen was geweest, zeker niet in alles een nette man. Kuyper niet. Dik van de vijfjaar die hij er over deed. der Meulen, de biograaf van Multatuli, die Het gesprek komt op de gewenste omvang mijn boek redigeerde, vroeg zich bij het le- van een biografie. Vier delen Drees met zen van de passages over de twee protes- nog een toegift over een Hofmans-crisis is tants-christelijke voormannen af hoe het wel erg veel van het goede, luidt de algeme- mogelijk was dat Lohman tien, vijftien jaar ne opinie. Koch heeft het ondanks een na hun breuk, nog vriendschappelijk con- wonderbaarlijk actieve en veelzijdige hoofd- tact met hem zocht.' persoon redelijk binnen de perken weten te Koch haalde veel van zijn Kuyper-beeld uit houden met vijfhonderdtachtig fhonderdtachtig bladzijden. de correspondentie van de antirevolutio- De Den Uyl-biografie van Anet Bleich, die naire leider. Anders dan schrijvers of andere waarschijnlijk komend najaar verschijnt, kunstenaars tonen politici vaak wat minder moet ook een eenvoudig te tillen uitgave makkelijk hun gevoelens in brieven en ge- worden. `Een kwestie van selecteren', vindt schriften. Koch trof het met Kuyper, maar de schrijfster. Piet Hagen twijfelt nog. `Ik ook de andere drie biografen vinden het ben begonnen met de gedachte dat ik een niet moeilijk om de mens achter hun held boek van vijf-, zeshonderd bladzijden zou vandaan te toveren. Bleich stuitte op veel gaan maken. Maar inmiddels denk ik dat materiaal. Ze hield bovendien veel inter- het er ook richting de duizend kunnen views met mensen die Den Uyl hebben gaan worden. Ik ben er nog niet uit. Wat meegemaakt. Hagen heeft bronnen te over: meespeelt, is dat ik de eerste in de vijfenze- de vierdelige, vaak behoorlijk persoonlijke ventig jaar na Troelstra's dood ben die alles gedenkschriften van Troelstra, dertig jaar gelezen heeft. En de kans is groot dat ik ook aan krantenartikelen van de hand van de de laatste ben. Dat maakt het moeilijker sociaal-democratische leider en een enor- om niets te doen met minder belangrijke, me brievenverzameling. `Ik heb alles chro- maar toch wetenswaardige vondsten en in- nologisch gerangschikt. Vaak kan ik van zichten.' dag tot dag reconstrueren wat Troelstra ge- Hoewel het zich op de zaterdagmiddag daan heeft. Op sommige momenten, zoals waarop ik ze spreek niet laat voorvoelen, rond de revolutie-oproep van 1918, van uur vreest Hagen voor het voortbestaan van het tot uur.' De anderen hebben bewondering clubje van politieke biografen. `Het is nu voor de minutieuze methode van Hagen. aan het verlopen. Jeroen is klaar met Kuy- Bleich en Koch hebben zich bewust meer per, Anet bijna met Den Uyl.' op de grote lijn gericht. Koch vreest dat het

74 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Zwijgend hert Stephen Frears verfilmt een hectische Britse week

Rob van Essen

In de film The Queen' probeert koningin Elizabeth, gespeeld door Helen Minren, het hoofd te bieden aan de problemen die ontstaan na de dood van prinses Diana. De makers van de film vonden dat dit aan de werkelijkheid ontleende verhaal niet compleet was zonder een ontmoeting met een veelbetekenend hert.

Begin mei van dit jaar werd bekend dat ko- lijk huis, gaat koningin Elizabeth ervan uit ningin Elizabeth actrice Helen Mirren had dat Diana's dood een privé-gebeurtenis is, uitgenodigd om op Buckingham Palace en een reactie van het paleis op het tragi- een kopje thee te komen drinken en dat sche ongeval blijft dan ook uit – waarbij ui- Mirren had afgezegd omdat ze andere ver- teraard meespeelt dat de koningin en Dia- plichtingen had. De koningin was, zoals na elkaar nooit echt gelegen hebben. Volk dat gaat, not amused. De uitnodiging had en pers begrijpen het uitblijven van een re- Mirren uiteraard te danken aan haar vertol- actie niet en beschuldigen de koninklijke king van koningin Elizabeth in de film familie, die op hun Schotse buitenverblijf `The Queen', waarvoor ze eerder dit jaar de doorjaagt alsof er niets aan de hand is, van Oscar voor de beste vrouwelijke hoofdrol harteloosheid. Het is aan de pas aangetre- kreeg. De vraag is waar de koningin het den premier Blair om te redden wat er nog met de actrice over had willen hebben. Was te redden valt. Uiteindelijk krijgt hij de ko- de uitnodiging een teken van erkenning of ningin zover dat ze het volk toespreekt en zou ze de actrice op subtiele wijze duidelijk haar medeleven betuigt. hebben willen maken wat er aan de film en De film wil laten zien wat er zich geduren- haar vertolking schortte? de die week allemaal achter de schermen `The Queen' gaat over de hectische dagen heeft afgespeeld. Regisseur Stephen Frears na de dood van prinses Diana. Omdat Dia- en scenarioschrijver Peter Morgan lijken de na na haar scheiding van prins Charles koningin te willen rehabiliteren en zetten geen deel meer uitmaakte van het konink- haar neer als een vrouw die zich van haar

Rob van Essen Zwijgend hert • 75 functie bewust is en zich wil houden aan elkaar in de ogen. Op de achtergrond een protocol waardoor ze zich al bijna vijf- klinkt het geluid van de naderende jagers. tig jaar laat leiden. Toch beelden ze haar iets En wat doet de koningin? Ze zegt zachtjes te karikaturaal af om helemaal in hun in- `wegwezen' tegen het hert. Later gaat ze tenties te slagen. Elizabeth maakt in het langs bij de jager die het dier alsnog heeft echte leven vaak een wat stuurse indruk, en geschoten en verzinkt ze bij het opgehan- Helen Mirren probeert die stuursheid weer gen en inmiddels onthoofde hertenlijk te geven door met grote regelmaat een even in gepeins. stuurs gezicht te trekken. Dat lijkt wel heel Dat zou allemaal erg ontroerend zijn als het simpel gedacht, en voorkomt dat je naar niet zo gewild overkwam. Hier is afgewe- een personage kijkt; je kijkt naar Helen ken van het bekende verhaal om iets duide- Mirren die met neergetrokken mondhoe- lijk te maken. Met andere woorden, het ken de Engelse koningin nadoet. Dat is gaat hier zonder meer om een veelbeteke- jammer, omdat ze op andere momenten nend hert, maar wat moet het precies uit- wel degelijk tot subtieler spel in staat is. drukken? Staat het symbool voor prinses De andere rollen komen er nog bekaaider Diana, of is deze ontmoeting ingelast om af. Prins Philip en prins Charles zijn eendi- duidelijk te maken dat de koningin wel de- mensionale karakters, en Tony Blair en zijn gelijk over compassie beschikt? Met een vrouw Cherie zijn al even flinterdun. Het is beetje goede wil zou je deze scène zelfs kun- wel érg veilig om je personages op lichtelijk nen opvatten als een verwijzing zing naar de belachelijke manier te presenteren; het ver- film `Sissi' uit 1955, waarin Romy Schnei- oorzaakt een samenzwering met de toe- der als toekomstige keizerin van Oostenrijk schouwer, die zich net als de makers, lichte- op vergelijkbare wijze een hert het leven lijk superieur kan voelen ten opzichte van redt, maar dat zou een verwijzing zijn die in de karakters op het doek. `Ja, zo zijn ze – en het filmverhaal verder geen enkele functie wij niet'. In de zaal waar ik de film zag, heeft. Met andere woorden: hoe de scène klonk dan ook regelmatig de wat vettige, met het hert ook is bedoeld, hij werkt niet. tevreden lach op die een regisseur die geen Als je wilt laten zien dat de koningin een inhoudsloze klucht wil maken juist ten mens met gevoelens is, bestaat de uitdaging koste van alles zou moeten zien te vermij- er uit dat te doen door middel van scènes den. die zich in een alledaags decor afspelen. In En als inhoudsloze klucht is deze film niet de scènes met het hert ligt de symboliek er bedoeld. Regisseur en scenarist hebben wel zo dik bovenop, dat het je niet zou verba- degelijk enige verdieping in het verhaal wil- zen als het dier tijdens de ontmoeting met len aanbrengen. De kern van de film be- de koningin opeens was gaan spreken. staat uit de ontmoeting van de koningin `Kom, majesteit, keer terug naar Londen met het grote, majestueuze hert waar prins en spreek uw volk toe.' Maar het hert Philip, prins Charles en haar kleinzoons al zwijgt. een paar dagen op jagen. Als de koningin ergens op de Schotse hooglanden met haar Bibliobus auto vast komt te zitten in een kreek, duikt dat hert opeens op. Hert en vorstin kijken Het probleem met `The Queen' is dat de

76 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Sybil in de B B c -comedy `Fawlty `I owers' ) die een wat subtielere koningin neerzet dan Helen Mirren. Onlangs publiceerde Alan Bennett, de schrijver van `A Question of Attributio n' , in The Londen Review of Books het verhaal `The Uncommon Reader`, waarin konin- gin Elizabeth verslaafd raakt aan literatuur nadat ze heeft ontdekt dat er vlakbij de ach- teringang van het paleis elke week een bi- bliobus stopt. Misschien zou dat verhaal moeten worden verfilmd. Een film met een fictief verhaal zou wel eens meer kunnen zeggen over de koningin, het beeld dat er van haar leeft en de tijd waarin de film ge- maakt wordt dan een verfilming van een historisch gegeven, waarbij toch altijd de vergelijking met de werkelijkheid zich tus- sen de kijker en het beeld dringt. En wat vindt de koningin er zelf van? De acteerprestatie van Prunella Scales beviel Helen Mirren als koningin Elizabeth I1 haar kennelijk; in ieder geval werd de actri- ce een jaar nadat `A Question of Attribu- film (afgezien van de scène met het hert) tion' was uitgezonden door haar benoemd precies is wat je ervan verwacht, niet meer tot Commander of the Order of the British en niet minder. Je zou bijna beweren dat Empire. Toen ze de actrice de bijbehorende het eerder een tv-spel lijkt dan een speel- versierselen opspelde, zinspeelde de vorstin film, maar dan zou je de makers te kort nog even op de door Scales vertolkte rul doen van tv-spelen als A Question of Attri- door haar toe te voegen: `Eigenlijk vindt u bution' uit 1991, waarin ook een koningin natuurlijk dat u dit zelf zou moeten doen. Elizabeth wordt opgevoerd. Deze BBC- We zullen waarschijnlijk nooit weten welk productie van Alan Bennett ( scenario) en bon mot de koninklijke tekstschrijvers John Schlesinger (regie) gaat over de band voor het bezoek van Helen Mirren hadden tussen de koningin en haar adviseur in zake gereserveerd. de koninklijke kunstcollectie, Anthony Blunt, die op een gegeven moment als `The Queen' (Groot-Brittannië, zoo6). Regie: Ste- KGBn-spion wordt ontmaskerd. De konin- phen Frears. Scenario: Peter Morgan. Met Helen gin wordt gespeeld door Prunella Scales Mirren, Michael Sheen, lames Cromwell (hier vooral bekend vanwege haar rol als

Rob van Essen Zwijgend hert • Biografen in fictie Chroniqueur van het toeval

Frans Meulenberg

Romans zijn een bron van kennis. Hoe? Door te wijzen op subtiliteiten van zaken die onze aandacht verdienen, scherpt fictie ons vermogen om nuances te onderscheiden, een eigenschap die essentieel is voor biografen. Maar hoe worden biografen zelf verbeeld in romans? Welke problemen komen ze daar tegen? Hoe gaan ze om met morele dilemma's als respect' voor de gebiografeerde? Deze en andere vragen komen aan de orde in de serie Biografen in fictie' door Frans Meulenberg. In deze tweede afleveringgaat hij in op de roman De gesloten kamer, het slotdeel van Paul Austers De New York-trilogie, waarin deze de biograaf met een detective vergelijkt. Austergeeftgeen antwoorden, maar stelt vragen. Lastige vragen.

De anonieme verteller kent zijn vriend het, en alle boeken worden een megasuc- Fanshawe al sinds ze in luiers rondkropen. ces. Fanshawes naam als schrijver is geves- Als kinderen zijn ze bloedbroeders, op late- tigd. re leeftijd verliezen ze elkaar uit het oog. De Meer en meer gaat de verteller de rol van verteller wordt criticus, Fanshawe een ver- Fanshawe overnemen. Een groot deel van woed schrijver die echter niet publiceert. Fanshawes succes is immers uitsluitend te Dan verdwijnt Fanshawe, men vermoedt danken aan de bezorger van al die boeken, dat hij dood is. De weduwe vraagt de ver- zo meent hij. Hij gaat nog een stap verder teller de nagelaten geschriften van Fansha- en trouwt met de weduwe van Fanshawe, we te beheren. De verteller heeft het aan- en adopteert diens zoon. Later wil hij dat vankelijk moeilijk met die opdracht: `Hoe deze zoon de achternaam Fanshawe inruilt kon van mij worden verwacht dat ik zo'n voor die van zijn pleegvader. Hij oppert het verantwoordelijkheid op me nam – dat ik idee voor een biografie van Fanshawe, en wel even zou uitmaken of zijn leven de krijgt – volgens vooropgezet plan – de op- moeite waard geweest was?' Maar hij doet dracht die te schrijven. Dat levert hem een

78 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 gratis lunch op, betaald door de uitgever. wat je motiveert je leven op een bepaalde Maar dan staat hij er alleen voor. Hoe meer manier te leven. Onze dagelijkse ervarin- hij graaft in het leven van Fanshawe - die gen zijn daarbij een uitstekend hulpmid- hij inmiddels wenst te vernietigen - hoe del. Intieme relaties bijvoorbeeld geven meer hij ervan overtuigd raakt dat het be- vorm en betekenis aan ons leven. De ge- schrijven van een leven onmogelijk is. En boorte van een kind, de ziekte van een fa- passant gaat hij tijdens de zoektocht nog milielid, een gezamenlijke geschiedenis als met Fanshawes moeder naar bed. goede vrienden: dit alles verschaft nieuwe Gaandeweg echter ontdekt hij ook zijn inzichten, een betere en meer adequate vi- eigen creatieve vermogens, en zo wordt de sie op het leven en de rol die wij daarin spe- biografie van Fanshawe meer en meer de len. autobiografie van de biograaf: Uiteindelijk Toch kan `werkelijke' ervaring nimmer de blijkt de verteller ook degene die de roman enige bron van kennis zijn. Reflectie uit- De gesloten kamerschreef, ja, zelfs de auteur sluitend op basis van eigen ervaring is on- van de hele New York-trilogie, romans van voldoende voor volwassen morele oordeels- Paul Auster. vorming. Simpelweg omdat we over het algemeen te weinig meemaken: hongers- nood, moord, kindermishandeling, dier- Literatuur als experiment proeven, oorlog of een dictatuur -- we heb- De literaire architect Auster is een groot- ben er een moreel oordeel over, zonder dat meester in het ontwerpen en realiseren van we dit noodzakelijkerwijs aan den lijve spiegelpaleizen, met duizelingwekkende ef- hebben ondervonden. Er is dus meer voe- fecten. Ook De gesloten kamer is complexer ding nodig. Fictie -- literatuur, toneel, film dan de samenvatting doet vermoeden - zo - kan daarbij helpen. Hoe? Fictie biedt ge- blijkt Fanshawe in leven, en bedenker van detailleerde beelden, indringende beschrij- een deel van het plot - maar ik beperk mij vingen van levens en karakters, plus de hier tot enkele, voor biografen relevante complexiteit die daarbij hoort. Voedings- thema's. stof voor morele overwegingen dus. Want De gesloten kamer gaat namelijk over een door te wijzen op subtiliteiten van zaken fundamenteel probleem van de biograaf. die onze aandacht verdienen, scherpt fictie Zoals Solange Leibovici ooit schreef is de ons vermogen morele nuances te onder- autobiograaf altijd op zoek naar zichzelf en scheiden. Verhalen die ons empathie leren, gaat de biograaf op zoek naar de ander, verwijzen naar datgene waar het 'echt om maar uiteindelijk ook weer naar zichzelf gaat', zoals de Amerikaanse filosoof Antho- omdat hij zichzelf via de ander hoopt te nyC;unningham het noemt. Fictie voedt de vinden. Dat is, bij uitstek, een ethisch pro- morele attitudevorming, geeft inzicht, nu- bleem. In de brede definitie van ethiek gaat anceert, scherpt aan, vlakt af en wat al niet het om het vinden van een antwoord op de meer. Behalve het vermogen tot ontroering aloude vraag van Socrates: 'Hoe te leven?', heeft fictie dus een ethische kracht. met daaraan gekoppeld de vraag: `Wat voor Goede bellettrie -- en daar is in het geval "mens" willen wij zijn?' Iedereen moet zelf van Paul Auster sprake van - gaat nog een een antwoord zien te vinden op de vraag stap verder. Fictie is dan niet minder dan

Frans Meulenberg Biografen in fictie • -9 een gedachte-experiment. Hoe belangrijk altijd aanwezig is geweest. Alles begint voor dat is, blijkt uit het feit dat de filosofie mij met hem en zonder hem zou ik nauwe- groot is geworden dankzij het fenomeen lijks weten wie ik ben.' Die disbalans is blij- gedachte-experiment. vend, in en buiten de roman, want biogra- fieën zijn in de boekhandel te vinden onder Thrillerconventies de naam van de gebiografeerde, en niet on- der de naam van de biograaf. Auster laat de Het is geen toeval dat Auster voor zijn ro- biograaf dan ook beseffen slechts een `on- man de vorm van een detectiveroman heeft zichtbaar werktuig' te zijn. gekozen. Onderzoeker Peter Huhn wees erop dat de plot van elke detectiveroman Voorbij de, feiten bestaat uit twee, in essentie verschillende, basisverhalen: het verhaal van de moord Auster is geobsedeerd door het thema (actiegericht) en het verhaal van de speur- `identiteit', en het is prachtig om te zien tocht of zoektocht (kennisgericht) . De hoe de verteller/biograaf zich keer op keer speurder -- bij Auster de biograaf – speelt gedwongen voelt een andere houding aan daarbij een dubbelrol: als lezer leest hij als te nemen jegens Fanshawe. Er is bovendien het ware de verborgen geschiedenis van de sprake van een wisselwerking: de identiteit moord, en als auteur interpreteert hij sig- van Fanshawe krijgt meer en meer nuance nalen en motieven en maakt hij keuzes, bij- naarmate de biograaf vordert in zijn speur- voorbeeld welke aanwijzingen hij verder tocht, maar de omgang met Fanshawe ver- onderzoekt en welke niet. In zekere zin andert ook het leven en het karakter van de heeft dus elke detectiveroman twee au- biograaf. Zo hoort dat, want dat overkomt teurs: de booswicht/moordenaar en de iedereen, elke dag. Wie op straat loopt en speurneus/detective. een bekende tegenkomt, neemt deze per- Dit is ook het stramien van De gesloten ka- soon niet alleen waar, maar ervaart met die mer. Maar waar de thrillerlezer meestal kan persoon verbonden herinneringen en ge- rekenen op een bevredigende ontknoping voelens, en afhankelijk daarvan ook de wil van het mysterie, zorgt Auster voor steeds om een praatje te maken of de persoon in meer verwarring. Alle zekerheden van de kwestie te ontlopen. Sprekend met elkaar conventionele thriller gaan overboord. Zo creëren mensen hun identiteit met behulp hoort het ook. Goede fictie biedt geen ze- van verhalen over zichzelf. Dat maakt dat kerheden, maar doet twijfelen. Anders dan de biografie – het verhaal – een vruchtbare de speurneus en de moordenaar, die in metafoor is om de persoonlijke identiteit te thrillers min of meer gelijkwaardige rollen beschrijven. Feiten en feitjes spelen daarbij spelen, zijn de rollen van biograaf en diens een ondergeschikte rol. subject, hoewel nadrukkelijk tot elkaar ver- Een paar maanden geleden verdedigde Els- oordeeld, ongelijkwaardig. De openings- beth Etty bij de presentatie van de bundel zinnen van de roman De gesloten kamer to- Bespottelijk maar aangenaam de stelling: nen hun verbondenheid of, beter gezegd, `Een biograaf moet zich aan de feiten hou- de onderlinge hiërarchie, als de biograaf den'. Was het maar zo eenvoudig, verzucht stelt: `Het komt mij nu voor dat Fanshawe Auster in De gesloten kamer. Enkele weken

8o • Biografie Bulletin Zomer2oo7 nadat de biograaf het contract heeft gete- zien: `Bij het woord biografie leken alle kend, groeit de twijfel over de biografie-in- deuren voor me open te gaan en de meeste wording. `Verscheidene weken wroette ik mensen waren onmiddellijk bereid om een in mijn innerlijk, zoekend naar een begin. afspraak met me te maken.' Dit mag op Elk leven is onverklaarbaar, hield ik mezelf zijn minst een stimulans heten. alsmaar voor. Hoeveel feiten er ook worden verteld, hoeveel details er ook worden gege- Het lot van het toeval ven, het wezenlijke laat zich niet beschrij- ven. [ ... ] Over het algemeen lijken levens Lang voordat de verteller aan de biografie zich abrupt van het ene naar het andere te van zijn jeugdvriend begint, overpeinst hij wenden, te hotsen en te botsen, te zigzag- het leven in zijn algemeenheid, en de cen- gen. Iemand gaat een bepaalde kant op, trale rol die het toeval daarin speelt: `uit- verandert halverwege abrupt van richting, eindelijk is elk leven niet meer dan de op- talmt, zwalkt, komt weer in beweging. telsom van incidentele feiten, een kroniek Niets is ooit bekend.' Natuurlijk probeert van samenlopen van omstandigheden, van de biograaf houvast te krijgen door zich stom toeval, van willekeurige gebeurtenis- vast te klampen aan feiten: `Ik won inlich- sen die niets anders onthullen dan hun ei- tingen in, verzamelde namen, plaatsen, da- gen doelloosheid.` Dat is geen opmerkelij- ta, stelde een chronologie van gebeurtenis- ke uitspraak voor Auster, die het `toeval' tot sen op.' Maar de essentie van Fanshawes een van zijn centrale thema's verhief, zoals leven blijft hem ontglippen. in de roman The Music of Chance. Het ci- Natuurlijk, Auster voert in deze roman het taat past ook in het postmoderne denken gedachte-experiment ver over de grenzen van filosofen als Richard Rorty. In dat ge- van wat we, gemakshalve, `realistisch' noe- dachtegoed is alles wat we zijn en denken men. Het gegeven dat de biograaf zich zó contingent (toevallig, niet gepredesti- inleeft dat hij samenvalt met zijn subject – neerd), en dat brengt ironie met zich mee qua gedachten, werk en gezinssituatie – (we weten dat alles contingent is), maar dat geeft de roman de allure van een burleske. weerhoudt ons er niet van solidair te zijn, Los daarvan stelt Auster, binnen realisti- dat wil zeggen, te streven naar een gelukki- sche kaders, wezenlijke vragen over de mo- ger wereld. Maar de passage is vooral een gelijkheden iemands identiteit te beschrij- uitdaging voor biografen, op zijn minst ven. Dat zijn vragen waarmee iedere spottend en misschien zelfs een klap in het biograaf worstelt en moet worstelen. On- gezicht. danks alle beperkingen van het genre bio- Laat ik dat laatste proberen uit te leggen. grafie, ademt de roman pure fascinatie voor Veel, zo niet heel veel, in dit leven berust op het fenomeen levensbeschrijving. De vele toeval. Neem alleen al de partnerkeuze. Ie- problemen die het genre met zich mee- der mens heeft echter behoefte aan een zo brengt, ondermijnen geenszins de legitimi- coherent mogelijk verhaal, met een duide- teit van het willen schrijven én lezen van lijke richting, liefst voorzien van causale een biografie. verbanden. Dat is de reden waarom vrijwei Daarbij biedt de speelse Auster soms ook iedereen met zijn eigen levensloop sjoe- troost. Biograferen geniet blijkbaar aan- melt. Door bijvoorbeeld, afhankelijk van

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 81 de functie waarnaar men solliciteert, het ei- Literatuur gen curriculum vitae te herschikken en te Paul Auster, De gesloten kamer, in: De New York- voorzien van andere accenten. Een biograaf trilogie. (Amsterdam, De Arbeiderspers Zoos). heeft, naast de geneugten en de sores van In het Nederlands vertaald door Bartho Kriek het eigen leven, nog een tweede leven: dat Anthony Cunningham, The Heart gna van zijn onderwerp. Juist dit tweede leven The Role for Literature in Moral Philosophy moet de biograaf in een verhaal gieten dat (Berkeley/Los Angeles/Londen, University of California Press zooi) leesbaar is, boeiend en liefst spannend, in- Peter Huhn, `The Detective as Reader: Narrativity zichtelijk en bij voorkeur opmerkelijk. Een and Reading Concepts in Detective Fiction'. lastig probleem voor biografen is daarbij: Modern Fiction Studies (1987) 451-466 hoe om te gaan met toeval? Want toeval Solange Leibovici, `Listen en strategieën – De au- verdraagt zich niet met de eisen van een sa- tobiografie als waarheid en als leugen', in: Arjen menhangend verhaal. Toch mag, denk ik, Fortuin, Joke Linders (red). Bespottelijk maar geen biograaf de ogen sluiten voor de toe- aangenaam – De biografie in Nederland (Am- valligheden in een mensenleven. sterdam, Bas Lubberhuizen zoo7) 19S-zo7 Misschien is het zelfs zo: de mate waarin de Richard Rorty, Contingency, Irony and Solidarity biograaf rekening houdt met het toeval en (Cambridge, University of Cambridge 1989) hierover rekenschap aflegt aan de lezer, is sterk bepalend voor de kwaliteit van een biografie.

Oproep Gezocht: metaforen voor biografen en biograferen

Eeuwenlang is het verschijnsel metafoor uitsluitend beschouwd als stijlmiddel. Ten on- rechte. Want niet alleen `kleuren' metaforen onze werkelijkheid, ze beïnvloeden ook de manier waarop wij kijken naar de verschijnselen die ze beschrijven. Een metafoor geeft zodoende inzicht in het conceptuele fundament van onze taal, kennis en cultuur. In- zicht in metaforen die gebruikt worden voor biografen en hun werk, geven dieper in- zicht in culturele achtergrond én geven vaak ook een kwalitatief oordeel. Het maakt verschil of een biograaf `goudzoeker' genoemd wordt of lijkenpikker', `regisseur' of `onzichtbaar werktuig'. Aan de Erasmus Universiteit Rotterdam start een korte studie naar `metaforen voor biografen en biograferen'. Wie wil ons helpen? U kunt de metafoor (met bronvermel- ding) via de mail opsturen. Bronnen kunnen zijn: romans, studies, artikelen, recensies, et cetera. Binnen- en buitenlandse bronnen zijn welkom. Van dit onderzoek doen wij verslag in Biografie Bulletin.

Frans Meulenberg ([email protected]) Monica Soeting ([email protected])

82 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 Schrijvershuizen

Terug naar Sussex Het huis van Virginia en LeonardWoolfin Rodmell Hein Groen

Monks House is het huis dat Virginia Woo f en haar man Leonard in 1919 kochten. Hier ontvingen ze hun beroemde vrienden als Vita Sackville West, Maynard Keynes, 1:S. Eliot en EM. Foster, en vanuit hier vertrok Virginia Wolf 'op 28 maart 1941 om zich in de rivier de Ouse te verdrinken. Toch was Virginia Woolfgelukkig in Monks House.

Niets is zo bewonderenswaardig als de nen we ons achter geen enkele vermom- mens die zijn ongeluk met moed weet te ming meer verschuilen. 1n de laatste scène dragen,' schreef Montaigne. Het citaat tussen onszelf en de dood volstaan alleen staat op 20 april 194o als een losse gedachte nog de eenvoudigste woorden voeg wat tussen andere opmerkingen in Virginia echt en goed aan ons leven is geweest. Woolfs dagboek. `Laat mij sterven terwijl ik met een halfaf- Thobv Stephen – haar broer — had haar op gemaakte zin de kamer uitga,' schreef Vi r- haar eenentwintigste verjaardag de Lsais ginia Woolf en zo ensceneerde Le het voor van Montaigne gegeven. In haar eerste zichzelf. Terwijl Leonard in de tuin van bundel Th_ e Common Reader schreef Woolf Monks huis aan het werk was, schreefzij de er een prachtig essay over. Montaignes op- laatste zin in haar dagboek: `L. is doing the vattingen over leven en dood zijn ook de rhododendrons.. Lij wist dat zij krankzin- hare: het gaat om de reis, niet om de aan- nig werd en wilde dat voor zijn. Haar af- komst. The Journey Not the Arrival Matters scheidsbrieven aan Leonard en Vanessa werd de titel van het laatste deel van Leo- gaan in de eenvoudigste bewoordingen nard Woolfs autobiografie waarin hij over over het geluk dat zij dankzij hen heeft ge- de dood van zijn vrouw schrijft. kend. Wijsheid is weten hoe te leven en hoe te `Happiness'. Nergens komt het woord zo sterven. Volgens Montaigne kunnen we pas vaak voor als in de dagboekaantekeningen iets over iemands leven zeggen als we hem die rnet Monks House te maken hebben. of haar in de laatste akte hebben zien optre- Soms is het woord een zin op zichzelf, een den. Die is het moeilijkst, want dan kun- verzuchting, alsof het niet vaak genoeg ge-

Hein Groen Schrijvershuizen • 83 De tuinzijde van Monks House zegd kan worden wanneer het je ten deel den. De gebeurtenis zou zonder enige cere- valt. `How happy L. & I are at Rodmell.' monie in Brighton plaatsvinden en Leo- Het gevoel in tijd en ruimte te baden, de nard zou de enige aanwezige zijn. Hij wilde dagelijkse duik `into that divine loneliness alleen de Cavatina uit Beethovens strijk- – always some walk'; tot een paar maanden kwartet Opus z3o horen. `Er is een moment voor haar dood komen dat soort beschrij- midden in de Cavatina dat de muziek en- vingen voor. Alleen ontbrak door de oorlog kele ogenblikken van een ongelooflijke in- het gezonde weefsel rond haar `moments of gehouden schoonheid is en even lijkt te being'. aarzelen voor de klanken weer zacht en pul- Door The journey Not the Arrival Matters serend op gang komen,' schrijft hij. begint een bezoek aan Monks House al bo- Hij had ooit met Virginia besproken dat ven aan de weg als je ziet dat de garage bij het mooi zou zijn als dat moment bij zijn of de benzinepomp nog steeds `Dean' heet. haar crematie zou kunnen samenvallen met Het was hun garage, ze kenden de Deans al het opengaan van de deuren voor de kist vijfentwintig jaar toen Virginia Woolf zich- wegglijdt. Maar toen hij bij `old Dean at zelf op 28 maart 1941 in de Ouse verdronk. the top of the village' langs ging om het een Frank Dean was nauw bij de zoekactie be- en ander te regelen, kreeg hij het niet over trokken geweest en regelde de crematie zijn lippen hem dat allemaal uit te leggen. toen het lichaam na drie weken was gevon- Hij was murw en uitgeput en wilde eigen-

84 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 lijk maar één ding: dat het moment zo snel Misschien valt je bij al die opdoemende ge- mogelijk voorbij zou zijn. Tot zijn verba- zichten vooral in wat zij in Orlando over zing verdween de kist bij de klanken van het bijeenzijn van literaire gezelschappen het intermezzo uit Glucks Orfeo. 's Avonds schrijft: dat er eigenlijk nooit iets bijzon- alleen thuis draaide hij voor zichzelf de Ca- ders wordt gezegd. Het nageslacht hoeft vatina. niet jaloers te zijn: in memoires en biogra- Als je het langzame deel van Beethovens fieën klinkt het allemaal veel interessanter strijkkwartet kent en in Monks House dan het in werkelijkheid was. Door erover rondloopt, raak je het niet meer kwijt en te lezen zou je wel eens meer mee kunnen lijkt het huis in de eerste plaats als een stille maken dan door erbij te zijn. Virginia klankkast voor de sfeer van die muziek te Woolf zelf, zo weten we uit haar dagboe- fungeren. Vooral als je weet hoe vaak Virgi- ken, was dol op bezoek maar nog blijer als nia Woolf tijdens het schrijven van The het weer vertrok. Hoe vaak zal zij, terwijl zij Daves naar de laatste strijkkwartetten van veinsde te luisteren, over iemands schouder Beethoven luisterde. naar de lichtval op Mount Caburn hebben gekeken? Of aan het boek hebben gedacht waaraan ze op dat moment bezig was? Ze Stoelen was nu eenmaal het soort schrijver dat haar Het huis, de tuin en het landschap zijn op werkkamer geen seconde verliet. een dag in mei van een serene tijdloosheid Je ontkomt er niet aan met haar ogen te kij- die van alle bezoekers bezit lijkt te nemen. ken. Wat zou haar het meest treffen, wat Ze bewegen zich enigszins trance-achtig storen? De tentoongestelde foto's in een voort, ze hebben iets van slaapwandelaars, voorpoortaaltje van het tuinhuis zouden je ziet ze de beelden in hun hoofd op de haar het minst bevallen. Ze zag liever geen werkelijkheid afstemmen. Of andersom. foto's van zichzelf: Je verbaast je er soms Bij het tuinhuis waar Woolf schreef worden over dat ze er niet meer heeft verscheurd. stoelen buiten gezet. Er loopt een camera- Ze zou verrast stilstaan bij de uitbreiding ploeg rond die wil filmen waar het bij elk van het tuinhuis, dat na haar dood groter schrijvershuis om gaat: afwezigheid. Er was gemaakt om als schildersatelier voor wordt geruisloos gewerkt, ook de stilte haar opvolgster "I rekkie Parsons te dienen. wordt opgenomen. Het tafereel dat in ge- Want Leonard Woolf leefde nog lang en ge- reedheid wordt gebracht, bootst de situatie lukkig, precies zoals zij dat voor hem had na van een foto waarop Virginia Woolf met gehoopt. Maar dat hij de ultieme karper Clive Bell, Maynard Keynes en haar nichtje voor haarzelf zo snel na haar dood aan een Angelica buiten zit. Voor de tv zullen de le- ander had gegeven, zou haar toch op in ge stoelen plaats bieden aan alle beroemde minst verbaasd hebben. gasten die de kijkers rasaar te binnen willen Het uitzicht zou haar treffen als onveran- schieten. Het is de eenvoudigste short-cut derd. Als zij naar het huis van een schrijver om in één beeld een reeks beroemdheden ging, woog altijd de hele omgeving mee. Ze op te roepen van wie iedereen zo langza- bezocht de toren van Montaigne, het graf merhand wel weet dat Virginia Woolf er- van Walter Scott, de tuin van Shakespeare, door werd omringd. het huis van Dickens. Fen van haar eerste

Hein Groen Schrijvershuzzen • 8S Leonard Woolf voor Monks House publicaties, in 1904 voor The Guardian, Monks House ging over de pastorie van de Brontës. In de Rodmell, Lewes, East Sussex BN7 3HF openingszin vraagt ze zich af of bezoeken Engeland aan huizen van beroemde schrijvers niet als Tel. oo 44 (o)132,3 870001 sentimental journeys moeten worden afge- Email: daan. Misschien zou er, suggereert ze, in [email protected] plaats van entreegeld een examen afgeno- Openingstijden: men moeten worden om erachter te komen 31 maart tot 27 oktober, 14.00-17.3o u., op of de nieuwsgierigheid wel gerechtvaardigd woensdag en zaterdag is. Die lijkt bij de bezoekers van Monks House wel in orde. De vertraagde aandacht Bovenstaande tekst is afkomstig uit Hein Groen, waarmee er naar de dingen en het land- De ruimte van Virginia Woolf (.Amsterdam, Bas schap wordt gekeken doet vermoeden dat Lubberhuizen 1998). er meer met hun blikken aan de hand is dan wat hun ogen zien. Daar zitten boeken Geplaatst met vriendelijke toestemming van Hein Groen en uitgeverij Bas Lubberhuizen. achter.

86 • Biografie Bulletin Zomer2oo7 Signalementen

Inge de Wilde: `Werk maakt het bestaan politici, wier vriendschap hij zeer koester- draaglijk' Barend Sijmons (1853-1935) de. (Groningen, Barkhuis Publishing 2007) Sijmons' wetenschappelijk onderzoek kwam tot zijn spijt in het gedrang, terwijl hij als Wie weet dat nog? Tot 1878 kon je aan Ne- een van de vernieuwende lunggrammati- derlandse universiteiten geen Duits, Frans ker' in Leipzig veelbelovend was geweest. of Engels studeren. Barend Sijmons, een Het kon haast niet anders, daar hij zijn uni- joodse Rotterdammer, die in Leipzig filolo- versitair-maatschappelijke opdracht voor- gie, germanistiek en romanistiek had ge- rang verleende. Alleen al het van de grond studeerd, werd in dat jaar privaatdocent af opbouwen van de talenbibliotheken was aan de universiteit van Groningen en in een hele prestatie. Zijn vele bestuurslid- 1881 de eerste hoogleraar Duits in Neder- maatschappen, met als belangrijkste die land. van de Onderwijsraad, zijn strijd voor een De biografie die Inge de Wilde over hem apart ministerie van Onderwijs — tot 10 schreef, `Werk maakt het bestaan draaglijk` viel onderwijs onder Binnenlandse "Zaken Barend Sijmons (18S3-1935), is een klein, ge- –, voor een Academisch Statuut (lyzl) en nuanceerd eerbetoon aan de pionier Sij- zijn inmenging in actuele debatten zoals de mons, die zijn leven wijdde aan de univer- spellingshervorming maakten Sijmons tot sitaire inbedding van de moderne talen en een nationale figuur van betekenis. de modernisering van het (wetenschappe- In de biografie komt zijn openbare leven lijk) onderwijs. goed over het voetlicht, minder aandacht is Sijmons te midden van zijn studenten: dat er voor zijn persoonlijke leven. Behalve dat zijn de foto's in het boekje die het meeste hij getrouwd was met een dochter uit een indruk maken, vooral omdat studentes invloedrijke Groningse familie, dat het hu- daarop in de meerderheid zijn. Ze moch- welijk kinderloos bleef en dat Sijmons peri- ten zich gelukkig prijzen met een voor- odiek nerveuze klachten had, schijnt daar vechter van vrouwenemancipatie als pro- ook weinig van hekend te zijn. Ook zijn ge- fessor. Hij maakte deel uit van een kring compliceerde positie als geassimileerde van vooruitstrevende wetenschappers en jood in een toenemend antisemitischuro-

Signalementen • 87 pa komt slechts zijdelings aan bod. Het fauna. Hij stelde een Manggarai-woorden- moet voor de biograaf een kwellende ge- boek en ornithologische en botanische dachte zijn geweest dat de briefwisseling woordenlijsten samen, en publiceerde tal van ruim dertig jaar tussen Barend Sijmons van taalkundige en etnografische werken. en zijn beste vriend, de gelovig joodse jurist Met zijn publicaties en verzamelingen leg- Jacques Oppenheim, die in 1893 naar Lei- de hij een fundamentele basis voor verder den vertrok, verloren is gegaan. Zulk bron- onderzoek naar het Manggarai-volk en nenmateriaal zou waarschijnlijk een ook haar leefgebied, waar destijds weinig over psychologisch interessantere biografie mo- bekend was. Marie-Antoinette Willemsen gelijk hebben gemaakt. vertelt over de dilemma's waarvoor een re- Er komen nog meer biografieën over Gro- ligieus man die voor de wetenschap kiest, ningse wetenschappers, belooft Inge de zich geplaatst ziet: het laveren tussen ken- Wilde in haar voorwoord. Voor de Univer- nis en geloof, en tussen het ingrijpen in siteit van Groningen lijkt me dat een on- een gemeenschap en het behouden van ontbeerlijke aanwinst. In kort en aanspre- tradities. En over de gespannen verhou- kend bestek kunnen zij de wegbereiders ding tussen missiewerk en wetenschap: van het huidige rijkgeschakeerde en breed hoe Verheijen, die geen volledige opleiding toegankelijke wetenschappelijke onderwijs tot antropoloog of botanicus had genoten, – dat wij vaak maar al te vanzelfsprekend zelf onderzoeksmethoden en een manier vinden – in het collectieve geheugen doen van vastleggen bedacht, wat hem soms kri- voortleven. tiek van beter geschoolde academici ople- verde; en hoe het de missionaris vaak aan Pauline de Bok tijd ontbrak om onderzoek te verrichten. Antropologie en pastoraal werk waren bo- Ci( vendien inhoudelijk niet altijd verenig- baar: missionarissen die zich met weten- Marie-Antoinette Th. Willemsen, Een schappelijk werk bezighielden werden pionier op Flores. Jilis Verheijen í19o8- door antropologen ervan beschuldigd te 19971, missionaris en onderzoeker. (Zut- zeer bezig te zijn met de kerstening van de phen, Walburg Pers 2oo6) lokale bevolking om nog een objectief beeld te kunnen geven van de oorspronke- Jilis Verheijen was een van de jongeman- lijke religie en tradities. Willemsen presen- nen die zich in de eerste helft van de vorige teert het leven van Verheijen als een proto- eeuw aangetrokken voelden tot het missie- type missionarisleven, en doet dat vanuit ideaal. In de jaren dertig werd hij benoemd een duidelijk antropologische achter- als missionaris op Flores, waar hij zestig grond: veel wordt beschreven, weinig ge- jaar van zijn werkzame leven doorbracht psychologiseerd. Waar mogelijk plaatst zij en de bloeitijd en neergang van de missie het leven van Verheijen in een context, die meemaakte. Naast het verspreiden van het zij voorziet van interessante en minder in- christendom wijdde Verheijen zich aan teressante details, als bijvoorbeeld de be- onderzoek naar de lokale taal, het Mang- schrijving van het aantal verbouwingen garai, en later naar de plaatselijke flora en van het kerkje uit het geboortedorp van

88 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Verheijen, of de letterlijke weergave van Witsen, en tot slot Kitty en haar huwelijk een gedateerd, stichtelijk verhaal uit De met Albert Verwey. Of zou het beter zijn te Gelderlander dat de jonge Verheijen ken- kiezen voor een chronologisch-themati- nelijk inspireerde. Zij hanteert daarbij een sche aanpak en in elke aflevering de drie degelijke, soms weinig tot de verbeelding vrouwen te volgen in een overeenkomstige sprekende stijl. Het boek is verder voor- levensfase? zien van een uitgebreid nawerk met een De schrijvers van De gezusters Van Vloten omvangrijk notenapparaat, wat Een pio- hebben gekozen voor de laatste vorm, nier op Flores al met al verantwoord en zeer waarbij ze het voorbeeld volgen van Desti- informatief maakt, maar door het onder- ned 7ó Be Wives. The Sisters of Beatrice Webb werp en de presentatie eerder een beperkte van Barbara Caine, de biografie van de groep geïnteresseerde lezers zal aanspreken negen gezusters Potter. Aan de hand van dan een breed publiek. dagboeken en brieven heeft Caine hun ge- zamenlijke jeugd, verloving, huwelijk, ge- Eva Gerrits zinsleven en ouderdom beschreven. Het voordeel hiervan is dat overeenkomsten en ^J verschillen tussen de lotgevallen van de zus- ters direct aan het licht komen. Die teke- Cornelie van Uuden en Pieter Stokvis, De nen zich inderdaad af tussen de zusters Van gezusters Van Vloten. De vrouwen achter Vloten: de melancholieke Martha, de ei- Frederik van Eeden, Willem Witsen en Al- genzinnige Betsy en de kordate Kitty. Er bert Verwey (Amsterdam, Bert Bakker wordt ruim aandacht besteed aan negen- wo7) tiende-eeuwse opvattingen over huwelijk, seksualiteit en man-vrouwverhoudingen. Er valt een boeiende televisieserie te maken Een nadeel van deze vorm is het gebrek aan van het leven van de drie dochters van vrij- overzicht van de afzonderlijke levens. Bo- denker, Spinoza-kenner en hoogleraar Jo- vendien krijgt de lezer door de voortduren- hannes van Vloten en zijn vrouw Betsy van de afwisseling van hoofdpersonen behoefte Gennep: Martha (1857-1943), Betsy (1862- aan een slotbeschouwing waarin verbanden 1946) en Kitty (1867-1945) . In de eerste af- worden gelegd en verder gekeken wordt levering zien we hoe de drie zussen met hun dan de directe persoonlijke omgeving van vier broers bewust worden opgevoed van- deze kunstzinnige en vrijgevochten vrou- uit het ideaal van `een geloofsvrije bescha- wen. Misschien hebben de auteurs dit wel ving'. De tweede aflevering zoomt in op geprobeerd, aangezien ze zich beroepen op hun zogenaamde clubzusterschap van de Parallel Lives. Five Victorian Marriages van Tachtigers, namelijk hun contacten met Phyllis Rose. Waar deze inspiratiebron toe deze literaire kring rondom De Nieuwe geleid heeft, wordt echter niet duidelijk. Gids. Daarna gaat elke volgende aflevering De inhoud van dit biografische drieluik is over het leven van één van hen: eerst Mar- gebaseerd op drie scripties waarmee stu- tha en haar huwelijk met, en scheiding van, denten, onder wie Cornelie van Uuden, in Frederik van Eeden, daarna Betsy en haar 2oo5 hun studie Cultuurwetenschappen huwelijk met, en scheiding van, Willem aan de Open Universiteit afrondden bij

Signalementen • 89 Pieter Stokvis. De studenten hebben ge- ving dan in het parlement de indruk te bruikgemaakt van duizenden brieven aan wekken van bijzonder vief en bijdehand te en van de gezusters, die worden bewaard in zijn'. Tijdens de algemene beschouwingen het Van Vloten-archief in de Universiteits- in de Eerste Kamer in november van dat bibliotheek van Amsterdam. Natuurlijk jaar deed het liberale kopstuk het nog eens hebben ook bestaande studies als bron ge- dunnetjes over: `Er zijn veel mensen met diend, zoals de biografie van Frederik van een uitmuntend verstand, een grote toe- Eeden door Jan Fontijn, en publicaties over wijding, voorzien van alle lofwaardige ei- de familie Van Vloten van Francisca van genschappen, die voor bepaalde functies Vloten en van Marijke Stapert-Eggen. Wil- minder geschikt zijn dan anderen, over wie lem Witsen krijgt opvallend meer aandacht men grosso modo veel minder goed denkt. dan de andere twee heren. Valt dit te ver- De oorzaak ligt in het compromissoire ka- klaren doordat er van hem nog geen bio- rakter van de Nederlandse kabinetsforma- grafie is verschenen? tie en de daaruit resulterende kabinetten. Niet op alle vragen van de inleiding wordt Persoonlijkheden, die zich naar buiten toe in deze biografie een antwoord gegeven, scherp geprofileerd gedragen, wat in de bijvoorbeeld op de vraag hoe het kwam dat praktijk betekent: soms te scherp geprofi- de talenten van de drie zussen niet tot bloei leerd, worden daardoor slecht verdragen.' kwamen of onderbelicht bleven. Klopt dit Van Riel richtte zich tot Cals, op dat mo- laatste overigens wel en gold deze inperking ment minister-president van een kabinet van talenten voor alledrie even sterk? Een van KVP, PvdA en ARP, en bij uitstek een voorzichtig antwoord aan de hand van stu- scherp geprofileerd politicus. De bood- dies hierover zou iets hebben kunnen bij- schap was duidelijk: eigenlijk was de ka- dragen aan ideeën over vrouwen en schrij- tholieke premier ongeschikt voor zijn verschap. ambt. Van Riels impliciete voorspelling werd al Mariëlle Polman gauw bewaarheid. Langer dan anderhalf jaar hield Cals het niet vol. En wie de een- entwintig minister-presidenten in Han van der Horsts Onze premiers (19oI-2oo2). Hun Han van der Horst, Onze premiers (1901- weg naar de top nader beschouwt, gaat de 2002). Hun weg naar de top (Amsterdam, vvD'er postuum nog meer gelijk geven. Atheneum – Polak & Van Gennep, Zooi) Succesvolle kabinetsleiders in Nederland zijn – een enkele uitzondering daargelaten vvD -senator Harm van Riel hield in juni – relatief rustige, vaderlijke en verzoenende 1965 een betoog over het ideale profiel van figuren. Krachtpatsers, wereldverbeteraars een Nederlandse minister-president. Een en andere uitgesproken persoonlijkheden premier kon volgens hem intelligent zijn stranden meestal voortijdig of brengen het en gelijk hebben, maar vaak was het be- niet verder dan één termijn. langrijker om te kunnen zwijgen, `omdat Niet dat daar bij Van der Horst erg veel het voor hem van meer gewicht is vrienden over valt te lezen. De managementboekeri- te maken in een altijd wat moeilijke omge- ge ondertitel Hun weg naar de top wordt

90 n Biografie Bulletin Zomer2oo7 waargemaakt: de auteur heeft vooral be- Colijn-biograaf Herman Langeveld wordt langstelling voor de weg die de diverse poli- tot twee keer toe `H. J . Lindemans' ge- tici aflegden naar het minister-president- noemd. In hetzelfde hoofdstuk staat dat de schap. Het levert een mooie variëteit aan in Drente geboren en getogen officierszoon verhalen op, maar omdat er betrekkelijk J.B. van Heutsz `in een uiterst katholiek weinig lijn valt te ontdekken in deze wor- Zuid-Limburgs boerenmilieu' opgroeide. dingsgeschiedenissen, lukt het nauwelijks In zijn hoofdstuk over de Doorbraak-pre- om parallellen te trekken tussen de gepor- mier Willem Schermerhorn gaat Van der tretteerden. Als Van der Horst het functio- Horst kort in op de samenstelling van diens neren als premier wel had meegenomen, kabinet, waarbij hij spreekt over `de door- had het tonen van dit soort dwarsverban- gewinterde katholieke politicus Louis den wel tot de mogelijkheden behoord. Beel' . Later zou Beel dat inderdaad wor- Het had deze absoluut een zekere meer- den. Terecht kwam in de ondertitel van zijn waarde gegeven. door Lambert Giebels geschreven biografie Minister-presidenten komen er wat be- het woord `onderkoning' voor. Bij zijn eer- kaaid af in de collectieve herinnering, con- ste aantreden als bewindsman was Beel stateert Van der Horst terecht. `Overal heb echter nog zo groen als gras. Verder dan je in Nederland staatsliedenbuurten en wij- plaatsvervangend gemeentesecretaris van ken waar de straten politici in herinnering Eindhoven had hij het op dat moment nog roepen. De brede straten, de fraaie singels, niet gebracht. Van der Horst blijkt dat wel de boulevards met de tram in het midden degelijk te weten, want in zijn portret van zijn naar de grote ideologische leiders ge- Beel beschrijft hij de carrièresprong bij de noemd: Troelstra, Thorbecke, Schaepman, eerste benoeming tot minister accuraat en De Savornin Lohman. Kuvper ook, maar in fraaie bewoordingen: `Het was een on- dan wordt hij juist herdacht als de staats- voorstelbare tuimeling naar boven.^° man en partijleider, niet als de premier. In 1952. moest de piepjonge vu -hoogleraar Cort van der Linden, De Meester, Colijn, Jelle Zijlstra van een vakantie aan de Franse Drees, zij moeten het doen met de zijstraat- Rivièra terugkeren, toen hij werd gevraagd jes en de woonerven.' Van de man van zo'n als minister van Economische Zaken. analyse verwacht je dan een monumentale zou nooit meer naar de wetenschap terug- publicatie die dat onrecht een beetje teniet keren', stelt Van der Horst. Vijf pagina's doet. Helaas, het mag niet zo zijn. verder heeft de auteur het over de antirevo- `In de vorige eeuw telde Nederland eenen- lutionair na zijn kortstondige premier- twintig minister-presidenten`, luidt de eer- schap: `De V v bood hem een buitenge- ste zin van Van der Horsts voorwoord. woon hoogleraarschap in de openbare Twee alinea's verder is het er al eentje min- financiën aan, dat hij met graagte accep- der geworden. Welke weg legden de twin- teerde.' tig minister-presidenten van Nederland In zijn portret over Barend Biesheuvel af?', vraagt de auteur zich daar af. Een fout- wordt de hoofdpersoon opgevoerd als ARP- je, jammer, denk je als lezer dan nog. Maar lijsttrekker voor de verkiezingen van 1965, het boek blijkt vergeven van de slordighe- terwijl er in dat jaar helemaal geen stem- den en de uitglijders. busgang voor de samenstelling van de

Signalementen • 91 Tweede Kamer was. Nog lachwekkender is leuken – tot een lastig te verteren boek. Het dat Van der Horst ook D'66 al mee laat verouderde Nederlandse minister-presiden- doen aan deze niet-bestaande strijd om de ten van de twintigste eeuw van George Pu- kiezer. chinger wacht nog steeds op een waardige En zo kan de opsomming nog wel even opvolger. doorgaan. Het maakt Onze premiers – sa- men met Van der Horsts neiging om de Paul van der Steen werkelijkheid af en toe net wat te veel op te

92 • Biografie Bulletin Zomer 2oo7 Mededelingen

Discussiemiddag

Op 22 september organiseert de Werkgroep Biografie een discussiemiddag over een aantal recent verschenen biografieën. NRC Handelsblad-redacteur Arjen Fortuin gaat in gesprek met Wim Hazeu (biograaf van Gerrit Achterberg, J. J. Slauerhoff, M.C. Escher en Simon Vestdijk), Aukje Holtrop (bio- graaf van Nynke van Hichtum) en Jeroen Koch (biograaf van Abraham Kuyper).

Programma:

14.00-14.3o koffie en thee 14.30-16.0o discussie 16.00-17.0o borrel

De middag zal worden gehouden in het academisch-culturele centrum Spui25 in Amster- dam. Adres: Spui 25-27 1012 WX Amsterdam Spui 25 is vanaf Amsterdam Centraal Station te bereiken met de tramlijnen 1, 2, 4, 5, 9, 13, 16, 17 , 24 en 25 (halte Spui) . Leden van de Werkgroep betalen € 5,-, niet-leden € 10,-. U kunt u aanmelden door het bedrag over te maken op postbankrekening 412 9271 ten name van de Werkgroep Biogra- fie, Hilversum.

Verhoging Abonnementsgeld Nadat het abonnementsgeld vijf jaar gelijk gebleven is, heeft het bestuur van de Werk- groep Biografie besloten dit met ingang van 1 januari Zoo g te verhogen tot € 36,- per jaar voor personen en € 48,- voor instellingen.

Rectificatie

In Biografie Bulletin Zoo7/1 werd een ongecorrigeerde versie geplaatst van het artikel `De kathedralendrift van een socialist. In het voetspoor van Willem Wilmink' door Piet Moo- ren. De redactie biedt hiervoor haar welgemeend excuus aan.

93 Medewerkers aan dit nummer

M I REI LLE B E RMAN is historica en redacteur van Biografe Bulletin. Onlangs publiceerde zij samen met M. Halbertsma-Wiardi Beckman en die twee jongens zijn wij. Brieven van H. W Wiardi Beckman aan M. van der Goes van Naters.

PAULINE DE B OK studeerde theologie en filosofie en behaalde onlangs aan de Universi- teit van Amsterdam een bachelor Duitse taal en cultuur. Ze werkt sinds begin jaren tach- tig als journalist en schrijver. Haar nieuwste boek, Blankow of het verlangen naar Heimat, verscheen vorig jaar.

Ros vnrr EssErr is schrijver en vertaler en redacteur van het Biografie Bulletin. Zijn laatst verschenen boek is Het jaar waarin mijn vader stierf (2006).

EVA GERRITS is werkzaam als bureauredacteur bij Ambo IAnthos uitgevers en studeert Nederlandse taal en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Zij is redacteur van Bio- grafie Bulletin.

HEIN GROEN studeerde Engels en literatuurwetenschap en werkt als publiciste en ver- taalster. Zij schreef De ruimte van Virginia Woolfen vertaalde met Gijs Went onder andere de biografie van Hannah Arendt.

HENDRIK H E N RI C H S promoveerde op de biografie Johan Brouwer. Hij is als universitair hoofddocent verbonden aan de afdeling Cultuur-, mentaliteits- en ideeëngeschiedenis van het Departement Geschiedenis en Kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht. Zijn onderzoek richt zich op erfgoed, historische musea en opvattingen over identiteit en burgerschap.

DEBORAH HOLMES is wetenschappelijk medewerkster aan het Ludwig Boltzmann Insti- tut, en werkt aan een biografie van Eugenie Schwarzwald. Zij is docente aan het New Col- lege van de universiteit van Oxford. In Zoos publiceerde ze Ignazio Silone in Exile. Writing andAntifacism in Switzerland 2929-1944•

SARAH L E FAN U publiceerde een studie over feminisme en science fiction verschillende bundels korte verhalen. Zij presenteert het B B C Radio 4 programma `A Good Read' en is creatief directeur van het Bath International Literature festival. In Zooi verscheen haar biografie van Rose Macaulay.

94 JOKE 'ANDERS is essayist, geeft workshops kinder- en jeugdliteratuur en schreef de bio- grafieën van An Rutgers van der Loeff-Basenau en Annie M.G. Schmidt. Haar nieuwste biografie, van Max Velthuijs, verscheen dit jaar in Japan en haar biografie van Dick Bruna verscheen in het Engels. Ze werkt aan een vie romancée en een biografie van Han Hoek- stra.

DIK VAN DER MEULEN schreef een biografie van Multatuli. Hij is redacteur van Biogra- fie Bulletin.

FRANS M E U L E N B E RG iS publicist en als onderzoeker `ethiek en fictie' in deeltijd verbon- den aan de afdeling Medische ethiek en filosofie van de geneeskunde, Erasmus M c , Rot- terdam.

CAITRÍONA NÍ DH UILL is wetenschappelijk medewerkster aan het Ludwig Boltzmann Institut fur Geschichte and Theorie der Biographie. Zij promoveerde op het proefschrift Modern intersections of utopian imagination and gender discourse en richt zich op de ge- schiedenis van Engelstalige biografieën en Hugo von Hofmannsthal.

JOS P E R RY is als historicus verbonden aan de faculteit der cultuur- en maatschappijwe- tenschappen van de Universiteit Maastricht. Hij schreef biografieën van Willem Hubert Vliegen en Victor de Stuers, en bereidt een biografie voor van Theun de Vries.

M A R I E L L E P O L M A N promoveerde op de literatuurkritiek van Anton van Duinkerken. Zij publiceerde een monografie van Helene Nolthenius en is als docent werkzaam aan het Stedelijk Gymnnasium Nijmegen.

ANNEKE RI B B ERIN K is verbonden aan de sectie Contemporaine Geschiedenis van de Vrije Universiteit te Amsterdam. Zij werkt aan een groepsbiografie van belangrijke poli- tieke vrouwen in westerse samenlevingen in de late twintigste eeuw en publiceerde eerder over Margaret Thatcher en í pro Harlem Brundtland.

HANNES S C H W E I G E R houdt zich als wetenschappelijk medewerker aan het Ludwig Boltzmann Institut fur Geschichte and Theorie der Biographie bezig met onderzoek op het gebied van biografietheorie en een studie naar leven en werk van Ernst Jandl. Hij pu- bliceerde onder andere Failing Better. Samuel Beckett in Osterreich.

MONICA S O ET I N G werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt. Dit voorjaar gaf zij een werkcollege `Biografie' aan de Universiteit van Utrecht.

95 PAUL VAN DER STEEN is politicoloog en redacteur bij De Limburger/Limburgs Dagblad. In zoo4 verscheen zijn biografe van minister-president Jo Cals: Cals. Koopman in ver-

wachtingen zpz4 -Ip71•

FAY WELDON schreef acht jaar lang met succes reclameteksten, tot ze in 1967 haar eerste roman publiceerde. Daarvoor had ze meer dan vijftig hoorspelen, toneelstukken en tek- sten voor televisieseries geschreven. Intussen publiceerde ze, naast een groot aantal verha- len, minstens twintig romans.

96 Biografie Bulletin

Jaargang 17, nummer 2 Vormgeving: CeevanWee, Amsterdam Zomer 2007 Productie: Macula, Boskoop ISSN 0925-7764 Uitgave van de Werkgroep Biografie Hoofdredactie: Monica Soeting Redactie: Rooseveltlaan 207 III Mireille Berman 1079 AS Amsterdam Rob van Essen [email protected] Eva Gerrits Jeroen Koch Lidmaatschap/abonnement Dik van der Meulen Personen € 32,- per jaar Monica Soeting Instellingen € 44,- per jaar Losse nummers € 12,- (plus € 2,- verzend- Wjebsiteredactie: kosten) Gerard Schulte Nordholt U kunt u aanmelden als lid van de Werk- groep Biografie bij Tekstcorrecties: Marian van Wissen, Eva Gerrits Hoekerkade 155, 2725 AJ Zoetermeer, Bestuur Werkgroep Biografie Bulletin: e-mail: [email protected]. Koen Hilberdink (voorzitter) Een acceptgiro wordt dan toegestuurd. Herman Langeveld (penningmeester) Losse nummers kunnen eveneens bij Ma- Hans Renders (secretaris) rian van Wissen worden besteld. Voor inhoudelijke vragen over de Werk- Rechthebbenden van illustratiemateriaal groep Biografie kunt u contact opnemen hebben wij geprobeerd te achterhalen. met Koen Hilberdink: Meent u rechten te hebben op een afbeel- k. hilberdink@worldonline. nl ding in dit blad, dan kunt u zich wenden tot de redactie. Het lidmaatschap wordt automatisch ver- lengd, tenzij v66r 1 december van de lo- Het copyright van de artikelen berust bij pende jaargang schriftelijk is opgezegd. de afzonderlijke auteurs. Er verschijnen in principe drie nummers per jaar. De lijst `Wie doet wat' kan bij de hoofd- redacteur worden aangevraagd. Ook toe- Nadere informatie over de Werkgroep voegingen aan of veranderingen van de Biografie, het Biografie Bulletin en de door lijst kunnen bij de hoofdredacteur worden de werkgroep georganiseerde activiteiten opgegeven. is te raadplegen op internet. Het adres is: www. biograf ebulletin. nl DE BIOGRAFIE IN GROOT -BRITTANNIË Hermione Lee over een `typisch Britse zonde'; Fay Weldon over het vergeten leven van de dochter van Ted Hughes en Assia Wevill; Richard Holmes en de biografie als wetenschappelijke discipline en Sarah Lefanu over de verhouding tussen biografen en hun onderwerp

RECENSIES De verfilming van een hectische Britse week; de nieuwste levensbeschrijving van de Britse natuurliefhebster Beatrix Potter; biografieën van Willem de Kooning, Barend Sijmons, Jilis Verheijen, de gezusters Van Vloten, Nederlandse premiers en Hendrik de Vries, en Groningse theorieën over de biografie in Nederland

EN VERDER Gro Harlem Brundtland als voorbeeld; interviews met Christine D'haen en een biografenkwartet; Biografen in fictie en het huis van Leonard en Virginia Woolf in Rodmell

Biografie

Bulletin Najaar 2,007

De grenzen van het privéleven

•••;•:•?""Z.,:•••••••••• .• '• . -.-...... 0,..-....04t.e . :::.:*.; 2'....; • .....;Ar...... -NU.43 •: :..:.;;t44110.,V4v1011011040*:.xmooc• .,Z.Z...... -^47•••zi;•n...... •.(.4..0.0?, . . ::::::. :.

...... ;•.• :•••,...;•••• •.. . ' ^.... v4:4461....afl t,„ ••• . w."...»...... is, s:.4111C.46,...... ,...... ,.10111111...... ,...4.,..;;:t4:,•"-.*:).4."....r...,.....-r...... • ..e. .,,,....,,,;,. .„...._ ,...... „:011...... ,. n ..,..,,,.„,•••:.. . :., ,,,... M...... ).WV. ./11....., WroMOW :.3.0..14./ • ...*M. ....).;.,00.06A."...' •••000. vi;:w • • .," ..t.':•"...... "?A'" ''' "...... 1.!.;.?*•:...:,:: .. ::•:Z7Z.... At MION106.*WASO, 40, ' . . (wv:/•ZP% 't.....Z.V.74;6=i't .""rs;:"... '",trur;44110~.64, 2....100::•.

A* 44 ,..Awcypaymok.".• .0.0. 00.,...... ;)4.*.•••••",,,,,,.,„„»,....,...,...4..— ...,,,,„». .=---06- - =rat,„„=„.;•,40•000.4--344„,. --...... 4opoP 5 -- ---'..;-• e • w ',-.1.="—. _ ...... ,:. —, :•) • .. . _1. ."*""•*' :-.....•=0,A;r•""*".•••,, • AMC...... 4411.k.. :•woomoom.,:::.4•••:r.:•)•»:-,...... ow.olisoc.5&•• :•:441*•_ • ..,,,:,to...4=taren ill ••• . . . .. ,4,,,,,,,....w.,,,,,,,,,,e" , ...;.: ...... "...... c•w

De redactie verzoekt auteurs rekening te bij een lang artikel: houden met de volgende aanwijzingen • de tekst opmaken met tussenkopjes voor de kopij. (cursiveren) of een witregel • een lead boven het artikel plaatsen Opmaak van het artikel: (korte beschrijving van de inhoud, aan- • een titel of titelsuggestie geven (niet leiding of uitgangspunt van het artikel) vet, geen kapitalen) • zo mogelijk illustraties bijvoegen (wor- • officiële spelling gebruiken den geretourneerd) • boektitels cursiveren • tijdschriftartikelen tussen enkele aanha- personalia: lingstekens: namen van tijdschrift of korte biografie van 3 à 4 regels bijvoegen krant cursiveren • de volgende wijze van titelbeschrijving: kopij • teksten per post of e-mail sturen naar Hermine de Graaf, De zeevlam (Amster- de hoofdredacteur: dam, Meulenhoff 1985) Monica Soeting Rooseveltlaan 207 III Willem Jan Otten, `Twee verschrikkelijke 1079 AS Amsterdam machines', in Tirade 38 (1994) 5 [email protected]

• afkortingen vermijden • citaten: enkele aanhalingstekens Ingezonden brieven langer dan citaat binnen citaat: dubbele aanha- 400 woorden worden niet geplaatst. lingstekens • alinea's niet laten inspringen, alleen harde returns gebruiken • werken met standaard lettertype • niet onderstrepen, vet, kapitalen • lange citaten in een buitenlandse taal in het Nederlands vertalen • geen noten gebruiken

Afbeelding omslag: Marie Antoinette met prinses de Guémenée, een van haar hofda- mes. Ets, verschenen in Vie privée, libertine et scandaleuse de Marie Antoinette dAutriche (Parijs, 1793) Inhoud

Woord vooraf 3

Verkeerd lezen 4 Een pleidooi voor de biografie GEERT VAN DER KOLK

De twee paspoorten van Rita Verdonk 7 Privé en publiek bij vrouwelijke politici LIESBET VAN ZOONEN

Het onbeschaamd geschrijf 14 De interviewer tussen schaamte en schroom, ongeremdheid en nieuwsgierigheid MARJO VAN SOEST

Vuile was 19 De schrijver als mens ROB VAN ESSEN

De waarheid weergeven zS Peter van der Vorst over zijn biografie van Willem-Alexander EVA GERRITS EN ROB VAN ESSEN

Het Marie Antoinette-syndroom 31 Hoe een misogyn cliché de eeuwigheid haalde LINDA NAB

Wie kijft, die blijft 36 De receptiegeschiedenis van Lytton Stracheys Eminent Victorians PETER MENNEN

Liever geen bakstenen 43 De biografieënreeks van het Prins Bernhard Cultuurfonds MIREILLE BERMAN RECENSIES FILM

Het pantser van Clinton 46 Een gezonde geest in een ziek Biografieën aan de vooravond van de lichaam 75 Amerikaanse presidentsverkiezingen `The Diving Bell and the Butterfly' PAUL VAN DER STEEN EVA GERRITS

Taarten bakken voor INTERVIEW roodharigen 51 Biografielezingen in Maastricht De biografie stijgt boven het MIREILLE BERMAN individuele uit 77 Christian von Zimmermann over ethische Een moderne middeleeuwer S3 en antropologische aspecten van de Biografie van Pierre Cuypers biografie EVA ROVERS MONICA SOETING

Eerbied en bewondering 57 RUBRIEKEN Een onkritische fotobiografie van Astrid Lindgren Biografen in fictie 82 JOKE LINDERS Op zoek naar de juiste dosering empathie FRANS MEULENBERG Aan de zijlijn van de samenleving 61 Dagboek van een biograaf 86 Een eigenzinnige biografie van J.C. Bloem De man die zijn biografen vóór wilde zijn KOEN HILBERDINK ELSBETH LOCHER-SCHOLTEN EN BOB DE GRAAFF Terugzien op een ruïne 66 Leven en werk van jhr.mr. Dirk Jan de Schrijvershuizen 92 Geer Bedreigde monumenten YME KUIPER Een protest DIK VAN DER MEULEN Een onderbelicht schrijverschap 71 De biografie van Enid Blyton Medewerkers aan dit nummer 95 HELMA VAN LIEROP-DEBRAUWER Woord vooraf

Er wordt de laatste tijd door veel mensen – biografie van Willem Alexander en hoe het ook door biografen – kritiek geuit op de beschrijven van een leven van een lid van `ongebreidelde bekenteniscultuur' die onze het koninklijk huis zijn eigen problemen cultuur zou kenmerken. Diezelfde mensen met zich mee brengt, en Christian von zijn vaak blij met het steeds groter worden- Zimmermann, hoogleraar aan de universi- de aantal Nederlandse biografieën. Het teit van Bern, legt uit waarom de intiemste leek ons interessant te weten waarom be- details uit het leven van Marie Antoinette langstelling voor de ervaringen van `gewo- van belang zijn voor de geschiedschrijving. ne' mensen of filmsterren – want daarover Op dat laatste aspect gaat ook Linda Nab gaat het als men het over bekenteniscultuur in. Zij laat zien hoe het `intieme, losbandi- heeft – minder acceptabel zou zijn dan in- ge en schandaleuze' leven van de Franse teresse in intieme details uit de levens van koningin inzet werd in de strijd tegen de schrijvers en politici. We besloten daarom monarchie. Een afbeelding uit een acht- dit nummer te wijden aan de grenzen van tiende-eeuws smaadschrift tegen Marie het privéleven, en legden aan verschillende Antoinette prijkt op de voorkant van dit auteurs de volgende vragen voor: wanneer nummer. We laten het aan de lezer over te zijn intieme details wetenswaardig, en wan- oordelen of het hier om pornografie of om neer beschouwen we ze als onbetamelijk? geschiedenis gaat. De antwoorden hierop lopen uiteen, zoals Verder in dit blad: aandacht voor de na- te verwachten was. Geert van der Kolk be- levens van Lytton Stracheys `eminent Vic- toogt in het openingsessay dat niet het ont- torians'; het politieke én privéleven van hullen, maar juist het verhullen van intie- Nederlandse en Amerikaanse politici en re- me details tot de mooiste romans leidt. censies van nieuw verschenen biografieën. Rob van Essen gaat in op de pogingen van Mireille Berman gaat in op de nieuwe bio-- biografen om toegang te krijgen tot het pri- grafieënreeks van het Prins Bernard Cul- véleven van J.D. Salinger, een auteur die tuurfonds en Dik van der Meulen schreef zijn lezers niet alleen zijn leven onthoudt, in plaats van een portret van een schrijvers- maar ook zijn werk. huis een protest tegen de dreigende sluiting In de politiek heeft het verzwijgen van pri- van het Multatulihuis en de dreigende ver- végebeurtenissen andere gevolgen dan in koop van het huis waar Eline Vere ontstond. de literatuur, maar Liesbet van Zoonen laat Ten slotte een correctie: in tegenstelling tot zien dat mannelijke politici baat hebben bij wat in het vorige nummer stond vermeld, het openbaar maken van privégegevens, heeft Hermione Lee niet de biografie van terwijl vrouwelijke politici dergelijke zaken Eudora Welty geschreven. maar beter voor zich kunnen houden. Peter van der Vorst vertelde aan Rob van Essen De redactie en Eva Gerrits over zijn plannen voor een

Woord vooraf • Verkeerd lezen Een pleidooi voor de biografie

Geert van der Kolk

Alle schrijvers beginnen met het imiteren van hun voorgangers. Maar dat betekent niet dat ze dat letterlijk doen. Ze lezen het werk van anderen door hun eigen ogen en geven er hun eigen interpretaties aan — ze lezen het onopzettelijk, maar met de juiste instelling, verkeerd. Toen Geert van der Kolk voor het eerst The Berlin Stories van Christopher Isherwood in handen kreeg, las hij dat boek op meer dan één verkeerde manier. Maar dat begreep hij pas toen hij kennisnam van het privéleven van Isherwood.

In het najaar van 1980 reisde ik met de trein tische deel van de stad, dat toen nog, veel via Osnabruck en Hannover naar Oost- meer dan de westkant, leek op Isherwoods Berlijn. Ik was toen zesentwintig. Onder- Berlijn uit de jaren dertig. Reizend in de weg las ik The Berlin Stories van de Engelse rammelende S-Bahn en wandelend door schrijver Christopher Isherwood, die pre- vervallen wijken als Prenzlauer Berg, kostte cies vijftig jaar eerder, toen hij zesentwintig het maar weinig moeite om me de moderne was, over dezelfde rails reed. equivalenten van Isherwoods hospita juf- Ik wist toen niets over Isherwood en had frouw Schoeder voor te stellen, of de char- zelfs de losjes op zijn verhalen geïnspireerde mante oplichter meneer Norris, en de mis- film `Cabaret' gemist. Ik had het boek op lukte femme fatale Sally Bowles. Doordat het station in Utrecht cadeau gekregen van Isherwood me zo onnadrukkelijk, zonder een vriend en las, toen ik bij Oldenzaal de dat ik het zelf merkte, had meegesleept in grens over ging, hoe Isherwoods alter ego zijn groteske wereld, leek het mij heel na- bij Oldenzaal de grens passeerde op weg tuurlijk dat ik soortgelijke figuren zou ont- naar een grote, gevaarlijke stad en romanti- moeten. En erover zou kunnen schrijven. sche avonturen. Dat was wel de belangrijkste openbaring: Ik ging naar Berlijn om historisch onder- dat je met humor en empathie kunt schrij- zoek te doen in een Oost-Duits archief. Ik ven over onbelangrijke mensen — een woonde ook een half jaar in het communis- vreemdeling die je in de trein tegenkomt

4 • Biografie Bulletin Najaar 2007 (meneer Norris), je huisbaas (juffrouw een term die de Amerikaanse criticus Schoeder), een toevallige kennis (Sally). In Harold Bloom gebruikt om het mechaniek de grote geschiedenis (destijds mijn vak) van een literaire traditie te analyseren. Alle spelen ze geen rol, maar als je goed over ze schrijvers beginnen met het imiteren van schrijft, zoals Isherwood deed, leven ze veel voorgangers, maar ze lezen die voorgangers langer dan het gemiddelde proefschrift. zonder dat ze het zelf beseffen op een per- Ik sta diep bij Isherwood in het krijt. Mijn soonlijke, `verkeerde' manier. Alleen door allereerste korte verhaal `Het huis bij de `misreading' kunnen ze, als ze goed zijn, de Kollwitzplatz' (Maatstaf, 1982) en mijn eer- invloed van die voorgangers ontstijgen. ste roman Kate Jahn (1991) zijn direct op Dit lijkt een pleidooi voor het onbevangen zijn werk geïnspireerd en spelen zich af in lezen van romans, zonder enige kennis van de démi-monde van het communisme. Als het leven van de auteur. Een pleidooi dus ik iets over Isherwoods leven had geweten, tegen het lezen (en schrijven) van biogra- bijvoorbeeld de toen al verschenen auto- fieën, maar zo is het niet bedoeld. Dat ik biografie Christopher and His Kind had ge- destijds, op een belangrijk moment in mijn lezen, was het vermoedelijk allemaal heel leven, onschuldig met Isherwood in de anders gelopen. trein zat, was een stom en gelukkig toeval. Ik geloofde Isherwood letterlijk toen hij Sindsdien heb ik alles wat los en vast zit van schreef: `I am a camera with its shutter en over Isherwood gelezen en er veel van open, quite passive.' Ik werd spontaan ver- opgestoken. Met name instructiefis zijn le- liefd op het idee van de vreemdeling, de af- venslange worsteling met `ik'. Het is een standelijke waarnemer die tegen zijn zin cliché dat alle literatuur autobiografisch is, betrokken raakt als het noodlot toeslaat. maar voor Isherwood is het driedubbel Isherwood werd spontaan verliefd op jon- waar. Hij schreef zijn eerste autobiografie al gens. In de autobiografie schrijft hij: `Ber- toen hij pas vierendertig was ( Lions and lin meant boys.' Hij leidde een zeer actief Shadows, 1938), en gebruikte hetzelfde ma- seks- en liefdesleven, soms samen met zijn teriaal in de openhartiger roman Down vriend, de dichter Wystan Auden, maar There on a Visit 0962). Zijn andere romans kon daar in de jaren dertig niet eerlijk – of (Prater Violet uit 1945 en A Single Man uit misschien moet ik zeggen: niet letterlijk – 1964) zijn ook nauw verholen hoofdstuk- over schrijven. Dus verzon hij een merk- ken uit zijn eigen leven. Hij hield bijna zes- waardig alter ego, een bijna abstracte, a- tig jaar lang een zeer gedetailleerd dagboek seksuele figuur, zo passief dat hij eigenlijk bij, en deed op het eind de autobiografie alleen maar bestaat uit de geestige dingen nog een keer op grote schaal over ( Christop- die hij in conversatie zegt. In `On Ruegen her and His Kind, 1977). In een bijna wan- Island', over een strandvakantie met zijn hopige poging om al die verschillende ver- zeer jonge vriendje Otto, splitst hij zich sies van zijn leven uit elkaar te houden, zelfs in tweeën, waardoor het verhaal voor schreef hij in het laatste boek over zichzelf mij volstrekt onbegrijpelijk werd. in de derde persoon. Het al eerder genoem- Heb ik The Berlin Stories destijds verkeerd de citaat is voluit: `For Christopher, Berlin begrepen? Zonder enige twijfel. Het lijkt meant boys.' mij een perfect voorbeeld van `misreading', Ik schrijf nu al jaren uitsluitend fictie en

Geert van der Kolk Verkeerd lezen • 5 weet dat je onherroepelijk in de knoop verzinnen. Deze figuur, de geheimzinnige, komt als je verteller geen fictief karakter is. passieve waarnemer die niets over zichzelf Hierin ligt volgens mij de verklaring waar- loslaat, maar aan wiens hand je niettemin om The Berlin Stories Isherwoods beste en gretig meegaat naar de zelfkant van Berlijn, meest gelezen boek is. Door de restricties is Isherwoods meest originele en intrige- van de tijd kon hij niet over zijn eigen erva- rende creatie. ring schrijven en moest hij een verteller

6 • Biografie Bulletin Najaar 2007 De twee paspoorten van Rita eerdonk Privé en publiek bij vrouwelijke politici

Liesbet van Zoonen

De honger naar privégegevens van politici lijkt onstilbaar. Politici geven het publiek wat ze willen en vertellen over hun huwelijk, hun jeugd, hun persoonlijke angsten en hun geheime ambities. Die openhartigheid pakt voor vrouwelijke politici anders uit dan voor mannelijke. Onderzoek toontaan dat waar mannelijke politici van hun bekentenissen profiteren, vrouwen in de politiek daar juist minder populair van worden. Liesbet van Zoonen legt uit hoe dat werkt.

`Rita Verdonk vecht tegen de eenzaam- Verdonk compleet met halfedelstenen col- heid', liet het weekblad Weekend op 26 sep- lier en bijpassende oorbellen. Wie dacht tember van dit jaar zijn lezers weten. Twee dat het artikel in Weekend per toeval precies weken daarvoor had de vv D -politica de na haar verbanning uit de vvD-fractie ver- Tweede Kamerfractie moeten verlaten na scheen, werd de week erop uit de droom de zoveelste aanvaring met fractieleider geholpen: het weekblad Privé publiceerde Mark Rutte. Verdonks persoonlijke ont- een vergelijkbaar verhaal over de vrouw hullingen in Weekendzijn duidelijk onder- achter de politica, ditmaal vergezeld van deel van haar politieke overlevingscampag- een frontaal dubbelportret van Verdonk en ne. Het blad maakt gewag van de vele haar partner Peter. steunbetuigingen die ze na de botsing met Rutte kreeg, en vertelt dat 'de vrouw van Privéleven als campagne-instrument vlees en bloed' achter de `schijnbaar zo emotieloze, bikkelharde politica' soms heel Verdonk is niet de eerste en niet de enige eenzaam is. Haar partner en dochter steu- die haar privéleven gebruikt om haar poli- nen haar echter `door dik en dun', en ter tieke biografie te versterken. Politici in de ontspanning staat ze volgens Weekend Verenigde Staten voeren in de regel cam- graag in de keuken. Naast het artikel prijkt pagne met partner en kinderen aan hun zij- een portretfoto van een fraai opgemaakte de, en hun persoonlijk levensverhaal is een

Liesbet van Zoonen De twee paspoorten van Rita Verdonk • 7 integraal onderdeel van hun politieke per- in de politieke strijd. Integendeel: diverse sona. Bill Clintons campagnefilm The politici schermen hun naasten af van de Man from Hope, uit 1992, is een klassieker publiciteit. Wanneer een privéschandaal in deze vermenging van privé en publiek. inzet wordt van politiek debat, zoals des- Het filmpje opent met rustieke beelden van tijds bij de prostitutie- en cocaïneaffaire een Amerikaans plattelandsstadje. Clinton, rond de Amsterdamse wethouder Rob in voice-over, vertelt over zijn arme jeugd Oudkerk, leidt dat onverbiddelijk tot hevi- en zijn aspiraties. Bill en zijn geboortestad ge onenigheid tussen politici, journalisten worden neergezet als de belichaming van en andere deelnemers aan het openbare le- de American Dream. ven (zie Van Zoonen, 2004). Steevast rijst Voor menig deelnemer aan de huidige dan de klacht dat de aandacht voor de in- Amerikaanse verkiezingsrace voor de presi- houd lijdt onder de aandacht voor de per- dentskandidatuur vormen privéleven en soon; klinkt het bezwaar dat we naar Ame- privégeschiedenis een middel om politieke rikaanse toestanden afzakken, en wijst de ambities kracht bij te zetten. John Ed- beschuldigende vinger naar de televisie die wards, een van de Democratische kandida- dit allemaal op haar geweten heeft (zie bij- ten voor de presidentsverkiezingen van voorbeeld RMO, 2003). 2008, opent zijn website met een foto waarop hij, zijn vrouw en drie kinderen de Denkfout bezoeker stralend toelachen. Edwards jeugd als zoon van een arme textielwerker Als impliciet ideaal bij dergelijke kritiek in het zuiden van de Verenigde Staten is geldt de gedachte dat burgers hun belangen een standaardonderdeel van zijn speeches, kennen, zich grondig informeren en ver- en de gelukkige herinnering aan het mo- volgens een partij of kandidaat kiezen die ment waarop zijn ouders hun eerste eigen de aldus gevormde mening het beste verte- huis konden kopen, gunt hij iedere Ameri- genwoordigt. In een dergelijke, moderne kaan. Zo heeft Edwards een geloofwaardige opvatting van politiek, gelden privéken- persoonlijke biografe geconstrueerd om merken van politici (sekse, etniciteit, uiter- zijn belangrijkste politieke boodschap over lijk), privégedragingen en privéleven als ir- economisch onrecht en armoede vorm te relevant. Politici worden geacht slechts een geven. Ook de Nederlandse politiek kent ideologische visie en/of specifieke belangen dergelijke vermengingen van politiek en te verwoorden, maar of zij daar als persoon, privé: Wim Kok was een overtuigende so- in gedrag, levensstijl en ethiek eveneens de ciaal-democraat omdat hij uit zijn eigen belichaming van zijn, hoort niet ter zake te schamele jeugd kon putten. Jan Peter Bal- doen. De kenmerken van het lichaam zelf kenendes pleidooi voor het herstel van nor- vallen helemáál buiten de orde. Publiek en men en waarden is onder meer aannemelijk privé behoren gescheiden te zijn. omdat hij op gezette tijden aan de media Respectabele auteurs als de Duitser Jurgen laat zien dat hij met vrouw en kind op va- Habermas hebben op basis van die norm kantie of in de Efteling is. uitgebreide verhandelingen over politiek Hier te lande is het echter ongebruikelijk en publiek debat geschreven, maar er zit om het privéleven doelbewust in te zetten een cruciale denkfout in de moderne ge-

8 • Biografie Bulletin Najaar 2007 dachtegang: de menselijke oordeelsvor- Vrouwelijke politici zelf suggereren in hun ming werkt niet zo simpel. Dat blijkt voor- biografische reflecties ook met enige regel- al uit het contrast in de manier waarop maat dat vrouwen een hoogstaandere rol in mannelijke en vrouwelijke politici worden de politiek vervullen dan mannen (Duyvis waargenomen. & Vermeiden, 1993); de beweging voor In het algemeen beoordelen mensen politi- vrouwenkiesrecht haalde uit dat argument ci op zo'n vier à vijf dimensies waarvan zelfs een van haar belangrijkste legitimaties competentie en integriteit de belangrijkste voor het passief kiesrecht van vrouwen zijn (Anker, 1992). Uit het meest recente (Bosch & Kloosterman, 1985). onderzoek op dit gebied blijkt dat mensen vrouwelijke politici inmiddels net zo com- Wie profiteert? petent vinden als mannelijke, maar wel op andere terreinen. Wanneer je Amerikanen De verschillende beoordeling van manne- vraagt of ze zich kunnen voorstellen dat ze lijke en vrouwelijke politici laat zien hoe een vrouw als president zouden kiezen, dan utopisch het is om te denken dat de pu- antwoorden ze alleen `ja' als de strijd zou blieke, vertegenwoordigende rol van een gaan om kwesties als gezondheidszorg of politicus gescheiden kan worden van per- onderwijs. Zou het gaan om oorlog en ter- soonlijke kenmerken, achtergronden en rorisme, dan denken de Amerikanen dat gedragingen. De vraag of een strikte schei- een man competenter is (Herrnson, Lay & ding tussen privé en politiek toch nastre- Stokes, 2003). Niet voor niets raden Ameri- venswaardig zou zijn, is zinloos als je naar kaanse spin doctors hun vrouwelijke kan- de daadwerkelijke oordeelsvorming kijkt. didaten vrijwel zonder uitzondering aan `to Bovendien wordt ze steeds minder relevant run as a woman', dat wil zeggen, zich te in een politieke cultuur die zich van mo- profileren met `zachte' thema's en zich co- dern naar postmodern beweegt, getuige de operatief en positief ten opzichte van de te- vervaging van scheidslijnen tussen infor- genstander op te stellen. Dat is stereotype, matie en entertainment, publiek en privé, maar levert wel succes op. Net zo stereoty- werkelijkheid en beeld. De vraag naar wen- pe is de perceptie van integriteit: op dat cri- selijkheid is dan ook nauwelijks interes- terium scoren vrouwen consistent hoger sant, al ben ik er voor om het politieke dan mannen. Er zijn zelfs onderzoeksresul- functioneren van mannen als Rob Oud- taten die aantonen dat wanneer vrouwelij- kerk, Harry van Bommel of Ruud Lubbers ke politici in een financieel schandaal zijn af te meten aan hun kennelijk losse moraal verwikkeld, ze daar minder reputatiescha- ten opzichte van het vrouwenlichaam. de van ondervinden dan mannen. Zo'n Maar dat terzijde. Wie profiteert van de schandaal bevestigt namelijk een vooroor- verandering in politieke cultuur die de ver- deel over politici (allemaal zakkenvullers), menging van politiek en privé met zich maar omdat vrouwen zo'n uitzondering in meebrengt? Om die vraag te beantwoorden de politiek zijn, blijft dat vooroordeel ken- hebben we opnieuw de roddelbladen no- nelijk minder aan hen vastkleven, zo ver- dig. klaren de verantwoordelijke onderzoekers Rita Verdonks verschijning in Weekend en dat althans (Capelos, 2005). Privé was – zij het goed getimed – niet uit-

Liesbet van Zoonen De twee paspoorten van Rita Verdonk • 9 zonderlijk. De bladen schrijven al sinds het politiek verliet. 'Eindelijk heb ik mijn moe­ begin van Story in 1975 over politici, Wéek­ der terug,' zo werd de zoon van Kroes geci­ end had zelfs enige tijd een vaste rubriek teerd. De verslaggever schreef hoe blij de onder de noemer 'Haagse geheimen', en toen negentienjarige zoon was dat die zijn Privé is berucht om zijn hetze tegen de moeder weer voor zichzelf had, en dat hij toenmalige PvdA-leider JooP den Dyl, zo door haar voortdurende afwezigheid zelf maakt Leo van Rooijen duidelijk in zijn had moeten leren koken! De teneur van de herinneringen aan zijn tijd als journalist bij politieke berichtgeving in de roddelpers is dat laatste tijdschrift (Van Rooijen, 1985). onveranderlijk dat mannen zich opofferen Toch komen er in die bladen nauwelijks voor het landsbelang en dat hun gezin ze schandalen van betekenis voor, integen­ daarbij steunt. Vrouwen offeren zich net zo deel: het beeld dat de bladen door de jaren goed op voor het landsbelang, maar hun heen van politici schetsen is er een van bra­ gezin lijdt daaronder. Als de roddelpers een ve, hardwerkende mannen én vrouwen die barometer van de publieke moraal is, dan politiek en gezin, werk en zorg, nauwelijks profiteren mannen van de vervagende weten te combineren. Er komen regelmatig grenzen tussen privé en politiek, en vrou­ echtgenotes aan het woord die zeggen dat wen ondervinden er hinder van (zie voor hun tijd wel zal komen als manlief uit de meer details Van Zoonen, 1998). Dat is de politiek gaat: dan gaan ze weer samen leuke vreemde paradox van het postmoderne dingen doen. Onvermijdelijk laat manlief tijdperk: in de jaren zeventig stelde het fe­ weten dat hij graag méér tijd aan zijn gezin minisme dat mannen profiteerden van de zou willen besteden, dat hij spijt heeft van scheiding tussen privé en politiek en was de gemiste verjaardagen ofdiploma-uitreikin­ oplossing dat het persoonlijke politiek gen, maar dat het vaak toch echt niet an­ moest worden. Nu is er dan sprake van een ders kan. Nog modernere mannen laten vermenging, en opnieuw lijken mannen weten dat ze speciaal tijd vrij maken voor daar het meest van te profiteren. Moet dat de kinderen, en dat niemand dat van ze af­ tot een feministisch pleidooi leiden voor neemt, ook de politiek niet. Dat resulteert een hernieuwde scheiding van politiek en in het beeld van mannen die de publieke privé? zaak dienen; ze worden gemist maar wel Tal van internationale toppoliticàs vinden begrepen en gesteund door vrouwen kin­ blijkbaar van wel. Zij laten zo min mogelijk deren; ze zijn bijdetijds en integer genoeg van hun privéleven en -beslommeringen om in te zien dat hun afwezigheid eigenlijk zien. Hillary Clinton wijdde in haar tus­ niet langer gepast is en om zich daar schul­ sentijdse autobiografie Living History dig over te voelen. slechts één van de 562 paginàs aan haar ge­ Ook als het over vrouwelijke politici gaat, voelens tijdens de Lewinsky-affaire. Groot schrijven de bladen vooral hoe zwaar het is was de teleurstelling, maar voor Clinton om volksvertegenwoordiger te zijn, en hoe was dat privé en dus verboden terrein. Toen weinig tijd er voor een privéleven overblijft. Angela Merkel in 2005 in de Duitse Bonds­ De teneur is echter net even anders. Type­ dag werd geïnstalleerd als eerste vrouwelij­ rend is een kop in een van de bladen toen ke bondskanselier, was Herr Merkel, in Neelie (toen nog Smit-) Kroes in 1989 de tegenstelling tot zijn voorgangsters, opval-

10 • Biografie Bulletin Najaar 2007 lend afwezig; niet relevant volgens Frau lement na (2000). Ex-collegàs en journalis­ Merkels inschatting van de functie. De ten brandden haar autobiografietje tot op Finse presidente Tarja Halonen besteedt op de grond toe at: juist vanwege die persoon­ haar presidentiële website een enkel kopje lijke beslommeringen; 'een oefening in ex­ aan haar privéleven onder de titel 'Echtge­ hibitionisme', volgens NRC Handelsblad. noot' ('Puoliso'): wie erop klikt krijgt een Misschien kun je als vrouw in de politiek witte pagina te zien met daarop het uitge­ maar beter helemaal geen privéleven heb­ typte cv van meneer Halonen. Het echt­ ben. Dat was in elk geval de positie van een paar heeft een dochter, maar die is op de van de eerste grote vrouwelijke politicàs, site niet te vinden (cfVan Zoonen, 2006). Elizabeth I, de Engelse koningin die haar land in de zestiende eeuw rijkdom, renais­ Vrijgezellen sance en reformatie bracht. Haar huwelijk­ se staat bleef gedurende haar veertigjarige Clinton, Merkel en Halonen worden onge­ bewind een zaak van nationale opwinding twijfeld gedreven door de oprechte wens en houdt haar hedendaagse biografen nog hun naasten buiten de schijnwerpers te steeds bezig. Trouwde ze niet omdat ze de houden. Maar ze snappen vast ook dat be­ emotionele banden met haar beste vriend, langstelling voor hun privéleven slecht de graaf van Leicester, niet wilde verbre­ voor hun imago kan zijn. Dat brengt im­ ken? Trouwde ze niet omdat ze voor geen mers hun uitzonderingspositie opnieuw van de kandidaten liefdevolle gevoelens onder de aandacht en kan slechts een asso­ kon opbrengen? Trouwde ze niet omdat het ciatie van - op zijn best - afwijkende of­ politiek niet goed uitkwam? Oftrouwde ze op zijn slechtst - falende moeder en echtge­ niet omdat ze donders goed begreep dat note oproepen. een echtgenoot haar alle macht uit handen Er zijn weinig politicàs die dat anders zou nemen? Hoe het ook zij, Elizabeth wist doen: geïnspireerd door het feministische van de nood een deugd te maken, vooral credo dat het persoonlijke politiek is, ma­ toen ze de ontevreden adel en het ongedul­ ken zij hun privéleven wel zichtbaar in een dige volk voorhield dat ze allang getrouwd te prijzen poging de integratie van werk- en was, namelijk met Engeland, en dus de zorgtaken voorstelbaar te maken en te legi­ echtgenote van de natie was! timeren. Zo liet Segolène Royal uitgebreide Vrijgezellenstatus is een van de kenmerken fotoreportages maken toen haar dochter die vrouwelijke politici historisch en we­ net geboren was: zij was destijds minister reldwijd met elkaar gemeen hebben, en het van Milieuzaken in de regering van Mitte­ is het bewijs dat de politiek en alle andere rand. Ook in haar campagne voor de Fran­ topfuncties voor vrouwen nog steeds moei­ se presidentsverkiezingen van afgelopen lijker te combineren zijn met een privéle­ jaar, schuwde zij het persoonlijke fotorno­ ven dan voor mannen. Toen Hedy d'Anco­ ment niet. Met Royal is het niet goed afge­ na minister van wvc was, van 1989 tot lopen. Toen Marjet van Zuijlen de PvdA­ 1994, biechtte ze aan een van de bladen op fractie in de Tweede Kamer vaarwel zegde, dat ze er op dat moment geen vriend bij liet ze een boek met politieke én persoonlij­ kon hebben; die zou alleen maar zitten ke herinneringen aan haar jaren in het par- mokken dat ze er zo weinig was. Haar kin-

Liesbet van Zoonen De tweepaspoorten van Rita Verdonk • 11 deren waren gelukkig al het huis uit, dus soluut kiezen tussen die twee loyaliteiten? die hadden er geen last van. Dat is een Verdonk kan dat zelf in elk geval niet, ge- tweede kenmerk dat je vaker bij vrouwelij- tuige haar bekentenissen aan de bladen. Zij ke politici ziet: ze hebben geen kinderen of wil haar privépaspoort én haar politiek pas- de kinderen zijn het huis al uit. De onmid- poort houden. Dat is inconsequent. Om dellijke zorg is daarmee verdwenen. haar eigen woorden in het kamerdebat van zoo6 over dubbele nationaliteiten van poli- tici te parafraseren: `Het geeft geen pas dat Dubbel paspoort u als vrouwelijke parlementariër zomaar Alles bij elkaar optellend doet Rita Ver- met twee paspoorten staat te zwaaien. donk er niet verstandig aan haar privéleven Waarom geeft u niet het goede voorbeeld? zo breed uit te meten in de bladen: de on- Ik begrijp niet dat u niet zegt: ik vind de vermijdelijke tegenstelling in het imago politiek nu het belangrijkst.'* van vrouwelijke politici (vrouw én politica) Gelukkig besloot het kabinet een jaar later wordt ermee aangescherpt, Zowel de ge- dat een dubbel paspoort zich uitstekend schiedenis als de hedendaagse inzichten laat combineren met een politieke functie. van de spin doctors tonen dat daar geen po- Verdonk mag thuis én in de politiek blij- sitieve effecten van uitgaan. Geworteld in ven. hardnekkige historische en culturele patro- nen, functioneert de menselijke waarne- Verdonk maakte de volgende opmerking tegen ming zo, dat vrouwen als symbool van ge- Tweede Kamerlid Naima Azough (Groen- zinsleven gezien worden, en mannen als Links) die tijdens het debat op 3 oktober 2oo6 symbool van werk. Veertig jaar emancipa- haar Marokkaanse identiteitsbewijs liet zien: `Het geeft geen pas dat u hier als Nederlandse tie heeft ertoe geleid dat mannelijke politici parlementariër zomaar met twee paspoorten er voordeel van hebben als ze zich ook als staat te zwaaien. Waarom geeft u niet het goede privépersoon manifesteren, maar voor vrou- voorbeeld. Ik begrijp niet dat u niet zegt: ik wen is er nog niet veel veranderd. Vrouwe- vind Nederland nu het belangrijkst.' lijke politici lopen daarom in feite met twee paspoorten: één voor het privédomein, en één voor het openbare leven. Verdonks suc- Literatuur cesvolle internationale collega's zoals Clin- ton, Merkel en Halonen, hebben hun pri- Hans Anker, Normal Vote Analysis (Amsterdam, vépaspoort ingeleverd en zich loyaal Het Spinhuis 1992) gevoegd in het moderne, onpersoonlijke Mineke Bosch en Annemarie Kloosterman, Lieve Dr. Jacobs. Brieven uit de Wereldbond voor Vrou- politieke ideaal. Verdonks grote inspiratie- wenkiesrechtl9o2-1942 (Amsterdam, Feministi- bron, Pim Fortuyn, stond vrouwen echter sche Uitgeverij Sara 1985) alleen een privépaspoort toe: `Mens, ga Tereza Capelos, `Scandal Proof: the role of perso- toch koken,' blafte hij ooit tegen een lastige nality characteristics and party identification as journaliste, met andere woorden: `Ga terug determinants of scandal immunity' in: Corrup- naar waar je vandaan komt.' Daarmee ont- tion and Scandals in Public Administration and zegde hij haar in feite het recht op een poli- Politics. K. Koutsoukis and P. Sklias (Eds.) tiek paspoort. Moeten vrouwen echt zo ab- (Sideris Press, Athens 2005)

12 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Chrisje Duyvis en Anna Vermeiden (red.), Vrou- Liesbet van Zoonen, `Finally, I have my mother welijke politici in de media (Leiden, Stichting back: male and female politicians in popular Burgerschapskunde 1993) culture', in: Harvard Internationational Journal Paul Herrnson, J. Celeste Lay and Atiya Kai Sto- for Press/Politics, 3(1), p. 48-64 (1998) kes, `Women Running "as Women". Candidate Liesbet van Zoonen, `Nogmaals Oudkerk: waarom Gender, Campaign Issues, and Voter-Targeting het persoonlijke politiek en het politieke per- Strategies', in: The Journal o f Politics, 65(1), p. soonlijk moet zijn', in: Tijdschrift voor Gender- 244-255 (2003) studies, 7(2), p. 41-46 (2004) RM 0 Medialogica. Over het krachtenveld tussen me- Liesbet van Zoonen, `The personal, the political dia, burgers en politiek. Advies 26 van de Raad and the popular. A woman's guide to celebrity voor Maatschappelijke Ontwikkeling (Den politics', in: European journal of Cultural Stu- Haag 2003) dies, 9(3), p. 287-301 (zoo6) Leo van Rooijen, Privé. Beleef het mee! Een blik Marjet van Zuijlen, Retour Nijmegen – Den Haag, achter de deur die voor anderen gesloten blijft dagboek van een politica (Amsterdam, Prome- (Leiden, Batteljee en Terpstra 1985) theus 2000)

Liesbet van Zoonen De twee paspoorten van Rita Verdonk • 13 Het onbeschaamd geschrijf De interviewer tussen schaamte en schroom, ongeremdheid en nieuwsgierigheid

Marjo van Soest

In Vrij Nederland verscheen een aantal jaren geleden een serie interviews over hedendaagse biografen. Interviewer was Marjo van Soest, die al gauw merkte dat haargesprekspartners zeer openhartig over hun onderwerpen spraken. Iemand uitvragen over diens eigen leven is natuurlijk een andere kwestie. Daarvoor zijn sommige eigenschappen handig en andere lastig. Noodzakelijk is een flinke dosis nieuwsgierigheid.

Lang geleden interviewde ik voor het week- persoon tot onderwerp van hun biografie. blad Vrij Nederland wekelijks een biograaf. Daarmee deden ze niet zelden persoonlijke De serie, Andermans leven', bestond uit onthullingen die ze anders nooit gedaan dertig afleveringen en het kostte me geen zouden hebben. Die kreeg ik er zogezegd moeite gesprekspartners te vinden. Het was gratis bij. Professor Schulte Nordholt, bio- een heerlijke serie om te maken. Iedereen graaf van de Amerikaanse president Wood- vond het leuk om mee te doen, iedereen row Wilson, bijvoorbeeld, noemde zijn sprak openhartig over de plus- en minpun- held een bewonderenswaardige, onuit- ten van zijn of haar onderwerp. Zelden staanbare, tragische man. En zei: `Sommige bracht ik iemand in verlegenheid met een dingen van hem vind ik in mezelf terug. Zo vraag, en natuurlijk schaamde niemand was hij in de eerste plaats een christen, een zich voor het ongegeneerd rondspitten in presbyteriaanse christen. Ik hang zelf ook andermans leven. Het diende immers een die godsdienst aan. En Wilson wilde graag hoger doel: het schrijven van een mooie een dichter zijn. Dat herken ik ook. Hij biografie. heeft daar heel mooi over geschreven; de En altijd waren de biografen aan het eind pijn die het hem deed dat hij geen goede van het gesprek, vermoeid maar tevreden, dichter was.' in de juiste stemming om treffende uitspra- Jeroen Brouwers werd tijdens zijn werk aan ken te doen over hun keuze van juist deze de biografische schets van de dichteres He-

14 • Biografie Bulletin Najaar 2007 lene Swart geconfronteerd met een van zijn de tijd had me goed voor te bereiden en grootste angsten. Hij ontdekte dat er van beide partijen gemotiveerd waren om er de eens zo gevierde dichteres uit de bewe- iets moois van te maken – een bron van ging van Tachtig vrijwel niets was overge- mensenkennis en geschiedenis. bleven. Nog geen snippertje papier. Goed interviewen is je goed voorbereiden Deze ontdekking had hem zeer geraakt. en dan zorgen dat die voorbereiding je tij- Hij moest er niet aan denken, vertelde hij dens het gesprek niet in de weg zit. Dat is me, dat hem hetzelfde zou overkomen. Hij heel moeilijk – en elke keer weer een waag- noemde het zijn `schrijversgekte': de angst stuk. van de scheppend kunstenaar om na de Een groot deel van mijn journalistieke le- dood geruisloos te verdwijnen. Brouwers ven bestaat uit interviews afnemen. En tot hoopte met zijn biografische studie de op de dag van vandaag worstel ik met de dichteres alsnog recht te doen. Zo zou ze in paradoxen die daarbij horen: veel weten, ieder geval in zijn bundel voortleven. maar bereid zijn die kennis los te laten als het gesprek dat vereist. Doortastend zijn, niets uit de weg gaan, maar ook tactvol Tussen schaamte en schuld opereren om ervoor te zorgen dat de ander Biografen kruipen in het leven van een an- niet dichtklapt. der. Niet een week, niet een maand, niet Hoe meer ik iemand bewonder, of waar- een jaar, maar twee, drie, tien, soms vijfen- deer, hoe groter de rol van schroom en twintig jaar gaan zij de gangen van hun (soms plaatsvervangende) schaamte. hoofdpersonen na en trachten hun gehei- Een tijdlang schreef ik voor Opzij coverin- men te doorgronden. Jarenlang voeren ze terviews met bekende vrouwen. Van tevo- correspondentie, knielen ze voor de wedu- ren bereidde je die gesprekken met de re wes en weduwnaars in het stof, laten ze zich -dactie voor. Als het inhoudelijke deel schofferen door de familie, verdwalen ze in achter de rug was, was het tijd voor het per- bejaardenhuizen om nabestaanden te zoe- soonlijke – soms al te persoonlijke. `Vergeet ken. Werken zich door brieven, dagboe- niet te vragen waarom ze geen kinderen ken, boodschappenbriefjes, ontboezemin- heeft.' Of: `Die eerste man, is die niet hele- gen heen. Alle biografen vertelden me maal kierewiet geworden?' onbekommerd over die soms enerverende Meestal ging ik op pad met de opdracht te- speurtochten. rug te keren met een `spraakmakend inter- Het was voor het eerst dat ik als interviewer view'. Persoonlijke onthullingen, mits niet geen enkele keer het gevoel had dat ik ie- al te zeer in strijd met de goede smaak, wer- mand iets had laten zeggen wat hij of zij ei- den natuurlijk op prijs gesteld. genlijk niet had willen zeggen. Hoe dat Ambitie en schaamte botsten dan regelma- toch kwam? Omdat het niet onversneden tig. Elke keer weer probeerde ik zover te over henzelf ging, natuurlijk. Zodat ik niet, gaan als mijn eigen nieuwsgierigheid en ge- zoals anders, hoefde te laveren tussen voel voor verhoudingen dat toelieten, altijd schaamte en durf bij het stellen van heel bang de ander in verlegenheid te brengen. persoonlijke vragen. Zo ook bij de onlangs met de Nobelprijs Zo werden die gesprekken – ook omdat ik gelauwerde schrijfster Doris Lessing, die ik

Marjo van Soest Hetonbeschaamdgeschrijf • is zeer bewonderde en van wie ik alles gele- die toen nog niet uit was. zen, nee verslonden had. Merkwaardig genoeg schrijft ze in geen van Doris Lessing deed bij de verschijning van die boeken iets over de grote innerlijke het eerste deel van haar autobiografie, Un- strijd die het gekost moet hebben om twee der My Skin, in 1994 Amsterdam aan. Ik las kleine kinderen achter te laten. Ze bena- dat dikke boek gefascineerd. drukte tijdens ons gesprek nog eens, zoals Lessing beschrijft de eerste dertig jaar van ze ook in haar boek had gedaan, dat de per- haar leven, tot en met haar vertrek, of liever soon die ze toen was `niet anders kon dan vlucht uit de `benauwende, provinciale dat huwelijk en de kinderen achter zich te sfeer' van het toenmalige Rhodesië. Weg laten. Anders was ik net zo geworden als van haar moeder, die haar op de huid zat, mijn moeder, een vrouw die zich opofferde weg van haar eerste echtgenoot en – dat voor haar kinderen. Het was geen rationele was een schok – weg van haar twee heel beslissing, maar ik moest mezelf nu een- jonge kinderen. Want ja, ze moest de we- maal van die verborgen vloek bevrijden'. reld hervormen. De verwerkelijking van Dat antwoord overtuigde me niet en ik was het paradijs stond op het wereldprogram- graag nog langer op de kwestie doorgegaan. ma, zoals ze zelf spottend schrijft, en wel Maar ik keek te veel tegen haar op, boven- gauw. De enige weg naar het paradijs liep dien was ze een stuk ouder dan ik en ze be- via de revolutie, die zij, als de overtuigd gon een beetje streng te kijken. Dus ik communiste die ze toen was, moest helpen vroeg niet verder, bang dat ze boos zou bevorderen. worden. Jammer, denk ik nu. Ze had er Gedurende dat hele lange interview met best tegen gekund. Ik nam afscheid van haar, op haar hotelkamer in Amsterdam, haar met het beschamende gevoel dat ik als was ik geobsedeerd door het voor mij on- journalist tekortgeschoten was. voorstelbare feit dat ze willens en wetens twee kleintjes, een jongen en een meisje, Nieuwsgierigheid had achtergelaten bij haar eerste man. Ze- ker, dat huwelijk was slecht, zo had ik be- Het is ook voorgekomen dat ik bewust niet grepen uit haar memoires. En ja, ze was doorvroeg. Bij voorbeeld bij die andere nog jong – maar toch ook weer geen tiener- schrijfster, wier dochter op gewelddadige moeder. Ook laat ze niet na te vermelden wijze een eind aan haar leven had gemaakt. dat er goed voor de kinderen werd gezorgd; In een van haar boeken schrij ft zij over de ze werden door de pleegmoeder bij wie ze periode na dat drama. Ik merkte al snel dat ze achterliet `voldoende geknuffeld, ge- zij er niets meer over kwijt wilde dan zij al koesterd en getroost'. En ja, ze wilde zich had opgeschreven, en vroeg niet verder. niet net als haar moeder had gedaan opof- Bij Annemarie Grewel, die ik moest inter- feren voor haar kinderen. Maar niet veel la- viewen toen ze al ernstig ziek was – ze had ter koos ze toch weer voor een derde kind, kanker – en wist dat ze doodging, dreigde van een andere man. Met die zoon vertrok het gesprek geheel de mist in te gaan. De ze niet veel later naar Londen, waar ze haar politica had al een paar grote interviews ge- verdere leven zou blijven. Dat is allemaal te geven, waarin ze met bewonderenswaardi- lezen in deel twee van haar autobiografie, ge kalmte en veel relativeringsvermogen

16 • Biografie Bulletin Najaar 2007 over haar ziekte sprak. Misschien had ze dat met een zeer droge humor, die meeslepend net iets te vaak gedaan, want ze reageerde kon vertellen over zijn angstige momenten bozig op bijna elke vraag. Het was moeilijk tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen hij die afweer te doorbreken, en het hele inter- commandant was van een onderzeeboot. view voelde als spitsroeden lopen. Nee, ze `Als het spannend wordt, kijkt iedereen voelde zich nooit eenzaam, ja, ze ging waar- naar de commandant', vertelde hij. 'Je schijnlijk eerder dood dan ze had gehoopt, moet dus net doen of het allemaal heel ge- maar voorlopig leefde ze nog, dus daar gin- woon is: dieptebommen, schokken, rare gen we niet over zeuren. Het was duidelijk geluiden. En je moet vooral nooit gaan dat ik hier niet verder kwam met voorzich- schreeuwen. Als het gevaar is geweken, ga tig, tactvol manoeuvreren, en ik liet het je naar beneden, naar je hut. Daar mag je je idee dat ik haar interviewde los en probeer- laten gaan.' de verder een gewoon gesprek te voeren, Hij bekende dat hij later 's nachts nog vaak over van alles en nog wat en zie – ik had de bezig was geweest om onder een diepte- goede, losse toon te pakken, we ontspan- bomaanval uit te komen. Daarna waren al- den allebei, en toen ging het ineens wel le dingen die hij in zijn leven gedaan had, goed. inclusief het premierschap, misschien niet De schaamte krijgt nergens zoveel kans als altijd even gemakkelijk, maar heel goed tja bij portretterende interviews. In deze ge- doen. In de politiek had hij 'nooit een sprekken moet je je onderwerp zo dicht nacht slaap gemist`. mogelijk zien te benaderen, een hachelijk Soms kom je door een interview over een avontuur waarvan je nooit de goede afloop bewonderd persoon iets te weten, wat je kunt voorspellen. helemaal niet weten wilt. Dat overkwam Veiliger voelde ik me als ik mensen kon in- Michel van der Plas, de biograaf van God- terviewen aan de hand van een bepaald the- fried Bomans. Voor zijn mooie bundel Va- ma. Biografen over hun onderwerp, voor- deren moederinterviewde hij Faan, de zoon zitters over de kunst van het voorzitten, van de door hem intens bewonderde dich- bekende Nederlanders over hun ontroe- ter Martinus Nijhoff. ring, artiesten over de kleedkamer, psychia- Het werd een openhartig gesprek, waarin ters over hun vak, zeevarenden over de zee, de zoon schrijnende onthullingen deed filosofen over de filosofie. over zijn vader, de grote dichter. Op een ge- Aan de hand van die thema's kun je, langs geven ogenblik hoort Van der Plas zichzelf een interessante omweg, je onderwerp de momenten afkappen waarop er nog minstens zo goed portretteren als in een meer ergs komt. `En nog terwijl ik dat doe vraaggesprek vol persoonlijke vragen. Ge- ben ik me heel wel bewust een journalist garandeerd nooit klef of sensatiebelust, en van likmevestje te zijn door niet door te zeker zo interessant. vragen; integendeel: door discreter te wil- Zo interviewde ik in een serie voor Vrij Ne- len zijn dan hij. Maar ik heb denk ik te veel derland over de zee, met als titel `Deining', Martinus in mijn hart: Nederlands oud-premier Piet de Jong die Misschien heb ik daarom ook wel niet goed in de jaren zeventig een confessioneel-libe- doorgevraagd hij Doris Lessing. Omdat ik raal kabinet leidde. Een innemende man mijn heldin wilde blijven koesteren.

Marjo van Soest Het onbeschaamd geschrijf • 17 Uit de bundel Vader en moeder, waarin kin- vragen te beantwoorden. Een interviewer deren over hun beroemde ouders praten, die zich door schaamte laat weerhouden blijkt zonneklaar dat schaamte nauwelijks om de moeilijke vragen te stellen, spaart een rol speelt wanneer interviewer en geïn- vooral zichzelf. En mist de kans het gesprek terviewde gewetensvol en eerlijk proberen echt interessant te maken. te zijn. Dat kan alleen als beide partijen el- Schaamte is een sta-in-de-weg voor een in- kaar vertrouwen. En dan nog kan er sprake terviewer. Je kunt er maar het best zo wei- zijn van plaatsvervangende schaamte, wan- nig mogelijk last van hebben. neer de geïnterviewde vreselijk tegenvalt. Schroom daarentegen, het elegante zusje Dat maakte ik mee met de door mij be- van schaamte, kan de interviewer weer wel wonderde en inmiddels overleden architect van pas komen. Schroom, in de betekenis Aldo van Eyck, die weigerde in te gaan op van fijngevoeligheid, helpt je voorzichtig te alle kritische vragen, en het hele interview zijn, met tact te opereren. Brutale intervie- dat ik zoals altijd voor publicatie toestuur- wers die het liefst meteen de confrontatie de, van grote rode strepen en laatdunkende zoeken zullen dit tegenspreken. Zelf heb ik uitroepen voorzag, en een door hemzelf altijd geprobeerd de schaamte te overwin- herschreven versie, met weglating van alle nen en met schroom mijn voordeel te kritische vragen, terugstuurde. Plaatsver- doen. Als parlementair verslaggever was ik vangende schaamte voelde ik: voor de ster hier niet ver mee gekomen, maar dat vak die zich zo laat kennen. heb ik dan ook nooit uitgeoefend. Voor de Schaamte is, net als angst, een slechte raad- portretterende interviews met de bonte gever. In de journalistiek is een teveel aan verzameling personen die ik tot nu het schaamte een grote handicap. Schaamte hemd van het lijf heb mogen vragen, kom kan ervoor zorgen dat je je gesprekspartner je met tact het verst. En met ongeremde te veel spaart, terwijl deze helemaal niet on- nieuwsgierigheid natuurlijk, maar dat genegen hoeft te zijn om ook de pijnlijke spreekt vanzelf.

18 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Vuile was De schrijver als mens

Rob van Essen

Hoe verwoed je ook probeert je privéleven te beschermen, je kunt niet voorkomen datje hele hebben en houden op straat komt te liggen als anderen daar de tijd rijp voor achten. Dat ondervond de Amerikaanse schrijver J. D. Salinger toen kort na elkaar zijn ex-minnares en zijn dochter alles onthullende autobiografieën schreven die een niet al te gunstig beeld van hem schetsten.

Er zijn schrijvers die er geen enkele moeite toen het boek uitkwam tweeëndertig was, mee hebben hun publiek te voorzien van had veel van zichzelf in The Catcher gelegd, autobiografische informatie en altijd be- vooral in de hoofdspersoon Holden Caul- reid zijn door middel van interviews of arti- f eld, die tekeer gaat tegen de `phoneys' van kelen hun persoonlijke beslommeringen deze wereld: volwassenen die hun ware ik met hun lezers te delen. Er zijn ook schrij- zijn kwijtgeraakt omdat ze zich aangepast vers die vinden dat hun werk voor zich hebben, omdat ze niet meer weten waar het moet spreken, en dat hun persoonlijke le- werkelijk om gaat, met andere woorden: ven en denkwereld alleen maar afleidt van omdat ze volwassen zijn geworden. Ook waar het om gaat: de geschreven tekst. En Salinger zelf zag zich door phoneys om- dan is er ook nog een schrijver als J.D. Sa- ringd en verhuisde van New York, waar hij linger, die niet alleen zijn privéleven achter was opgegroeid, naar Cornish, een klein een hoge muur verborg, maar zijn lezers dorp in een ruig, heuvelachtig deel van ook zijn werk onthield. New Hampshire. Daar schreef hij in zijn Salinger had al een aantal verhalen in The op de top van een heuvel gelegen huis in al- New Yorker gepubliceerd toen in 19 51 The le rust verder. In 1953 verscheen de verha- Catcher in the Rye verscheen. Die roman lenbundel Nine Stories, in 1961 gevolgd zou in de jaren vijftig en zestig uitgroeien door Franny and Zooey en in 1963 door Rise tot het lijfboek van gevoelige en ontevre- High the Roofbeam, Carpenters and Sey- den pubers van alle leeftijden. Salinger, die mour: An Introduction. Daarna heeft Salin-

Rob van Essen Vuile was • 19 ger geen boek meer gepubliceerd. Zijn laat- ste tijdschriftpublicatie was het lange ver- haal `Hapworth 16, 1924', dat in 1965 in The New Yorker verscheen. Het is niet zo dat Salinger sindsdien niet meer schrijft; hij wil zijn werk alleen niet meer blootstellen aan de aandacht van de wereld. Ook zelf zit hij niet op aandacht te Salinger op latere leeftijd zonder toestemming wachten. Journalisten die naar Cornish gefotografeerd trokken in de hoop hem te spreken te krij- gen, werden allesbehalve met open armen op om een biografie over Salinger te schrij- ontvangen. Zo nu en dan wist een foto- ven. Hij schreef Salinger een brief waarin graaf Salinger te betrappen als die bij het hij zijn plannen uiteenzette, maar wist na- plaatselijke postkantoor zijn post kwam tuurlijk al dat Salinger niet aan een biogra- ophalen. Dan verscheen er een foto van een fie zou willen meewerken, laat staan dat hij verstoord opkijkende man en kon de we- in zou stemmen met een ontmoeting. Ze reld zien hoe oud Salinger was geworden ontmoetten elkaar echter wel degelijk, zij sinds de vorige foto was genomen. Terwijl het een aantal jaren later, in een rechtbank zijn boeken blijven verkopen, heeft Salin- in New York. Hamilton was ondanks Sa- ger zich tot de spreekwoordelijke literaire lingers weigering mee te werken toch door- kluizenaar ontwikkeld. Toch kun je je pri- gegaan met zijn project, en nu zijn biografie vacy maar tot op zekere hoogte bescher- op uitkomen stond, spande zijn onderwerp men, zeker als je een paar boeken hebt ge- een zaak tegen hem aan. Salinger vond dat schreven waarin een hele generatie zich er in de biografie te veel en te letterlijk werd heeft herkend, en een personage hebt ge- geciteerd uit door hem geschreven brieven, schapen waarmee ontelbare adolescenten die Hamilton tot zijn grote opwinding in zich hebben geïdentificeerd. Iemand zal je verschillende archieven had ontdekt. Salin- biografie willen schrijven. En hoe geïso- ger wilde het boek verbieden. Dat lukte leerd je ook leeft, zo lang je mensen in je le- hem uiteindelijk niet, maar hij wist wel te ven toelaat, bestaat het gevaar dat die men- voorkomen dat er uit de brieven werd geci- sen op een gegeven moment ontdekken dat teerd. Het was een schoolvoorbeeld van een ze over informatie beschikken waar de we- Pyrrusoverwinning; het proces had veel reld op zit te wachten. Als die mensen zich aandacht getrokken en de interesse voor dan ook nog te kort gedaan voelen, is er het leven van Salinger alleen maar vergroot. geen houden meer aan. Bovendien liet Hamilton het er niet bij zit- ten. In plaats van de geplande biografie schreef hij In Search of J.D. Salinger, niet Jekyll en Hyde zozeer een biografie als wel een verslag van Ergens halverwege de jaren tachtig vatte de zijn poging een biografie te schrijven, waar- Engelse criticus, dichter en biograaf Ian in hij natuurlijk wel alle biografische infor- Hamilton, die als zeventienjarig erg door matie opnam die hij inmiddels had verza- The Catcher in the Ryewas geraakt, het plan meld. Erg rijk was de oogst niet: de meeste

20 • Biografie Bulletin Najaar 2007 mensen die Hamilton benaderde, wilden rechtstreeks te citeren, want de handelin- niet meewerken, omdat ze wisten dat Salin- gen van de rechtszaak zijn openbaar. (`Q: ger niet op een biografie zat te wachten. Uit Mister Salinger, when was the last time you respect voor Salinger had Hamilton zelf al wrote any work of fiction for publication? besloten dat hij diens directe familie met A: I'm not sure exactly.') rust zou laten. Ondanks alle hindernissen bevat Hamil- In Search of J.D. Salinger is een leerzaam tons biografie veel informatie over Salinger boek, niet alleen voor lezers van Salinger, die tot dan toe niet bij het grote publiek be- maar ook voor biografen. Hamilton weet kend was, vooral wat betreft Salingers acti- uiteraard dat hij zich in een precaire positie viteiten tijdens de Tweede Wereldoorlog, bevindt. Waarom zou je een biografie schrij- waarin hij actief was in de inlichtingen- ven van iemand die nog leeft en het duide- dienst van het Amerikaanse leger. Hij land- lijk niet met je project eens is? Je kunt je be- de in Normandië, maakte de gruwelijke roepen op zaken als het algemeen belang, veldslagen van het Ardennenoffensief mee, en Hamilton doet dat dan ook, maar hij trok concentratiekampen binnen, werkte weet tegelijkertijd dat dat niet helemaal op- mee aan de denazificatie van Duitsland en recht is. Het kost hem moeite zijn project kreeg last van psychische klachten. Hij te rechtvaardigen, ook tegenover zichzelf, trouwde een Franse vrouw die hij mee te- en daarom deelt hij zich in zijn boek op in rugnam naar de Verenigde Staten en van twee personen: zijn aarzelende zelf en zijn wie hij algauw scheidde. Het verhaal 'For `companion', de eigenlijke biograaf, die Esmé – With Love and Squalor' uit /Vim veel minder last van zijn geweten heeft, alle Stories, met als hoofdpersoon een vermoei vragen over de ethiek van het biograferen de Amerikaan die eenzelfde legercarrière als van tafel veegt en elke vondst enthousiast Salinger achter de rug heeft, lees je met de- begroet, ongeacht de consequenties. Die ze informatie in het achterhoofd met ande- opdeling is een mooie kunstgreep van Ha- re ogen. milton, en een goede manier om de twee- strijd van een biograaf weer te geven, maar Overdosis het is ook een beetje gemakkelijk. Omdat Hamilton zich toch vooral met zijn aarze- Hamilton wist lang niet alles. Salingers vol- lende ik identificeert en de daden van zijn gende biograaf, Paul Alexander, zag zich companion met de nodige reserve en afkeer voor dezelfde problemen gesteld als zijn bekijkt, weet hij zelf buiten schot te blijven. voorganger: geen medewerking van Salin- Als je jezelf splitst in een eerbiedwaardige ger, geen toestemming om te citeren uit de Doctor Jekyll en een duistere Mister Hyde brieven. Alexanders Salinger; A Biograph3 is het een beetje flauw als ie Hyde vervol- kwam in 1999 uit. Het boek is aanmerkelijk gens als een wat gênante metgezel gaat be- dikker dan dat van Hamilton, maar hood schouwen die eigenlijk niet bij je hoort. volgens de kritieken destijds weinig nieuwe Het boek eindigt met de rechtszaak en dat inzichten. Wel was Alexander, in tegenstel- is, moet ook Hamilton toegeven, een treu- ling tot Hamilton, erachter gekomen dat rig einde. Wel stelt die zaak Hamilton iro- Salinger in de jaren zeventig een korte ver- nisch genoeg in staat om Salinger alsnog houding had met een studente van acht

Rob van Essen Vuile was • 21 tien. Maar dat was voor niemand een ver- na houdt en niet goed lijkt te weten wat hij rossing: het meisje in kwestie had er inmid- met Joyce aanmoet als ze eenmaal bij hem dels een boek over geschreven. is ingetrokken. Ook op seksueel gebied is In april 1972 verscheen een artikel in The hun relatie voorzichtig uitgedrukt geen New York Times Magazine van de achttien- succes. Na de spaarzame informatie die jarige Joyce Maynard, die op dat moment Hamilton met zijn companion bij elkaar aan Yale University studeerde. Het heette wist te sprokkelen staan we opeens midden An Eighteen-Year-Old Looks Back on in Salingers slaapkamer. Life'. Salinger, die toen drieënvijftig was, Toen Maynard voor het eerst bij Salinger las het en werd zo geraakt door het artikel logeerde, sliep ze in een logeerbed op de ka- (en wie weet door de foto van Maynard op mer van Salingers dochter Margaret. In de het omslag van het magazine) dat hij de maanden daarna kwamen Maynard en schrijfster een brief schreef. Hij meende in Margaret Salinger elkaar regelmatig tegen, haar een gelijkgestemde ziel te ontdekken, maar ze hadden weinig met elkaar op. Toch iemand die op dezelfde manier tegen de hebben ze inmiddels één ding gemeen: ze wereld en het leven aankeek als Holden hebben allebei hun herinneringen aan Sa- Caulfield – hoewel Maynard op dat mo- linger gepubliceerd. In 2000, twee jaar na ment nog niets van Salinger gelezen had. het boek van Maynard, kwam Margaret Sa- Ze bleven elkaar schrijven, ontmoetten el- linger met haar autobiografie Dreamcat- kaar en algauw gaf Maynard haar studie op cher. om bij Salinger in te trekken. Salinger leef- de op dat moment alleen; hij was geschei- _evtr+^^,^ ^^.I 11^^ den van zijn tweede vrouw, met wie hij twee kinderen had, een jongen en een meisje. De verhouding tussen Salinger en May- nard duurde tien maanden. Tijdens een va- kantie in Florida gaf Salinger Maynard te kennen dat ze maar beter kon vertrekken. Het kostte Maynard jaren om deze breuk te Joyce Maynard op het titelblad van The New York verwerken. Uiteindelijk ontwikkelde ze TimesMagazinevan 23 april 1972 zich tot een succesvolle schrijfster. Na een aantal romans (waaronder het door Gus van Zandt verfilmde To Die For uit 1992) Margaret Salinger heeft van haar boek en non-fictiewerken, publiceerde ze in 1998 meer willen maken dan een oppervlakkig At Home in the World, een autobiografisch verhaal over haar jeugd en haar beroemde boek waarin haar relatie met Salinger cen- vader. Ze doet haar best om haar onder- traal staat. Ze schildert een niet al te flat- werp in een breder kader te plaatsen. Salin- teus portret van Salinger – ze zet hem neer ger ontdekte pas toen hij al volwassen was als een rigide, wantrouwige, zelfzuchtige dat niet alleen zijn vader, maar ook zijn man die heilig gelooft in homeopathie, er moeder joods was. Margaret Salinger gaat vreemde, macrobiotische eetgewoonten op in haar boek uitgebreid in op het antisemi-

22 • Biografie Bulletin Najaar 2007 tisme in de Verenigde Staten in de jaren Margaret Salinger het alarmnummer belt dertig, waarvan haar vader volgens haar en een buisje pillen slikt. veel last gehad kan hebben. Ook besteedt ze aandacht aan psychologische literatuur Verwerkt en een plaatsje gegeven over sektes, niet alleen omdat de overtui- gingen die haar vader aanhing vaak iets sek- Dankzij de ex-minnares en de dochter be- tarisch hadden, maar ook omdat ze de ma- schikken we nu dus over twee boeken waar- nier waarop ze zich van haar ouders in de vuile was van Salinger wordt buiten- losmaakt vergelijkt met het verlaten van gehangen. Worden we daar wijzer van? We een sekte. Ze vertilt zich als ze over deze za- weten nu veel meer over Salinger als privé- ken schrijft en gaat er veel te gedetailleerd persoon, en voor degenen die de man of op in. Wat wel werkt, is de aandacht die ze zijn werk op een voetstuk hadden geplaatst, aan de familie Salinger besteedt. Ze laat is het misschien wel even slikken als ze ont- haar tante Doris, Salingers zus, uitgebreid dekken dat hun favoriete auteur een mens aan het woord en gaat in op de achtergrond van vlees en bloed is die zich vooral voor van haar moeder en het huwelijk van haar zichzelf lijkt te interesseren en een desas- ouders – informatie waarvan een biograaf treuze invloed kan hebben op de mensen als Hamilton alleen maar had kunnen dro- om hem heen. Maynard en Margaret Salin- men. Ook onthult ze dat Salinger vlak na ger kregen dan ook veel kritiek op hun boe- de oorlog met een Duitse vrouw trouwde, ken. Ze werden verdacht van onedele, laag- en niet met een Franse, zoals Hamilton bij-de-grondse motieven. Het is interessant dacht. Maar gaandeweg maakt Margaret dat beide schrijfsters zich op hun kinderen Salinger in haar boek steeds meer ruimte beroepen als ze duidelijk willen maken voor zichzelf vrij en verandert het boek in waarom ze hun boek hebben geschreven, haar eigen biografie, een heftig, egomaan en In de inleiding van At Home in the World niet al te goed opgeschreven relaas waarin schrijft Maynard dat ze haar kinderen niet briefjes van schoolvriendinnen en vriendjes kan vragen eerlijk te zijn als ze dat zelf ook in extenso zijn opgenomen – alles wat haar niet is, en dat ze daarom haar verhaal wil overkomt of in haar brievenbus belandt is vertellen. In het voorwoord bij Dreamcat- volgens haar even interessant. Toch zijn er cher schrijft Margaret Salinger dat ze na dr momenten die je bijblijven, en die iets dui- geboorte van haar zoon de drang voelde om delijk maken over de verhouding tussen de haar verleden tegen het licht te houden om dochter en de beroemde vader. Als ze als te zien wat ze moest wegdoen en wat het puber in een wanhopige bui een halfslach- waard was te bewaren en aan haar kind tige zelfmoordpoging plant. belt ze eerst door te geven; haar boek is het resultaat van het ziekenhuis. Stel dat ze daar binnenge- die afweging. Dat klinkt allemaal wel erg bracht wordt met een overdosis, wordt dan braaf. Iets om aan Oprah Winfrey te vertel- haar achternaam bekendgemaakt? Dat wil len, maar niet iets wat de lezer meteen ge ze haar vader niet aandoen. De telefoniste looft. van het ziekenhuis stelt haar gerust en ver- Hoeveel we uit At Home in the World en telt dat achternamen van zelfmoordenaars Dreamcatcher ook over Salinger te weten niet openbaar worden gemaakt, waarna komen, we komen nog veel meer te weten

Rob van Essen Vuile was • 2 1 over de schrijfsters zelf (die ook nog even in schokkende informatie over Salinger die in elkaars boeken figureren). Het gaat hier hun boeken is verwerkt, zou beter tot zijn niet om twee boeken over Salinger, maar recht komen als het in één beeld wordt ver- om twee autobiografieën waarin Salinger enigd; als de rancune en de andere verwar- een belangrijke rol speelt. Het beeld dat rende gevoelens eruit gezuiverd worden, zal van hem wordt geschetst, is uiterst subjec- de tragiek van zowel de mens als de schrij- tief. (De zoon van Salinger, de acteur Matt ver Salinger veel duidelijker naar voren ko- Salinger, wilde niets meer met zijn zus te men. Beide boeken kunnen het best wor- maken hebben nadat Dreamcatcher was den beschouwd als grondstof die door een uitgekomen, en beweerde dat hij zijn vader kundige en kritische biograaf gebruikt kan er niet in herkende.) Zowel Maynard als worden voor een goede, evenwichtige Sa- Margaret Salinger wekken de indruk dat ze linger-biografie. Zo'n biografie zou wel alles hebben verwerkt en `een plaatsje heb- eens schokkender kunnen zijn dan de boe- ben gegeven', om in Oprah Winfrey-ter- ken van Maynard en Margaret Salinger – men te blijven, maar voor beiden geldt dat en stijlvoller. Je zou het Hamilton en zijn ze Salinger bekijken met een onevenwichti- companion gunnen na hun moeizame eer- ge mengeling van fascinatie, liefde, veront- dere pogingen, maar die zijn beide in 2001 waardiging, rancune en verbazing. Zo weet overleden. je als lezer niet meer waar je aan toe bent. J.D. Salinger leeft nog. Hij is achtentachtig Ondanks het negatieve en hier en daar ont- en woont nog steeds in Cornish, met zijn luisterende beeld dat van hem wordt ge- vijftig jaar jongere, derde vrouw. schilderd, komt Salinger er uiteindelijk zonder al te veel kleerscheuren af. Natuur- Literatuur lijk willen de meeste lezers het nodige over zijn persoonlijke leven weten, maar dan Paul Alexander, Salinger; A Biography (Renaissance toch vooral omdat ze zich voor zijn wérk Books, Los Angeles 1999) interesseren. Voor dat werk hebben May- Ian Hamilton, In Search o f J. D. Salinger (Random nard en Margaret Salinger weinig aan- House, New York 1988) In het Nederlands ver- schenen als Op zoek naar JD. Salinger, vertaald dacht. Hun boeken gaan voornamelijk door Johan Hos (Meulenhoff, Amsterdam over hun eigen leven en opvattingen, en ze 1988) zijn niet zulke grote stilisten dat ze hun ver- Joyce Maynard, At Home in the World (Picador, haal een meerwaarde kunnen meegeven die New York 1998) In het Nederlands verschenen het boven het niveau van de persoonlijke als Thuis in de wereld vertaald door Tinke Da- ontboezeming uit tilt – waarbij het nog vids (Arbeiderspers, Amsterdam z000) maar de vraag is hoe betrouwbaar hun ont- Margaret Salinger, Dreamcatcher (Simon and boezemingen zijn. Alle persoonlijke en Schuster, New York z000)

24 • Biografie Bulletin Najaar 2007 De waarheid weergeven Peter van der Vorst over zijn biografie van Willem Alexander

Eva Gerrits en Rob van Essen

Peter van der Vorst, die vooral bekend is van zijn werk als royaltywatcher voor RTL-Boulevard, werkt aan een biografie van kroonprins Willem- Alexander. Hoe schrijf je een biografie van iemand die nog leeft, voor wiens privéleven veel belangstelling bestaat en die nog aan zijn eigenlijke levenswerk moet beginnen? Ben je dan uitsluitend veroordeeld tot het bevredigen van voyeuristische behoeften of bestaat er toch een breder kader waarin je onderwerp geplaatst kan worden?

Journalist Peter van der Vorst (1971) schreef een aanstaand koningschap met je karakter al twee boeken over de Oranjes: De Oran- doet. Dat is het thema van mijn biografie: jes, net gewone mensen? (zoo6) en het op wat doet het met je als je vanaf je geboorte kinderen gerichte Paleisgeheimen (2007). weet dat je later koning wordt? Alles in het Met zijn Willem-Alexander-biografie wil leven van Willem-Alexander staat in het te- hij een volgende stap zetten in zijn ontwik- ken van dat koningschap, wat dat betreft keling als schrijver. In zijn kantoor aan een bevindt hij zich in een unieke positie. De Amsterdamse gracht spreken we met hem kroonprinsen uit het buitenland vertonen over zijn werkwijze, zijn eigen status als be- dezelfde trekjes als Willem-Alexander: ze kende Nederlander en natuurlijk over zijn zijn nukkig en snel aangebrand. Ze mogen onderwerp: Willem-Alexander. niet zeggen wat ze denken en zijn constant omgeven door een kordon van beveiligers, Wat voor soort biografie wil je schrijven? dus ik kan me voorstellen dat je daar een beetje narrig van wordt. Verder moet het Het hoeft geen boek vol onthullingen te meer worden dan een feitenopsomming. worden. Onthullingen zijn natuurlijk al- Dat soort boeken zijn er al genoeg. Een tijd leuk, maar dat is niet het eerste doel. Ik goede biografie moet ook de nodige anek- wil erachter komen hoe Willem-Alexander dotes bevatten. is geworden wie hij is, en wat de last van

Eva Gerrits en Rob van Essen De waarheid weergeven • 2S Onthullingen staan dus niet centraal; maar ben je tijdens je onderzoek dingen tegengeko- PETER VAN DER VORST men die je niet had verwacht? ROYALTYWATC HER

Ik kwam wel een paar dingen tegen die nieuw voor me waren, maar ik ga natuur- lijk niet zeggen welke. Ik schrijf over ie- mand die we allemaal denken te kennen, en over wie al veel is geschreven. Het gaat erom wat je daaraan toe kan voegen.

Zijn er dingen die je niet zou noemen?

Alles wat ik niet kan verifiëren. Ik heb nu DE zo'n veertig personen geïnterviewd en die ORANJES hadden er stuk voor stuk geen bezwaar te- NET GEWONE gen om met naam en toenaam genoemd te MENSEN worden, ook al vertellen ze soms dingen die voor Willem-Alexander misschien minder leuk zijn. Als mensen anoniem willen blij- ven, zal ik dat erbij vermelden, en de infor- zijn familie wel vaker voorgekomen, dus als matie die ze geven zal ik natuurlijk checken hij zich daar schuldig aan zou maken, sluit bij andere bronnen. Zijn allerbeste vrien- dat aan bij een familietraditie. Ik zou het den doen niet mee. Ik heb ze wel gespro- natuurlijk wel pas opschrijven als ik er hon- ken. Ik kan wel begrijpen waarom ze niet derd procent zeker van was, en het eerst wilden meewerken. Als iemand een biogra- voorleggen aan de familie zodat ze erop fie zou schrijven van een van mijn beste kunnen reageren. vrienden, zou ik hetzelfde doen, denk ik. je bent zelf ook een bekende Nederlander. Is Je schrijft een biografie over iemand die nog dat voor jou als biograaf een voordeel of een leeft; houd je daar rekening mee? nadeel?

Ik ga hem niet ontzien. Waarom zou ik? Ik was een beetje bang dat het een nadeel Het gaat mij niet om slaapkamergeheimen, zou zijn, dat mensen me minder serieus daar draait mijn werk als royaltywatcher bij zouden nemen, maar ik word door ieder- RTL-Boulevard tenslotte ook niet om, maar een met open armen ontvangen. Het blijkt als hij er naast zijn huwelijk drie vriendin- juist een voordeel te zijn dat mensen weten nen op zou nahouden, moet je dat natuur- wie ik ben. De een ziet Boulevard als een lijk op de een of andere manier in je boek leuk, luchtig programma, de ander ziet het verwerken, het zou raar zijn als je dat niet als een platte roddelrubriek. Bij de laatste deed. Willem-Alexander heeft nu eenmaal categorie kost het wat meer moeite, maar een voorbeeldfunctie, en vreemdgaan is in over het algemeen vinden mensen het

26 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 spannend om iemand van zo'n programma In hoeverre beinvloedt je eigen mening over te ontmoeten en nemen ze me serieus. Ze Willem Alexander je bij het schrijven van de zien me niet als roddeljournalist en ieder- biografie? een mag alles lezen voor het wordt gepubli- ceerd. Een ander voordeel is dat ik op tv Een paar jaar geleden dacht ik nog vrij ne- kan vertellen waar ik mee bezig ben. Na gatief over hem. Op een gegeven moment zo'n uitzending bieden mensen vaak spon- sloeg ik daar zelfs een beetje in door, ik heb taan verhalen aan. Het kost trouwens so- hem toen bij Boulevard regelmatig afgekat. wieso weinig moeite om mensen te spreken Daar ben ik van teruggekomen. Ik vond te krijgen, zeker als het om mensen gaat die dat ik niet te cynisch moest zijn. Hij is ge- Willem-Alexander als kind hebben meege- woon goed in wat hij doet; bij zijn openba- maakt: klasgenoten, onderwijzers et cetera. re optredens weet hij waar hij het over Die vertellen leuke verhalen. Tot en met heeft, hij is goed voorbereid. Dat zit in de Willem-Alexanders legertijd en studie heb familie, dat zie je bij zijn moeder ook. Of ik ik het inmiddels aardig rond, en de uitda- hem sympathiek vind weet ik niet, maar ik ging is nu om ook over de latere jaren vol- heb wel waardering voor hem. Ik ben geen doende informatie boven water te krijgen. kritiekloze bewonderaar, en dat is volgens Dat is lastiger. Mensen die Willem-Alexan- mij wel een voordeel voor mijn werk als der in die jaren hebben meegemaakt zijn biograaf. Anders zit je al gauw een oranje- vaak wat minder mededeelzaam, of willen boek te schrijven, en dat wil ik niet. Het niet met naam en toenaam genoemd wor- gaat mij er niet om de oranjefans te beha- den. gen. Ik wil gewoon de waarheid weergeven, zonder die mooier te maken dan zij is. Je bent bij Willem Alexander zelf ook een tijdje uit de gratie geweest. De eigenlijke taak van Willem-Alexander moet nog beginnen. Is het niet nog te vroeg Ja, op een gegeven moment werd ik bij voor een biografie? persconferenties totaal genegeerd. Ik mocht nog wel overal mee naartoe, maar ze Bij iedere andere veertiger zou het mis- zagen me niet staan. Ik weet niet precies schien inderdaad te vroeg zijn voor een wat daar nou de reden voor was. Mensen complete biografie, maar Willem-Alexan - uit zijn directe omgeving zeiden dat er niets der is al vanaf zijn twaalfde bezig met open- aan de hand was, maar hoe dan ook, sinds bare verplichtingen. Hij is zijn hele leven al vorig jaar is alles weer goed en ben ik weer in the picture, dus is dit wel een goed mo- in de koninklijke gratie. Ik denk dat Wil- ment. Natuurlijk zou je dan over twintig lem-Alexander even moest wennen aan de jaar een tweede deel kunnen schrijven, losse toon die bij RTL-Boulevard wordt ge- maar het is niet zo dat hij nu niets doet: hij hanteerd. Volgens mij heeft hij ondertus- werkt volop, kijk maar naar wat hij bij het sen wel door dat het helemaal niet verkeerd Internationaal Olympisch Comité doet, is om af en toe in zo'n programma op te hoe druk hij het heeft met watermanage- duiken. Meestal zijn we positief, tenzij hij ment. In het begin deed ik daar zelf ook een iets doms doet, dan zeggen we dat ook. beetje denigrerend over, maar als je l e er

Eva Gerrits en Rob van Essen De waarheid weergeven • 21 echt in verdiept, blijkt hij harder te werken ninklijke huize mee te werken, daarna dan we denken. Hij vliegt de hele wereld kwam Boulevard en nu sta ik alweer tien over. Dat hoeft hij niet te doen. jaar bekend als royaltywatcher. Ik doe ook andere dingen, maar dit is waar de mensen Hoe zie je deze biografie in vergelijking met je mij van kennen. Inmiddels weet ik er zo vorige boeken? veel van dat het stom zou zijn er nu mee op te houden, zeker met het oog op de komen- Paleisgeheimen is op kinderen gericht, maar de troonswisseling. Ik heb politicologie ge- wordt ook door oudere oranjefans gelezen. studeerd en voor mij is Willem-Alexander In De Oranjes, net gewone mensen? wordt een ideaal onderwerp: politiek, geschiede- met een knipoog naar de familie gekeken. nis, amusement, het zit er allemaal in. Sommigen ging dat te ver, een programma Maar als ik over tien jaar terugkijk wil ik als Blauw Bloed van de Evangelische Om- meer geschreven hebben dan alleen een rij- roep besteedde er daarom geen aandacht tje royaltyboeken. Ik wil geen nieuwe Fred aan, ze vonden het te kritisch. Een biogra- Lammers worden. Hoewel dat helemaal fie schrijven is natuurlijk wat anders. Ik geen slechte journalist is. Hij heeft een ben een fan van het genre, en heb nog an- beetje het imago van een oranjevolger, dere personen in gedachten over wie ik maar zijn verhalen in Trouw zijn best kri- graag zou schrijven. Ik noem geen namen, tisch, en hebben vaak een ironische onder- dan breng ik anderen alleen maar op toon. Elke krant heeft tegenwoordig zijn ideeën, maar ik denk niet alleen aan royal- eigen royaltyverslaggever. Na het huwelijk ty. Ik ben als schrijvend journalist begon- van Willem-Alexander en Máxima is de be- nen, en schrijven vind ik het allerleukste langstelling voor de Oranjes bij de kranten om te doen. Op een gegeven moment een stuk groter geworden, maar de meeste kwam ik bij radio en tv terecht en is het er oranjejournalisten zijn vrij soft, eigenlijk is een beetje bij ingeschoten, maar door die Lammers een van de weinige positieve uit- twee boeken heb ik de smaak van het zonderingen. Jan Hoedeman van de Volks- schrijven voor een breed publiek weer te krant is op zich ook best goed, en ik heb pakken gekregen. Nu wil ik er meer mee veel geleerd van Mark van der Linden, met gaan doen. Men kent mij van royaltyver- wie ik een aantal tv-programma's heb ge- slaggeving, dus dat is een goede ingang. maakt. Verder zijn er niet zoveel goeien. Daarna kan ik ook andere onderwerpen Het is niet moeilijk om achter de familie aanpakken. Ik wil me als schrijver ontwik- aan te hobbelen en stukjes te schrijven, kelen, daar hangt redelijk wat van af en dat maar dat is natuurlijk niet de uitdaging. is best eng, zeker als je ook nog bekend bent. Wat vind je van de Oranje-biografieën die tot nu toe zijn uitgekomen? Ben je als verslaggever dan min of meer toe- vallig bij de royalty terechtgekomen? Eigenlijk zijn er maar weinig goede biogra- fieën van het Nederlandse koningshuis ver- Ik ben er wel een beetje ingerold, ja. Ik be- schenen. En er zijn er ook niet zoveel, mis- gon voor RTL aan programma's als Van ko- schien zijn mensen een beetje huiverig om

28 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 aan zoiets te beginnen, er is al zo veel be- Chronologisch, maar ik probeer er wel een kend. Er is maar één biografie van prins paar rode draden in te verwerken. Ik zit Claus. De biografie van M.G. Schenk over nog in de researchfase en het gaat er nu om Juliana is eigenlijk vooral een opsomming. een goede stijl te vinden. Ik interview veel Het boekje dat Renate Rubinstein schreef mensen, en de vraag is hoe je die gesprek- toen Willem-Alexander achttien werd, ken in het boek verwerkt: maak je er een lo kreeg veel kritiek, mensen vonden het tut- penel verhaal van of laat je het ene citaat tig, maar het is een goede informatiebron, volgen op het andere? Daar ben ik nog niet vooral over de tijd dat Willem-Alexander helemaal uit. Ik wil iets goeds afleveren, op kostschool in Wales zat. Fasseur is wel niet alleen qua inhoud, maar ook qua stijl. een slippendrager van het koninklijk huis genoemd, maar zijn boeken zijn goed, Ga je Willem Alexander nog psychologisch vooral de Wilhelmina-biografie leest lekker duiden? weg. Hij had ook unieke bronnen, want hij mocht in het Koninklijk huisarchief. Ik Ik ben geen psycholoog, en ik ga ook geen heb daar ooit een rondleiding gekregen, psychologen interviewen. Ik wil ontdekken verder ben ik nog niet gekomen. Ik zou wat de invloed is die het aanstaande ko- graag wat jeugddingen over Willem-Alex- ningschap op het karakter van Willem- ander willen inzien, maar daarvoor heb je Alexander heeft, en daarbij ga ik vooral uit toestemming van Beatrix nodig. Ik wil van de informatie die ik van anderen krijg. graag dat archief in, als de familie me daar- Verder kun je terugkijken naar het verle- bij restricties oplegt kan ik daar wel mee le- den: hoe deden zijn voorgangers het, wat ven. Maar het zou te ver gaan als ze van te hadden die voor karakter? Dat komt er na- voren het hele boek willen lezen. tuurlijk allemaal wel in.

Zit het hof met angst en beven op je boek te Beschouw je artikelen uit de roddelpers als se- wachten? rieuze bronnen?

Nee. Ik heb contact met het hof gehad en Ik ga zeker ook aandacht besteden aan de ze hebben er geen bezwaar tegen. Ze heb- beeldvorming in de roddelpers. `De bladen ben ook niemand gewaarschuwd om er waren jarenlang zo'n beetje de enige niet aan mee te werken of zo. Ze weten dat nieuwsbron over het koninklijk huis, zeker het geen afzeikboek wordt. Ik wil een lees- wanneer het ging om de vriendinnen van bare biografie schrijven. Wie is de man die Willem-Alexander. Ook zijn bijnaam Prins ons staatshoofd gaat worden? Als je daarbij Pils is door de roddelpers verzonnen. In ie- tegen minder leuke dingen opbotst, begrij- der geval ga ik een aantal verslaggevers en pen ze ook wel dat je die in je boek op- fotografen van die bladen interviewen over neemt. hun haat-liefdeverhouding met de prins. En ik ga ook in op de mediacode die een Hoe ga je je boek opzetten; thematisch, chro- paar jaar geleden in het leven is geroepen en nologisch? die inhoudt dat de pers zich tijdens ko- ninklijke vakanties beperkt tot de officiële

Eva Gerrits en Rob van Essen De waarheid weergeven • 29 fotosessies, en daarna weer ophoepelt en de Wanneer verschijnt de biografie? familie met rust laat. Verder zal ik jaargan- gen van Privé en Weekend doorwerken. Dat De bedoeling is het boek in de aanloop van waren de bladen die het meest op de Oran- de troonswisseling te laten verschijnen. Dat jes gericht waren. Feiten die door de rod- is een beetje koffiedikkijken, want ik weet delpers worden genoemd, zal ik uiteraard niet wanneer dat gaat gebeuren, maar een proberen te checken. Als dat niet lukt, ge- mooie datum zou 3o april 2009 zijn. Dat is bruik ik het niet, of vermeld ik er duidelijk de honderdste geboortedag van Juliana, bij dat het gaat om een niet-verifieerbaar qua stijl Willem-Alexanders grote voor- gerucht. beeld. Bij het hof is die datum trouwens al bekend. Willem-Alexander doet alsof hij het niet weet, maar dat is bullshit. Erachter komen wat de datum van de troonswisse- ling is, dat zou pas een onthulling zijn.

30 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 Het Marie Antoinette-syndroom Hoe een misogyn cliché de eeuwigheid haalde

Linda Nab

De achttiende-eeuwse koningin Marie Antoinette maakt een comeback. Als een van de meest gehate publieke figuren van Frankrijk is ze tegenwoordig het onderwerp van een reeks biografieën, historische studies en films. Linda Nab gaat in op het imago van Marie Antoinette, de vrouwen die met haar worden vergeleken en de ambivalente rol die biografen spelen in de beeldvorming van de laatste koningin van Frankrijk.

De Amerikaanse presidentskandidate Hil- kaan die over de stad had geraasd steevast lary Clinton krijgt volgens een commen- `Karina' te noemen. taar in de Washington Post op het ogenblik De verwijzingen naar Marie Antoinette zijn een `Marie Antoinette-ish treatment' te op zich niet zo vreemd. Afgezien van het feit verduren. Dat debat lijkt tot in de senaat dat biografen, voornamelijk de Britse Anto- aan toe hoofdzakelijk te gaan over haar te nia Fraser, het debat over haar karakter en diepe decolleté of haar vermeende homo- haar positie weer actueel hebben gemaakt. seksualiteit. Maar volgens Amerikaanse is de koningin het schoolvoorbeeld van een blogs verbleekt het Marie Antoinette-ima- publiek persoon met een imagoprobleem go van Clinton bij dat van first lady Laura ten gevolge van smadelijke roddels. Marie Bush en haar schoonmoeder. De laatste, Antoinette zou Frankrijk aan de rand van Barbara Bush, merkte op dat de Amerika- de afgrond hebben gebracht door haar spil- nen die dakloos waren geworden door or- zucht en hooghartigheid, haar gebrek aan kaan Katrina beter af waren als vluchteling; vaderlandsliefde en haar verfoeilijke, los- daarvóór hadden ze het immers ook al niet bandige seksuele moraal. Zo proclameerden best gehad. Critici verweten haar een `Ma- althans de illegale pamfletten uit die tijd, rie Antoinette-momentje'. Laura Bush met titels als LAutrichienne en goguettes ou deed er nog een schepje bovenop door tij- l orgie royale (de tierende Oostenrijkse of de dens haar bezoek aan New Orleans de or- koninklijke orgie).

Linda Nab Het Marie Antoinette-syndroom• Oostenrijkse hydra hof in Versailles en uit het openbare leven. Iedere Franse burger had vrije toegang tot Van de laster die Marie Antoinette in haar het koninklijke onderkomen, zodat de gan- latere leven ondervond was in 1770 nog gen van het paleis zich dagelijks vulden met geen spoor te bekennen. Als dochter van de marktvrouwen en het koninklijk diner een kordate Oostenrijkse keizerin Maria The- drukbezochte bezienswaardigheid was. resia werd ze in dat jaar naar Frankrijk ge- Marie Antoinette verdween daarom steeds zonden als bruid voor de Franse dauphin vaker naar haar privédomein Le Petit Tria- Louis Auguste, later Louis xvi . Het huwe- non, waar ze zich niet aan protocollen lijk tussen de veertienjarige Oostenrijkse hoefde te houden. aartshertogin en de zestienjarige dauphin De koninklijke gewoonte om veel geld uit moest de nog wat onwennige alliantie tus- te geven viel de jonge koningin minder sen de voorheen vijandige Habsburgers en zwaar. Het was algemeen bekend dat ze een Bourbons bezegelen. Marie Antoinette fortuin spendeerde aan gokken, en nog werd tijdens haar eerste jaren in Frankrijk meer geld wegdroeg naar haar persoonlijke door het volk op handen gedragen; zij was couturier Rose Bertin, wier modieuze crea- de belofte voor een betere toekomst. ties ruim drie vertrekken in Versailles be- Maar de gouden jaren bleven uit en de sloegen. Marie Antoinette roofde moed- hoon die eerder was gereserveerd voor Ko- willig de Franse schatkist leeg, zo was de ning Louis xv richtte zich nu op de jonge algemene gedachte. koningin. In een tijdsbestek van nog geen Of we het gedrag van Marie Antoinette twintig jaar werd de lieftallige dauphine tot moeten zien als een uiting van onverschil- een monster gemaakt; een Oostenrijkse hy- ligheid of niet, we mogen aannemen dat ze dra die niets liever wilde dan het Franse de zin `laat ze dan taart eten' nooit heeft volk te zien baden in het eigen bloed. uitgesproken. Biografe Fraser dicht de De eerste scheurtjes in Marie Antoinettes woorden toe aan de Spaanse prinses Maria populariteit werden in 1774 zichtbaar. In Theresia, die twee eeuwen eerder getrouwd juni van dat jaar kampte de regering met was met Louis xiv. De zin werd daarna hevige protesten tegen een geplande vrije keer op keer toegeschreven aan steeds weer graanmarkt. De oogst was mislukt, de prij- een andere prinses of gravin. Dat Marie zen waren omhoog geschoten. De konin- Antoinette het anders voorhad met de gin zou de roep om brood van het honger- Fransen zou kunnen worden afgeleid uit lijdende volk hebben afgedaan met een een brief die ze schreef aan haar moeder ten onverfijnd: `Qu' ils mangent de la brioche', tijde van de hongersnood: `Het staat vast – laat ze dan taart eten. dat de aanblik van de mensen die ons in Deze uitspraak werd het symbool van Ma- weerwil van hun eigen rampspoed zo goed rie Antoinettes onverschilligheid jegens behandelen, ons meer dan ooit verplicht haar nieuwe vaderland en haar hooghartig- hard te werken voor hun geluk.' heid jegens het Franse volk. Een imago dat Hoewel Marie Antoinette en de taart-uit- ze zelf, wellicht onbewust, bleef voeden spraak waarschijnlijk niets met elkaar te door zich steeds vaker terug te trekken uit maken hebben, zijn ze onlosmakelijk met het door een strenge etiquette beheerste elkaar verbonden. De Franse koningin is

32 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Marie Antoinette als harpij nog altijd het symbool van harteloosheid. over orgieën in Versailles en afbeeldingen In dat licht is de vergelijking met Laura van de koningin in compromitterende po- Bush snel gemaakt. Ook al opperde zij niet sities met vrouwen vulden illegale pamflet- het idee de slachtoffers van orkaan Katrina ten. Het dieptepunt vormde de beschuldi- taart te voeren, haar ongelukkig gekozen ging van seksueel misbruik van haar eigen uitspraak getuigde niet bepaald van een zoon. groot inlevingsvermogen. Een Marie An- Aan deze pornografische beeldvorming re- toinette-imago kon dan ook niet uitblij- fereerde de Washington Post in haar uit- ven, al is het de vraag of alle drie de dames spraak over Hillary Clinton. Al in 1991 dat echt hebben verdiend. prijkte een bewerkte foto van wat toen nog In de aanloop naar de Franse Revolutie de first lady was op de cover van Spy Maga- werd de sfeer in Frankrijk grimmiger, en zine. De plaat toonde Clinton, die het first daarmee ook het imago van Marie Antoi- lady-schap meer politiek gewicht wilde ge- nette, de zondebok van de revolutie. Om ven, in een weinig verhullend latex pakje Marie Antoinettes monsterlijke karakter te met netkousen en een zweep. `Power play- onderstrepen, bleek pornografische beeld- ing in the Clinton White House, luidde de vorming een doeltreffend middel. Zo werd begeleidende tekst. Nu Hillary Clinton een ze afgebeeld als een losbandige nymfoma- gooi doet naar het hoogste ambt, is seksisti ne, die haar seksuele lusten zowel op man- sche laster opnieuw een bruikbaar wapen nen als op vrouwen botvierde. Verhalen voor haar criticasters.

Linda Nab Het Marie Antoinette-syndroom • 31 Historica Lynn Hunt concludeert in haar schrikbeeld van de vrouwenhatende revo- boek dat de aanval op Marie Antoinettes lutionairen beweert, valt te betwisten. vrouwelijkheid een gevolg was van een Fraser heeft zich te veel met het lot van Ma- diepgewortelde angst voor vrouwelijke do- rie Antoinette verbonden. En dat is nou minantie. Het grootste schrikbeeld van de juist iets waar een biograaf voor moet op- vrouwenhatende revolutionairen was een passen, waarschuwt Hermione Lee: `Ik lesbische Marie Antoinette die een `ver- word altijd wanhopig als mensen zeggen: bond van vrouwen' zou voorzitten. De aan- "Hield je van haar? [...] Had je een hechte vallen op Clinton, die volgens haar tegen- band met haar?" Het antwoord is, nee, deze standers aan het hoofd van een op macht mensen zijn dood.' beluste feministische beweging staat, be- Toch wint de witte legende aan populari- wijzen dat conservatief Amerika wat mach- teit. Niet alleen dankzij de succesvolle bio- tige vrouwen betreft nog steeds in het tijd- grafie van Fraser, maar ook door de roman perk van Marie Antoinette leeft. Abundance van Sena Jeter Naslund, waarin Marie Antoinette als slachtoffer ten tonele Rehabilitatie wordt gevoerd. Ook de film van Sofia Cop- pola uit zoo6, gemaakt vanuit het perspec- Biografieën van Marie Antoinette zoals die tief van een eenzame, verveelde en tikje na- van Evelyne Lever, Antonia Fraser en in leve puberkoningin, voedt dat beeld van mindere mate die van Stefan Zweig probe- Marie Antoinette. ren de mythe te ontrafelen en Marie Antoi- Ondanks deze pogingen tot het normalise- nettes imago op te poetsen. ren of zelfs omkeren van Marie Antoinettes Deze doelstelling, hoe lovend ook, brengt reputatie als monster, blijven de oude ste- het gevaar met zich mee dat de zwarte my- reotyperingen onaangetast. Wie Marie An- the verandert in een witte. Frasers boek is toinette zegt, zegt nog altijd taart. Dat één lange queeste naar rehabilitatie van de blijkt uit het Harvard College Handbook, tragische Franse koningin. In een televisie- dat de bekende uitspraak nog steeds als interview vertelde de biografe vol afschuw voorbeeld noemt voor het begrip `feit': `It is dat Marie Antoinette `als slavin was ver- all very well to know that Marie Antoinette kocht' om dauphine te worden. De ver- lived between 1755 and 1793 and was gene- meende affaires van de koningin doet ze in rous with cake. Although interesting in haar biografie af als pertinente onwaarhe- themselves, these facts will not be of much den en over de vermeende lesbische ver- help in responding critically to the exam houdingen is ze nog stelliger: die zijn `on- question:...' natuurlijk'. En de uitspraak `laat ze dan Het meest tekenende voorbeeld van de taart eten'? Zulk `onnozel gedrag' paste de hardnekkigheid van de zwarte legende koningin niet, meent Fraser. rond Marie Antoinette is de herdenking Daarover zijn de meeste historici het in- van haar tweehonderdste sterfdag in 1993 middels eens. Maar of de `zachtaardige' op de Place de la Concorde in Parijs, waar Marie Antoinette eerder `spontaan haar ei- ze op zevenendertigjarige leeftijd werd ont- gen taart' aan de hongerige massa zou heb- hoofd. In een interactief toneelstuk over ben gegeven, zoals de biografe over het Marie Antoinettes proces mocht het pu-

34 • Biografie Bulletin Najaar 2007 bliek beslissen over haar lot. Nog steeds dan taart eten' een handig journalistiek cli- stemden enkelen voor executie. ché is geworden dat het eeuwige leven heeft De vrouwen die tegenwoordig op één lijn verkregen, waarbij het niet baat hoe vaak worden gesteld met Marie Antoinettes ver- zij, of iedere andere biograaf, vertelt dat meende zwarte kant, zoals de dames Bush Marie Antoinette nooit heeft gesuggereerd en Clinton, lijden onder het Marie Antoi- dat de hongerige Parijzenaars hij gebrek nette-syndroom, meent de historicus Pier- aan brood dan maar op het eten van brio- re Saint-Amand. ches moesten overgaan. Die vergelijking gaat echter niet helemaal op, aangezien het revolutionaire klimaat in Literatuur Frankrijk de laster tegen Marie Antoinette naar een ongekend hoogtepunt bracht. Op Antonia Fraser, Marie Antoinette, the journey (Lon- 16 oktober 1793 werd ze op een kar gezet en don, Weidenfels and Nicholson zool). Neder- naar de Place de La Concorde gereden waar landse vertaling: Marie Antoinette, de biografie de guillotine en een uitzinnige menigte (Amsterdam, Nieuw Amsterdam 2006) Ver- taald door Henk Moerdijk, Marianne Mols en haar opwachtte. Ze beklom met rechte rug Ansfried Scheifes het schavot. `Lang leve de republiek', gilde Lynn Hunt, 'The Many Bodies of Marie-Antoi- de massa toen de beul om kwart over twaalf nette: Political Pornography and the Problem Marie Antoinettes hoofd omhoog hield. of the Feminine in the French Revolution.' In: Laura en Barbara Bush en Hillary Clinton Dena Goodman (ed.), Marie-Antoinette. Wri- hebben slechts het topje van die haat-ijs- tings on the Body of a Queen (New York/Ion - berg gezien. Zij zullen daarom nooit de den, Routledge 2003) mythische reputatie verkrijgen die Marie Sena Jeter Naslund, Abundance. A Novel ofMarie Antoinette naar de guillotine heeft geleid. Antoinette ( New York, William Morrow 2006) Toch zullen vergelijkingen van hedendaag- Evelyne Lever, Marie Antoinette. The Last Queen ot se vrouwen met Marie Antoinette niet snel France (Londen, Piatkus zoor) verdwijnen. Ironisch genoeg duiken ze zelfs Stefan Zweig, Marie Antoinette (Stockholm, Ber- mann-Fischer 1939; vaker op nu Marie Antoinette in hernieuw- Amsterdam, De Lange 1939) de belangstelling staat. Fraser kan wel eens gelijk hebben met haar stelling dat `laat ze

Linda Nab Het Marie Antoinette-syndroom • 3s Wie kijft, die blijft De receptiegeschiedenis van Lytton Stracheys Eminent Victorians

Peter Mennen

In het voorwoord van de heruitgave van Lytton Stracheys Eminent Victorians verwijst Michael Holroyd naar een uitspraak van Samuel Johnson. Volgens Dr Johnson was roem als een badmintonshuttle, die, om het spel levendig te houden, met kracht en volharding in beweging gehouden moet worden door de speler aan de andere kant van het net. Strachey deelde in 1918 een enorme mep uit aan de vier hoofdpersonen van Eminent Victorians. Negentigjaar na de eerste verschijning van zijn boek kunnen we de balans opmaken. Wie neemt nog deel aan het spel en wie is buiten het speelveld beland?

Kardinaal Henry Edward Manning (1808- Newman als de antithese van Manning: 1892) was de eerste Victoriaanse grootheid bedachtzaam, standvastig en met een echt die door Lytton Strachey in Eminent Victo- religieuze bezieling. Deze visie werd al met- rians op de korrel werd genomen. Van de een na het verschijnen van Purcells biogra- vier portretten in Stracheys boek is het zij- fie bekritiseerd, net als de aanscherping ne het meest bekritiseerde. Veel van die kri- daarvan in Eminent Victorians, maar het is tiek spitst zich toe op het feit dat Strachey gebleken dat het beeld van Manning als te- als bron bijna uitsluitend gebruikmaakte genpool van Newman hardnekkig is. van de schandaalbiografie die Edmund Het grote probleem van latere Manning- Sheridan Purcell uitbracht, drie jaar na biografen was tweevoudig. Ten eerste Mannings dood in 1892. Strachey zette moesten ze de balans zien te herstellen in de Manning neer als een opportunist, een waardering van Manning. Ten tweede was machtswellusteling en een intrigant. Deze het zaak het boek van Purcell niet volledig elementen versterkte hij door Manning af te serveren, omdat dat de enige bron is met een andere geestelijke, Kardinaal voor een aantal essentiële stukken uit Man- Newman, te vergelijken. Net als Purcell nings nalatenschap waarvan de originelen, voor hem had gedaan, kenschetste hij om uiteenlopende redenen, verloren zijn

36 • Biografie Bulletin Najaar 2007 gegaan. De eerste poging tot Mannings re- keerd had en Manning te veel probeerde te habilitatie verscheen in 1921, in de vorm rehabiliteren ten koste van Newman. van Henry Edward Manning, His Life and Strachey zelf was zich overigens bewust van Labours, door Shane Leslie. In zijn voor- het feit dat hij de controverse tussen Man- woord schreef Leslie: `This book must ap- ning en Newman te scherp had gesteld: pear as a supplement rather than a supplan- `It is certainly melodramatic, and I should ter to Purcell's grandioze Life of Cardinal like to alter it. I think perhaps my whole Manning.' Daarmee deed hij een poging treatment of Newman is over-sentimenta- het kind niet met het badwater weg te gooi- lized – to make a foil for the other Cardi- en: Purcell probeerde hij als bron te bewa- nal.' ren, maar Strachey wilde hij blijkbaar ver- De juxtapositie van Manning en Newman donkeremanen, want hoewel Leslie zijn is desondanks één van de meest beklijvende boek moet hebben geschreven als reactie op aspecten gebleken van Stracheys portret. Eminent Victorians, noemt Leslie boek In 1985 verscheen een biografie van Man- noch schrijver. Na de Tweede Wereldoor- ning door Robert Gray. Op zure toon log nam Alphonse Chapeau, een Franse richtte die zijn pijlen op Newman, Purcell priester en hoogleraar, de taak op zich te en, niet in het minst, Strachey: 'Strachey' s redden wat er te redden viel in het door account of Manning was hardly more than oorlog, verwaarlozing en diefstal geteister- a collection of the spicier bits in Purcell, de Manning-archief te Bayswater. Van zijn tricked out with Bloomsbury art and add' werk wordt tot op de dag van vandaag tional Bloomsbury malice.' dankbaar gebruikgemaakt door Manning- De meeste recensenten prezen Grays po- biografen. gingen om het negatieve beeld van Man - De eerste die zich op Chapeaus werk ba- ning bij te stellen, maar concludeerden dat seerde was Vincent McLelland, die in 1962 hij daarin waarschijnlijk te ver gaat en dat een biografie van Manning liet verschijnen. zijn objectiviteit tekortschiet. McLelland noemt het beeld van Purcell en De meeste biografen verwijten Strachey Strachey distorted and unhistorical en advi- dat hij vrijwel geen aandacht heeft besteed seert grote voorzichtigheid bij het gebruik aan Mannings sociale bewogenheid en van Purcells biografie als bron. Ook hij diens niet aflatende pogingen de armoede moet echter toegeven dat het de belangrijk- en slechte werkomstandigheden van de ar- ste primaire bron in druk is. Chapeau stip- beidersklasse aan de kaak te stellen. Het te in een recensie op McLellands werk een beeld dat Strachey van de grenzeloze ambi- paar essentiële punten aan die bijgedragen tie van Manning schetst komt door de sa- hebben tot een gebrek aan interesse voor menzweerderige ondertoon enigszins hys- Manning: de visie van Purcell en Strachey terisch over. Alle latere biografen zetten werd buiten rooms-katholieke kringen vraagtekens bij Stracheys beeld van Man- klakkeloos overgenomen en daarbinnen ning als machiavellistische kardinaal, om- met graagte geaccepteerd door conservatie- dat Manning tijdens zijn loopbaan veel ri- ven en aanhangers van Newman. Chapeau sico's nam, waarvan de uitkomst niet altijd signaleerde overigens wel dat McLelland de te voorspellen was. rollen misschien iets te gemakkelijk omge- Het beeld dat Purcell en Strachey van Kar-

Peter Mennen Wie kijft, die blijft • dinaal Manning schetsten is taai gebleken. Toch inspireerde het de latere Manning- biografen in even grote mate tot een poging het imago van Manning te verbeteren. Het valt te betwijfelen of er aandacht aan Man- ning was besteed als hij niet gefigureerd had in Stracheys magnum opus. Het is de kracht van zijn portret dat het nog steeds biografen prikkelt een andere visie te ge- ven.

Bewondering

De monografie van Florence Nightingale (1820-1910) in Eminent Victorians wordt over het algemeen beschouwd als de meest sympathieke van de vier. Dat komt ver- moedelijk omdat Strachey bewondering voor Florence laat doorklinken. Hoewel hij haar bezeten en onbuigzaam noemt, toont hij respect voor haar doelstellingen en ver- kneukelde hij zich over de angst en onder- danigheid die deze vrouw wist op te wekken Florence Nightingale (1820-1910) bij een hele serie mannelijke Victoriaanse notabelen. Het portret van Nightingale is bovendien het minst bekritiseerde deel van gales leven mogelijk maakten. Daarmee Eminent Victorians. Dat is vreemd gezien wekt hij de indruk dat Nightingale van de status van Nightingale – zonder twijfel jongs af aan was geobsedeerd door haar ver- de beroemdste van de vier – en kan als een langen verpleegster te worden. Strachey voorzichtige aanwijzing worden be- concentreerde zich voornamelijk op de pe- schouwd voor de weerbarstigheid van de riode die Nightingale tijdens de Krimoor- reputatie van `de dame met de lamp'. log doorbracht in Scutari, waar, mede Net als bij zijn portret van kardinaal Man- dankzij het beroemde gedicht 'Santa Filo- ning baseerde Strachey zich ook hier op een mena' van de Amerikaanse dichter Henry enkele bron, in dit geval op The life of Flo- Wadsworth Longfellow uit 18S7, de legen- rence Nightingale van Sir Edward Cook, uit de van de dame met de lamp ontstond. 1913. In tegenstelling tot het werk dat Stra- Verder stipte hij nog aan dat de onverzette- chey plunderde voor kardinaal Manning is lijkheid van Florence een keerzijde had. het boek van Cook nog steeds een gerenom- Haar onverzettelijkheid en zelfingenomen- meerd standaardwerk. Strachey selecteerde heid resulteerden in een aantal medische nauwkeurig die elementen uit Cook die blunders. een Freudiaanse interpretatie van Nightin- Cooks Nightingale-biografie uit 1913,

38 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 waarop Strachey zich baseerde, bleef het lijke reden waarom Nightingale na haar standaardwerk over Nightingale totdat in verblijf op de Krim instortte en tot aan haar 1950 Florence Nightingale van Cecil Wood- dood het leven van een kluizenaar leidde. ham-Smith verscheen. Woodham-Smith Hoewel de kritische noten van Strachey, schreef een goed leesbaar boek dat helaas gezien het succes van Eminent Victorians, ontsierd wordt door historische inaccura- veelgehoord moeten zijn, heeft weinig de tesse en een welhaast hagiografische bena- reputatie van Florence Nightingale echt dering van de hoofdpersoon. aan kunnen tasten. Ook nu nog, na alle kri- Helaas is dat boek tot nu toe de meest re- tiek die vijfenzestig jaar na de verschijning cente volledige biografie van Nightingale. van Stracheys portret op Nightingale is ge- Mark Bostridge is al jaren bezig met een leverd, staat haar reputatie als een huis. nieuwe biografie – de hoeveelheid bron- Binnen kleine kring weet men beter, maar nenmateriaal is dan ook overweldigend – bij het grote publiek is het beeld van de en het is niet duidelijk wanneer die zal ver- zorgzame, deskundige en succesvolle Night- schijnen. Wel zijn er nogal wat studies ver- ingale tot nu toe onwankelbaar gebleken. schenen over aspecten van het leven van Nightingale, en die pakten in toenemende Karikatuur mate negatief uit voor haar reputatie. Een voorbeeld daarvan is Florence Night- Stracheys portret van Thomas Arnold, die ingale: Reputation and Power door F.B. hoofd van de `Public school' Rugby was. Smith, verschenen in 1982. Smith baseerde net als de schetsen van Manning en zich op nieuwe bronnen en concentreerde Nightingale, zijn vrijwel uitsluitend op één zich op Nightingales carrière en haar me- enkele bron gebaseerd, in dit geval Li fe and thodes om haar zin door te drijven. Correspondence of ThomasArnold, DD, door In vergelijking met Smiths boek is Stra- A.P. Stanley. Stanley was een leerling van cheys portret welhaast een liefdesbrief. Arnold geweest en publiceerde zijn boek in Smith ontkent de positieve effecten die 1844, twee jaar na Arnolds dood. Zijn bio- Nightingale bewerkstelligde niet, maar grafie is nog steeds de belangrijkste bron concludeert dat daarbij eerder geluk dan over het leven van Arnold, maar zelfs diens wijsheid in het spel was. Hij beschuldigt meest uitgesproken aanhangers moeten haar van machtswellust, falsificatie en op- toegeven dat het boek een sterk hagiogra- portunisme. fisch karakter heeft. Strachey had duidelijk In de tussentijd had een onderzoek uitge- niet veel op met het boek, maar gebruikte wezen dat het aantal sterfgevallen in Scuta- het op een iets andere wijze dan de andere ri niet daalde, maar juist steeg nadat Flo- bronnen. Hij selecteerde een aantal passa- rence de leiding van het veldhospitaal over ges, dikte die in en creëerde zo een hyper had genomen. Volgens Hugh Small in zijn boolachtig portret. Gecombineerd met een Florence Nightingale: Avenging Angel, was sarcastische ondertoon ontstond een kari- dat al in 1857 ontdekt door een onderzoeks- katuur. Strachey gebruikte die technieken commissie die Florence zelf leidde, maar ook bij andere portretten, maar in het geval werd het daarna in de doofpot gestopt door van Arnold deed hij dat constant. Daarmee de regering. Volgens Small is dit de werke- portretteerde hij Arnold als neerbuigend.

Peter Mennen Wie kijft, die blijft • 39 preuts, antisemitisch, wereldvreemd en In particular his maliciously tendentious meer geïnteresseerd in religie en normen attack on Dr. Arnold is too extreme a cari- dan in het daadwerkelijk bijbrengen van cature to be regarded as a serious criticism vaardigheden aan zijn studenten. Let wel, of its subject.' vrijwel alles, op wat literaire franje na, viel Terence Copley deelt die kritiek in zijn Ar- rechtstreeks te herleiden tot het boek van nold-biografie uit 2000. Ook Copley moet Stanley. Het is vooral de barrage van infor- echter constateren dat Thomas Arnold, on- matie en de toon die Stracheys portret van danks Tom Brown's Schooldays, een vergeten Arnold tot een karikatuur maken. man is. Arnold is waarschijnlijk de onbekendste `eminent Victorian'. In ieder geval is hij van de vier geportretteerden het meest verge- ten. Dat zal gedeeltelijk komen omdat hij vroeger leefde dan de andere drie. Arnold overleed in 1842 op de relatief jonge leeftijd van zevenenveerig jaar. De andere persona- ges stierven minimaal zevenenveertig jaar later. Buiten zijn verschijning in Eminent Victorians leeft Arnold voornamelijk voort in de roman Tom Brown's Schooldays uit 1857, geschreven door Thomas Hughes, net als Stanley een voormalige leerling van Ar- nold. Ondanks zijn succes als romanperso- nage is het met de aandacht voor de histori- sche Arnold droevig gesteld. Na de verschijning van Stanleys boek duurde het meer dan honderd jaar voordat er een nieu- Charles Gordon (1833-1885) we biografie van Arnold verscheen. Dat ge- beurde in 1960. Het boek heette Thomas Arnold en was geschreven door TW. Bam- ford. Deze biografie was mild kritisch je- Alcoholisme gens Arnold en schetste hem als een mens met goede bedoelingen, maar nam afstand Voor zijn verslag van de ondergang van Ge- van de mythe rond Arnold die ontstaan was neraal Charles Gordon (1833-1885), die door de werken van Stanley en Hughes. sneuvelde bij de belegering van Khartoum Bamford besteedde geen aandacht aan door de troepen van de Mandi, een zelfbe- Stracheys portret van Arnold, anders dan noemde verlosser van Islamitische snit, ba- Michael McCrum, die zelf enige jaren op seerde Strachey zich niet op één enkele Rugby les had gegeven, en in 1989 Thomas bron. De algemene opinie is dat de door Arnold, Headmaster: A Reassessment publi- Strachey weergegeven feiten over het alge- ceerde. McCrum kenschetste Eminent Vic- meen accuraat zijn. torians als `a skilful exercise in falsification. Gordon was een diepgelovige man, die zijn

40 • Biografie Bulletin Najaar 2007 geloof zeer persoonlijk invulde. Strachey wers op II september 2001 is het niet gebruikte behoorlijk veel woorden om te vreemd dat de strijd tussen Gordon en de beschrijven wat Gordon precies geloofde, Mandi geherinterpreteerd is als voorbode en portretteerde hem als een godsdienst- van de War on Terror. In 2007 publiceerde waanzinnige met messianistische trekjes. Daniel Allen Butler The First Jihad: The Volgens Strachey was Gordon ervan over- Battle for Khartoum and the Dawn o fMili- tuigd dat hij door God gezonden was om tant Islam. Een Britse recensent prees But_. Khartoum te redden van de ongelovigen. lers pogingen om met dit boek een discus- Khartoum viel twee dagen voordat een sie op gang te brengen, maar uitte ook Britse interventiemacht daar aankwam. kritiek: `His account is tarnished by an angry In 1931 verscheen een standaardwerk over narrarive tone, in which he casts Islam as Gordon en Khartoum, geschreven door murderous, inflexible and impervious to Bernard M. Allen. Allen noemde de dood modernization, while General Gordon is van Gordon een tragische vergissing, geba- civilization's savior destroyed bv savages. seerd op miscommunicatie. Wel gaf hij aan Het is niet onwaarschijnlijk dat Gordon dat Gordon een kapitale fout had gemaakt het met Butlers analyse eens zou zijn ge- door niet te kunnen of willen begrijpen dat weest. het messianistische leiderschap van de Het debat rond Gordon is springlevend. Mandi de sleutel was tot het succes van de Dat blijkt uit het feit dat er boeken over opstand. hem blijven verschijnen, en met de discus- In 1969 verscheen Mission to Khartum: The sie die momenteel gevoerd wordt over de Apotheosis of General Gordon van John Mar- `clash of civilizations' lijkt het waarschijn- lowe. Marlowe concentreert zich net als Al- lijk dat er alleen maar meer over Gordons len op de discussie over de precieze bedoe- strijd met de Mandi geschreven zal worden. ling achter Gordons missie. Volgens Vreemd is wel dat er, los van de moderne Marlowe waren de instructies, ondanks alle interpretaties, nog steeds een discussie miscommunicatie, niet van dien aard dat woedt over de punten die Strachey ter tafel Gordon – zoals Strachey suggereerde – bui- bracht, namelijk Gordons vermeende alco- ten zijn boekje was gegaan. holisme en insubordinatie. Negentig jaar In 1985 verscheen Never to Be Taken Alive: A debatteren heeft daarover nog geen duide- Biography of General Gordon door Roy lijkheid kunnen brengen, en ook daardoor MacGregor-Hastie. Dit boek kenmerkt valt te verwachten dat er nog heel wat hoe zich door een neokolonialistische toonzet- ken over Gordon zullen verschijnen. ting en citeert ruim uit Eminent Victorians, vreemd genoeg met instemming. MacGre- Controverse gor-Hastie wil maar al te graag de schuld leggen bij de liberale regering van Gladsto- Wie negentig jaar na de eerste publicatie ne. Het is veelzeggend dat het boek is opge- van Eminent Victorians het lot van de nage- dragen aan `The Right Honourable Mrs. dachtenis van de hoofdpersonen nagaat, Margaret Thatcher, FRS, MP, Prime Minis- ziet vier uiteenlopende geschiedenissen. ter who would not have been too late'. Kardinaal Manning leeft slechts voort bij In de nasleep van de aanslag op de Twin To- gratie van de klap die Strachey ooit aan

Peter Mennen Wie kijft, die blijft • 41 of General Gordon (Londen, Gollancz 1969) hem uitdeelde en Thomas Arnold is door Michael McCrum, Thomas Arnold, Headmaster: A gebrek aan tegenspel vrijwel verdwenen. Reassessment (Oxford, Oxford University Press Charles Gordon is nooit losgekomen van 1989) Strachey, maar het huidige tijdsgewricht Vincent Alan McLelland, Cardinal Manning: His zou daar verandering in kunnen brengen. Public Life and Influence luence 1865-1892 (Londen, Het beeld van Florence Nightingale als red- Oxford University Press 1962) dende engel ten slotte blijft even onaantast- Lytton Strachey, Eminent Victorians (Londen 1986) baar als vóór de publicatie van Eminent Edmund Sheridan Purcell, Life of Cardinal Man- Victorians. Feit is dat de observatie van ning (Londen, MacMillan 1895-1896) Johnson steekhoudend is gebleken. Gebrek Sir Edward Cook, The Life of Florence Nightingale aan discussie is de dood in de pot voor de (Londen, Macmillan Company 1913) Cecil Woodham-Smith, Florence Nightingale nagedachtenis. Zij die onsterfelijk wensen (Londen, Constable 1951) te worden, wordt aangeraden de controver- EB. Smith, Florence Nightingale: Reputation and se niet te schuwen. Power (Londen, Croom Helm 1982) Hugh Small, Florence Nightingale: AvengingAngel Literatuur (New York, St. Martin's Press 1998) A.P. Stanley, Life and Correspondence of ThomasAr- Bernard M. Allen, Gordon and the Sudan, (Lon- nold (London, Fellowes 1845) den, MacMillan 1931) T.W. Bamford, Thomas Arnold(Londen, Cresset Robert Gray, Cardinal Manning:: A Biography Press 1960) (Londen, Weidenfeld and Nicolson 1985) Terrence Copley, Black Tom: Arnold of Rugby: The Shane Leslie, Henry Edward Manning:: His Life Myth and the Man (New York, Continuum and Labours (Londen, Burns & Oates 1921) 2002) Roy MacGregor-Hastie, Never to Be Taken Alive: A Daniel Allen Butler, The First Jihad: The Battle for Biography of General Gordon (Londen, Khartoum and the Dawn o f Militant Islam Sidgwick & Jackson Limited 1985) (Drexel Hill, Casemate 2007) John Marlowe, Mission to Khartum: The Apotheosis

42 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Liever geen bakstenen De biografleënreeks van het Prins Bernhard Cultuurfonds

Mireille Berman

Het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft acht biografen gevraagd om levensbeschrijvingen van belangrijke historische personages. De reeks heet `Sleutelfiguren' en sluit aan bij twee eerdere door het Cultuurfonds geïnitieerde reeksen. Het is de bedoeling dat de boeken in de periode van 2008-2011 verschijnen. Opmerkelijk is dat de boeken niet langer dan driehonderd pagina's mogen worden.

Bijna twintig jaar geleden constateerde het Drees, Herman Groter, Henriette Roland Cultuurfonds van het Prins Bernhard Fonds Holst, en H.A. Lorenz. Nu zijn opnieuw dat het biografische genre in Nederland acht biografen aan het werk gezet om de nauwelijks een rol van betekenis speelde. levens van een aantal `sleutelfiguren' te be- Het Fonds wilde `hiaten vullen in het Ne- schrijven. Dit keer gaat het niet om twin- derlandse culturele landschap' en gaf daar- tigste-eeuwse erflaters van onze bescha- om opdracht tot het schrijven van tien bio- ving, maar worden mensen uit een verder grafieën van `belangrijke Nederlanders' uit verleden geportretteerd. de periode 188o-196o. De gebiografeerden Deze gebiografeerden bewogen zich op het waren onder meer Maria Dermout, Guido gebied van politiek, wetenschap en de lite- Gezelle, Joris Ivens en Herman Heijer- ratuur van de vijftiende eeuw tot de acht- mans. In 1992 werd een tweede reeks van tiende eeuw. De biografieën van Jacoba van weer tien boeken gestart. De geportretteer- Beieren, Christoffel Plantijn, Jacob Cats, den waren mensen `die niet alleen op hun Jacob Roggeveen, Hermannus Boerhave. eigen vakgebied van betekenis waren, maar R.J. Schimmelpenninck, Jacob van Lennep ook voor de Nederlandse samenleving in en Mina Kruseman verschijnen tussen die periode'. Het ging om biografieën van 2,308 en 2011. Er is per boek maximaal Aletta Jacobs, Anton Philips, D.G. van 6o.000 euro ter beschikking gesteld. Een Beuningen, koningin Wilhelmina, Menno opvallende nieuwe voorwaarde is, dat de ter Braak en Hendrikus Colijn, Willem boeken niet dikker mogen worden dan

Mireille Berman Liever geen bakstenen • 43 driehonderd pagina's. Weg met de bakste- recht als biografie hebben; boeken waarin nen! een auteur meer keuzes maakt en voor een bepaalde invalshoek kiest. Historica Els Kloek, een van de initiatief- Venster op de tijd nemers en lid van de begeleidingscommis- Als je alle namen van de gebiografeerden sie van de reeks, bevestigt dat dit keer voor naast elkaar legt, valt een aantal zaken op. een meer historische benadering is geko- Ten eerste doen de namen van de derde zen: Wij vonden dit keer dat de geportret- reeks (zoals Jacob Cats en Christoffel Plan- teerde levens hun tijd moesten weerspiege- tijn) bezadigder en conservatiever aan dan len. Wij wilden tot een evenwichtige die uit de eerdere reeksen, zoals Joris Ivens spreiding in periode en in levensvelden ko- en Aletta Jacobs. Zat er een drammerige so- men, dus aandacht voor zowel ontdek- cialist in de commissie Geschiedenis en kingsreizigers als wetenschappers als politi- Letteren die inmiddels is vertrokken? Lily ci, en ook aandacht voor de man/vrouw Knibbeler, coördinator van de reeks: `De verhouding. Daarbij wilden we per eeuw personen uit de derde reeks leefden simpel- een persoon kiezen, steeds op een ander le- weg verder terug in de tijd. Daarom spre- vensterrein. Het was nog een heel gepuzzel ken de figuren misschien minder tot de om de juiste auteur bij het juiste personage verbeelding. Maar in hun tijd waren deze te krijgen; de aanlooproute heeft anderhalf mensen even hemelbestormend en revolu- jaar gekost.' tionair als de figuren uit de andere reeksen. De biografieënreeks lijkt onderdeel van de Op welke manier precies, dat zullen hun huidige trend tot het opstellen van een ca- biografen duidelijk maken.' non. Op zich is zo'n van boven opgelegd Deze derde reeks heeft als doelstelling dat cultuuroffensief niet nieuw in Nederland. de geportretteerde levens ook een bepaalde De huidige serie lijkt in omvang en opzet historische periode weerspiegelen. Er is in opvallend veel op een eerder initiatief, aan vergelijking met de vorige reeksen een ver- het einde van de negentiende eeuw. Toen schuiving merkbaar van de levensbeschrij- verscheen de biografische reeks `Mannen ving an sich naar het idee van de biografie van beteekenis in onze dagen' (dat werd in als spiegel van de tijd, waarbij de biografie 1895 `Mannen en vrouwen van beteekenis meer een instrument is in dienst van de ge- in onze dagen'), levensschetsen en portret- schiedschrijving. ten' in vijfentwintig delen, onder redactie Knibbeler: `Het gaat hier inderdaad om van de historicus H. Tiedeman. Die serie historische personages, van wie eigenlijk ie- was een uitdrukking van het verhitte natio- dere twintig jaar een nieuwe biografie zou nalisme dat destijds Nederland beheerste. moeten verschijnen, als dat gewenst is. De Volgens Kloek `waart momenteel inder- bedoeling van deze derde reeks is om het daad het spook van de canonvorming door genre van de biografie een nieuwe prikkel Nederland, en daar sluit deze reeks in zeke- te geven. Het gaat ons erom aan te tonen re zin op aan – maar het was niet het uit- dat biografieën niet per se standaardwerken gangspunt'. met eeuwigheidswaarde hoeven te zijn, Annet Mooij, een van de aangezochte au- maar dat ook beknoptere boeken bestaans- teurs, die zich bezig gaat houden met Mina

44 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 Kruseman, denkt niet dat er een opvoeden- ze boeken geen standaardbiografieën wor- de gedachte achter deze serie zit: `Daarvoor den, zoals dat wel het geval is met de bio- zijn er te veel onbekende figuren ten tonele grafieën van Multatuli en Aletta Jacobs. gevoerd. Aan dit rijtje namen kun je niet de Maar dat hoeft bij deze mensen ook niet. vaderlandse geschiedenis ophangen, maar Mina Kruseman had een interessant leven, het laat wel iets zien van die geschiedenis.' vol dramatische wendingen, maar er hoeft geen vuistdik boek over haar te worden ge- Beknoptheid schreven.' Luuk Kooijmans, die het leven van Her- Er is opvallend weinig commentaar geko- mannus Boerhaave gaat beschrijven, heeft men op de nieuwe eis dat de biografieën een prozaïscher reden om zich niet tegen niet dikker dan driehonderd pagina's mo- het voorgeschreven aantal bladzijden te we- gen worden. ren: `Het is een mooie opdracht, maar het De auteurs hebben er geen problemen mee. feit dat er voor deze opdracht een stipendi- Annet Mooij: `Ik vind het een aardig idee um van 6o.000 euro beschikbaar is, is evi- om de biografieën niet te dik te laten wor- dent problematisch. Auteurs die er geen den. Het is voor mij als biograaf ook een baan bij hebben moeten er iets anders naast uitdaging om geen volledigheid na te stre- zoeken; het is een opdracht, geen aanstel- ven. Op deze manier word je gedwongen ling. Ook daarom ben ik van plan mijn keuzes te maken. Het betekent ook dat de- boek binnen twee jaar af te ronden.'

Mireille Berman Liever geen bakstenen • 45 Het pantser van Clinton Biografieën aan de vooravond van de Amerikaanse presidentsverkiezingen

Paul van der Steen

De Amerikaanse Democraten lijken een jaar voor de verkiezingen een goede kans te maken op de herovering van het Witte Huis. De belangrijkste kanshebbers: een als volwassene geboren, lastig te doorgronden vrouw en een charmante African American met een levensverhaal gemodelleerd naar de wet van Oprah. Een beschouwing naar aanleiding van twee biografieën en een autobiografie.

In een wereld vol namaak elke schijn van de nieuwe leider wachtte hij tot Nederland namaak vermijden. Dat is zo ongeveer de was uitgelachen over kapsel en klunzig- belangrijkste les voor mannetjesmakers die heid, tot de natie was bekomen van de erg- het willen maken in het politieke wereldje. ste plaatsvervangende schaamte. Geen Authenticiteit is het toverwoord. kunstgrepen. Geen extreme make-overs. Toen spin doctor Jack de Vries onlangs af- Simpelweg wachten tot de storm over- scheid nam van Den Haag vertelde hij aan waait. tal van journalisten hoe hij door schade en Het werkte. Balkenende bleef zichzelf en schande wijs was geworden. Twee CDA- werd daardoor voor velen een baken van voormannen had hij proberen te modelle- betrouwbaarheid. Zijn voormalige zwaktes ren naar het ideaalbeeld van de lijsttrekker. werden punten van kracht, bewijzen van Tevergeefs. Enneus Heerma kwam maar juist zijn authenticiteit. niet los van zijn Swiebertje-imago. Jaap de Sommige politici hoeven niet zo lang te Hoop Schellers natuurlijke kramp bleek te wachten. Die hebben het van nature. hardnekkig. Neem Bill Clinton. Wie ooit de openings- Het lijkt een zware opgave om na zulke er- scène van de film Primary Colors heeft ge- varingen aan de slag te moeten met een zien, waarin John Travolta de charismati- ogenschijnlijk op het Binnenhof verdwaal- sche kandidaat uit het Zuiden speelt, weet de gereformeerde geleerde. Maar De Vries dat authenticiteit niet heel authentiek had geleerd van zijn debacles. Samen met hoeft te zijn. Het gaat om het geven van het

46 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 juiste gevoel. De ene hoogwaardigheidsbe- len: `Een vrouw is net een keukenmixer. Je kleder schudt handjes. De andere neemt weet pas hoe sterk ze is als ze in de puree een warm bad in de massa. Clinton is een zit.' meester in het laatste, zo bewees hij weer eens toen hij begin oktober zijn boek kwam signeren in ons land. Zijn vrouw, Hillary Rodham Clinton, heeft het niet, menen deskundigen. Warm, sterk, grappig en briljant wordt ze ge- noemd, maar ook koud, bazig, onbuig- zaam en op macht belust. Bill heeft wat van een groot kind en daardoor iets aandoen- lijks. Hillary's moeder Dorothy zei vaak dat het net was of haar dochter als volwassene was geboren. Bill is een meester in de zelf- spot. Hij bezit het vermogen om natie- breed compassie op te wekken. In zijn be- schrijving van de Lewinsky-affaire haalt Hillary-biograaf Carl Bernstein een andere journalist aan voor de beschrijving van de sfeer in het Witte Huis in die dagen. Zij voelde zich diep vernederd. En hij? `Als een voorheen vrolijke golden retriever die op de vloerbedekking in de huiskamer had ge- poept liep hij schuw rond en had hij dagen- lang een mismoedige blik in zijn ogen.' Oorlogsmachine Met diezelfde uitstraling van een ondeu- gende, maar uiteindelijk toch aaibare vier- Twee onlangs verschenen biografieën ma- voeter kon Bill uiteindelijk ook de natie – ken duidelijk waarom Bill en Hillary zo van met succes – om vergiffenis vragen. Hillary elkaar verschillen. Hij de man uit het war- lijkt een pantser om zich heen te hebben me Zuiden, uit een verscheurd gezin zon- waar ze moeilijk doorheen weet te breken. der echte vader, groot geworden in de tra- Andersom hebben veel Amerikanen ook ditie van de uitbundige geloofsbeleving van het gevoel dat ze daar niet doorheen ko- de baptisten. Zij de vrouw uit het Noor- men. Tegelijkertijd is dat pantser haar den, uit een traditioneel gezin met een dom kracht. In tijden van crisis is haar man vaak minante en veeleisende vader, groot gewor- een hulpeloze hond, terwijl zij dan op haar den in de veel ingetogener geloofsbeleving best is. Intelligent en kalm maakt ze analy- van de methodisten. ses, neemt ze de beslissingen en geeft ze or- Carl Bernstein levert met Een vrouw aan de ders. Rodham Clinton spiegelt zich graag macht een biografie af die past in de muck- aan presidentsvrouw Eleanor Roosevelt en, rakers-traditie waarvan hij met zijn voor- mag graag een van haar uitspraken aanha- malige Watergate-collega Bob Woodward

Paul van der Steen Het pantser van Clinton • 4, een van de boegbeelden is: doorwrocht, het najaar van 1991 suggereerde de pers zelf goed gedocumenteerd en met oog voor de- in te lichten over een aantal problematische tail. Het vormt tegelijk ook de zwakte van zaken, weigerde Bill Clinton. `Ik kan die het boek. De minutieuze reconstructies kast niet opendoen... Ik word vermorzeld van gebeurtenissen zitten de karakterteke- onder de lijken.' Het waren echter niet al- ning in de weg. Bernstein gunt zichzelf leen zijn schuinsmarcheerderij en het ont- nauwelijks gelegenheid om afstand te ne- wijken van de dienstplicht die moesten men van de feiten. Aan analyse van zijn worden weggestopt en toegedekt, ook in hoofdpersoon komt hij daardoor te weinig Hillary's verleden zaten avonturen, vooral toe. op fiscaal en economisch gebied, die beter In Hillary Rodham Clinton. De biografie buiten de publiciteit konden blijven. doen Jeff Gerth en Don van Natta jr. dat Waar in de omgeving van Bill nog een zeke- beter. Voordeel van hun boek is dat er veel re georganiseerde chaos heerste, zijn rond aandacht wordt besteed aan Rodham Clin- zijn vrouw discipline, toewijding, trouw en tons periode als senator van New York. geheimhouding kernwoorden. Hillaryland Daardoor krijgt de lezer meer te zien dan is een gesloten bastion. Een adviseur van de alleen `de vrouw van', hoe zelfstandig en ei- senaat: Als je ontrouw bent of indiscreet, genzinnig ze ook in die rol geweest mag zul je een prijs moeten betalen voor die on- zijn. Dat Gerth en Van Natta jr. in slechts trouw. De groep is doordesemd van angst iets meer dan de helft van het aantal pagi- voor vergelding.' Een bekende van de De- na's klaar zijn met Rodham Clinton gaat mocratische presidentskandidate die werd ten koste van andere periodes. gevraagd mee te werken aan het boek van In het kleine wereldje van biografen in Gerth en Van Natta jr. antwoordde: `Ze Nederland mogen de schrijversweduwen vermoordt me als ze erachter komt dat ik spreekwoordelijk zijn, wie zich waagt aan met je praat.' het levensverhaal van een Amerikaanse pre- sidentskandidaat kan rekenen op nog veel Karikatuur hardnekkiger weerstand. Jeff Gerth en Don van Natta jr. moeten in Hillary Rodham Rodham Clinton is de architect van haar Clinton. De biografie tientallen geïnterview- eigen imago, houdt zich bezig met de den ongenoemd laten, omdat zij vrezen kleinste details en stond aan de basis van voor repercussies. Carl Bernstein kreeg toen haar vele politieke en fysieke metamorfo- hij aan Een vrouw aan de machtbegon met- ses. Haar levensverhaal construeerde en re- een waarschuwingen van vrienden en be- construeerde ze zelf. Biografen lopen daar- kenden: `Watch your back. De Clintons be- bij maar in de weg. De twee nieuwe schikken over een oorlogsmachine, geleid biografieën halen inderdaad oude wonden door mensen die door de wol geverfd zijn.' open: de zelfmoord van vriend/collega De meest ervaren commandant is Hillary Vince Foster, de Whitewater-affaire, haar zelf. Zij leidde het zogenaamde 'Defense mislukte avontuur in de Amerikaanse ge- Team' bij de presidentsverkiezingen waar zondheidszorg, de zaak-Lewinksy. De boe- haar man aan meedeed. Er viel het een en ken maken Rodham Clinton wat menselij- ander te verdedigen. Toen een raadsman in ker, maar slagen er uiteindelijk niet in de

48 • Biografie Bulletin Najaar 2007 persoon die wellicht als eerste vrouw de een Oprah-tearjerker is vrijwel altijd het- machtigste positie op aarde gaat veroveren, zelfde: ellende — moment van inzicht/be- écht te doorgronden. rouw – redding. In de Democratische gelederen heeft ze de De jonge Barack Obama was zoekende meeste concurrentie te duchten van Barack naar een doel in zijn leven en duidelijk ook Obama, de zesenveertigjarige senator van naar zijn identiteit. In het al twaalf jaar ou- de staat Illinois. Groot geworden op Ha- de maar pas dit jaar in het Nederlands ver- wai'i en Java, zoon van een blanke Ameri- taalde Dromen van mijn vader schuwt hij kaanse en een Keniaan. In Hillaryland de zelfkritiek niet. Over zijn jaren als jon- werd de kandidatuur van Obama voor het geling schrijft hij: `Ik was een karikatuur presidentschap aanvankelijk niet serieus van de zwarte mannelijke adolescentie, die genomen. Die jongen kwam net kijken. weer een karikatuur van de snoevende Bill Clinton zag het na een ontmoeting met Amerikaanse mannelijkheid is.' Waar Bill de tegenstrever van zijn vrouw in Selma, Clinton nog pretendeerde pretsigaretten Alabama beter. Bij terugkeer in New York gerookt te hebben zonder ze te inhaleren. sprak hij tegen een vriend vol bewondering windt Obama er geen doekjes om: `Junkie. over het politieke talent en de redenaars- Hasjhoofd. Dat leek mijn bestemming: de kunst van Obama. Authenticiteit bezit de laatste, fatale rol van de jonge would-be gave om authenticiteit te herkennen. In zwarte man. Maar steeds op tijd slaat dr een interview met C N N 's Larry King noem- democraat de juiste weg in. Op toevallige de Bill Clinton Obama `politiek gezien een en minder toevallige ogenblikken krijgt buitengewoon talentvolle man' om vervol- Obama zelf of dankzij anderen de juiste in- gens het succes te wijten aan de positieve zichten. Zo weet hij uit te groeien tot het ontvangst in de pers en aan `de manier waarop de mediacultuur in elkaar zit'. Obama straalt warmte uit. Hij heeft meer naturel in zijn pink dan de gemiddelde se- nator in zijn hele lijf, maar doorziet ook de wensen van de Amerikaanse media die van alles entertainment maken. Dat de wel- haast almachtige talkshowhost Oprah Winfrey voor haar staatgenoot Obama heeft gekozen kan een keuze van haar hart zijn. Ze herkent ongetwijfeld iets in de man die het net als zij vanuit het niets gemaakt heeft in Chicago. Het is opvallend hoe Obama een levensverhaal uitvent dat naad- loos aansluit bij de wetten van het genre van zijn beschermvrouwe. Of die nu een overspelige filmster te gast heeft, een vecht- ster tegen overtollige kilo's of een slachtof- fer van huiselijk geweld, het scenario van Barack Obama

Paul van der Steen Het pantser van Clinton • 49 type ideale schoonzoon, een `zwarte' presi- rentie in 1994 leidde tot diepgravende ana- dentskandidaat die de blanke Amerikaanse lyses dat Rodham Clinton haar imago middenklasse, anders dan Jesse Jackson in wilde verzachten. Hoezeer de presidents- het verleden, geen angst inboezemt. Voor kandidate ook van dit soort mechanismen velen verpersoonlijkt hij de titel van zijn zal gruwen, ze kan ze onmogelijk negeren andere in het Nederlands verschenen boek en zal daardoor haar best doen om toch aan De herovering van de Amerikaanse droom: het ideaalbeeld te voldoen. Ze loopt daar- na twee presidenten die om diverse rede- door wel het gevaar dat ze geforceerd over- nen het aura van smoezeligheid om zich komt. Neem de net iets te ingestudeerde heen hadden hangen, zou de nog jonge en wijze waarop ze tot nu toe kritiek, haar redelijke onbesmette senator schoon schip voorgelegde dilemma's en scherpe vragen moeten maken. weglacht. De traditionele media en websi- tes raken nauwelijks uitgepraat over de Hil- Ideaalbeeld lary-giggle, die het midden houdt tussen een gil en gekakel. Dit soort gemaakte vro- In de peilingen heeft Hillary Rodham lijkheid kan bijdragen aan een nederlaag. Clinton inmiddels een comfortabele voor- De lessen van Jan Peter Balkenende en Jack sprong genomen op Barack Obama en de de Vries leren dat het publiek koelte en af- rest van de Democratische concurrentie. standelijkheid na verloop van tijd ook kan Het maakt haar de meest waarschijnlijke gaan waarderen als voorbeelden van au- kandidate van haar partij en dé grote kans- thenticiteit en presidentiële waardigheid. hebber op het presidentschap bij de verkie- zingen van volgend jaar. Haar vermeende Carl Bernstein, Een vrouw aan de macht. Het leven gebrek aan authenticiteit lijkt een van de van Hillary Rodham Clinton (Amsterdam, De grootste risico's die haar missie kunnen on- Bezige Bij 2007) dermijnen. Het heeft alles te maken met Jeff Gerth & Don van Natta jr., Hillary Rodham een pers en een publieke opinie die vanuit Clinton. De biografie (Amsterdam, Artemis & co 2007) bewust dan wel onbewust seksisme naarstig Barack Obama, Dromen van mijn vader. Een auto- op zoek blijven naar de lievige kanten van biografie (Amsterdam, Atlas 2007) een politica. Soms zien ze daardoor spoken. Een roze trui op een belangrijke persconfe-

5o • Biografie Bulletin Najaar2oo7 Taarten bakken voor roodharigen Biografielezingen in Maastricht

Mireille Berman

Op 12 mei van dit jaar vond in Maastricht een biografendag plaats. Tijdens die dag spraken alleen biografen die op de een of andere manier met Limburg te maken hadden. Dat criterium is al even onbestemd als het concept van een lezingenbundel, en belooft dus niet veel goeds. Gelukkig hielden de meeste sprekers zich niet aan de opdracht.

Een lezingenbundel is eigenlijk een on- rie niet vergelijkbaar met `taarten bakken ding. De bijdragen zijn vaak wisselend van voor roodharigen'? kwaliteit: meeslepend of saai, toegankelijk De samenstellers vinden van niet. Aan de of juist specialistisch. Er is sprake van over- artikelen hebben ze een lijst toegevoegd lap en de auteurs houden zich vaak niet aan van biografieën van Limburgse personen, het gekozen thema — kortom, een coherent dan wel biografieën geschreven door bio- boek is het vrijwel nooit. Gaat het om rede- grafen afkomstig uit Limburg. Vooral dat voeringen die omgewerkt zijn tot een essay, laatste is absurd; doet het er iets toe waar de dan wordt het helemaal riskant. Wat in een biograaf geboren is? Is Johan Huizinga's zaaltje met gelijkgezinden nog aardig biografie van Erasmus een Groningse bio- klonk, blijkt op papier meestal een verza- grafie? Is Gé Vaartjes een Limburgse bio- meling clichés. graaf, omdat zijn wiegje daar ooit heeft ge- Oude levens, nieuwe kwesties vertoont al die staan? mankementen en zelfs nog eentje meer. Gelukkig trekken veel auteurs zich niets Dat zit zo. De bundel is uitgegeven ter gele- aan van het Limburgse adagium. Hans genheid van de Dag van de Biografie, die in Renders gaat er zelfs op een recalcitrante mei van dit jaar te Maastricht werd gehou- manier tegenin. In het openingsstuk over den. De auteurs was gevraagd iets te zeggen `de recente hausse aan biografieën over over biografieën van de hand van Limburg- Limburgers' merkt hij fijntjes op dat het se auteurs of over persoonlijkheden die uit vaak juist niet-Limburgers zijn die een bio- Limburg komen. Maar is zo'n soort catego- grafie van een Limburger schrijven. Vol-

Mireille Berman Taarten bakken voor roodharigen • 51 gens Renders komt dat omdat de Limbur- niet losmaken van uw vooroordelen. De gers zelf te geborneerd zijn om de grootse meeste biografen, net als de meeste men- figuren in hun midden te erkennen: `Het sen, meten met twee maten. Schopt een polderdenken houdt zich schuil in het vrouw het ver in de politiek, dan heeft frus- Geuldal.' Renders' ironische en losse toon tratie haar fanatiek gemaakt. Doet een man is een verademing naast de serieuze opsom- hetzelfde, dan is hij standvastig en ambiti- ming van Wiel Kusters, die het sociale net- eus. Bosch laat aan de hand van de biogra- werk rondom Pierre Kemp verkent. Kus- fie van Gesina van der Molen door Gert ters verliest zich zo in details dat hij vergeet van Klinken zien hoe zoiets in zijn werk te vertellen waarom het de moeite waard is gaat en stelt dat veel biografen een `naïeve iets over Kemps leven te weten. opvatting van gender' hebben. Er is natuurlijk op zich niets mis met be- hoedzaamheid. Zelfs als je denkt dat je al- Cri de Coeur leen de feiten opsomt, moet je precies we- Jos Perry neemt Theun de Vries als auteur ten wat je doet, want ook zo'n ordening van biografieën onder de loep. Perry laat draagt een interpretatie in zich. Er moet zien hoe De Vries' vroege werk nog hele- een selectie worden gemaakt; wat vertel je, maal in lijn met de strenge marxistische wat laat je achterwege, en in welke volgorde leer was, terwijl hij later steeds losser ging presenteer je de feiten? Het zou mooi zijn schrijven. Gé Vaartjes verkent aan de hand als biografen proberen zich bewust te wor- van Top Naeff of het literaire werk van een den van hun eigen interpretaties. Maar te- gebiografeerde iets kan zeggen over diens gelijkertijd blijven biografen kinderen van gevoelens en gedachten. Vaartjes vindt van hun tijd, daar valt niet aan te ontkomen. wel, maar bepleit uiterste behoedzaamheid. Dat is het tragische lot van geschiedschrij- Naeff reisde bijvoorbeeld naar Engeland, vers; nooit kunnen zij zich helemaal bevrij- en in een van haar romans wordt kleurrijk den uit de kleinzieligheid van hun eigen ge- beschreven hoe de hoofdpersoon voor het neratie. Maar Mineke Bosch heeft gelijk: je eerst de Engelse kust ziet. Het is verlokke- kunt het allicht proberen. Haar betoog is lijk voor een biograaf om zo'n passage auto- een pleidooi tegen luiheid van geest. biografisch op te vatten, maar Vaartjes zegt Zo zijn de essays in deze bundel slechts ver- streng dat ze in een biografie hoogstens van bonden door de dunne rode draad van de nut kunnen zijn om een passage te verle- biografie, en door die bewuste meidag in vendigen. Dat is een van de verleidingen Maastricht. Het is maar goed dat de meeste die een biograaf moet kunnen weerstaan. auteurs zo eigengereid zijn. Daardoor is Mineke Bosch, net als Jos Perry werkzaam deze bundel geen lofzang op regionale ge- aan de Universiteit Maastricht, pleit ook schiedschrijving geworden, maar een aar- voor voorzichtigheid in haar bijdrage `Psy- dig allegaartje met een paar goede, prikke- choanalyse, gender en de biografie'. Het is lende bijdragen. een wat moeizame titel voor een ware cri de coeur, die neerkomt op het volgende: Bio- Rob Bindels en Ben van Melick (red.) Oude levens, grafen van Nederland, hoedt u voor psy- nieuwe kwesties (Roermond, Huis voor de Kunsten chologische verklaringen, want u kunt u Limburg 2007)

52 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Een moderne middeleeuwer Biografie van Pierre Cuypers

Eva Rovers

Het Centraal Station van Amsterdam en het Rijksmuseum zijn iconen van de negentiende-eeuwse Nederlandse bouwkunst. Beide gebouwen werden tot in detail ontworpen door Pierre Cuypers, een begaafde, gedreven, enthousiasmerende en bovenal rooms-katholieke architect. In Pierre Cuypers. Architect probeert Wies van Leeuwen een antwoord te vinden op de vraag hoe een gewone Roermondse jongen kon uitgroeien tot een van Nederlands grootste architecten.

Het is direct duidelijk dat dit boek met lief- ties', introduceert hij de architect als net- de voor het onderwerp is gemaakt. Leven werker, een imagobouwer die zijn naam en werk van Cuypers zijn in een prachtige onsterfelijk wilde maken en daarvoor van uitgave gevat, gelardeerd met haarscherpe jongs af aan op zoek was naar contacten die reproducties van bouwtekeningen, orna- hem hogerop konden brengen. Zo was het menten en bestaande of inmiddels afgebro- niet de Prix d'Exellence die hem na zijn af- ken gebouwen en hun interieurs. Van studeren aan de Antwerpse academie van Leeuwen is duidelijk een groot bewonde- beeldende kunsten aan zijn eerste betrek raar van Cuypers, een bewonderaar die king hielp – als stadsarchitect van Roer- zelfs na jaren onderzoek telkens weer ver- mond – maar een oude schoolvriend. Via rast wordt door de architect en diens ruim- zijn eerste collega's leerde hij rond 185o de telijke oplossingen. Door leven en werk te Franse restauratiearchitect Eugene Viollet- beschrijven wil hij proberen te doorgron- le-Duc kennen. Behalve een gevierd archi- den hoe Cuypers de architect kon worden tect en restaurateur van middeleeuwse ge- die gecanoniseerd is tot de grondlegger van bouwen, was Viollet-le-Duc ook vermaard de Nederlandse bouwkunst van de twintig- om zijn theoretische verhandelingen waar- ste eeuw. in hij pleitte voor een bouwkunst waarvan Van Leeuwen benadert Cuypers vanuit een de vorm voortkwam uit de constructie. aantal thema's. In het eerste thema, `rela- `Toute forme qui n'est pas indiquée par Ia

Eva Rovers Een moderne middeleeuwer • 5 3 construction doit rejetée, zoals Cuypers landse geestelijkheid had aanvankelijk wei- het samenvatte. Dat was een visie waar hij nig op met hun moreelfilosofische opvat- zich geheel mee kon verenigen en waarvan tingen en behield haar voorkeur voor dege- zijn complete oeuvre de praktische uitwer- lijke en vooral betaalbare kerken. Door zijn king is. pleidooien voor een neogotische bouw- Via klerikale vrienden kwam Cuypers in kunst te illustreren met behulp van het contact met de handelaar in kerktextiel werk van Cuypers wist Thijm dit geleide- Francois Stoltzenberg, met wie hij in 1852 lijk te veranderen. Bovendien fungeerden een atelier oprichtte dat was gespecialiseerd zijn publicaties als pr-machine avant la let- in christelijke beeldhouwkunst, kerkschil- tre voor de architect. deringen en kerkmeubelen. Een gelukkig Ook in Cuypers persoonlijke leven was besluit, want een jaar later nam door de re- Thijm van grote invloed: in 1858 trouwde habilitatie van de bisschoppelijke hiërar- de bouwmeester met Thijms jongere zus chie in Nederland de vraag naar de bouw Nenny. Voor Cuypers, die uit een eenvou- en inrichting van kerken een grote vlucht. dig Limburgs gezin stamde, betekende het Cuypers trok al snel de leiding binnen de huwelijk met een dame uit de Amsterdam- firma naar zich toe en ontpopte zich als een se gegoede kringen een flinke stap omhoog strenge, maar inspirerende kunstenaar-on- op de sociale ladder. Goede vriend of niet, dernemer. Bovendien zorgde hij persoon- Nenny's oudere broer liet zich goed infor- lijk voor de acquisitie. Hij reisde binnen- meren over Cuypers achtergrond en finan- en buitenland af om bouwpastoors te over- ciële situatie voordat hij zijn toestemming tuigen van de kwaliteit zijn werk. gaf. Zijn zorgen zouden overbodig blijken, Cuypers gestaag groeiende netwerk bracht want met Cuypers loopbaan ging het steeds hem in contact met de Amsterdamse beter en ook in moreel opzicht was er niets rooms-katholieke ondernemer en schrijver op hem aan te merken. Zelfs de zelfontwor- Jozef Alberdingk Thijm. De twee mannen pen meubelstukken die hij zijn vrouw ca- geloofden heilig in het `redelijke' bouwen. deau gaf, waren uitdrukking van zijn Volgens hen moest de bouw van kerken de rooms-katholieke geloofsbesef: ze waren menselijke redelijkheid aanspreken; de versierd met religieuze schilderingen waar- constructie mocht getoond worden en on- in hij hen beide had afgebeeld tussen de nodige of de bouwstructuur verhullende portretten van verschillende heiligen. decoraties waren uit den boze. Bovendien Thijm gaf Cuypers vooral in rooms-katho- was het essentieel dat een kerk eenheid lieke kring bekendheid, maar de jurist Vic- ademde – gebouw en interieur moesten tor de Stuers tilde de faam van de architect met elkaar in harmonie zijn. Daarom wilde naar een landelijk niveau. Als hoofd van Cuypers ook altijd het altaar, de beelden en het nieuwe departement Kunst en Weten- andere interieuronderdelen ontwerpen en schappen benoemde hij Cuypers in 1874 ze in zijn eigen atelier produceren. Dat was tot Rijksadviseur en vervolgens tot Archi- een mooi, maar vaak budgetoverschrijdend tect der Rijksgebouwen. Met Cuypers als principe. Het ideaal van deze wijze van adviseur wilde De Stuers het nationale erf- bouwen lag volgens Cuypers en Thijm in goed behouden en de bouwkunst van de de dertiende-eeuwse gotiek. De Neder- `rooms-katholieke' middeleeuwen een pro-

54 • Biografie Bulletin Najaar 2007 minentere plek geven in de Nederlandse worden door Van Leeuwen tot in detail be- geschiedschrijving. Het is niet verwonder- sproken. Op zijn rondtocht langs de diver lijk dat de groeiende invloed van Cuypers se gebouwen maakt hij duidelijk dat Guy- op de Nederlandse architectuur en de rol pers een stevig stempel heeft gedrukt op hei die Thijm en De Stuers hierin speelden tot Nederlandse bebouwde landschap van de kritiek leidden. In de pers werden de drie negentiende eeuw. Hoe de rest van dat heren regelmatig voorgesteld als een `ka- landschap er uitzag, vertelt hij echter niet tholiek trio dat de natie terugvoert naar de en daardoor blijft het beeld van Cuypers donkere middeleeuwen'. precieze invloed vaag. Bovendien krijgt in Het netwerk dat Cuypers in de loop der ja- deze beschrijvingen het enthousiasme van ren zorgvuldig opbouwde, bracht hem dus de kenner Van Leeuwen gaandeweg de zowel op zakelijk, artistiek, persoonlijk, re- overhand. Zijn diepgravende onderzoek ligieus én politiek gebied vooruit. Maar of vindt zijn weerslag in een taalgebruik dat het hier werkelijk om een bewuste strategie voor een lezer zonder architectuurhistori ging, zoals Van Leeuwen meerdere malen sche achtergrond weinig verhelderend is: poneert, blijft onduidelijk. Dat Cuypers' `speklagen in mergel, uitspringende pilas- netwerk aanzienlijk was, staat buiten kijf; ters, omlijstingen in hardsteen, randlijsten. de drijfveren die er aan ten grondslag lig- muizentanden en overkragingen in speer gen, worden echter niet of nauwelijks on- gecombineerde bakstenen'. derbouwd. Mede hierdoor blijft Cuypers Toch komen de vergaande bemoeienis van een flat character. Cuypers met ieder detail van een ontwerp. zijn streng nageleefde principes en zijn on stilbare bouwlust duidelijk naar voren arp Bouwlust dit boek. Cuvpers beschouwde zichzelf als Hoewel Cuypers' huidige faam grotendeels een `moderne middeneeuwer' die door de te danken is aan het Rijksmuseum en het eigentijdse techniek in staat was onuitvoer- Centraal Station van Amsterdam, zijn bei- baar geachte ideeën alsnog uit te voeren de gebouwen niet bijzonder representatief Volgens hem was het verleden maakbaar en voor zijn oeuvre. Van Leeuwen laat een lag de toekomst van het bouwen in het her- groot aantal werken van Cuypers de revue scheppen van dat verleden. passeren. Het grootste deel van Cuypers' Zijn hele werkzame leven streefde Cuvpers oeuvre bestaat uit een verscheidenheid aan naar `edele emulatie om de middeleeuwen kerken, kloosters, kapellen en pastorieën te overtreffen. Naar zijn mening slaagde hij die door het hele land zijn terug te vinden, daarin met de restauratie van Kasteel de van Roermond tot Groningen en van Am- Haar. Dat was een buitengewoon groot sterdam tot Lutjebroek. Daarnaast ont- schalige en kostbare onderneming waar wierp Cuypers diverse woonhuizen – zoals voor het dorpje Haarzuilens verplaatst het pand aan de Vondelstraat in Amster- moest worden om ruimte te maken voor dam waar hij zelf lange tijd woonde – maar een aangrenzend park. Voor Cuvpers hield ook scholen, musea en restauratieplannen ontwerpen namelijk niet op hij het ge- voor kastelen. Een selectie van al deze ge- bouw. Waar hij kon, paste hij de omgeving bouwen en de respectievelijke interieurs zo veel mogelijk aan ten bate van de har

Eva Rovers Een moderne middeleeuwer • ss monie. Op kosten van baron Etienne van al jaren weerspiegeld in de hiërarchische Zuylen van Nyevelt werd het kasteel geheel wijze waarop Cuypers leiding gaf aan zijn teruggebracht in zijn oorspronkelijke mid- atelier. In het museum richtte hij dan ook deleeuwse staat, maar uitgerust met het in samenwerking met De Stuers twee scho- comfort van de negentiende eeuw zoals len op. Met deze rijksscholen voor teken- elektrische verlichting en radiatoren voor onderwijs en kunstnijverheid hoopte hij stoomverwarming. Het kasteel is een waar het leerlingenstelsel en daarmee de kwali- Gesammtkunstwerk, waarin zelfs de slotjes teit van de ambachten nieuw leven in te op de ramen door Cuypers in het ontwerp blazen. werden meegenomen. Als Van Leeuwen deze en andere wapenfei- ten van Cuypers in een breder historisch perspectief had geplaatst, was het mogelijk Een seculiere kathedraal geweest het ware belang van de architect te Het geloof in gotiek en Gesammtkunst, in schetsen. De auteur volstaat echter met te de kracht van ambacht en gilden, kortom zeggen dat de middeleeuwen aan het einde in de geest van de middeleeuwen is in al het van de negentiende eeuw `in de lucht hin- werk van Cuypers terug te vinden, maar gen'. De grote invloed die vooral schrijver vindt zijn apotheose in het Rijksmuseum, en vormgever William Morris met zijn – `het grootste gebouw van de eeuw'. In te- eveneens op de middeleeuwen geïnspireer- genstelling tot de restauratie van Kasteel de de – Arts and Crafts-beweging had op vele Haar, kreeg Cuypers hier vanaf 18 77 de West-Europese kunstenaars, komt nauwe- mogelijkheid om zijn ideaalbeeld van de lijks aan de orde. Ook de aanknopingspun- grond af op te bouwen. In constante ge- ten die Cuypers' gedachtegoed heeft met de dachtewisseling met De Stuers en Alber- sociale geschiedenis in de tweede helft van dingk Thijm verrees een `seculiere kathe- de negentiende eeuw blijven onderbelicht. draal' die het symbool van het verleden Als rooms-katholiek en als voorstander van moest worden en die kunst en geschiedenis de standenmaatschappij moet hij uitge- weer een plek zou geven in de samenleving. sproken ideeën hebben gehad over het so- Zoals in de middeleeuwen de schilderingen cialisme dat in de tweede helft van zijn le- in kerken bijbelse vertellingen voor het ven sterk aan kracht won. volk begrijpelijk maakten, zo moesten de Als Van Leeuwen overtuigend antwoord symbolisch gelaagde decoraties van het had willen geven op de vraag hoe een een- museum de bezoekers vertellen over het ar- voudige katholieke jongen kon uitgroeien tistieke scheppingsproces. tot een gevierd architect, had hij er beter Behalve de gotische bouwstijl is er meer dat aan gedaan Cuypers een plek te geven waar het Rijksmuseum tot een exponent van hij die verdient: in de cultuurgeschiedenis Cuypers middeleeuwse ideaal maakt. Cuy- van de negentiende eeuw. pers geloof in de standenmaatschappij was onwrikbaar. Het afschaffen van de gilden Wies van Leeuwen, Pierre Cuypers, Architect (1827- had volgens hem geleid tot de teloorgang 1921) (Zwolle, Waanders 2007) van het ambachtelijk werk. Dit geloof werd

56 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Eerbied en bewondering Een onkritische fotobiografie van Astrid Lindgren

Joke Linders

Biografieën in beeld worden in Nederland vaak niet als serieuze levensbeschrijvingen gezien. Daarom is het vreemd dat een fotoboek over het leven van de Zweedse kinderboekenauteur Astrid Lindgren in Nederland bijzondergunstig werd ontvangen. Hoewel we blij mogen zijn met de erkenning van de fotobiografie, is het de vraag of die in dit geval terecht is.

Met levensverhalen in beeld zijn we in Ne- zonder' zijn een paar van de jubelklanken derland doorgaans niet scheutig. De schrij- waarin `lusthof', `sprookje', `ode' en `be- versprentenboeken die jarenlang door het langrijkste kinderboekenschrijfster ooit Letterkundig Museum zijn geproduceerd, om voorrang strijden. Hoe is deze schijn- werden vaak vanwege het beeldmateriaal bare tegenstrijdigheid te verklaren? niet als een biografie beschouwd. Kennelijk Het door Rita Verschuur plezierig vertaalde geven calvinistische geesten als de onze de boek komt uit Zweden en is alleen al daar voorkeur aan wetenschappelijke verhande- om aantrekkelijk. Want wat van ver komt. lingen van vijfhonderd pagina's en meer smaakt beter. Het verschijnt bovendien ter om vervolgens over de onleesbaarheid er- gelegenheid van de honderdste geboorte- van te kunnen klagen. Plaatjes vinden we dag van een zeer geliefde en veelgelauwerde wel leuk, maar die rieken naar amusement schrijfster die in veel opzichten aan onze ei- en dat mag nu eenmaal niet. gen `koningin van het kinderhoek' doet Ondanks dit soort vooroordelen is het `le- denken. Astrid was net zo opstandig als on- ven in beeld' van Astrid Lindgren met veel ze Annie, net zo weinig glamourous, min- kwaliteitsfoto's van fotograaf, tekst- en stens even geestig en moralistisch, maar beeldredacteur Jacob Forsel hier vorstelijk minder onzeker en sterker. Het is door uit ontvangen. Majesteitelijk, `majestueus', voering en productie bovendien een fraai `kolossaal' (ruim twee kilo, 3,5 centimeter cof feetable--boek. Niet alleen de bewonde- en 271 pagina's dik, groter dan A4), en `bij- raars en fans van Lindgren pakten het van

Joke Linders Eerbied en bewondering • 5- mijn salontafel, bladerden er in en voelden ken wordt gedaan, dat deze lezer er weinig zich er vrolijker van worden. De veelal mee kon. Pas als Lindgren bij haar ouders is zwart-witte, met smaak geschikte foto's aangeland, begint het verhaal te boeien. In- doen verlangen naar de tijden toen er nog teressanter zijn de bijschriften bij de foto's, banketten bestonden en verstilde land- vooral als die van Lindgren zelf zijn, ook al schappen, en toen de arbeid nog noest was. roepen ze juist door wat er niet staat vaak Een veel overzichtelijker wereld dan die veel vragen op. Bij de trouwfoto van haar van nu, ook omdat de samenstellers elke ouders uit 1905 staat:' Een fijne bruiloft, al wanklank meden en er niets te zien is van werd er niet gedanst en ook niet gevoch- de twee wereldoorlogen die Lindgren mee- ten", zo verklaarde de bruidegom die zijn maakte. bruid overigens nog niet mee naar huis kreeg omdat die haar moeder nog tot twee Liefdesverklaring weken na het feest moest helpen met was- sen en schoonmaken...' In het voorwoord legt Jacob Forsell uit dat Wat betekent zo'n mededeling? Dat er op het `boek simpelweg een levensbeschrijving Zweedse bruiloften aan het begin van de in beelden is van een geliefd persoon die vorige eeuw altijd werd gevochten? Dat het zich welwillend en vaak zichtbaar geamu- normaal was voor de bruidegom om zijn seerd in alle mogelijke situaties heeft laten vrouw bij haar ouders achter te laten? Lind- vereeuwigen'. Goed getroffen, want meer is gren stelt die vragen niet en geeft dus geen het niet. Zeker geen biografie. Het bevat antwoord. `Het land dat verdween' is dan hooguit stof voor een biografie waarin wél ook geschreven vanuit een gevoel van in- vragen zullen worden gesteld, zoektochten nige dankbaarheid ten opzichte van haar worden ondernomen en raadsels aange- ouders. Voor een biografisch onderzoeker pakt. Al is het natuurlijk wel zo dat dit in- bevat het een enkel kiempje waaruit Lind- drukwekkende fotoboek het beeld ver- grens latere opstandigheid, eigengereidheid sterkt dat de samenstellers hebben willen en kritische zin, zeker in haar boeken, ge- doorgeven en dat alles wat daarachter of groeid kan zijn. Toch blijven er veel vragen daaronder ligt min of meer verduistert. onbeantwoord. Hoe zit het met die twee Hoe meer wenselijke beelden, hoe meer de zusters van Lindgren? Waren die net als zij? werkelijkheid verdwijnt. En met haar broer? Was Lindgren anders, De eerste twintig bladzijden bevatten een uniek en waarom dan? Wat heeft ze gedaan liefdesverklaring van Lindgren zelf aan `het met het geloof waarin ze werd opgevoed of land dat verdween'; het land van haar beter, wat heeft dat geloof met haar ge- jeugd, haar familie en het boerenleven in daan? Over dat soort kwesties wordt vrijwel Smáland van honderd jaar geleden. Onder niets gezegd. diezelfde titel werd dat verhaal in 1 978 al Wat na Lindgrens autobiografische schets door uitgeverij Ploegsma op de Nederland- komt en verreweg het grootste deel van het se markt gebracht en in 2002 herdrukt. Een boek beslaat is van de hand van Johan Er- ontroerend verhaal, een sprookje bijna over séus, een journalist. Volgens zijn inleidende hoe haar ouders elkaar vonden. Zij het dat woorden is het ware verhaal over Lindgren de familiegeschiedenis zo warrig uit de doe- even fantastisch als de verhalen die ze zelf

58 • Biografie Bulletin Najaar 2007 zaamheden, haar vrienden, de films van haar boeken, haar voorbeelden, portretten en maatschappelijke activiteiten. Het meest bijzonder zijn de foto's van Lindgren op leeftijd. Hoe mooi kan iemand met kreukels zijn, zeker als de daarbij behoren- de ogen nog nieuwsgierig en verwonderd kijken. Maar wie er nu werkelijk achter dat craquelé schuilgaat, onthult dit leven in beeld evenmin. Natuurlijk vond Lindgren het moeilijk om haar kind achter te laten bij anderen, maar waarom deed ze dat dan:' Astrid Lindgren (1907-2002) Was er geen andere oplossing? En wat bete kende dat voor haar zoon, die tweemaal trouwde en op zijn negenenvijftigste aan op papier zette. Het plattelandsmeisje ver- kanker stierf? Wat moet zo'n drama met laat de lusthof van haar kinderjaren, wordt Lindgren gedaan hebben? Erséus weet et zwanger van een man van wie ze niets wil alleen over te zeggen dat ze `diep getroffen weten, vlucht uit haar geboortestreek en constateerde: `Het is tegen de natuur dat moet haar zoon afstaan. Ze lijdt honger in kinderen eerder dan hun ouders sterven de grote stad, zet alles op alles om haar kind Dat is een waarheid als een koe, die niets terug te krijgen, trouwt met iemand bij wie zegt en geen enkele emotie prijsgeeft. Dat ze zich wel gelukkig kan voelen en die haar er naast de stoel waarin Lindgren ooit sa de naam Lindgren verschaft (van zichzelf men met haar zoon werd gefotografeerd. heet ze Eriksson); ze vertelt verhalen aan nog altijd een envelopje ligt met een foto haar zieke dochter, begint te schrijven en van haar zoon en diens pleegbroer met wordt de meest gelezen en verfilmde daarop zijn eerste haarlokje geplakt, is al Zweedse schrijver, aanbeden in de hele we- even weinigzeggend. reld. Heerlijk materiaal voor een biograaf, De teksten, niet meer dan weinig verkielde maar Erséus doet er weinig mee. Hij heeft rende verbindingen bij de foto's, zijn met slechts de idyllische foto's met stukjes tekst weinig afstand geschreven. Nergens wordt verbonden. Aan een eigen verhaal of inter- iets geproblematiseerd of uitgelegd. Een pretatie is hij niet eens begonnen. kleine poging daartoe hadden we graag ge zien. Want ook het biografische deel van Margaret Stromstedt, door Lindgren zelf Annie als haar biografe aangesteld, gaat gebukt De informatie die de foto's opleveren onder eerbied en bewondering. Stromstedt Lindgren draagt meestal gezonde schoenen heeft Lindgren bijna veertig jaar gevolgd. en vaak een hoofddoekje of alpinopetje – is als interviewer, als biograaf en als intieme al jaren bekend: gelukkige jeugd, ongeluk- vriendin, maar weet in Astrids innerlijke kige liefde, dan alsnog een man die haar ge- beelden' nauwelijks meer te onthullen dan lukkig maakt, haar kinderen, haar werk- Astrid was eigenlijk heel zwijgzaam over

Joke Linders Eerbied en bewondering • 59 zichzelf. Maar toen ze eenmaal had beslo- nage zou je graag meer willen zien en lezen ten dat ik een boek over haar mocht schrij- dan die paar foto's bieden. ven, en ik ja had gezegd, toen vertelde ze al- Blijft staan dat Astrid Lindgren, Haar leven les over haar leven – meer dan ik op kon in beelden een verrukkelijk kijk- en blader- schrijven. Ze gaf me een groot vertrouwen.' boek is. In samenhang met Astrid Lindgren, Zo'n zin zegt meer over de biograaf dan een herinnering van Rita Veeschuur en het over de gebiografeerde. Alleen al het chro- niet vertaalde Allrakdraste Astrid (= Aller- nologisch geordende lijstje feiten achter in liefste Astrid) waarin vrienden, schrijvers, het boek bevat meer en interessanter mate- uitgevers en illustratoren uit de doeken riaal over de relatie leven en werk dan doen wat Astrid voor hen betekende, voegt Stromstedt in de haar toegemeten vijf pagi- dit fotoboek toch nog iets toe aan het mate- na's biedt. riaal waaruit ooit die complete, alles bevat- Opvallende afwezige in dit boek is Annie tende, inzicht gevende en verklarende bio- M.G. Schmidt, aan wie Lindgren in 1988 grafie van de wereldberoemde Zweedse zal met veel hartelijkheid en warme vriend- ontstaan. schappelijke gevoelens de H.C. Andersen- prijs overhandigde. En dat is dan iets wat ik Literatuur toevallig weet. De foto's demonstreren wat we al uit inter- Jacob Forsell, Johan Erséus, Margareta Strbmstedt, views met Lindgren wisten: dat het materi- Astrid Lindgren, haar leven in beelden. In het aal voor haar boeken voor een belangrijk Nederlands vertaald door Rita Verschuur (Am- sterdam, Ploegsma 2007) deel afkomstig is uit haar eigen jeugd. Dat Rita Verschuur, Astrid Lindgren, een herinnering geldt voor de belevenissen van de kinderen (Amsterdam, Bert Bakker, 2002) in Bolderburen, voor de bewoners en be- Susanna Hallsin, Birgitta Westin, Suzanne zoekers van Villa Kakelbont (het huis van 0hman-Sundén (red.) AllrakarasteAstrid; en haar oom) en voor de vriendin die model vdnbok till Astrid Lindgren (Stockholm, Rabén stond voor Madieke. Maar over elk perso- & Sjogren, 2002)

6o • Biografe Bulletin Najaar 2007 Aan de zijlijn van de samenleving Een eigenzinnige biografie van j. C. Bloem

Koen Hilberdink

J.C. Bloem behoorde met Gerrit Achterberg en Hendrik Marsman tot de best verkochte dichters van de twintigste eeuw. Dat maakte hem tijdens zijn leven al tot een nationale bekendheid. Maar wie was Bloem precies? Bart Slijper, Bloem-kenner bij uitstek, vond in zijn eigenzinnige biografie een antwoord in Bloems werk.

De dichtersroem van J.C. Bloem (1887- een tweedelige wetenschappelijke uitgave 1966) is nog steeds niet verbleekt. De kleine van zijn gedichten in de prestigieuze reeks en zorgvuldig samengestelde bloemlezing Monumenta Literaria Neerlandica, en met Doorschenen wolkenranden bereikte maar de publicatie van briefwisselingen met Al- liefst 20.000 lezers, en van de Verzamelde bert Verwey en Hendrik Marsman. gedichten verschenen de afgelopen vijftig Van deze recente Bloem-onderzoekers jaar nog vijftien herdrukken die goed wa- heeft Bart Slijper zich het meest verdienste- ren voor 50.000 verkochte exemplaren. lijk gemaakt. Hij was niet alleen de bezon Versregels als `Domweg gelukkig in de ger van de genoemde correspondenties, Dapperstraat' en Altijd dit lege hart, altijd' maar voerde ook de eindredactie van de in worden nog regelmatig geciteerd. Bloem 1993 verschenen en aan Bloem gewijde es- was met zijn toegankelijke poëzie niet al- saybundel Verlangen zonder vorm en zonder leen een commercieel succesvolle dichter naam. De kroon op deze jarenlange om- en een leverancier van oneliners voor het gang met de dichter is de biografie Van alle grote publiek over berusting, eenzaamheid dingen los. Het leven van J.C. Bloem, waarop en verlangen; hij oogstte na de Tweede We- Slijper op Jo mei 2oo ' aan de Rijksuniver- reldoorlog eveneens waardering bij het lite- siteit Groningen promoveerde. rair establishment. In 1949 werd hem de De kritiek was Slijper gunstig gestemd en Constantijn Huygenprijs toegekend, in hij behaalde met zijn Bloem-biografie de 1952 gevolgd door de P.C. Hooftprijs. De- Tiplijst van de AKO Literatuurprijs 2007, cennia later eerden neerlandici hem met Ook werd hij genomineerd voor de Histo-

Koen Hilberdink Aan de zijlijn van de samenleving • 61 risch Nieuwsblad/Volkskrant-prijs 2007. woord vast. Het gaat Slijper om iets anders: Dat is niet verwonderlijk, want Slijper is `Het is de fascinatie voor een leven die mij, erin geslaagd een mooi portret van de dich- en ik denk: haast elke biograaf, heeft aange- ter Bloem in zijn tijd te schrijven. Hij heeft zet tot het schrijven.' Voor Slijper doet de zwaarlijvigheid van Van alle dingen los. maar één vraag ertoe: `Wie was Bloem?' Het leven van J.C. Bloem weten te voorko- Om die te beantwoorden sluit hij aan bij men en dat is de leesbaarheid ten goede ge- een biografische traditie waarin het leven komen. `Veel biografieën zijn onleesbaar van de hoofdpersoon een belangwekkend vanwege een te grote hoeveelheid feiten', verhaal moet opleveren. Met dat verhaal luidt, niet zonder reden, een van de stellin- moet de lezer zich kunnen identificeren. gen bij zijn proefschrift. Met zijn zorgvul- Richard Holmes, die succesvolle biogra- dig afgewogen biografie van 322 pagina's fieën schreef van groten als Percy Shelley en hoofdtekst komt hij niet alleen tegemoet Samuel Coleridge, is daarvan een bekende aan de wens van veel hedendaagse lezers, vertegenwoordiger. Deze biografen plaat- maar ook aan de eisen van subsidiegevers. sen zich tegenover collega's die menen dat Dat laatste bleek uit een mededeling van het genre bij uitstek een hulpmiddel of me- een woordvoerder van het Prins Bernhard thode kan zijn om het werk van een schrij- Cultuurfonds, dat onlangs aankondigde ver te benaderen. een nieuw biografieënproject te starten. Zij Erg diep gaat Slijper op deze, op zich inte- verklaarde in NRC Handelsblad van 22 ok- ressante, theoretische kwestie niet in; hij tober 2007: `De afgelopen vij ftien jaar is laat met zijn biografie zien dat het gekozen veel veranderd in de biografie in Neder- uitgangspunt ook maar een uitgangspunt land. We willen met dit project laten zien is. Hij moest zo nu en dan vluchten naar de dat een biografie niet per se alle feiten uit `andere' benadering, want anders was hij in een leven hoeft te beschrijven.' Er moet de knoop gekomen bij het portretteren van blijkbaar een andere wind waaien in het Bloem, over wie hij in zijn theoretische ver- Nederlandse biografenland. antwoording beweert dat hij voor alles dichter was. Slijper moest met literair-his- torische pen schrijven over de kring rond Fascinatie het tijdschrift De Beweging, vertellen over In haar omvang is Van alle dingen los. Het Bloems grondbeginsel dat vorm en inhoud leven van J.C. Bloem voor Nederlandse be- één moeten zijn in de poëzie, en laten zien grippen modern, in haar `methode' is zij hoe de gedichten werden gevoed door een dat niet. Met deze constatering is echter pessimistisch wereldbeeld. `De verbanden geen waardeoordeel geveld. Slijper stelt het tussen Bloems poëzie en zijn leven zijn zo levensverhaal van Bloem centraal en dat duidelijk dat de titels van zijn bundels mi- wordt door hem `gewoon' chronologisch nibiografieën vormen', schrijft Slijper in verteld. Een nieuwe kijk op het werk van de het nawoord. Ook laat hij Bloem bewegen dichter Bloem heeft Slijper in eerste instan- in het literaire landschap van de eerste helft tie niet willen formuleren. Er zijn immers van de twintigste eeuw, en figureren naast al voldoende goede analyses van zijn poë- schrijvers als Eddy du Perron, Menno ter zie, stelt hij enigszins nuchter in zijn na- Braak en J. Slauerhoff.

62 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 schrijver was Bloem niet. Desondanks stijgt zijn artistieke productie ver uit boven zijn prestaties op maatschappelijk gebied. `Mijn leven is als geheel van erg deprimee- renden aard geweest', schreef hij met een profetische blik in 1925 aan Arthur van Schendel. Hij had toen nog zo'n veertig jaar te leven, waarin hij niet alleen de ene professionele mislukking op de andere sta- pelde, maar ook politieke dwaalwegen be- wandelde en de drank als meest innige bondgenoot beschouwde. Bloem leek geen vat op dit troosteloze leven te hebben. Het werd bepaald door 'een machteloze som- berheid', schrijft Slijper. Jacques Bloem met Clara Eggink en zoon Wim, Toch was hij onder een gelukkig gesternte 1941 ter wereld gekomen. _Jacques Bloem werd in 1887 geboren als zoon van de burgemees- Bloems leven, zo maakt deze biografie dui- ter van Oudshoorn, een dorp in de omge- delijk, was de literatuur. Geen enkele baan ving van Alphen aan de Rijn, waar hij on- kon Bloem bevrediging geven. Niet omdat der de vleugels van zijn ouders paradijselijk hij lui was, maar eerder omdat hij over- opgroeide. Aan deze hemelse staat kwam tuigd was van de zinloosheid van een wer- door financiële problemen van zijn ouders kend bestaan. Alleen in zijn gedichten zag op zijn zestiende levensjaar een eind en hij een toekomst en als het even kon schud- vanaf dat moment deed de misère haar in- de hij het burger-zijn van zich af om zich trede. Bloem bleef zijn hele leven terugver- aan de zijlijn van de samenleving als dichter langen naar zijn eerste levensjaren; niet te nestelen. Met deze, in hedendaagse zonder reden debuteerde hij in 1 9 21 als ogen, eenzijdige en elitaire taakopvatting dichter met de bundel Het verlangen. Hi' van het dichterschap stond hij in de eerste maakte zijn hbs af – hij zakte wel twee keel helft van de twintigste eeuw niet alleen. voor het staatsexamen – en ging rechten Net als de door hem bewonderde Albert studeren, een voor de hand liggende studie Verwey en Adriaan Roland Holst, met wie voor iemand uit zijn milieu. Na zijn afstu- Bloem bevriend was, kon hij terugvallen op deren promoveerde hij op stellingen. Dat de toen vigerende opvatting dat de dichter was in die tijd alleen mogelijk voor juristen een taalmagiër is die, zoals Slijper schrijft, en goed beschouwd had dit academische ri `met zijn woorden de grenzen verlegt en meel weinig om het lijf. Maar het leverde zich alleen bezighoudt met het hoogste'. hem de doctorstitel op en daarmee pro- beerde hij als journalist en griffier van het kantongerecht in Lemmer, Breukelen en Misère Zutphen zijn brood te verdienen. Dat dit De poëzie was alles, maar een duivelse veel- niet altijd succesvol verliep, merkte zijn ne-

Koen Hilberdink Aan de zijlijn van de samenleving • 63 gentien jaar jongere echtgenote Clara Eg- ding van Bloems curieuze gedragingen de gink, met wie hij zes jaar was getrouwd en biografie naar een nog hoger plan hadden een zoon kreeg. Zij moest met lede ogen kunnen tillen. aanzien hoe haar echtgenoot zich terugtrok Neem Bloems alcoholisme, een ziekte in de eindeloze lectuur van poëzie en onder waarmee hij voor zover ik kan beoordelen het genot van een glas wijn of jonge jenever niet erfelijk was belast, en die daardoor om mijmerde over vervlogen tijden. een biografische bedding vraagt. Slijper be- Bloem was een tomeloze drinker, wat hem nadert het drankprobleem net iets te voor- in combinatie met zijn neiging tot klaplo- zichtig en te romantisch, waardoor hij de perij en sympathie voor aartsconservatie kans laat liggen de rauwere kanten van politieke denkbeelden – hij was lid van de Bloems bestaan adequaat te beschrijven. NS B – tot een homme désagréablemoet heb- Op pagina 229 staat bijvoorbeeld: `Er zijn ben gemaakt. Desondanks bleef Eggink mensen die drinken om tevredenheid, ge- hem ook na de echtscheiding zijn hele le- luk, of inspiratie te intensiveren en er zijn ven trouw. In de jaren vijftig woonde er die drank gebruiken bij wijze van zelfme- Bloem in Amsterdam, maar Eggink wist dicatie: om hun angst of ongeluk voor even dat hij liever op het platteland woonde. Zij af te dempen. Bloem behoort tot beide kocht voor hem een boerderijtje in Kalen- groepen, maar vooral tot de laatste.' berg. Zijzelf woonde in een nabijgelegen Om zijn hypothese van de tweesporige woonboot en kon de dichter tot zijn dood diagnose kracht bij te zetten, citeert Slijper op gepaste afstand in de gaten houden. De twee gedichten, waarin Bloem iets zegt over laatste jaren van zijn leven was Bloem ver- zijn omgang met drank. De vrolijkheid van lamd, kon hij nauwelijks spreken en was hij het drinken wordt bezongen in het door geheel van haar afhankelijk. Bloem vertaalde kwatrijn van Omar Khay- In dit troosteloze decor probeert Slijper yam, dat als volgt begint: `Kom, vul de gla- Bloems persoonlijkheid kleur te geven. zen en denk langer niet / Eraan hoe snel de Daarin is hij geslaagd, al had hij nog iets onhoudbre tijd ontvliedt.' Daarnaast plaatst meer de drijfveren van zijn held bij de wor- hij het grimmige door Bloem zelf geschre- tel bloot mogen leggen. Misschien heeft ven gedicht `De dronkaards', waarvan hier hier de angst al te volledig te zijn en te veel het eerste kwatrijn: te psychologiseren de biograaf parten ge- speeld. Slijper houdt niet zo van interprete- In alle steden, in alle dorpen, ren en laat de lezer op grond van de door Overal waar de wereld is, hem aangereikte bronnen zelf conclusies Moeten zij wonen, schuw, verworpen, trekken. Dat is soms jammer, want hoe je Alleen gebleven met hun gemis. het ook wendt of keert, de biograaf heeft een zekere voorsprong en daarvan wil de le- Slijper stapt te gemakkelijk heen over het zer kunnen profiteren. Uiteraard gaat het feit dat een vertaald kwatrijn moeilijk als er niet om Bloem uitentreuren psycholo- bewijsstuk voor het eerste deel van zijn hy- gisch te portretteren of hem postuum op de pothese kan gelden. `De dronkaards' komt divan te leggen. Ik ben er echter van over- uit de diepste krochten van Bloems ziellele- tuigd dat een brutalere benadering en dui- ven en laat juist zien dat de alcohol een ter-

64 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 gend aanwezig gemis moest wegpoetsen. vroeger is verdwenen.' Dat antwoord is in- Dat gemis bestond niet alleen uit het ver- derdaad te eenvoudig; daarmee komt de langen naar een verloren tijd. De lezer antisemitische Bloem te gemakkelijk weg. krijgt sterk de indruk dat Bloem een com- Toch stoort deze geringe duiding van plexe seksuele aanleg moest verbergen. Hij Bloems gedrag bij eerste lezing niet. Slijper voelde zich aangetrokken tot jonge meisjes kent zijn materiaal door en door, houdt de en kreeg ook gedoe met justitie na aanran- regie in eigen hand en schrijft helder over ding van een arbeidersjongen. Slijper rap- zijn onderwerp. Dat hij bepaalde vragen porteert daarover uitvoerig, maar deze pas- niet beantwoordt, komt niet voort uit on- sages blijven te anekdotisch en hebben te kunde of onvermogen, maar heeft te ma- weinig gevolgen voor de wijze waarop hij ken met het gegeven dat hij deze vragen de innerlijke Bloem presenteert. niet wil beantwoorden. Het is dankzij de Ook Bloems politieke faux pas ligt inge- eigenzinnigheid van de biograaf dat hij een wikkelder dan Slijper doet voorkomen. breed lezerspubliek aan zich heeft weten te Bloem werd in 1933 lid van de NSB en binden. Het is dezelfde eigenzinnigheid die noemt zich in een brief aan Jan Greshoff ervoor gezorgd heeft dat hij collegabiogra- zelfs een nazi. Waarom hij deze, ook in de fen serieus discussiemateriaal over aanpak beleving van veel van zijn tijdgenoten, ab- en status van de hedendaagse Nederlandse jecte politieke overtuiging was toegedaan, biografie heeft geleverd. Slijpers Van alit- blijft onvoldoende verklaard. Slijper zegt dingen los. Het leven van J C Bloem geeft het volgende: `Het antwoord is eenvoudig: soms aanleiding tot tegenspraak, maar zijn politieke belangstelling wordt vooral dwingt ook respect af. Dit boek illustreert aangewakkerd doordat hij bekommerd is dat de biografie in Nederland volwassen is om zijn persoonlijke omstandigheden. geworden – er waait een andere wind. Bloem voelt zich op de een of andere ma- nier (helemaal duidelijk is het hem niet) Bart Slijper, Van alle dingen los: Het leven van permanent tekortgedaan, de "fleur" van J.C. Bloem (Amsterdam, De Arbeiderspers 2007)

Koen Hilberdink Aan de zijlijn van de samenleving • 6s Terugzien op een ruïne Leven en werk van jhr.mr. Dirk jan de Geer

Yme Kuiper

Jonkheer mr. Dirk Jan de Geer had tot de Tweede Wereldoorlog binnen de Nederlandse politiek een voorbeeldige loopbaan opgebouwd. Tijdens de oorlog werd hij echter door de Nederlandse regering in oorlogstijd ontslagen en in 1947 werd hij voorwaardelijk veroordeeld voor desertie. Zijn imago bleef tot na zijn dood gebutst.

Hij leefde van 1870 tot 1960 en stamde uit Vijf jaar voor zijn dood schreef hij echter een deftige, redelijk gefortuneerde, adellij- aan een oud-collega, de voormalige minis- ke familie. Hij begon zijn politieke loop- ter van Onderwijs, Kunsten en Weten- baan als gemeenteraadslid van Rotterdam, schappen uit zijn eigen tweede kabinet, dat was daarna lid van Provinciale en Gedepu- hij op zijn leven terugzag `als op een ruïne'. teerde Staten van Zuid-Holland en werd Waar ging het mis met jhr.mr. Dirk Jan de vervolgens burgemeester van Arnhem. In Geer? 1918 weigerde hij de hem aangeboden mi- Het kortste antwoord is: in Londen, in de nisterposten van Onderwijs en Financiën meidagen van 1940. Nadat in de zomer van en in 1933 bedankte hij voor het vice-presi- 1939 Colijns vijfde ministerie al na twee da- dentschap van de Raad van State. Toch was gen door de Kamer naar huis was gestuurd, hij twee keer minister-president (in de peri- kreeg De Geer, die de reputatie had bij par- odes 1926-1929 en 1939-1940), vijf maal mi- lementaire turbulentie goed evenwicht te nister van Financiën (1921-1922, 1922-1923, kunnen houden, de opdracht een kabinet 1926-1929, 1929-1933 en 1939-19 40), minis- op brede basis te vormen. Binnen een week ter van Binnenlandse Zaken (1925-1926), had hij het karwei geklaard. Voor het eerst minister van Staat (1933-1947) en politiek in de geschiedenis kwamen er socialistische leider van de Christelijk-Historische Unie ministers in de regering. Van de tien minis- (1929-1940). Tweemaal trad hij op als for- ters zouden er drie tot in 1945 hun zetel mateur van een kabinet (dat hij daarna zelf behouden: Pieter Gerbrandy (Justitie, anti- voorzat) en één keer was hij informateur. revolutionair), Gerrit Bolkestein (Onder-

66 • Biografie Bulletin Najaar 2007 wijs, Kunsten en Wetenschappen, vrijzin- september 1940. Afgesproken werd dat De nig-democraat) en Eelco van Kleffens (Bui- Geer via Portugal naar Nederlands-Indië tenlandse Zaken, partijloos). Het premier- zou reizen om daar de overheidsfinanciën schap wilde De Geer aan Colijn geven, te bekijken -- een hem op het lijf geschreven maar die weigerde. Noodgedwongen werd missie. Bovendien had hij daar kinderen De Geer toen zelf voorzitter van de minis- wonen. Maar eenmaal in Portugal aange- terraad. komen reisde de oud-premier in februari In september 1939 brak in Europa de oor- 1941, via Spanje en Duitsland, terug naai log uit. Nederland en in het bijzonder de Nederland. `Londen' beschouwde De regering, met de pacifistisch ingestelde De Geers terugkeer naar bezet gebied als een Geer voorop, koesterde zijn neutraliteit. daad van desertie en liet dat via Radio Toen de Duitsers op io mei 1 940 het land Oranje duidelijk weten. In Nederland werd binnenvielen was het daarmee gedaan; ko- De Geer voortaan met de nek aangekeken ningin Wilhelmina en de gehele regering In 1947 werd hij door het Bijzonder weken uit naar Engeland. Velen in bezet Gerechtshof veroordeeld tot een jaar voor- Nederland, onder wie Colijn, keurden deze waardelijke gevangenisstraf. Zijn woon vlucht af. In den vreemde bleek weldra dat plaats Soest mocht hij slechts met toestem De Geer niet in staat was om een oorlogs- ming van de autoriteiten verlaten. Zijn kabinet te leiden. De biografische minia- ministerschap van Staat werd hem ontno- tuur die Loe de Jong in het eerste deel van men en drie jaar later moest hij alsnog zijn zijn standaardwerk van De Geer presen- koninklijke onderscheidingen inleveren teert is veelzeggend: in vergelijking met de `Voor de tijdgenoot is bij De Geer alle wereldburger Colijn was De Geer `een be- overschaduwd door één gebeuren', is de be nepen provinciaal'. Van buitenlandse poli- ginzin van het biografisch portret dat Ge tiek wist De Geer nauwelijks iets af, dat orge Puchinger in 198 4 opnam in zijn hun had zijn interesse ook nooit gehad. Boven- del Nederlandse minister-presidenten van dt dien had hij na het gymnasium zijn kennis twintigste eeuw. `De fout van 1940', zo luidt van vreemde talen laten sloffen. Engels en de slotzin van het artikel over De Geer in Frans sprak hij niet, hoogstens een paar Onze premiers (1901-2002) van Han van der woorden Duits. De diplomaat Van Klef- Horst, `heeft De Geers levensloop over fens onderstreepte dit in zijn memoires, schaduwti'. 'legen [)e Jong had De Geer maar, voegde hij eraan toe, de meeste van zelf in 1955 verklaard dat hij de opdracht zijn collega-ministers hadden eveneens om in de zomer van 1939 een kabinet te for grote moeite met de Engelse taal. Nog erger meren tot 'zijn verwondering en smart' had was dat De Geer direct na de Duitse inval gekregen. van mening was dat er best met Hitler c.s. over vrede te onderhandelen viel. De Geers Natgeregende mussen voornemen om in de zomer van 1 940 va- kantie te gaan houden in Zwitserland, gre- En nu is daar de biografie van De Geer pen de koningin, Gerbrandy en enkele an- door Henk van Osch. Volgens de onderti- dere ministers aan om De Geer te bewegen tel staat daarin De Geers teloorgang als mi - ontslag te nemen. Dit kreeg hij prompt in nister-president centraal. Maar dat laatste

Yme Kuiper Terugzien op een ruïne • 6- die voortdurend hunkert naar bevestiging en erkenning. Dat De Geer met zulke ei- genschappen toch `een verdienstelijk leider' in de Nederlandse politiek van het interbel- lum kon worden, heeft volgens Van Osch te maken met de politieke cultuur van de c x u én met het gegeven dat in Nederland – in heden en verleden – leiderschap niet op prijs wordt gesteld. Het eerste antwoord is een vruchtbaar uitgangspunt, het tweede Jhr. mr. Dirk Jan de Geer, 1939 een onhoudbaar cliché. Van Osch' drang om eerst alle feiten uit De Geers politieke loopbaan te melden en op basis daarvan is – gelukkig – niet waar. We zijn al op pa- zijn psychogram te schetsen, komt duide- gina 325 en bij hoofdstuk ij (van de 21) lijk voort uit het probleem dat de biograaf aangeland als we de ministerploeg zien ver- het privéleven van De Geer moest integre- gaderen in het chique Londense hotel ren in wat uiteindelijk een politieke biogra- Grosvenor House. Een ambtenaar die ze fie is geworden. Opvallend in dit verband is daar een week na hun overkomst uit Hol- de teleurstelling van de biograaf over wat land had zien zitten, typeerde het gezel- hij `het dagboek van Dirk Jan' noemt. Het schap als `een troep natgeregende mussen'. gaat hier om in de loop van vele jaren (van Dan begint pas echt het drama-De Geer, zijn jeugd tot 1955, het sterfjaar van zijn waarbij uiteindelijk zijn vooroorlogse repu- echtgenote) volgeschreven schriften waarin tatie aan flarden wordt geschoten. Zelf De Geer aantekeningen over familiege- werpt Van Osch pas aan het einde van zijn beurtenissen vastlegde. Daarin vindt de boek de vraag op of de uitkomst van zijn biograaf niet dat wat hij had gehoopt: de onderzoek eerherstel van De Geer recht- `echte' kijk achter de schermen en de emo- vaardigt. Niet wat de fouten in oorlogstijd ties van De Geer. Niettemin bevat de bio- betreft, schrijft hij, maar wel wat betreft De grafie vele privégegevens die laten zien hoe- Geers grote staat van dienst tot 1940. zeer het voorname, adellijke milieu van Interessanter vanuit biografisch perspectief herkomst en de religieuze cultuur het leven lijken andere vragen. Een belangrijke werpt van De Geer hebben bepaald. Juist de door de auteur zelf op: lagen er in de persoon- Van Osch genoteerde kleurrijke details van lijkheid van De Geer eigenschappen beslo- De Geers optreden doen vermoeden dat ten die een verklaring bieden voor het late- diens privéleven en publieke bestaan meer re debacle? in elkaars verlengde lagen dan uit de bio- Van Osch wijst op De Geers onzekerheid grafie blijkt. en faalangst, die voortdurend botsten met Eén voorbeeld in dit verband. Aan De zijn ambitie en wil tot domineren. Onze- Geers maatschappelijke veroordeling in ei- kerheid en een wankel zelfbeeld maakten gen, aristocratische kring zullen zeker ook van De Geer in de ogen van zijn biograaf de fascistische en nationaal-socialistische een control freak, een workaholic en iemand sympathieën van zijn zwager Ernst Voor-

68 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 hoeve en schoonzoon Pyke Koch hebben politieke daden van De Geer in die tijd bijgedragen. Maar deze twee beeldende blijkt steeds zijn juridische en staatsrechte- kunstenaars, die elkaar goed kenden, ko- lijke tact, zijn handigheid met staatsbegro- men in het boek slechts terloops ter sprake. tingen, zijn welsprekendheid, zijn afkeer van fascisme en nationaal-socialisme, zijn Adel verplicht verlangen naar internationale vrede en zijn pacifisme. Daartegenover stonden zijn soli- Jonkheer Dirk Jan de Geer werd in 1870 ge- tair optreden, zijn afstandelijkheid en zijn boren te Groningen, vlakbij de Martinito- onvoorspelbaar gedrag, maar de balans was ren. Zijn uit Utrecht afkomstige vader was duidelijk positief voor de c H U -stemmers predikant in de Nederlandse Hervormde en de collega's in de politieke netwerken. Kerk. Zowel vader en zoon De Geer als de Dat het zelfs in eigen kring niet altijd dui- kringen rond hen behoorden meer tot het delijk was tot welke protestantse richting stedelijke, confessionele notabelendom dan De Geer precies behoorde was geen pro- tot de in de provincie gewortelde landadel. bleem. In de door een losse organisatie ge- Hoewel de adel in Nederland zich tijdens kenmerkte c H v was het niet gebruikelijk de periode 19oo-194o niet als maatschappe- daarover te reppen, hoewel een zeker anti- lijke groep manifesteerde, blijft de aanwe- papisme onderdeel van de groepsmentali- zigheid van vele adellijke en patricische na- teit was. Getuige zijn dagboek waardeerde men in de nationale en regionale elites van de hervormde De Geer uiteenlopende stro parlement en statenvergadering opvallend. mingen als het Leger des Heils en de dar- Het door De Jong in zijn magnum opus bysten, en noteerde hij gretig preken van opgeroepen beeld van het tussenoorlogse hervormde predikanten maar ook wel eens Nederland als een door-en-door conserva- van een gereformeerde voorganger. Zijn tief land berust voor een flink deel op de biograaf noemt hem een godvruchtig man. manier waarop hij aristocraten steeds met Wat hij ook had kunnen vermelden is dat hun volledige titulatuur ten tonele voert. een broer van De Geer eveneens predikant Uit de biografie van Van Osch blijkt hoe was, net als twee van zijn zwagers. Toch valt De Geer na zijn rechtenstudie de habitus op dat het Van Osch moeite kost de religie van een notabele bestuurder aannam. Na siteit van De Geer te koppelen aan diens zijn lancering door de voorman Alexander politieke denkbeelden en persoonlijkheid De Savornin Lohman, maakte hij zich de hoe belangrijk hij het thema van het geloot politieke cultuur van de c H tl eigen, maar in een persoonlijke god ook vindt. eenmaal opgenomen in de elite van die par- Om het aristocratische element in De tij gaf hij zelf ook weer mede vorm aan die Geers karakter en optreden op waarde te cultuur. Wat De Geer `van huis uit' had schatten is een vergelijking met een andere meegekregen wist hij in de jaren 1920 en adellijke premier uit het confessionele 193o met vrucht te gebruiken. De omstan- kamp instructief. I)e katholieke premier digheden in Nederland waren hem daarbij Charles Ruijs de Beerenbrouck, met wie gunstig gezind: verzuildheid en pacificatie- De Geer het goed kon vinden, was veel politiek, met overleg tussen elites aan de meer het type van de joviale, paternalistt top. Uit de zorgvuldige beschrijving van de sche landheer dan De Geer. De laatste was

Yme Kuiper Terugzien op een ruïne • 69 stijver, deftiger, voelde zich meer de knappe grafie van Van Osch een vervolg op Don- jurist en was daardoor vermoedelijk ook ners woorden. Nadat Donner eerst de ver- vatbaarder voor zelfoverschatting. Wat hen diensten van De Geer had genoemd, sprak verbindt is het ethos dat adel verplicht: `We hij over de oorlog en wat daarna was ge- hebben dit hoge ambt nooit begeerd, maar beurd. Aan De Geers goede trouw en va- we doen het uit plicht.' derlandsliefde hadden diens vrienden Dat `nooit' moet met een korreltje zout nooit getwijfeld, maar zij hadden wel hun worden genomen, zo laat de biografie van eigen oordeel gehad over zijn optreden. Ze Van Osch regelmatig zien. Ruijs en De kenden maar al te goed zijn `merkwaardige Geer waren in de ogen van vele tijdgenoten geestesstructuur' die hem zich aan zijn ei- geboren regenten. Toch moesten ook zij gen opvattingen had doen vasthouden, een lange weg afleggen eer ze de regerings- hoewel altijd met redelijke argumenten. tafel bereikten. De biografie van Van Osch geeft inzicht in Een andere vergelijking die zich opdringt is de `merkwaardige geestesstructuur' van die met Colijn, met wie De Geer vaak op jonkheer De Geer. Op de redelijkheid van gespannen voet stond. Op economisch ge- diens argumenten valt echter nog altijd veel bied raakten beide premiers in de ban van af te dingen – ook dat maakt Van Osch dui- bezuinigingsdrift, maar qua leiderschap en delijk. uitstraling verschilden ze hemelsbreed. Dat Van Osch goed werk heeft gedaan Literatuur blijkt ook daaruit dat hij wist te achterha- len wie ervoor zorgde dat De Geer na zijn Han van der Horst, Onze premiers (1901-2002) berechting in 1947 ook nog diep werd ver- (Amsterdam, Atheneum — Polak & Van Gen- nederd door hem al zijn koninklijke onder- nep 2007) Loe de Jong, scheidingen af te nemen. Het spoor leidde Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Den Haag, s D u Uitgeve- naar oud-koningin Wilhelmina zelf. Raad- rij Koninginnegracht; Amsterdam, Boom 1991) selachtig blijft dat de bejaarde jonkheer Eelco van Kleffens, Belevenissen, deel 2 (Alphen zich in talloze publicaties (te beginnen met aan de Rijn, Sijthoff 1983) een in 1942 verschenen brochure) zijn Henk van Osch, Jonkheer D.J. de Geer. De teloor- vaandelvlucht bleef verdedigen op zuiver gang van een minister-president (Amsterdam, juridische gronden: hij was als ambteloos Boom 2007) burger naar Nederland teruggekeerd. Bij George Puchinger, Minister-presidenten van de De Geers begrafenis op 1 december 196o twintigste eeuw (Amsterdam, Sijthoff 1984) sprak een oud-collega, minister Jan Don- Henk te Velde, Stijlen van leiderschap (Amsterdam, ner, een grafrede. In zeker opzicht is de bio- Wereldbibliotheek 2002)

70 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Een onderbelicht schrijverschap De biografie van Enid Blyton

Helma van Lierop-Debrauwer

Na dertigjaar verscheen een nieuwe uitgave van de biografie van kinderboekenauteur Enid Blyton door Barbara Stoney. De populariteit van Blytons boeken bij verschillende generaties lezers en de formule die ze hanteerde rechtvaardigen zo'n herdruk. Het is de vraag of dat ook geldt voor de kwaliteit van de biografie.

Als twaalfjarige las ik het ene meisjesboek Het verschijnsel jeugdliteratuur opmerkt, de na het andere. Het was mijn favoriete gen- lezers een gevoel van veiligheid geeft. D ^ re. Ik las de boeken van Cissy van Marx- boeken kenmerken zich door een stereotv veldt, van Leni Saris én alle delen van de pe structuur en eenvoudig taalgebruik kostschoolserie over Pitr} van Enid Blyton. waardoor de lezer snel grip heeft op de ver De avonturen van Pitty en haar vriendin- halen. De personages bieden volop identi nen spraken enorm tot mijn verbeelding. ficatiemogelijkheden. Ze beschikken voor Dat Pitty driftig was en soms klasgenootjes al over positieve eigenschappen. Zo vormen sloeg, zoals ik onlangs op een website las, de kinderen in [)e vijf detectives, Dikkti. kan ik me niet meer herinneren. Wat me is Daisy, Larry, Pip en Betty, een hecht clubje bijgebleven, is de gezellige sfeer van meiden en gaan ze voor elkaar door het vuur. Eer onder elkaar. ander belangrijk aspect in De vij f en De vijf Als object van studie las ik op latere leeftijd detectives dat zeker aan de populariteit van ook andere boeken van Blyton, vooral De de boeken bijdraagt. is de dierenliefde dolle tweeling, De vijf en De vijf detectives. Timmy en Luster zijn honden om van te Waarom deze boeken zo aantrekkelijk zijn houden. voor miljoenen lezers over de hele wereld, Blyton zelf was haar hele leven omringd was voor mij, met de jeugdherinneringen door dieren, en terriër Bobs was haar abso- aan Pitty in het achterhoofd, makkelijk te lute favoriet. Door zijn Letters from Bobs verklaren. Ze zijn geschreven volgens een (die vanaf oktober 1933 verschenen) was hi j vaste formule die, zoals Rita Ghesquiere in ook geliefd bij Blytons lezers. Zijn dood in

Helma van Lierop-Debrauwer Een onderbelicht schrijverschap • -I 1935 was zo pijnlijk voor Enid dat ze wei- ze had ter beschikking. Heel veel was dat gerde erover te spreken: `Voor haar was niet; belangrijke stukken waren al voor de Bobs nog steeds in leven,' schrijft Barbara dood van haar moeder vernietigd en van Stoney, Blytons biografe. `Zijn brieven ble- Enids dagboeken zijn alleen de heel vroege ven verschijnen, zolang zij haar vaste pagi- bewaard gebleven. na had [in Teacher's World; HvL] en haar le- De eerste vraag die opkomt, is die naar het zers werden onkundig gehouden van zijn waarom van de heruitgave. Het antwoord dood.' komt pas op pagina 172: `Sinds de publica- tie van dit boek, nu meer dan dertig jaar ge-

IININNOM leden, is er wereldwijd nog meer belang- stelling ontstaan voor Enids leven en haar buitengewone schrijverscarrière. Dit is deels het gevolg van het algemene gebruik van internet, nieuwe informatie, de oprich- ting van een genootschap dat haar naam draagt, en andere factoren, die ik in het vol- gende, nieuwe hoofdstuk, aan bod laat ko- men.' Dat nieuwe hoofdstuk is het enige met een titel en heet 'The "Phenomenon" lives on into the twenty-first century'. Het bevat nieuwe informatie over Blytons leven, op basis van een dagboek dat in 1998 werd ge- vonden in het archief van Darrell Waters "Tl eoe are his Enid Wiest, Limited, de maatschappij die tot 199 6 de

Spotprent in DailyMail z8 mei 1957 zakelijke nalatenschap van Blyton beheer- de. Vervolgens staat Stoney stil bij de con- troversiële receptie van Blytons boeken. Heruitgave Ook na Blytons dood is de discussie over de In 2006 verscheen een heruitgave van Sto- kwaliteit van haar werk doorgegaan, al is er neys biografie van Blyton. De oorspronke- volgens haar biograaf zelfs onder haar lijke uitgave verscheen in 1974, zes jaar na grootste critici inmiddels erkenning voor de dood van Blyton. Uit het voorwoord haar bijdrage aan de geletterdheid van kin- blijkt dat Stoney aan de oudste dochter van deren. Stoney sluit af met een overzicht van Enid Blyton, Gillian Baverstock, toestem- hoe Blyton voortleeft in audiovisuele be- ming heeft gevraagd om de biografie te werkingen van haar boeken en documen- schrijven. Het was Blytons hoop dat haar taires over haar leven. dochter de biografie zou schrijven. Door Wie meer informatie hoopte te vinden over tijdgebrek kon Gillian haar moeders wens de receptie van Blyton door de literaire kri- niet ten uitvoer brengen. Overtuigd van de tiek, wordt teleurgesteld. Stoney heeft be- integriteit van Stoney, verleende ze toe- wust gekozen voor `het verhaal over het le- stemming en stelde ze al het materiaal dat ven van Enid Blyton: het zou geen literaire

72 • Biografie Bulletin Najaar 2007 kritiek worden.' Daarom wordt er weinig aan visie op het leven van Blyton. `Deta- aandacht besteed aan het feit dat Enid Bly- ched', onpartijdig, is ze zeker niet. Want ton het moeilijk had met kritiek op haar hoewel ze ingaat op de minder plezierige ei- werk. Ze was ervan overtuigd dat ze haar le- genschappen van Blyton, worden die toch zers plezierige verhalen gaf die bovendien vaak gerelativeerd. De bewondering voor moreel verantwoord waren. Ze was dan wat Blyton in haar leven tot stand heeft we- ook verontwaardigd over het feit dat biblio- ten te brengen overheerst, ook al ziet Sto- theken op een gegeven moment haar boe- ney wel dat er een verschil is tussen de pu- ken van de planken haalden. Stoney gaat blieke Blyton en de kinderlijke, onzekere nauwelijks in op de beschuldigingen dat vrouw die ze privé was. Blyton vooral in haar wereldberoemde Noddy-serie (met illustraties van de Neder- Huwelijksproblemen lander Eelco Ten Harmsen van der Beek, de vader van Fritzi) blijk zou hebben gege- Ook het vrijwel geheel ontbreken van de ven van rassendiscriminatie. De golliwog, historische context van Blytons leven ver- een zwarte pop, die voorkomt in een aantal sterkt het gevoel dat Stoney visie mist. De Noddy-verhalen, was voor veel mensen een enige historische gebeurtenis waar ze expli- bewijs van Blytons racisme. Blytons ver- ciet op ingaat, is de Tweede Wereldoorlog. weer dat het maar een pop was, kon niet Ze beschrijft hoe Blyton ondanks de pa- voorkomen dat de boeken onder vuur kwa- pierschaarste haar productie op peil hield. men te liggen. hoe ze geëvacueerde kinderen en hun on- De geruchten dat zij niet al haar verhalen derwijzers in haar columns bemoedigde en zelf schreef, schokten haar echter nog meer. haar lezers tot hulpacties opriep. Maar al Een proces tegen de bibliothecaris die de snel verdwijnt de oorlog naar de achter- berichten de wereld in had geholpen, resul- grond door Blytons huwelijksproblemen. teerde in een openbaar excuus. In 1942 scheidde ze van Hugh Pollock om Stoney beperkt zich tot her schrijven van in oktober 1943 in het huwelijk te treden een kroniek van Blytons leven. Gillian Ba- met Kenneth Darell Waters. verstock noemt de biograaf in het voor- Het boek geeft vooral een inkijk in de hoog- woord `honest' en `detached'. In hoeverre te- en dieptepunten in het leven van Blyton Stoney eerlijk is, is moeilijk te controleren. Haar kindertijd en eerste tienerjaren (1897 Uit het dankwoord valt af te leiden wie 1910) verliepen relatief rustig. Het vertrek haar bronnen zijn geweest, maar waar en van haar vader, met wie ze een hechte band hoe ze die bronnen heeft ingezet, laat zich had, was het eerste dieptepunt in haar leven. met uitzondering van de dagboeknotities Dat hij haar, haar moeder en broers in de en enkele brieven moeilijk vaststellen. Sto- steek liet voor een nieuwe liefde was een ney presenteert het leven van Blyton als een schok. Met haar moeder kon ze niet over- doorlopend verhaal met als enige structure- weg, en nadat ze op negentienjarige leeftijd ring het verloop van de tijd. Zelfs de moge- had besloten haar eigen weg te gaan, werd lijkheid om door hoofdstuktitels accenten het contact met haar moeder nooit meet te leggen, laat ze onbenut. Hierdoor ont- hersteld. Ook haar broers heeft ze nadien staat de indruk dat het Stoney ontbreekt nog maar weinig gesproken of gezien.

Helma van Lierop-Debrauwer Een onderbelicht schrijverschap • 71 Haar huwelijk met Hugh Pollock was aan- van een visie van de biograaf het meest voe- vankelijk gelukkig en de geboortes van haar len. twee dochters, Gillian en Imogen, waren Blyton bekende ooit dat George, het be- hoogtepunten in haar leven. De dagelijkse langrijkste personage uit De vijf, was geba- zorg voor haar dochters liet ze echter al snel seerd op haarzelf. Ook in Blytons autobio- over aan haar personeel, omdat haar kinde- grafie The Story of My Life zijn hiervoor ren haar al snel verveelden en ze haar tijd aanwijzingen te vinden. George is een ech- liever spendeerde aan het schrijven en het te 'tomboy', trots, temperamentvol en loy- onderhouden van sociale contacten. aal aan haar vrienden. Trots en tempera- Veel aandacht gaat ook naar Blytons ver- ment kan haar bedenker inderdaad niet huizingen, waarvan ze ook haar lezers deel- ontzegd worden. Maar loyaliteit was niet genoot maakte. Het laatste huis dat ze be- Blytons sterkste punt. Uit de biografie trok, `Green Hedges', was voor veel van komt het beeld naar voren van een egocen- haar lezers een begrip. trische vrouw die vond dat alles moest wij- Met Kenneth Darell Waters beleefde ze ge- ken voor haar schrijverscarrière. Het is ook lukkige jaren. Gezondheidsproblemen wa- daarom te betreuren dat haar schrijver- ren het begin van het einde. Toen Kenneth schap in de biografie ondergeschikt is ge- in 1967 overleed, ging ook Enids fysieke en maakt aan de `faits divers' van haar leven. mentale conditie hard achteruit. Ze stierf in 1968. Literatuur Tussen alle verwikkelingen van Blytons le- ven door beschrijft Stoney de alledaagse Rita Ghesquiere, Het verschijnsel jeugdliteratuur routines van de beroemde en zeer produc- (Amersfoort/Leuven, Acco 2000) tieve schrijfster, die in de volwassenenlite- Barbara Stoney, Enid Blyton. The Biography ratuur tot haar spijt geen voet aan de grond (Stroud, NPI Media Group 2006 [1974]) Internetsites: kreeg. Helaas leveren die passages slechts www.jeugdsentimenten.netltag/enid-blyton (15 vooral informatie op over de kwantiteit van oktober 2007) haar productie. Hier doet zich het gemis

74 • Biografie Bulletin Najaar2oo7 Een gezonde geest in een ziek lichaam Een film met een boodschap

Eva Gerrits

In `The Diving Bell and the Butterfly' wordt de kijker een blik gegund in het leven van iemand die letterlijk opgesloten zit in zijn lichaam. De verfilmde autobiografie is ook een ode aan de geestkracht, en daarom worden claustrofobische momenten afgewisseld met beelden die behagen.

In 1995 kreeg Jean-Dominique Bauby, vie- het perspectief van de verlamde Bauby: we renveertig jaar en hoofdredacteur van het kijken door diens ogen als hij in het zieken- Franse tijdschrift Elle, het locked in-syn- huis ontwaakt uit een coma. Hoe ziet dat droom als gevolg van een hersenbloeding: eruit? De beelden zijn wazig, we zien en ho- hij raakte volledig verlamd en kon alleen ren een arts die uitlegt wat er is gebeurd. zijn linkerooglid nog bewegen. Door met Van dichtbij antwoordt de stem van Baub\. zijn oog te knipperen leerde hij communi- Maar de arts hoort het niet; alleen wij ho ceren en slaagde hij er zelfs in een boek te ren de monologue intérieure van Bauby, bi dicteren, getiteld Le scaphandre et le papil- wie het besef doordringt dat hij zijn ge- Ion (in het Nederlands verschenen als Vlin- dachten niet meer kan verwoorden. Af en ders in een duikerspak). Enkele dagen na toe wordt het beeld zwart: Baubv knippert publicatie overleed hij. Julian Schnabel, dan met zijn ogen. De arts constateert dat beeldend kunstenaar en regisseur van bio- één oog er slecht aan toe is en besluit het grafische films over de Amerikaanse kunst- dicht te naaien; daar hoeft geen verdoving schilder Basquiat (`Basquiat') en de Cu- aan te pas te komen want Baubv voelt toch baanse schrijver Reinaldo Arenas (`Before niks. De naald komt angstig dicht in beeld. Night Falls'), heeft zich ook op dit levens- we zien hem door de oogleden gaan en verhaal gestort. 'The Diving Bell and the houden een beperkt blikveld over. Als ki j Butterfly' is een film met een boodschap: -ker bekruipt je een gevoel van heklemming geestkracht kan alle tegenslag overwinnen. en onmacht. Maar deze filmische confron Schnabel wil de kijker meteen de film in tatie met de situatie waarin Baubv verkeert sleuren en koos in de openingsscène voor werkt in beperkte mate: wij zitten comfor

Eva Gerrits Een gezonde geest in een ziek lichaam • ^c tabel in een bioscoopzaal te kijken en te knipperend aangeeft. De meest indringen- luisteren naar een acteur die een vermoeide de scène zit aan het einde van de film: de klank in zijn stem legt en soms zucht en flashback naar het moment waarop het steunt, want hij speelt iemand die het misging. Een nonchalante Bauby haalt in zwaar heeft. een snelle convertible zijn zoontje op voor een dagje uit. Het is zomer, ze verheugen Instortende gletsjers zich; we zijn getuige van een dierbaar mo- ment en hiermee kunnen we ons identifice- Bauby voelt zich opgesloten, ondergedom- ren. Plotseling rijdt Bauby van de weg, hij peld in een wereld waar niemand hem zakt in elkaar en zijn mond trekt scheef. hoort, alles is ingestort. Het verhaal wordt Het is een van de meest onopgesmukte scè- dan ook afgewisseld met onderwaterbeel- nes uit de film – het wordt van een afstand- den van een duiker in een ouderwets dui- je geregistreerd, we zitten niet in iemands kerspak met een grote helm, en van instor- hoofd, geen ronkende metaforen, maar we tende gletsjers. Dan leert een therapeute kennen het drama – en het slaat in als een hem met veel geduld te communiceren bom. door knipperend met zijn ene oog te reage- `The Diving Bell and the Butterfly' zit vol ren op de letters uit het alfabet. Lichamelijk prettige beelden. De landschappen en de- is hij verlamd maar zijn geest is vrij – we cors zijn prachtig, het ziekenhuis waar zien beelden van een vlinder die uit zijn co- chronisch zieken worden verpleegd oogt con komt gekropen. leeg, fris en sfeervol, en soms dansen er dro- Bauby, die gewend was aan een snel leven merige sprookjesfiguren door de gangen. waarin alles vanzelfsprekend leek, realiseert Eerst in Bauby's fantasie; later komen ze zich na zijn hersenbloeding, als hij kwij- nog eens voorbij als metafoor met een vage lend met vertrokken mond in een rolstoel strekking. Vooral de vrouwen zijn nadruk- zit, pas goed wat hij allemaal had en kon. kelijk mooi; de therapeutes blijven on- Hoe dat vroegere leven eruitzag, zien we danks de witte overjas subtiel-verleidelijk. aan de hand van flashbacks, en aan de reac- Het leven ziet eruit zoals in glossy maga- ties van zijn vader, zijn ex-vrouw en zijn zines als Elle en de film bevat een bood- minnares. Zijn vader, gespeeld door een schap die rechtstreeks uit een zelfhulpboek knappe, oude Max von Sydow, is te oud lijkt te komen. Wie daar bezwaren tegen om Bauby te bezoeken dus belt hij om te heeft, moet vast ook even slikken bij het zeggen dat hij van hem houdt. Maar Bauby zien van het beeld bij het eindmuziekje: het kan niets terugzeggen, en Von Sydows spel is weer de instortende gletsjer, maar dan maakt de scène aangrijpend. Ook Emma- achterstevoren afgespeeld. nuelle Seigner, die de vrouw van Bauby speelt, maakt indruk wanneer ze het tele- `The Diving Bell and the Butterfly' (Frankrijk, foontje van de minnares (`ik heb je niet op- Verenigde Staten 2007). Regie: Julian Schnabel. gezocht, ik wil je onthouden zoals je was') Scenario: Ronald Harwood. Met Mathieu Amal- moet aanhoren, omdat zij, die wél aan het ric, Anne Consigny, Marie-Josée Croze, Emma- nuelle Seigner, Max von Sydow ziekbed zit, de liefdesbetuiging aan de min- nares moet verwoorden die Bauby oog-

76 • Biografie Bulletin Najaar 2007 De biografie stijgt boven het individuele uit Christian von Zimmermann over de ethische aspecten van de biografie

Monica Soeting

Christian von Zimmermann is hoogleraar aan de Universiteit van Bern. In 2006 publiceerde hij Biographische Anthropologie, waarin hij betoogt dat de biografie een eigen, ethisch en antropologisch genre is, dat losstaat van de geschiedschrijving en de literatuur. Een gesprek over de biografie als hulpmiddel bij de opvoeding van de mondige burger, en de biografiek als wetenschap.

Christian von Zimmermann is het school- met een eigen, internationaal wetenschaps- voorbeeld van een Europese wetenschap- gebied. Als je de biografie steeds maar weer per. Hij studeerde Duitse, Spaanse en Por- bij de literatuur of de geschiedenis wilt tugese taal- en letterkunde en psychologie onderbrengen of, zoals in Nederland Jan in Osnabruck, Kiel, Santiago de Compos- Romein dat deed, de biografie als een tus- tela en Heidelberg. Nadat hij in 2006 een senvorm van literatuur en geschiedenis be- meer dan vijfhonderd bladzijden tellende schouwt, dan ga je voorbij aan de traditie boek over biografische antropologie publi- van de westerse biografie, die bij Plutarchu ^ ceerde, kreeg hij een aanstelling als hoogle- begint en een eigen geschiedenis, en dus raar aan de Universiteit van Bern. Hij geeft een heel eigen onderzoeksgebied kent.' gastcolleges in Keulen, Gottingen en in In het centrum van dat onderzoeksgebied. Finland. En hoewel zijn leerstoel in Bern zegt Von Zimmermann, staan noch de lite- ondergebracht is bij de Faculteit Germanis- raire, noch de historische aspecten van een tik, richt hij zich het liefst op de studie van biografie. Waar het in de biografiek om biografieën. `Biografieën', zegt hij, `zijn veel gaat is het onderzoek naar normen en waar - internationaler dan romans of geschiede- den die biografen in de loop van de tijd nisboeken, die zich meer tot een bepaalde hebben verwoord. Voor Von Zimmermann regio beperken'. En als Von Zimmerman staat de ethiek van de biografie centraal. één ding wil, dan is het duidelijk maken Met ethiek bedoelt Von Zimmermann niet dat de biografie een zelfstandig genre is, de regels waaraan een biograaf zich moet

Monica Soeting De biografie stijgt boven het individuele uit sche geschriften een bepaalde christelijke norm. Latere biografieën waren veel ope- ner van opzet en richtten zich veel meer op de problemen waarmee de gebiografeerde zich in zijn of haar leven geconfronteerd zag. Als ik het over ethiek heb, heb ik het dus over een breed begrip. Het gaat mij om de fundamenten waarop een sociale groep is gebouwd, over de gedragsnormen van een samenleving en de overdracht van idealen. In die zin heb ik biografieën in de context van het nationaal-socialisme onderzocht. De biografie van Ulrich von Hutten [een humanist uit de vijftiende eeuw, de ver- meende eerste `rijksridder', Ms] diende als Christian von Zimmermann voorbeeld voor jonge soldaten aan het front; zij werden via deze biografie opge- roepen zich met een bepaalde volksge- houden. Ethiek staat voor hem op één lijn meenschap te identificeren. Maar andere met antropologie. Als ik het over de ethiek biografieën uit die tijd werden, om bij het van de biografie heb, dan heb ik het over de thema volksgemeenschap te blijven, juist voorbeeldfunctie van levensbeschrijvingen. weer geschreven in het kader van de libera- In een biografie wordt een bepaald leven lisering van de samenleving. gepresenteerd als een verhaal waar de lezer Te weinig mensen beseffen dat biografieën zich op kan oriënteren. Zo worden biogra- deel uitmaken van het veranderingsproces fieën van wetenschappers meestal geschre- zoals dat in de Europese samenleving heeft ven als oriëntatie voor toekomstige weten- plaatsgevonden. Biografieën zijn belangrijk schappers. In die zin kun je spreken van een voor de opvoeding van mensen tot mondi- samenhang tussen ethiek en antropologie. ge burgers, die verantwoordelijk zijn voor In de ethiek en antropologie worden men- hun eigen levens. Zwitserland is wat dat be- sen bestudeerd in zowel normatieve als de- treft een mooi voorbeeld, omdat daar de scriptieve vorm – dat gaat hand in hand. staat zelf biografieën als hulpmiddel heeft Het interessante is dat achterliggende nor- gebruikt.' men en waarden van biografieën steeds ver- anderen. In de vroegmoderne tijd was het Bedoelt u daarmee biografieën van politici of doel van biografieën mensen op het juiste nationale helden? christelijke pad te brengen. Veel biogra- fieën uit die tijd verschenen in de vorm van `Ik heb het over de nieuwe helden van de protestantse necrologieën waarin de chris- negentiende eeuw: ingenieurs en onderne- telijke identiteit van de overledene werd mers, maar ook schrijvers als Gottfried Kel- benadrukt, en zo bevestigen deze biografi- ler of schilders als Arnold Bocklin. Zo ver-

78 • Biografie Bulletin Najaar 2007 scheen aan het begin van de twintigste Maar hoe zit het nu precies met het antropo- eeuw in Zwitserland het boek Schweizer ei- logische aspect van de biografie? gener Kraft! waarin aan de hand van levens- lopen voorbeelden werden aangereikt aan `Het een bestaat niet zonder het ander. In jongemannen, die als zelfstandig handelen- de biografie is het ethische zelfs onderge- de mensen hun leven gestalte moesten ge- schikt aan het antropologische. Dat is geen ven. Op die manier zouden die een waarde- bewuste keuze van de biograaf – alle bio- volle bijdrage kunnen leveren aan de grafen schrijven tegen een achtergrond van samenleving. Dat boek was een soort belij- de geschiedenis van hun cultuur. Toch deniscadeau van de staat -- de bedoeling houdt iedere biograaf zich bezig met de was dat ouders dat aan hun zonen gaven als vraag in hoeverre mensen hun leven zelf ze meerderjarig werden, of bij vergelijkbare kunnen vormgeven – is het individu slechts belangrijke gebeurtenissen. Er bestond ook een speelbal van de geschiedenis, of wordt een vrouwelijk pendant, met de titel Die de geschiedenis door de mens bepaald; hoe Schweizer Frau.' groot is de invloed van het lichaam en van het bewustzijn, en welke rol spelen erfelijk- Dat waren natuurlijk behoorlijk normatieve heid, afkomst, religie, nationaliteit bij het boeken. inrichten van je leven? De ideeën over indi- vidualiteit en vrijheid van handelen ont `Ja, de ethische functie van dergelijke bio- wikkelen zich natuurlijk binnen de ge- grafieën is uiteraard ondubbelzinnig. Toch schiedenis. Als je als biograaf uitgaat van was er ruimte voor verschillende ontwikke- een biologisch mensbeeld dat beinvloed i` lingsmogelijkheden, ook al ging men er door de erfelijkheidstheorieën uit de ne- vanuit dat alleen ongetrouwde vrouwen en gentiende eeuw, dan concentreer je je op de weduwen betaald werk deden en dat ge- jeugdervaringen van je onderwerp. trouwde vrouwen hun mannen onder- Alle ontwikkelingen kinnen antropologi- steunden. Getrouwde vrouwen werden sche disciplines, de geneeskunde, de psy geacht zich in de schaduw van hun echtge- chologie, de psychopathologie en de psy- noten te ontwikkelen. Maar ook als we chiatrie, vind je op de een of andere manier naar academisch georiënteerde biografieën in de biografie terug. Aan de ene kant kijken, of naar romanachtige biografieën, omdat al deze ontwikkelingen ook altijd dan zie je altijd dat het ethische aspect een vakbiografieën hebben voortgebracht belangrijk onderdeel is. In biografieën biografieën die als casestudies van allerlei wordt altijd van een ideaal mensbeeld uit- psychische aandoeningen voor een profes- gegaan. Dat geldt uiteraard niet voor mo- sioneel publiek zijn geschreven - en aan de dernere biografieën waarin een leven niet andere kant omdat al die ontwikkelingen als een gesloten proces wordt gezien. Maar ook hun weg hebben gevonden in algeme- zolang er geprobeerd wordt een leven weer ne biografieën. te geven als in een roman – met een duide- Ik probeer dergelijke ontwikkelingen in lijk begin, een problematisch midden en kaart te brengen. Als je biografieën in volg- een einde – is er altijd sprake van een ethi- orde van verschijning leest, zie je dat die sche component.` zich altijd op een bepaald mensbeeld rich-

Monica Soeting De biografie stijgt boven het individuele uit • 79 ten. Biografieën worden altijd binnen een denk historisch, ik zou me nooit aanmati- historische context geschreven.' gen regels voor biografen op te stellen. Terug naar de ethiek. Britse biografen als Michael Hollroyd verstaan onder biografi- Wat vindt u van de biografie van Marie An- sche ethiek de plicht om bepaalde mensen- toinette door Antonia Fraser? Zij heeft een levens aan de vergetelheid te ontrukken. duidelijk ethisch motief: ze wil de geschied- Richard Holmes heeft het over de rol die de schrijving corrigeren en zo de naam van de biografie speelt bij het ontwikkelen van het Franse koningin zuiveren. empathisch vermogen. Spelen dergelijke motieven in zijn werk ook een rol? `Ik zou het interessanter vinden om het `Tja – dat gaat toch eigenlijk meer over de boek van Fraser niet te vergelijken met an- ethos van de biograaf, en dat is een lastige dere biografieën van Marie Antoinette, vraag. Een collega uit Wenen, Susanne maar met de verhalen over het tragische le- Hochreiter, stelt dat je van biografen eigen- ven van Lady Diana. Ik denk dat je dan tot lijk alleen kunt eisen dat ze zich op de vorm de conclusie komt dat die allemaal over de van een gesprek oriënteren. Dat wil zeggen macht van instituties gaan en over de levens dat de biograaf de stem van de gebiogra- van individuen binnen bepaalde machts- feerde intact laat en in de biografie op- tructuren. Dat zegt veel meer over onze neemt, zelfs als je niet helemaal begrijpt blik op de maatschappij en de concrete wat de gebiografeerde precies bedoelt. werkelijkheid dan over Marie Antoinette Ikzelf vind het belangrijk dat biografen la- en Lady Diana. ten zien dat het leven dat ze beschrijven Dat alles neemt niet weg dat ik geloof dat nooit alleen maar individueel is. Dat is biografieën niet alleen normen bevestigen, niets nieuws, Peter Handke heeft dat in het maar ook nieuwe normen bepalen. Een be- verhaal Wunschloses Ungliick' ook al zo langrijke opgave van biografieën kan zijn geformuleerd. Je moet je lezer niet opzade- de canonisering van bepaalde mensen. Bio- len met de naakte feiten en de strikt indivi- grafieën kunnen de canon herdefiniëren duele ervaringen van een leven. De meest door bepaalde levens te deconstrueren en intieme details kunnen van algemeen be- nieuwe namen aan de canon toe te voegen. lang zijn. Zo heeft Stefan Zweig in zijn bio- Aan de andere kant gaat het in de biografie grafie van Marie Antoinette laten zien dat uiteindelijk niet om het individuele. De het seksuele leven van het Franse konings- biografie legitimeert zich omdat ze boven paar van groot belang is geweest voor de het individuele uitstijgt en omdat ze een historische ontwikkelingen in Europa. Emil bepaalde functie heeft voor de lezer. Neem Ludwig heeft in Wilhelm der Zweite duide- een biografie van Angela Merkel. Natuur- lijk gemaakt welke invloed de lichamelijke lijk gaat het daarin om haar leven en haar handicap van keizer Wilhelm 11 op de ge- politieke ideeën. Maar een biografie van schiedenis heeft gehad. Dat kan de ethos Merkel is ook altijd een biografie van de van een biograaf zijn: dat je privégegevens Wiedervereinigung, dat kan niet anders.' beschrijft in de context van de geschiede- Von Zimmermann is wetenschapper. nis. Maar ik wil daar onmiddellijk aan toe- Vindt hij dat je op een biografie moet kun- voegen dat ik fenomenen beschrijf – ik nen promoveren? En aan welke criteria zou

8o • Biografie Bulletin Najaar 2007 een biografie dan moeten voldoen? Hoe zo'n masteropleiding eruit zou moe- Von Zimmermann lacht en gaat verzitten. ten zien? Ik zou studenten de verschillende `U wilt me steeds maar weer in de hoek van biografieën van bepaalde mensen laten ver- de praktijk duwen,' werpt hij tegen. Maar gelijken, maar ik zou ze geen biografieën la- hij wil een poging wagen. `Ik ken iemand ten schrijven. Ik begeleid momenteel een die haar scriptie in de vorm van een popu- proefschrift over pathografieën van Schiller laire biografie van Goethe heeft geschreven – op dat soort onderzoek zou ik de nadruk en dat heel goed heeft gedaan. Maar een leggen. En dan zou ik benadrukken dat de proefschrift moet kennis overdragen, en biografie geen historiografisch, maar een een biografie heeft veeleer de functie iets ethisch genre is. De ontwikkeling die de duidelijk te maken, iets boven tafel te ha- biografie in de moderne tijd heeft doorge- len. Dat zou met elkaar in conflict kunnen maakt, is niet te danken aan de historische raken. wetenschappen of aan de ontwikkeling van Ik vind het veel boeiender om na te denken de belletrie. De biografie heeft haar huidige over de vraag hoe je de biografie een plaats positie te danken aan de ontwikkeling bin- kunt geven binnen de wetenschap. Ik zou nen de antropologie. Dat geldt voor alle het interessant vinden als er aan de univer- biografieën, ook voor die van politici en siteiten masteropleidingen worden inge- schrijvers. In de negentiende eeuw begon voerd, die zich niet bezighouden met de de geschiedwetenschap het belang van de praktijk van het biograferen, maar met on- menselijke ontwikkeling voor de geschie- derzoek naar de geschiedenis van de bio- denis te ontkennen. De biografie is in dat grafie. Dat zou een geweldig interdiscipli- gat gesprongen en heeft het antropologi- nair vakgebied kunnen opleveren. Wat dat sche aspect opgeëist. De biografie is een betreft moet mij van het hart dat er, voor zelfstandige discipline. Dat is waar het mij zover ik weet, nergens een biografiearchief om gaat.' bestaat. Dat kun je domweg nergens vin- den! Ik heb voor mijn onderzoek diverse Literatuur antiquariaten moeten plunderen. Er is geen enkele bibliotheek die een aparte verzame- Christian van Zimmermann, BiographischeAn- ling biografieën heeft. Als je een weten- thropologie. Menschenbilder in Lebensgesch. icht- schappelijke studie over de biografie wilt licher Darstellung(183o-194o). (Walter de opzetten, is het inrichten van een archief Gruyter, Berlijn/New York 2006) een eerste voorwaarde.

Monica Soeting De biografie stijgt boven het individuele uit • 81 Biografen in fictie Op zoek naar de juiste dosering empathie

Frans Meulenberg

Romans vormen een bron van kennis. Hoe? Door te wijzen op subtiliteiten van zaken die onze aandacht verdienen, scherpt fictie ons vermogen om nuances te onderscheiden, een eigenschap die essentieel is voor biografen. Maar hoe worden biografen zelf verbeeld in romans? In deze derde aflevering van Biografen in fictie' beziet Frans Meulenberg het verschijnsel empathie. Wat betekent het als de biograaf weinig empathisch is en welke gevolgen heeft een overdaad aan empathie? Centraal staat de roman Bal Masqué van de Spaanse schrijfster Elia Barceló.

De biograaf in The Locked Room van Paul vanwege de fascinatie voor de weduwe dan Auster gaat met de weduwe van de gebio- voor Rail, maar toch. Daarmee is het grote grafeerde, zijn jeugdvriend Fanshawe, naar verschil tussen beide fictieve biografen hel- bed. Hetzelfde doet de jonge literaire criti- der: het empathisch vermogen. Voor een cus Ari Lenormand, de hoofdpersoon van biografie lijkt antipathie dodelijk — zie het Elia Barceló's roman Bal masqué. Hij deelt `geval' Fanshawe — maar empathie heeft het bed met Amelia, de weduwe van de be- ook riskante trekjes. roemde schrijver Rail de la Torre, wiens biografie Ari schrijft. Daarmee houden de Gereedschapskist overeenkomsten op, de verschillen zijn bo- vendien van meer belang. In De gesloten ka- Ik wil de definiëring van het begrip filoso- mer verkeert de vriendschap naarmate de fisch niet uitbenen. Voor mijn doel volstaat biografie vordert in zijn tegendeel: antipa- het lemma uit allemans-encyclopedie Wi- thie, met messcherpe randjes haat. Ari be- kipedia waarin empathie een combinatie wandelt een andere weg: van strikt literaire van eigenschap en vaardigheid wordt ge- belangstelling naar diepere drijfveren, en noemd: `Empathie is een ander woord voor groeiende empathie — toegegeven, vooral inlevingsvermogen, de kunde of vaardig-

82 • Biografie Bulletin Najaar 2007 heil om je in te leven in de gevoelens van voorzichtigheid met het spul is geboden, anderen. Empathie is een vaardigheid of want één enkele millimicrogram Altruizine persoonlijkheidseigenschap die belangrijk is voldoende voor honderdduizenden men- is in de omgang met mensen.' sen. Wie deze definitie achteloos leest, zal den- De eerste test vindt plaats in een dorp. Van- ken dat empathie een noodzakelijk onder- uit een hotelbar ziet de proefnemer dat de deel is van de gereedschapskist van elke veearts, het kamermeisje, een boer, ja, wa- biograaf. Zonder het vermogen zich te rempel iedereen naar een stal rent, waar een kunnen `inleven' – in verschillende situa- koe bevalt. Dan gebeurt er iets opmerke- ties, in uiteenlopende tijdsgewrichten – is lijks: een adequate beschrijving van de gebeurte- nissen, keuzes en daden van de gebiogra- Immediately there-after the veterinarian feerde vrijwel onmogelijk, laat staan het came running from the barn, howling and duiden ervan. holding his stomach, and he was followed Iedereen kent het verlangen een ander te by the scullery maids and at last the inn- begrijpen, het genoegen te merken dat dit keeper. Driven by the cow's labor pains, lukt, het verlangen begrepen te worden en they raised a great cry andfled in any di- de aangename gewaarwording dat zulks ge- rections– only to return at once, for the beurt. Iedereen voelt ook wel aan hoe es- agony abated at a certain distance. Again sentieel deze dingen zijn voor bijvoorbeeld and again they rushed to the barn and een relatie. De wetenschappelijke litera- each time were forced to retreat, doubled tuur over empathie is omvangrijk, en gaat over with the beast's contractions. Much vooral over methoden om empathie als chagrined by this unforeseen development, vaardigheid te onderwijzen en te scholen. I realized now that the drug could be pro- Vrijwel nergens is geschreven over de gevol- perly tested only in the city, where there we_. gen van een teveel aan empathie, behalve in re no animals. de verhalenbundel The Cyberiad van Sta- nislaw Lem, oorspronkelijk gepubliceerd Wanneer de onderzoeker – een robot, ver- in 1967. De Engelse vertaling dateert van momd als mens – het dorp verlaat valt zijn 198 5; een Nederlandse vertaling ontbreekt koffer open, en veertig kilogram Altruizine voor zover ik weet. verwaait in de wind. Hem rest niets anders Dit verhaal speelt in de nabije toekomst. dan in een hotel wachten op wat er volgt. Een gloednieuw medicament is beschik- Het leven in en rond het stadje eindigt in baar: Altruizine. Wie het spul inademt chaos en ramp. Het voortdurend empa wordt volkomen empathisch en voelt alle thisch zijn sloopt de mensen. De onderzoe- emoties van iedereen binnen een straal van ker ziet hoe een weduwe het stadje wordt vijftig meter. De verwachtingen rond het uitgejaagd, achtervolgd door een menigte geneesmiddel zijn torenhoog, want niets die stenen naar haar hoofd slingert, omdat minder dan universeel geluk! Dit vanuit de die zelf ten onder dreigen te gaan aan haar gedachte dat als mensen zich bij voortdu- verdriet. De onderzoeker wordt gearres- ring in elkaar inleven, dit bijdraagt aan het teerd; zijn excuus (`ik had edele motieven'! menselijk welbevinden en geluk. Enige mag niet baten.

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 83 Dit literaire gedachte-experiment stelt we- ter het fundamentele probleem voor zijn zenlijke vragen: moeten we streven naar biografie blijken te zijn. universeel geluk? In welk opzicht is univer- De stap van fictie naar leven is lastig. Aarze- seel geluk maakbaar? Is onnatuurlijk ingrij- lend, stuntelig, maar ook charmant aan- pen (via een medicament) in dat streven doenlijk, zoekt hij zijn weg binnen de gewenst? Schieten we tekort als we enkel hechte groep vrienden van Rail, en met individueel geluk nastreven? Wat draagt Amelia, diens raadselachtige, zwijgzame empathie bij aan geluk? En welke dosering weduwe. De contacten worden stap voor empathie is daarvoor nodig? Het verhaal stap hartelijker, en dankzij Ari's empathi- `bewijst' in ieder geval: empathie in overdo- sche vaardigheden wordt hij uiteindelijk sis kan toxisch zijn. opgenomen in de vriendenkring. Hij voelt zich thuis en op zijn gemak. De biografie Doodgewoon moeilijk vordert probleemloos, dankzij de openhar- tigheid van de vrienden. Maar die openhar- Empathie is een positief geladen begrip. tigheid is schijn, want die amicale sfeer Maar als iets toxisch is, behelst de `stof' krijgt gaandeweg de roman de allure van toch een gevaar. Empathie is normaal, het een stilzwijgend verbond, om te voorko- is `medemenselijk'. We kunnen niet zon- men dat hij de raadselachtige dood van der. Zonder empathie geen compassie, Rail ontrafelt. Was het zelfmoord? Moord? geen solidariteit. Empathie behoort tot de Of toch enkel een ongeluk? meest elementaire voorwaarden voor de sa- Uit loyaliteit met zijn `held' zet Ari door. menleving, al zijn er gradaties. Mensen Het lukt hem de gebeurtenissen rond Rails kunnen sterk verschillen in bereidheid of dood te reconstrueren. Maar zijn belang- vermogen om zich te verplaatsen in ande- rijkste ontdekking doet hij doordat hij een ren. Wanneer is empathie `goed' of `gepast'? erotische relatie aangaat met Amelia. Zij is Dat is moeilijk te bepalen, want het criteri- het die, voor ze sterft, het grote geheim aan um is bijna een axioma: empathie is goed de biograaf onthult. Haar rol in het leven als het goed is. van Rail is volkomen anders dan iedereen De biograaf in De gesloten kamer faalt door denkt. Ari's opwinding over de onthulling zijn antipathie, zoveel is zeker. Maar hoe is immens. Het is het eurekagevoel waar- vergaat het de al te menselijke Ari in de naar alle biografen zo naarstig zoeken, mooie en spannende roman Bal masqué? maar dat hun niet altijd vergund is. Zoals vrijwel elke biograaf overkomt, krijgt Ari op een gegeven moment het gevoel dat Vluchtweg het `een vergissing was geweest een biogra- fie te schrijven' [...] `over iemand wiens Als de biografie verschijnt, staat de onthul- vrienden nog leven, mensen die zich hem ling er niet in. Wat bracht Ari tot dit be- nog herinnerden, ieder zijn eigen manier'. sluit? Ik lees het als volgt. Nadat hij de Dat is meer dan de verzuchting van een zwijgcode van de vriendenclub heeft door- eenvoudige literaire criticus die het leven broken, krijgt hij allengs meer begrip voor van een van zijn favoriete auteurs, Raul de hun streven de canonieke versie van leven la Torre, wenst te doorgronden. Het zal la- en werk van Rail de la Torre in stand te

84 • Biografie Bulletin Najaar 2007 houden. Hij leert hun verschillende motie- zijn van uw beperkingen, en later, als de ven kennen, en uit respect hiervoor sluit hij biografie klaar is, moet u een roman schrij- zich aan bij het pact. Respect is een wezen- ven, waarin alles staat wat u had bedacht lijk onderdeel van het vermogen tot empa- maar niet zeker weet en ook wat u wél weet, thie. Dat respect gaat ook uit naar Rail, maar meende te moeten verzwijgen.' Dat is voor alles wat hij literair presteerde. Waar- de vluchtweg die Ari bewandelt. Of biogra- om dat beeld bezoedelen? Elke biograaf zal fen die iets verzwijgen die route wensen te dingen verzwijgen en weglaten, maar Ari bewandelen, valt te betwijfelen. gaat enkele stappen te ver. Ingekapseld als hij raakt binnen de intieme kring van de Literatuur gebiografeerde, kiest hij ervoor een sensati- onele bevinding niet wereldkundig te ma- Elia Barceló. Bal masqué. (Amsterdam/Antwerpen, ken. In dit opzicht laat Bal masqué zich le- Querido 2007). In het Nederlands vertaald zen als een casus waarin biografische door Dorotea ter Horst. Stanislaw Lem, Altruizine orA True Account of waarheidsvinding vastloopt in de klei van How Bonhomius The Hermetic Hermit Tried to empathie en respect. BringAbout Universal Happiness and What Ca- Ari heeft echter nog een gewetenspro- me of It. In: The Cyberiad (New York, Har- bleem: hij wil weduwe Amelia graag de bij- vest/Harcourt 1985). In het Engels vertaald zondere plek geven die ze speelde in het le- door Michael Kandel. ven van Raul. In de biografie laat hij dat na, Paul Auster, De gesloten kamer, in: De New York- maar dan besluit hij het advies op te volgen trilogie (Amsterdam, De Arbeiderspers zoo5). dat hij, vele maanden eerder, kreeg van een In het Nederlands vertaald door Bartho Kriek. oude boekverkoper: `U moet zich bewust

Frans Meulenberg Biografen in fictie • 8s Dagboek van een biograaf De man die zijn biografen vóór wilde zijn

Elsbeth Locher-Scholten en Bob de Graaff

De biografie bloeit. Levensbeschrijvingen van diplomaten en gouverneurs-generaal ontbreken echter nog grotendeels. Johan Paul graaf van Limburg Stirum was zowel het een als het ander, maar was vastbesloten al zijn persoonlijke sporen uit te wissen. Elsbeth Locher- Scholten en Bob de Graaf (gingen op onderzoek uit, en vonden meer dan Van Stirum lief zou zijn geweest. Een verslag van de speurtocht van twee biografen en een onderzoeksassistente.

Johan Paul graaf Van Limburg Stirum was Limburg Stirum hadden we al grotendeels niet alleen van 1 916 tot 1921 gouverneur-ge- in kaart gebracht. Er was één probleem: neraal van Nederlands-Indië, hij was ook Van Limburg Stirum had bij testament de meer dan veertig jaar actief als diplomaat. vernietiging van al zijn persoonlijke brie- Hij was chef van het kabinet op het minis- ven verordonneerd. Deze laatste wilsbe- terie van Buitenlandse Zaken en bekleedde schikking was door zijn beste vriend, jhr. van 1900 tot 1939 posities op Nederlands A.C.D. de Graeff, van 1926 tot 1931 land- diplomatieke posten in Rome, Constanti- voogd en tussen 1933 en 1937 minister van nopel, Beijing, Stockholm, Cairo, Berlijn Buitenlandse Zaken, nauwgezet uitge- en Londen. voerd. Bovendien had De Graeff alle bij Enkele jaren geleden bereikte de afdeling hem ingekomen brieven van Van Stirum Geschiedenis van Internationale Betrek- vernietigd. In het licht van deze epistolaire kingen van de Universiteit Utrecht een ver- suïcide voelden wij ons weliswaar uitge- zoek om Van Limburg Stirums biografie te daagd te bewijzen dat een biografie toch schrijven. Toevallig hadden wij, beiden me- mogelijk was, maar was het duidelijk dat dewerkers van die afdeling, al verschillende wij niet meer zouden kunnen schrijven dan artikelen aan hem gewijd en daarom leek een werkbiografie. We rekenden daarom dat een eenvoudige opdracht; de twee be- op elk één jaar voltijd onderzoek en nog langrijkste episodes in het leven van Van een jaar voor onze onderzoeksassistente,

86 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Marjolijn Lamot. Het bleek anders te lo- om Johns oudere broer op bijna achttienja- pen. rige leeftijd in Breda overleed. Er rezen meer vragen: waarom ging John niet in zijn Emotionele wendingen woonplaats Arnhem, maar in Zutphen naar het gymnasium? Had hij moeite met De eerste onderzoeksgang was naar het be- zijn stiefvader? Uit interviews met familie- kende rode boekje waarin geboorte- en leden bleek dat hijzelf tegenover hen in alle sterftejaren, huwelijken en scheidingen, af- talen had gezwegen over zijn jeugd. Was die stamming en nakomelingschap zijn vastge- geslotenheid kenmerkend voor zijn tijd en legd van de bijna zeshonderd families die stand of viel er iets te verbergen? deel uitmaken van de in 1814 nieuw gecre- Vragen, vragen en nog eens vragen. Toen eerde Nederlandse adelstand. In een meer- we op het familiebuiten Huize IJsselvliedt delige serie over de familie Van Limburg bij Wezep een groot deel van zijn biblio- Stirum stond niet meer dan wat wij al wis- theek terugvonden, begon de oud-diplo- ten. De familie had ook een Iconografie met maat en ex-landvoogd als mens te leven. fraaie familieportretten laten publiceren. `Onze' Van Limburg Stirum bleek afkom- Cijferlijsten en testamenten stig te zijn uit een geslacht van burgemees- ters. Zijn beide grootvaders hadden dit Uit allerlei hoeken en gaten kwamen ver- ambt bekleed in respectievelijk Zutphen en rassende antwoorden op vragen over de fa- in Oldebroek. milieverhoudingen: uit het archief van het De kale gegevens wierpen licht op de levens kasteel Eerde in Zwolle, uit diverse ge- die erachter schuilgingen. We kregen een meentearchieven, het kadaster en notariële vermoeden van de emotionele wendingen bescheiden. De zwager van Johns moeder. die de ouders van John van Limburg Sti- S.J. baron Van Pallandt van Eerde, bleek de rum hadden gekend. Johns vader had op steunpilaar van de familie te zijn geweest. vierjarige leeftijd zijn moeder verloren en Hij was getuige geweest bij beide huwelij- was opgevoed door een stiefmoeder. Johns ken van Johns moeder, beëdigd zaakwaar moeder was op haar achttiende getrouwd nemer voor Johns vader na de scheidin met een zes jaar oudere militair officier. van het familiekapitaal. Dankzij Anders dan hij was zij niet van adel; ze zijn zorgzaamheid konden de trouwakte kwam uit de zeer vermogende Zwolse fa- van Johns ouders en de notariële akte van milie Nobel. John, hun tweede kind, gebo- hun huwelijkse voorwaarden, en de neer- ren in 1873 in Zwolle, had een getroebleer- slag van de moeizame deling van het bezit de jeugd, zo leerden ons de overlijdensdata bij de scheiding in 1878 worden getraceerd. van de andere kinderen. Drie jaar na John Ook over de welstand van Johns familie werd een zusje geboren, maar dat stierf na kwamen we meer te weten. De Nobels ble- een maand. Een jaar later werd een derde ken geparenteerd te zijn aan de vermogen- zoon geboren, en weer een jaar later, in de Veluwse Sandbergs. Zijn moeder be- 1878, scheidden Johns ouders. Zij her- schikte dus over veel geld en kon zich een trouwden beiden: zijn moeder na één, zijn scheiding permitteren. Haar rijkdom bleek vader na twee jaar. Een raadsel bleef waar- niet alleen uit notariële akten, maar ook uit

Elsbeth Locher-Scholten en Bob de Graaff Dagboek van een biograaf • 8-7 de paleisachtige woningen in Zwolle, waar- genoten. In hun corpscarrière deden zij in John zijn eerste jaren doorbracht. Johns niet voor elkaar onder, al streek Van Stirum schrijnende jeugdervaringen kwamen steeds als praeses collegii en praeses van de lus- meer bloot te liggen. Zijn vader verdween trum- of maskeradecommissie met de na de scheiding uit het blikveld. Hij bleek hoogste eer. Het archief, de almanakken een manische verhuizer, die achtereenvol- van het Leids Studenten Corps en de twee gens in Engeland, België en Duitsland landelijke studententijdschriften die Ne- woonde en vervolgens in Den Haag, waar derland indertijd rijk was, bleken een hij jaarlijks van woning wisselde. In opeen- Fundgrube voor de reconstructie van Johns volgende testamenten onterfde hij zijn drie studentenloopbaan. zoons uit zijn eerste huwelijk. Zij kregen Terwijl Elsbeth en Marjolijn dit deel van pas na de dood van hun moeder weer een Johns leven voor hun rekening namen, ver- plaats in zijn laatste wilsbeschikking. Een kende Bob de Haagse wereld rond 1900 en van de weinige feiten die wij te horen kre- de Nederlandse buitenlandse politiek. Hij gen was dat John zijn vader nooit meer had bezocht Istanbul om met eigen ogen het willen zien. Dat werd bevestigd door de Palais de Hollande, waarin het Nederland- trouwakten van de zoons: hij ontbrak op se gezantschap gehuisvest was geweest, te hun bruiloften. aanschouwen. Elsbeth zou later de vesti- De testamenten gaven ook inzicht in Johns gingsplaats van het gezantschap te Stock- eigen vermogenspositie. Diplomaten moes- holm opzoeken. Al die buitenlandse stand- ten in die tijd dik toeleggen op hun func- plaatsen brachten hun eigen moeilijkheden ties, en we hadden een uitspraak gevonden met zich mee. De couleur locale moest van Hendrik Colijn dat Van Limburg Sti- worden weergegeven met behulp van ei- rum in Indië een ton had bijgelegd. Hij gentijdse beschrijvingen; het Nederlandse bleek het te kunnen lijden: hij behoorde tot belang bij de diplomatieke posten moest in de financiële top-honderd van Nederland, kaart worden gebracht en de lopende dos- waardoor hij, als hij gewild had, vóór 1918 siers moesten worden geïntroduceerd. het lidmaatschap van de Eerste Kamer had In de `boekerij' van huize IJsselvliedt ont- kunnen opeisen. Hij wilde het niet; het dekten we dat Van Limburg Stirum welis- parlementaire bedrijf stond hem tegen. waar een biografie van zichzelf had getracht Marjolijn Lamot reisde intussen door heel te voorkomen, maar dat hij niet afkerig was Nederland, op zoek naar brokstukken van van levensbeschrijvingen als lectuur. Zijn de familiegeschiedenis. Het archief van het bibliotheek getuigde ook van de belangstel- gymnasium in Zutphen bevatte Van Sti- ling van het echtpaar voor de theologie van rums cijferlijsten en zijn schitterende exa- de jaren dertig en hun liefde voor tuinen. menuitslag. Ook in Leiden was onze `held', Bovendien werd duidelijk dat zij telkens de of zo men wil `slachtoffer', geen onzichtba- taal in het land van accreditatie hadden re student. Met de al genoemde De Graeff proberen te leren. en Frans Beelaerts van Blokland, de latere Voor het ambtelijk functioneren van Van minister van Buitenlandse Zaken en vice- Limburg Stirum waren de archieven van de president van de Raad van State, vormde ministeries van Koloniën en van Buiten- hij een succestrio te midden van hun jaar- landse Zaken een goede bron. In het Natio-

88 • Biografie Bulletin Najaar 2007 naal Archief had hij zijn `Indische collectie' de vele filantropische initiatieven zien die ondergebracht. Vooral zijn politieke be- zij als gouverneur-generaalse had geno- richtgeving vanuit de buitenlandse stand- men. Dat verklaart wellicht mede waarom plaatsen bood inzicht in zijn visie op de we- de Indonesische bestuurselite in 1920 ver- reld. Hoe hoger hij klom – in 1902 was hij zocht om verlenging van Van Stirums op negenentwintigjarige leeftijd chef van ambtstermijn, iets wat geen enkele land- het kabinet van het ministerie, de hoogste voogd voor of na hem is overkomen. ambtelijke positie bij Buitenlandse Zaken De zoon van de executeur-testamentair van – hoe vaker hij voorkwam in de departe- Nini van Limburg Stirum-van Sminia, jhr.. mentale stukken. L. van Sminia, bleek in het bezit van het dagboek van een Indische reis van een nichtje dat in 1919 de Van Stirums bezocht. Te paard de Olympus op Het leverde boeiende gegevens op over hun De Stichting IJsselvliedt, waarin Van Lim- beider optreden. burg Stirum zijn landgoed IJsselvliedt had Nieuwe inzichten bood ook het archief van ondergebracht, bezat een fotoalbum uit de G.A. Hazeu, dat bij het Koninklijk Insti- jaren in Constantinopel met foto's van een tuut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in sportende en reizende John en Nini van Leiden berust. Ook mochten we de corres- Sminia, met wie hij in 1896 was gehuwd. Er pondentie van verschillende vrienden van waren kiekjes van een tocht te paard de de Van Stirums inzien. Olympus op en van een bezoek aan Athe- Familieleden – de oudste van de oudst nog ne. De gastenboeken uit Indië, het door de levende generatie – vertelden ons over Van Van Stirums in 1912 gebouwde huis 't Roo- Stirums provocerend taalgebruik, dat ook de Koper op de Veluwe en later IJsselvliedt, in zijn brieven aan Beelaerts aan het licht en de dinerboeken uit Den Haag, Berlijn komt. We hoorden over zijn afkeer van de en Londen getuigden van een opgewekt so- plebejische Hitler, en de visie van de familie ciaal leven en een vaste vriendenkring. Die op de kinderloosheid van oom John en tan kring zou ons later leiden naar de week- te Nini. Daarover werd volgens de stijl en boekjes en brieven van de zendingsconsul stand van die tijd niet gesproken, maar uit C.W.Th. baron van Boetzelaer van Asperen de verhalen werd duidelijk dat Nini erg op van Dubbeldam, voor ons opgespoord kinderen was gesteld. Over hun huwelijk door diens kleinzoon. Daarin stonden be- was de familie minder mededeelzaam, schrijvingen over bezoeken aan de Van Sti- rums op het paleis te Buitenzorg, hun gast- Spoorzoeken vrijheid en hun geloofsbeleving. Nini had in hun Indische jaren twee dikke blauwe Al snel leerden we dat biografen er goed mappen met krantenknipsels samenge- aan doen om wijd en zijd te vertellen waar steld. Die gaven niet alleen een beeld van ze mee bezig zijn. Onze enthousiaste verha- hun dagelijkse doen en laten, maar ook van len tijdens recepties en verjaardagen lever- de eerst juichende en later kritische reacties den soms belangrijke brieven op. Een verre van de koloniale gemeenschap op Van Sti- neef bleek in het archief van zijn vader brie- rums landvoogdelijk beleid. Zij lieten ook ven te hebben gevonden van Van Limburg

Elsbeth Locher-Scholten en Bob de Graaff Dagboek van een biograaf • 89 Stirum uit de oorlogstijd, een periode die getuigden van minder helderziendheid dan duister was gebleven. Een nichtje vertelde veelal is aangenomen. Hij was bovendien over de archieven van de kastelen Twickel vrij machteloos doordat de bewindslieden en Schoonheten. Vooral het eerste bleek op beide beleidsterreinen én de internatio- van belang, want de toenmalige eigenares- nale positie van het kleine Nederland hem se, M.A.M.A. (Mieschen) barones van weinig ruimte lieten. Hij opereerde binnen Heekeren-Grafin von Aldenburg Ben- smalle marges; een geringe afwijking van tinck, was een goede vriendin van de Van de koloniale norm of de maatstaf van de Stirums geweest. Het toeval wilde dat een neutraliteit gold als een aardverschuiving collega-onderzoeker bezig was met een bio- in de ogen van voorzichtiger en meer be- grafie over waterstaatsingenieur en Weder- houdzuchtige naturen. opbouw-minister J.A. Ringers, die in 1916 Dankzij ons onderzoek kregen we ook kijk op dezelfde boot als het landvoogdelijk op de `emotionology' van zijn tijd, stand en echtpaar naar Indië was gereisd en daarvan persoon. In de eerste plaats viel Van Sti- een dagboek had bijgehouden. Zo lazen we rums sterke nationale besef op. Omwille over ochtendgymnastiek die werd verzorgd van het Nederlands belang was hij voor- door Van Stirums adjudant, over limonade stander van een actief neutraliteits- en zelf- die bij recepties werd geschonken en `ranzi- standigheidsbeleid in de buitenlandse poli- ge boter'. Geen wereldschokkend nieuws, tiek. Zijn gesmade Indië fara da se-politiek maar het gaf wel een mooi beeld van de was gericht op Nederlands belang: ontwik- tocht en de positie van de Van Stirums aan keling en een toekomstige zelfstandigheid boord. van de kolonie waren de enige manier om Na haar verblijf in Indië, waar haar broze een goede band met de bevolking van de gezondheid was ondermijnd door malaria, Indonesische archipel te behouden. Als werden de ziektegeschiedenissen van Nini gouverneur-generaal en als diplomaat zag een constante in de correspondentie van de hij zichzelf dan ook als 's lands dienaar. Van Stirums met Beelaerts. Geregeld ver- Noblesse oblige stond bij hem hoog in het liet hij zijn diplomatieke post om met haar vaandel. Hij was bereid daar zijn vermogen te kuren. Ministeriële boosheid over zijn voor in te zetten, al was dat nooit onvoor- absentie (zelfs de ministerraad sprak er- waardelijk en kon hij op onverwachte mo- over) liet hem koud. menten zijn eigenbelang voorop stellen. Beheersing was een tweede karakteristiek. Snelle en felle oordelen Zielenroerselen kwamen bij hem niet ge- makkelijk naar buiten. Maar bewogenheid Aan de hand van alle brieven en archief- was een derde kenmerk van zijn emotionele stukken werd het mogelijk Van Stirums habitus. Hij kon zeer ongeduldig zijn. Zijn ambtelijk functioneren in de Nederlandse vriend De Graeff adviseerde hem vóór zijn koloniale en buitenlandse politiek te analy- aankomst in Indië tot tweemaal toe: `Doe seren en zijn rol en betekenis op waarde te vooral kalm aan in het begin. Wil niet aan- schatten. In koloniale zaken bleek hij min- stonds wereldhervormer zijn, doch zie den der progressief te zijn geweest dan vaak is loop van zaken eerst wat aan.' Herhaalde- gedacht, en zijn diplomatieke opvattingen lijk moest hij zijn snelle en felle oordelen

90 • Biografie Bulletin Najaar 2007 over situaties en mensen herroepen. waard is gebleven. Van Limburg Stirum Soms zocht hij de grenzen van het betame- heeft geprobeerd door de vernietiging van lijke. Zo zei hij tijdens een feestelijk diner zijn papieren de historici en biografen vóór ter ere van gezantschapskanselier en litera- te zijn. Het loonde de moeite hem 'in te ha- tor J. van Oudshoorn in 193o, dat Berlijn len' wat hem betreft in de lucht kon vliegen. Zijn emoties vlamden op in zijn afkeer van Literatuur koloniaal onrecht en vertaalden zich in vlot geschreven diplomatieke rapportages. G. Aders e.a., Die Gra f én Van Limburg Stirum. Einleitung and abschliessender Band der Ge- schichte der Grafen Van Limburg Sitrum and Een groot geheim ihren direkten Vorfahren (Amsterdam/Assen, Van Gorcum 1976) Het raadsel van het overlijden van Van Sti- Bob de Graaff, `Van Limburg Stirum, diplomaat rums broer werd ook opgelost. Een tijdlang in bange dagen te Berlijn (1927-1937). Een on- waren we niet verder gekomen dan de me- derbelichte figuur', in D.A. Hellema, C. Wie- dedeling in de KMA-almanak dat diens me- bes en B. Zeeman, Buitenlandse Zaken. Vierde destudenten op 18 maart 1888 deelgenoot Jaarboek voordegeschiedenis van de Nederlandse waren geweest van een `dramatische ge- buitenlandse politiek in de twintigste eeuw beurtenis'. Het KMA-archief bood geen ('s-Gravenhage, s D U Uitgevers 1998) antwoord, de krant van Breda evenmin; de C.J. van Limburg Stirum, Iconografie van het ge- akte van overlijden vermeldde geen doods- slacht Van LimburgStirum (Zutphen, Walburg oorzaak en zijn nog levende familieleden Instituut 1914) wisten van niets. Het politieregister gaf uit- Elsbeth Locher-Scholten, Ethiek in fragmenten. Vijf studies over koloniaal denken en doen in de sluitsel. In de map uitgaande brieven von- Indonesische archipel 1877-1942 ( Utrecht, Hes den we een brief aan de officier van justitie Publishers 1981) waarin werd vermeld: `Gisteren heeft de Nederlands Adelsboek, jaargang 87 (1998) L ('s-Gra K.M.A.-student O.L. graafvan Limburg Sti- venhage, Centraal Bureau voor Genealogie rum zich op het closet met een pistool van 1198) het leven beroofd. De reden is onbekend.' J.l. Oversteegen, De schrijversbiogra f ie. Een onmo Dat dit geheim bleef paste bij de tijd en gelijk genre (t'trecht, Rijskuniversiteit 1980 stand, maar juist daarom zal het een des te passim grotere schaduw hebben geworpen over Carol Z. Stearns en Peter N. Stearns eds., Emotion John van Stirums bestaan. and Social Change. Towards a New Pychohistory Deze ontdekking toont dat geschiedschrij- (New York/Londen, Holmes and Meier 1988) ving nooit `af' is. Een biografie kan al de Noot van de redactie: op I november verscheen dag na publicatie worden ingehaald door J.P. Graaf van Limburg Stirum 1873-1948, tegen- nieuwe inzichten. Dat stemt tot beschei- draads landvoogden diplomaat door Elsbeth denheid. Niettemin prijzen we ons geluk- Locher-Scholten en Bob de Graaff bij uitgeverij kig met de rijkdom aan gegevens die be- Waanders te Zwolle.

Elsbeth Locher-Scholten en Bob de Graaff Dagboek van een biograaf • 91 Schrijvershuizen

Bedreigde monumenten Een protest

Dik van der Meulen

Het gaat geed met de biografie in Nederland, zoals ook blijkt uit het voornemen van het Prins Bernhard Cultuurfonds om een nieuwe reeks levensbeschrijvingen te subsidiëren. De belangstelling voor zulke boeken steekt echter scherp af tegen de geringe aandacht voor de plaatsen waar die levens zich hebben afgespeeld. Daarom in deze aflevering van Schrijvershuizen' een protest, in plaats van een portret.

Het is prachtig dat het Prins Bernard Fonds Louis Couperus. In 1884 betrok de familie een nieuw biografieënproject heeft opge- het huis en de roman Eline Vere vindt hier zet, en dat laat tegelijk zien dat de belang- zijn oorsprong. De authentieke details zijn stelling voor biografieën blijft groeien. in dit monument bewaard gebleven en de Maar de aandacht van cultuurfondsen, romantische zonnige tuin op het zuid-wes- universiteiten en bovenal het publiek voor ten biedt een oase van rust. Dit monument levensbeschrijvingen staat in een treurig maakt deel uit van een gaa f bewaard ste- contrast met de overheidsaandacht voor de debouwkundig ensemble dat karakteris- plekken waar die levens zich hebben afge- tiek is voor de tweede helft van 19de eeuw. speeld. Recentelijk is dat gebleken bij twee schrijvershuizen: de woning waar Louis Het heeft alle kranten gehaald: het huis Couperus Eline Vere schreef en het geboor- waar Couperus in 1886 en 1887 Eline Vere tehuis van Eduard Douwes Dekker. schreef, staat te koop. Vraagprijs 2,9 mil- joen euro, k.k. Op de foto's op de make- Uit het aanbod van Estata, Makelaars o.g.: laarssite is te zien dat het huis er inderdaad nog uitziet zoals Couperus het gekend Surinamestraat2o, Den Haag moet hebben. Nadat de jonge schrijver in Dit schitterende gemeentelijk Monument 1891 zijn ouderlijke woning verliet, kwam in de mooiste straat van Den Haag werd hij er nog regelmatig terug, zo vaak zelfs, gebouwd in opdracht van de vader van dat zijn vader zijn huis `het Suriname-H6-

92 • Biografie Bulletin Najaar 2007 tel' noemde. Het bleef tot 1902 in de fami- ken, en dat heeft ook Heertjes voorkeur. lie. In 1927 werd het de ambtswoning van Meer dan aan zakenlui als Rijkman Groe- de Egyptische ambassadeur, en dat is het nenk ergert hij zich nog aan de opstelling tot voor kort gebleven. Dat het huis van van de gemeente Den Haag. Couperus van eigenaar verandert, is op Het toeval wil – of zou er systeem in zitten? zichzelf geen groot nieuws. Het gevaar be- – dat diezelfde gemeente dit jaar ook al in staat echter dat een of andere vastgoedko- het nieuws was in verband met een andere ning het zal kopen en tot appartementen literator, Martinus Nijhoff. Het graf van de vertimmeren, waardoor het – met uitzon- dichter op de Haagse begraafplaats West- dering van de gevel – voorgoed zijn herin- duin is in slechte staat. Daarom probeert de neringen aan Louis Couperus zal verliezen. stichting Altvoorde, gespecialiseerd in het De gemeente Den Haag voelt er niet voor opknappen van graven, Nijhoffs laatste om zoveel uit te geven voor het behoud van rustplaats over te nemen van de familie. De dit literaire monument. Het Louis Coupe- stichting heeft zo al menige tombe en zerk rus Museum zou het graag willen kopen, gered, vaak met steun van het Prins Bern- maar heeft het geld niet. hard Cultuurfonds. Maar bij het graf van Omdat de overheid het laat afweten, zijn Nijhoff wordt ze gehinderd door de ge- Couperus-liefhebbers en mensen die het meente Den Haag, die weigert mee te wer- gewoon met de gang van zaken oneens zijn, ken aan de overdracht. `Wij willen voorko- een actie begonnen onder leiding van de men dat grafrechten een handelswaar econoom Arnold Heertje. In het actieco- worden,' aldus een woordvoerder in VRr mité zitten onder anderen Arnon Grun- Handelsblad van 14 september van dit jaar. berg, Hella Haasse en Couperus-biograaf De stichting laat het er niet hij, en heeft Frédéric Bastet. Het Comité Louis Coupe- Den Haag voor de rechter gedaagd. rus Huis wil er in de eerste plaats voor zorgen dat het gebouw als `literair erfgoed' behouden blijft, wat wil zeggen dat de `prachtige stijlkamer en suite, een voor Den Haag zo kenmerkende inpandige serre en de classisistische marmeren schouwen' in- tact blijven. Het uiteindelijk doel is er het Louis Couperus Museum in onder te bren- gen. Heeft de actie kans van slagen? Volgens Heertje, eind oktober door Elsbeth Etty geïnterviewd voor NRC Handelsblad, zijn er mogelijkheden het geld bij elkaar te krij- gen. Wel beklaagt hij zich erover dat rijke Nederlanders, anders dan bijvoorbeeld hun Noord-Amerikaanse soortgenoten, nauwe- lijks geld geven aan cultuur en wetenschap. Maar `de gezamenlijkheid' kan dit goedma- Het huis waar Paine Vere untstond.

Dik van der Meulen Schrijversbuizen • 9 3 warren met het Stadsdeel Centrum – en te Bedrijfspand hopen dat er op termijn geld beschikbaar Zo zal Den Haag, als die stad niet uitkijkt, komt waarmee de multatulianen zelf het twee culturele gedenktekens verliezen. Den huis kunnen kopen, zodat dit soort finan- Haag heeft echter niet het alleenrecht op ciële overheidsoekazes voorgoed tot het dit soort handelingen. Schrijnender nog is verleden behoren. wat er in Amsterdam dreigt te gebeuren. Er is een belangrijk verschil tussen de status Bijna honderd jaar geleden werd daar het van Multatuli's geboortehuis, een onopval- Multatuli Museum opgericht, dat sinds lend pandje in de Amsterdamse binnen- 1975 is ondergebracht in het geboortehuis stad, en dat van de monumentale woning van Eduard Douwes Dekker. Drie jaar ge- van de familie Couperus. Het huis aan de leden waren er al plannen om de gemeente- Korsjespoortsteeg is zoals gezegd eigendom lijke subsidie aan het museum stop te zet- van de gemeente en huisvest het Multatuli ten. Toen leidde dat tot boze reacties in Museum, en dat is precies de constructie dag- en weekbladen, en een verontwaardig- waar de Couperus-fans naar streven. Maar de open brief, ondertekend door onder an- Den Haag wil er niet aan – en het stadsdeel deren Jan Blokker, Kees van Kooten, Schel- Amsterdam-centrum wil ervan af. Hoewel, to Patijn en Jan Wolkers. De gemeente dat is eigenlijk te krachtig uitgedrukt. De bond in en de subsidie werd verlengd. Nu, betrokken ambtenaren is het eigenlijk om in 2007, is er een nieuw gevaar: het stads- het even wat er in dat Multatuli-huis zit, deel Amsterdam Centrum, eigenaar van zolang het stadsdeel er maar aan verdient. het huis aan de Korsjespoortsteeg, is van En daar zit meteen ook de overeenkomst plan de komende jaren iets aan de huur van met de Haagse situatie: de desinteresse van het museum te doen. De jaarlijkse huur be- overheidsinstanties voor dit soort zaken. droeg tot nu toe 5336 euro, maar zal vol- Een geschoolde ambtenaar zal misschien gend jaar stijgen tot 788o euro. En dit be- aanvoeren dat dit volkomen in lijn is met drag zal elk jaar worden verhoogd, tot de verklaring van Thorbecke dat cultuur 15.628 euro (exclusief btw) in 2011. Reden: geen staatszaak mag zijn. Maar zulke over- het museum wordt voortaan als een be- wegingen spelen voor de gemeente Den drijfspand aangemerkt en dienovereen- Haag en het Amsterdamse stadsdeel geen komstig aangeslagen. Een verdrievoudi- rol. Het is louter een financiële aangelegen- ging van de huur dus, en er is geen sprake heid. En van ingewikkeld gedoe houden ze van dat het Multatuli Museum zo'n bedrag kennelijk ook niet, zoals het graf van Nij- kan opbrengen. hoff laat zien. Wat is eraan te doen? Een nieuw mediaof- Werkelijk pijnlijk is de vergelijking met an- fensief? Omdat de vorige poging om het dere landen, waar huizen én graven van museum om zeep te helpen nog zo kort dichters, schilders en componisten tot na= achter ons ligt, is het nauwelijks doenlijk tionale monumenten worden uitgeroepen opnieuw open brieven in de kranten te krij- en waar schrijvershuizen vaak musea zijn. gen. Het enige wat er op korte termijn op- Nederland zal het, als het zo doorgaat, zit, is te proberen méér subsidie te krijgen moeten doen met een stapel papieren mo- van de gemeente Amsterdam – niet te ver- numenten.

94 • Biografie Bulletin Najaar 2007 Medewerkers aan dit nummer

MIREILLE BERMAN is historica en redacteur van Biografie Bulletin. Onlangs publiceerde zij samen met M. Halbertsma-Wiardi Beckman En die twee jongens zijn wij. Brieven van H.B. Wiardi Beckman aan M. van der Goes van Naters.

ROB VAN ESSEN is schrijver en vertaler, en redacteur van het Biografie Bulletin. Zijn meest recente boek is Het jaar waarin mijn vader stierf (2006).

EVA GERRITS is werkzaam als bureauredacteur bij AmbolAnthos uitgevers en studeert Nederlandse taal en cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Ze is redacteur van Bio- grafie Bulletin.

BOB DE GRAAFF is bij afdeling Geschiedenis van Internationale Betrekkingen van de Universiteit Utrecht Socrates-hoogleraar voor politieke en culturele reconstructie. Daar- naast is hij als hoogleraar terrorisme en contraterrorisme verbonden aan de Universiteit Leiden.

KOEN H I L B E RD I N K is werkzaam bij de Koninklijke Nederlandse Akademie van Weten- schappen. Hij bezorgde de Verzamelde essays en kritieken van Paul Rodenko en publiceerde in 2000 Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart. Een biografie van Paul Rodenko (192o-I976). Onlangs verscheen Hans Lodeizen. Biografie.

GEERT VAN DER KOLK is schrijver. Zijn meest recente boeken zijn de roman Noordti (2005) en de verhalenbundel De gekken van Tenakee, die dit jaar verscheen. Zie ook zijn website: www.geertvanderkolk.com

Y M E KUIPER is als bijzonder hoogleraar Religieuze en Historische Antropologie verbon- den aan de Universiteit van Groningen. Hij publiceert regelmatig op het terrein van elite onderzoek en is betrokken bij het project Religie en Biografie van de Faculteit der Godge leerdheid en Godsdienstwetenschap van genoemde universiteit.

HELMA VAN LIEROP-DEBRAUWER is hoogleraar kinder- en jeugdliteratuur aan de Uni- versiteit van Tilburg, en bijzonder hoogleraar aan de Universiteit Leiden (de Annie M.G. Schmidtleerstoel). In haar onderzoek houdt ze zich bezig met adolescentenliteratuur.

JOKE L I N D E R S is essayist, geeft workshops kinder- en jeugdliteratuur en schreef de bio- grafieën van An Rutgers van der Loeff-Basenau en Annie M.G. Schmidt. Haar nieuwste

9 5 biografie, van Max Velthuijs, verscheen dit jaar in Japan en haar biografie van Dick Bruna verscheen in het Engels. Ze werkt aan een vie romancée en een biografie van Han Hoek- stra.

E L S B E T H L O C H E R-SCHOLTEN is als universitair hoofddocent verbonden aan het De- partement Geschiedenis en kunstgeschiedenis van de Universiteit Utrecht. Haar speciali- satie is de geschiedenis van het kolonialisme en de dekolonisatie, met name die van kolo- niaal Indonesië/Nederlands Indië

PETER MENNEN studeert binnenkort in deeltijd af als historicus aan de Universiteit Utrecht. Zijn specialiteit is de geschiedenis van het perfide Albion.

FRANS M E U L E N B E RG is publicist en als onderzoeker `ethiek en fictie' verbonden aan de afdeling Medische ethiek en filosofie van de geneeskunde, Erasmus Mc, Rotterdam.

DIK VAN DER MEULEN schreef een biografie van Multatuli. Hij is redacteur van Biogra- fie Bulletin.

LINDA NAB studeerde in 2006 af aan de School voor Journalistiek in Utrecht. Naast haar masteropleiding Internationale Betrekkingen aan de Universiteit Utrecht werkt ze als freelance journalist voor onder meer DeJournalisten het Algemeen Dagblad.

EVA ROVERS werkt als promovendus voor het Biografie Instituut van de Rijksuniversiteit Groningen, waar zij de biografie schrijft van kunstverzamelaarster Helene Kruller-Muller. Zij studeerde af op het werk van Piet Mondriaan en doceerde daarna drie jaar aan de Uni- versiteit Utrecht.

MARJO VAN SOEST is journalist en schrijver. Zij werkte jarenlang als redacteur voor het weekblad Vrij Nederland en publiceerde diverse boeken, waaronder twee interviewbun- dels.

MONICA S O E T I N G is hoofdredacteur van Biografie Bulletin en werkt aan een biografie van Cissy van Marxveldt.

PAUL VAN DER STEEN is politicoloog en redacteur bij De Limburger/Limburgs Dagblad. In 2004 verscheen zijn biografie van minister-president Jo Cals: Cals. Koopman in ver- wachtingen 1914-1971.

L I E S B E T VAN z O O N E N is hoogleraar Media en Populaire Cultuur aan de Universiteit van Amsterdam. Zij publiceerde onder meer Entertaining the Citizen: When Politics and Popular Culture Converge en Media, cultuur en burgerschap.

96 Biografie Bulletin

Jaargang 17, nummer 3 Vormgeving: CeevanWee, Amsterdam Najaar 2007 Productie: Macula, Boskoop ISSN 0925-7764 Uitgave van de Werkgroep Biografie Hoofdredactie: Monica Soeting Redactie: Rooseveltlaan 207 iii Mireille Berman 1079 AS Amsterdam Rob van Essen [email protected] Eva Gerrits Jeroen Koch Lidmaatschap/abonnement Dik van der Meulen Personen € 32,- per jaar Monica Soeting (hoofdredacteur) Instellingen € 44,- per jaar Losse nummers € 12,- (plus € 2,- verzend- Websiteredactie: kosten) Gerard Schulte Nordholt U kunt u aanmelden als lid van de Werk- groep Biografie bij: Tekstcorrecties: Marian van Wissen, Eva Gerrits Hoekerkade 155, 2725 AJ Zoetermeer, Bestuur Werkgroep Biografie Bulletin: e-mail: [email protected]. Herman Langeveld (voorzitter) Een acceptgiro wordt dan toegestuurd. Shirley Haasnoot Losse nummers kunnen eveneens bij Ma- Hans Renders (secretaris) rian van Wissen worden besteld. Paul van der Steen Voor inhoudelijke vragen over de Werk- Inge de Wilde groep Biografie kunt u contact opnemen met Koen Hilberdink: Rechthebbenden van illustratiemateriaal [email protected] hebben wij geprobeerd te achterhalen. Meent u rechten te hebben op een afbeel- Het lidmaatschap wordt automatisch ver- ding in dit blad, dan kunt u zich wenden lengd, tenzij vóór 1 december van de lo- tot de redactie. pende jaargang schriftelijk is opgezegd. Er verschijnen in principe drie nummers Het copyright van de artikelen berust bij per jaar. de afzonderlijke auteurs.

Nadere informatie over de Werkgroep De lijst `Wie doet wat' kan bij de hoofd- Biografie, het Biografie Bulletin en de door redacteur worden aangevraagd. Ook toe- de werkgroep georganiseerde activiteiten voegingen aan of veranderingen van de is te raadplegen op internet. Het adres is: lijst kunnen bij de hoofdredacteur worden www.biografiebulletin.nl opgegeven. 201681_037

bio001200701

Biografie bulletin. Jaargang 17

DE GRENZEN VAN HET PRIVÉLEVEN Geert van der Kolk en Rob van Essen over schrijverslevens; Liesbet van Zoonen over de twee paspoorten van Rita Verdonk; Marjo van Soest over de beschroomde interviewer; een gesprek met Peter van der Vorst over het koningshuis privé; Linda Nab over het imagoprobleem van Marie Antoinette, en Christian von Zimmermann over het individuele dat altijd algemeen is.

RECENSIES, Biografieën aan de vooravond van de Amerikaanse presidentsverkiezingen; biograferen op z'n Limburgs; het leven van een moderne middeleeuwer; onkritische biografieën van Astrid Lindgren en Enid Blyton; leven en werk van D.J. de Geer en een eigenzinnige levensbeschrijving van J.C. Bloem.

EN VERDER De verfilming van een gezonde geest in een ziek lichaam; biografen in fictie; de na-levens van de slachtoffers van Lytton Strachey; het dagboek van twee biografen en een protest in plaats van een portret.