Nieuwsbrief Van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief Van Stichting ANEMOON

Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 1

Nieuwsbrief van

Stichting ANEMOON

Voorwoord...... 2 Inventarisatie van de Slikken van Viane (NMV & ANEMOON); september 2018)...... 3 Opname van gegevens in de NDFF-verspreidingsatlas (bij: Slikken van Viane)...... 16 Expeditie naar Bonaire (foto-impressie)...... 17 Naturalis-expeditie vindt veel nieuwe soorten op het koraalrif van Bonaire...... 30 ANEMOON op de jaarlijkse SOVON-dag (2018)...... 32 Project ‘Het Groene Strand’...... 33 Publicaties (o.a. nieuwsberichten op Nature Today)...... 34 Vragen en antwoorden in het zonnetje gezet...... 35 Zoekd(w)ier Profielschets: Bloedrood plooimosdiertje...... 36 Eerdere zoekdieren...... 36

Zoekbeeld 9(2), 2019 Voorwoord Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Colofon Door Adriaan Gmelig Meyling Zoekbeeld is de nieuwsbrief voor vrijwilligers / relaties van Stichting In dit nummer van Zoekbeeld treft u een uitgebreide foto-impressie ANEMOON. Dit is nr 9(2): 2019 aan van het onderwaterleven op Bonaire, vastgelegd door vrijwilligers van Stichting ANEMOON, deelnemers aan de expeditie van Naturalis. Redactie / lay-out Cover: Cantherhines macrocerus - Adriaan Gmelig Meyling ‘Whitespotted Filefish’. Klein Bonaire, Bonaire ligt ver weg. Na eerdere artikelen in Zoekbeeld over de on Inge van Lente, Rykel de Bruyne Carl’s Hill, 8-11-’19 (Floris Bennema) derwaternatuur rondom dit eiland en die nabij Sint Eustatius, kwamen [email protected] kritische vragen binnen. Ook wijzelf vroegen ons het een en ander af. De strekking was: waarom houdt ANEMOON zich ook bezig met Strandaanspoelsel Monitoring project (SMP) het leven op verre eilanden; is onze nabije Nederlandse natuur Strandwacht-contactpersonen: niet mooi en boeiend genoeg? Maar vooral is er de actuele vraag: Texel Rob Dekker [email protected] waarom lijken we het vliegen naar deze verre oorden te stimuleren, Petten Trudy Kühne [email protected] Camperduin Yvonne Koning [email protected] met prachtige plaatjes van eindeloos veel soorten visjes, koralen en Castricum Janny Meulenkamp [email protected] organismen uit tal van andere groepen? Dit afgezet tegen de gevol- IJmuiden Alie van Nijendaal [email protected] gen van kooldioxide-uitstoot (CO2). Deze vraag valt min of meer in Katwijk Marijke Kooijman [email protected] de categorie ‘vliegschaamte’, een uit Zweden overgewaaid fenomeen Den Haag Laus Hendriks [email protected] (vertaling van het Zweedse ‘flygskam’). In Nederland werd de term Neeltje Jans Petra Sloof [email protected] in 2018 genomineerd als Van Dale-woord van het jaar. Het woorden- Ameland Petra de Jong [email protected] boek definieert de term als ‘schaamte die iemand ervaart als hij/zij gebruikmaakt van een vliegtuig’. Gewoonlijk gekoppeld aan: ‘...terwijl Monitoringproject Onderwater Oever (MOO) (met duikers) Contact: Adriaan Gmelig Meyling [email protected] er minder milieubelastende alternatieven zijn om je te verplaatsen’. Het is een terechte vraag, al gaat het laatste gedeelte niet echt op Litoraal Inventarisatie en Monitoringproject (LIMP) (getijdengebied) omdat er geen echt reis-alternatief naar deze overzeese eilanden is. Contact: Luna van der Loos [email protected] Caribisch Nederland is óók Nederland. Bonaire, Sint Eustatius en Purperslak Inventarisatie en Monitoring Project (PIMP) Saba, zijn staatsrechtelijk ‘Bijzondere gemeente van Nederland’. Contact: Floor Driessen [email protected] Nederland heeft daardoor directe verantwoordelijkheid voor deze zogenaamde BES-eilanden en dus ook in zekere mate voor de daar Atlasproject Nederlandse Mollusken (ANM) (ook land en zoetwater) aanwezige onderwaternatuur. De biodiversiteit rond deze eilanden Contact: Rykel de Bruyne [email protected] is overweldigend, maar ook kwetsbaar. Er zijn tal van negatieve Monitoring/inventarisatie weekdieren habitatrichtlijn (HabSlak) menselijk invloeden. Om er een paar te noemen: toename van CO2 Contact: Arno Boesveld [email protected] met als gevolg verzuring en opwarming van het zeewater, scheep- vaart (ankers die het koraal vernielen), duikers die het koraalleven Lezingen, Educatie, Studiemateriaal (LESS) (soortherkenning) verstoren en lozingen van afval- en rioolwater. Factoren die allemaal Contact: Brendan Oonk [email protected] zijn toegenomen door bevolkingsgroei op de eilanden, maar ook door Gegevensverwerking toename van het toerisme. Contact: Nancy Elbersen [email protected] De eilanden zijn in grote mate economisch afhankelijk geworden van Validatie van waarnemingen op waarnemingen.nl het toerisme en de duiksport. De riffen vertegenwoordigen daarom Contact: Tello Neckheim [email protected] een grote economische waarde. Ethiek zou eigenlijk de enige drijfveer moeten zijn om riffen te beschermen, maar zo zit de wereld ANEMOON-website Contact (technisch): Niels Schrieken [email protected] niet in elkaar. Economische belangen en dus inkomsten uit toerisme Contact (redactioneel/content): Inge van Lente [email protected] zijn steeds meer een reden om de natuur in stand te houden. Dat geldt zeker voor koraalriffen. Opbouw van kennis helpt daarbij. Niet Publicaties op NatureToday alleen om het juiste natuurbeleid te kunnen uitvoeren, maar ook om Contact: Inge van Lente [email protected] inzicht te krijgen over hoe bijzonder en ingewikkeld de relaties tussen soorten onderling en met allerlei milieufactoren zijn. Steeds blijkt Invoeren van uw waarnemingen: Voer uw waarnemingen s.v.p. in via de volgende (NEM) portalen dat de samenlevingsvormen op de riffen nog complexer zijn dan we Duikwaarnemingen: zoute wateren: MOO-portaal al dachten. Door kennis op te bouwen, door als ANEMOON mee te Duikwaarnemingen: zoete wateren: MOO-zoet-portaal doen aan onderzoek en door zaken onder de aandacht van het grote Waarnemingen getijdengebied: LIMP-portaal publiek te brengen, ontstaat er meer draagvlak en bewustzijn over de kwetsbaarheid van de riffen. Steeds meer mensen zullen zich willen Beeldmateriaal inzetten voor bescherming en ook overheden worden zich bewuster Indien niet anders vermeld: PICTAN (afbeeldingen-archief ANEMOON) van de urgentie. ANEMOON heeft veel vrijwilligers met kennis, die Stichting ANEMOON hanteert gedragsregels en verwacht van haar kunnen en willen zij en wij graag inzetten. Publiceren hierover draagt medewerkers, veldwerkers en vrijwilligers dat ze zich daaraan houden. bij aan bewustwording en bescherming. We denken of hopen dat dit Deze regels, beter te zien als erecode, zijn opvraagbaar bij ANEMOON. min of meer opweegt tegen vliegschaamte.

In dit nummer van Zoekbeeld is overigens ook aandacht voor het leven dichterbij, op de slikken van Viane. Onze natuur is bijzonder boeiend, zij het met als minpunt dat exoten, hier gekomen door menselijk handelen, de oorspronkelijke natuur steeds meer onder druk zetten. Ook hier geldt dat we vinden dat we onze onderwaternatuur blijvend onder de aandacht moeten blijven brengen. Stichting ANEMOON is Postbus 29, 2120 AA Bennebroek geen natuurbeschermingorganisatie. Maar wij en onze vrijwilligers website www.anemoon.org E-mail [email protected] doen het onderzoek wel vanuit de overtuiging dat gegevens kunnen en dienen te worden ingezet om de kwetsbare natuur zodanig te Deze nieuwsbrief wordt mede uitgebracht in het kader van het beschermen dat deze zich ongerept kan blijven ontwikkelen. Netwerk Ecologische Monitoring (NEM) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 3

Inventarisatie van de Slikken van Viane (NMV & ANEMOON; september 2018) Freek Titselaar, Gab Mulder

1. Viane-west. Charlotte Beunders snorkelt in de uitstroomgeul. (Foto: Freek Titselaar)

Dit verslag beschrijft de resultaten van de inventarisatie Deelnemers inventarisatie die de Nederlandse Malacologische Vereniging (NMV) in Pascal van Acker, Hannco Bakker, Charlotte Beunders, Peter van Bragt, Marco Faasse, Jeroen Goud, Sylvia van Leeu- samenwerking met waarnemers van Stichting ANEMOON wen, Marianne Ligthart, Gab Mulder, Brendan Oonk, Mick en medewerkers van Naturalis Biodiversity Center heeft Otten, Frank Perk, Anthonie van Peursen en Freek Titselaar. uitgevoerd in september 2018 op de Slikken van Viane (Schouwen-Duiveland). Dit verslag is grotendeels geba- Introductie Slikken van Viane seerd op de rapportage over deze inventarisatie die aan Om natuurwaarden van een gebied in kaart te brengen Rijkswaterstaat is uitgebracht. (Dit artikel is ook gepu – of de toestand van de natuur te evalueren – is een in- bliceerd in Spirula 422; toegevoegd is een foto-impressie ventari satie van soorten en habitats nodig: waar komt wat van de waargenomen exoten.) voor en in welke mate? Dit is vooral van belang in gebieden die gevoelig zijn voor verstoring door menselijke activiteiten, De Slikken van Viane zijn niet vrij toegankelijk. Om de inventa zoals dijkbouw, havens, visserij, schelpdierteelt, recreatie risatie uit te voeren werd toestemming gevraagd en verkregen en dergelijke. Het areaal aan platen en slikken loopt geleide- bij Rijkswaterstaat. De Slikken van Viane maken deel uit van lijk terug en dreigt op termijn geheel te verdwijnen. het Nationaal Park Oosterschelde en behoren daarmee tot dit Sinds 1986 is ruim 10% van deze biotopen verdwenen Natura 2000-gebied. De inventarisatie heeft zich gericht op (Ronde et al., 2013). de mariene fauna en flora. Tijdens de vier afzonderlijke inven De verstorende invloed van klimaatverandering en de on- tarisatiedagen (op 1, 8, 15 en 29 september 2018) werden de bedoelde introductie van exoten komen daar nog bovenop. volgende biotopen geïnventariseerd: dijken en pieren (fig. 12), Deze actualiteit vormde de belangrijkste aanleiding voor de oesterriffen (fig. 5), slikken (fig. 6), platen met grof zand en soortinventarisatie op de Slikken van Viane. Het landschap schelpmateriaal (fig 11), uitstroomgeulen (fig. 1,8), kolkgaten van de Slikken van Viane is gevormd door factoren als getij, en schorren (fig. 3 en 4). Deze biotopen maken deel uit van stroming, watertemperatuur, hoogteligging, waterkwaliteit, drie geselecteerde gebiedsdelen binnen de Slikken van Viane: sedimentsamenstelling en activiteiten van de mens. Viane-west, Viane-schorren en Viane-oost (fig. 2a en 2b). Van Laatstgenoemde bouwde dijken, pieren en een haven. de 181 in totaal waargenomen soorten is (met enige marge, omdat specialisten het onderling niet altijd eens zijn) 22,5% Heden ten dage behoort het gebied tot de Natura 2000-ge- exoot. Bij de wieren is 27% exoot (Nederlands soortenregis- bieden. Op basis van ‘expert judgement’ zijn door een aantal ter). Het gebied wordt daarmee gekenmerkt als een soorten- deskundigen in de Oosterschelde kerngebieden aangewe- rijk gebied dat onderhevig is aan de invloed van exoten. zen, waarvan zeer veel vogels afhankelijk zijn. De biotopen 4 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

2a. Kaart van de Slikken van Viane met deelgebieden. 2b. Kaart Slikken van Viane met inventarisatiegebieden.

3. Inventarisatie schorrengebied behorend bij de Slikken van Viane 4. Locatie Slikken van Viane; schorrengebied. door Gab Mulder en Frank Perk. (Foto: Freek Titselaar) (Foto: Freek Titselaar) van de Slikken van Viane behoren daartoe (Ronde et al., Gaten en bressen in deze dijk veroorzaken kolkgaten en uit- 2013: 31-32). Natura 2000 stelt instandhoudingdoelstellingen stroomgeultjes. De eigenlijke slikken strekken zich vanaf het vast voor de kwaliteit van habitattypen in een aangewezen havenplateau en de dijk 3,4 km westwaarts uit tot de hoek gebied. De kwaliteit van habitattypen wordt bepaald door vier Mastgat-Bruinissepolder (fig. 7 en 11). Deze hoek vormt aspecten, te weten: definiërende vegetatietypen; typische het eind van het geïnventariseerde gebied. De slikken gren- soorten; abiotische (niet tot het leven behorende) rand zen aan het Mastgat. Langs de grens met het Mastgat ligt voorwaarden en overige kenmerken van goede structuur een aantal schelpen-eilanden. Deze eilanden blijven tijdens en functie (Ministerie van Economische Zaken, 2014). hoogwater droog. Op het westelijke deel van de Slikken van Viane bevinden zich natuurlijke zeegraspopulaties. Op het Bij deze inventarisatie werd gelet op vegetatie-typen, met oostelijke deel is in 2012 zeegras getransplanteerd vanuit name op en in de schorren (fig. 3 en 4) en op de typische de Krabbenkreek op St. Philipsland (Giesen et al., 2012). soorten van slikken en uitstroomgeulen (fig. 5). Voor elk Voor de inventarisatie is gekozen voor de eenvoudigste Natura 2000-gebied wordt een beheerplan opgesteld waarin methode, waarbij rustig door of langs verschillende biotopen onder andere wordt beschreven wat men moet doen om de in het gebied wordt gelopen. Er werd gekeken naar verschil natuur te behouden en daar waar nodig te verbeteren. De lende soorten (‘zichtwaarnemingen’). resultaten van deze inventarisatie kunnen daarbij worden meegewogen. Op 1 september werd het westelijke deel van het gebied onderzocht. Dit terrein kent uiteenlopende biotopen zoals Gebied en methoden dijken en pieren, oesterriffen, slikken, platen met grof zand Het door ons als inventarisatiedoel aangewezen gebied en schelpmateriaal, uitstroomgeulen en kolkgaten. In de heeft een omtrek van 7,5 km en is 2,25 km2 groot. Het uitstroomgeul werd gesnorkeld (fig. 1). Op 8 september begint bij de haven van Viane die vroeger in gebruik was werden de schorren bezocht (fig. 3 en 4). Dit hoger gelegen als landbouwhaven (fig. 6). Daarna was er tot 1985 een gebied is grotendeels begroeid met vegetatie en wordt door- scheepssloperij gevestigd. Er bevinden zich nog metalen sneden door geulen. Op 15 september werd het oostelijke resten uit die periode in en langs de haven. Een betonnen deel geïnventariseerd. Dit gebied bestaat uit dijken, oester- keermuur vormt de begrenzing van het havenplateau. Vanaf riffen, slikken en uitstroomgeulen (fig. 8). Op 29 september de haven priemt een lage, 730 m lange dijk zuidoostelijk in werd het westelijke deel opnieuw onderzocht. Ook toen zee. Deze dijk bestaat grotendeels uit Vilvoordse steen, een werd in de uitstroomgeul gesnorkeld. Daaropvolgend wer- kalksteensoort die een rijke biotoop vormt voor veel orga- den de verder westelijk gelegen oesterriffen en de daartus- nismen. De dijk wordt bij hoogwater volledig overstroomd. sen gelegen getijdepoelen onderzocht. Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 5

Het centrale deel, de schelpeneilanden en de zeegras velden zijn niet geïnventariseerd. De deelnemers hebben stenen, oesterkluiten en dergelijke gekeerd om vast te stellen wat er aan de onderzijde leefde. De deelnemers be- schikten ten behoeve van de bodembemonstering over een aantal bodemzeven. Ook zijn schorrenplanten onderzocht op het voorkomen van daarop levende organismen. Er werd een beperkt aantal monsters meegenomen ter observatie thuis onder de binoculair, met name met betrekking tot wieren en mollusken. Er is gekeken naar het voorkomen van soorten (algemene telling) ten behoeve van het opstellen van een inventarisatielijst. Daarbij zijn lijsten van Stichting ANEMOON gehanteerd. Er heeft geen onderzoek aan de hand van inventarisatie-vierkanten (kwadranten) plaats- gevonden op grond waarvan een berekening kan worden 5. Inventarisatie Viane-west door Charlotte Beunders, Jeroen Goud, gemaakt over totale aantallen per soort in het gebied. Er is Marco Faasse en Hannco Bakker. (Foto: Freek Titselaar) geen onderzoek gedaan naar soorten kleiner dan 1 mm.

Soortnamen Bij de rapportage aan Rijkswaterstaat zijn vier soortenlijsten bijgesloten met daarop de waarnemingen van de gebieden Viane-west (VIAN001), Viane-schorren (VIAN002) en Viane- oost (VIAN003) en een totaallijst. Bij dit verslag is alleen de totaallijst gepresenteerd die een goed beeld geeft van alle soorten die op de Slikken van Viane zijn waargenomen (tabel 1). In de lijst wordt de soortnaam gehanteerd conform het World Register of Marine Species (WoRMS); Nederland- se soortnamen zijn conform het Nederlands soortenregister.

Exoten 6. Viane-west. (Foto: Freek Titselaar) Het geheel is een soortenrijk gebied dat onderhevig is aan de invloed van exoten. Volgens het Nederlands Expertise Centrum Exoten (NEC-E) weten steeds meer dieren, plan ten en micro-organismen die niet van nature in ons land voorkomen zich in ons land te vestigen, vaak nadat ze bewust of onbewust door menselijke activiteiten zijn meege- komen. De snelheid waarmee exoten het land binnenkomen neemt volgens het NEC-E toe. Dit kan verstrekkende negatieve invloeden hebben op de ecologie van een gebied. De waargenomen exoten op de Slikken van Viane hebben het gebied naar alle waarschijnlijkheid bereikt via schelpdier importen. Onbedoeld liften exoten mee tussen schelpdieren die voor de handel worden geïmporteerd uit Frankrijk, Dene- marken, Ierland of van elders. Soms worden exoten bewust ingevoerd. Een voorbeeld is de Japanse oester Magallana 7. Viane-west. (Foto: Freek Titselaar) gigas. Dit schelpdier is in de Oosterschelde uitgezet als alternatief voor de inheemse Platte oester Ostrea edulis die te lijden had van ziekte. Daarnaast bereiken exoten onze wateren soms als larve meeliftend in ballastwater van grote schepen. In de onmiddellijke omgeving van de Slikken van Viane bevinden zich centra van schelpdierteelt, waaronder Bruinisse en Yerseke. Deze centra zijn hoogstwaarschijnlijk de bron van de exoten die op de Slikken van Viane werden aangetroffen. Ook bereiken dieren uit zuidelijker wateren, zoals Het Kanaal, steeds vaker onze kusten. Bij de weekdieren (Mollusca) zijn de meest voorkomende exoten de Japanse oester en het Muiltje Crepidula fornicata. Laatstge- noemde leeft al langer in onze wateren, maar is een exoot afkomstig van de oostkust van Noord-Amerika. De eerste 8. Uitstroomgeul westelijk deel Slikken van Viane met levende dieren werden in 1929 in Zeeland aangetroffen. op de achtergrond de Zeelandbrug. (Foto: Freek Titselaar). 6 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Bij de Geleedpotigen (Arthropoda) is de meest algemeen voorkomende exoot de Nieuw-Zeelandse zeepok Austro minius modestus. De zeespin Ammothea hilgendorfi, oor spronkelijk uit de Stille Oceaan, is een vermelding waard omdat deze dieren in de Oosterschelde snel in aantal toenemen. Bij de Sponzen (Porifera) troffen we de Gele wratspons Celtodoryx ciocalyptoides aan, een exoot uit de Stille Oceaan die naar alle waarschijnlijkheid is meegelift met partijen Japanse oesters uit Bretagne (Van Moorsel, 2014). Van de wieren blijkt 26,5% exoot te zijn, zoals het groenwier Geperforeerde zeesla Ulva australis, de bruinwieren Japans bessenwier Sargassum muticum en Wakame Undaria pin natifida, alsmede de roodwieren Stijf priemwier Agardhiella subulata, Veelvertakt pluimwier Dasysiphonia japonica, Vlak geleiwier Gelidium vagum, Slijmerige drakentong Gratelou 9. Amerikaanse venusschelp Mercenaria mercenaria met Grofgeribdefuikhoren Tritia nitida. (Foto: Freek Titselaar) pia turuturu en Struikbuiswier Melanothamnus harvey. Deze wieren komen massaal voor op de Slikken van Viane.

Observaties De Japanse oester drukt een behoorlijk stempel op het gebied omdat de slikken steeds verder ‘veroesteren’. Dit heeft gevolgen voor het ecosysteem van de Slikken van Viane. Soorten van het open slik, zoals bijvoorbeeld Kokkels Ce rastoderma edule, nemen in aantal af. Exoten, waaronder de Japanse stekelhoren Ocinebrellus inornatus, profiteren van deze verandering en nemen in aantal toe (fig. 10). Uit de inventarisatie blijkt verder het maar zeer schaars voorkomen van de inheemse Purperslak Nucella lapillus. Deze 10. Japanse stekelhoren Ocinebrellus inornatus slak is erg gevoelig voor tributyltin (TBT) (Kaag & Jol, 2007; eet kokkel Cerastoderma edule. (Foto: Freek Titselaar) Gmelig Meyling, 2007; Kotterman et al., 2016). Sinds de jaren ’70 werden TBT-houdende scheepsverven toegepast, met sterk negatieve gevolgen voor mariene ecosystemen inclusief de Purperslak. Sinds 2008 is er een internationaal verbod op de toepassing van TBT. Op diverse locaties in de Oosterschelde nemen de aantallen van de Purperslak weer langzaam toe. Waarom deze trend niet zichtbaar is op de Slikken van Viane blijft onduidelijk. Purperslakken eten zeepokken, mossels en andere tweekleppigen, zoals kokkels en oesters. Deze voedselbronnen zijn op de slikken ruim voor handen. Voedselconcurrentie van de oprukkende Japanse stekelhoren zou een reden kunnen zijn voor de af- wezigheid van de Purperslak. Dat lijkt echter onwaarschijn- lijk gezien het relatief lage aantal Japanse stekelhorens dat in het gebied werd geteld. Bovendien komen beide soorten op andere locaties in de Oosterschelde (Gorishoek, Goese Sas en Zierikzee) wel samen voor. Opgemerkt kan worden dat de oude steenglooiing op de dijk is verdwenen tijdens de dijkvernieuwing in 2014. De steenglooiing bestond ter plekke uit een mozaïek van basaltzuilen en Vilvoordse steen. Kieren en gaten boden levende organismen, waaronder de Purperslak, houvast. Tijdens de werkzaamheden werd de ondertafel van de dijk bedekt met gepenetreerde breuksteen, die vervolgens werd ingegoten met asfalt en afgestrooid met lavasteen. Ook de kreukelberm, langs de onderkant van de dijk, werd volledig vervangen. De tijd zal leren of de Purper- slak terugkeert op deze dijken. Daarnaast werd een afname van de Amerikaanse venusschelp Mercenaria mercenaria geconstateerd. Van deze exoot, die werd ingevoerd ten be- 11. Slikken van Viane (Foto: Mick Otten) hoeve van schelpdierteelt, werden slechts drie exemplaren waargenomen, waarvan één waarschijnlijk stervend of nog Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 7

maar net dood, omdat het dier door Grofgeribde fuikhorens Discussie Tritia nitida werd belaagd (fig. 9). In het verleden werden op De inventarisatie heeft de rijke biodiversiteit van de Slik- de Slikken van Viane grotere aantallen van de Amerikaanse ken van Viane aangetoond. Opgemerkt moet worden dat venusschelp geteld (Rijken, 2009). Rest een speciale er alleen in de maand september werd geïnventariseerd. vermelding van de waarneming van het Witte muizenoor- Gezien het feit dat veel soorten seizoensgebonden zijn be- tje Leucophytia bidentata. Deze soort is in Nederland nog tekent dit dat het aantal soorten dat in het gebied voorkomt slechts van weinig plaatsen bekend (fig. 13). waarschijnlijk nog aanzienlijk hoger ligt. Het is van belang om de Slikken van Viane regelmatig en tijdens verschillende Aanbevelingen seizoenen te monitoren. Daarnaast hebben de waarnemin- Tijdens de inventarisatie zijn houten tafels voor de schelp- gen geen betrekking gehad op soorten kleiner dan 1 mm. dierteelt waargenomen. Daarnaast werd op enige afstand Het aantal soorten zal veel verder toenemen als ook deze uit de kust een kunstmatig oesterrif opgemerkt. Dit rif van kleinere soorten worden meegeteld. oesterschelpen is aangelegd om erosie tegen te gaan (De Vriend, 2014). Bij dergelijke acties is het van belang om de Dankwoord gebruikte materialen goed op exoten te controleren. Dit om Veel dank gaat uit naar de deelnemers aan de inventarisa- verdere verspreiding van exoten tegen te gaan. Speciale tie. Hun kennis en inzet was essentieel voor de totstand- aandacht ging uit naar de biodiversiteit op de tijdens de dijk- koming van de inventarisatielijst. Met bijzondere dank aan vernieuwing vernieuwde steenglooiing (zie boven). Door de Frank Perk voor diens bijdrage aan dit rapport met betrek- penetratie met gietasfalt verdwijnen kieren, gaten en ande king tot de wieren. Daarnaast dank aan Thijs Poortvliet, re onregelmatige profielen die een habitat vormen voor Adviseur Waterbeheer Rijkswaterstaat Zee en Delta, voor uiteenlopende organismen. Kenmerkende soorten zoals het verlenen van toestemming om het gebied te mogen be- Paardenanemoon Actinia equina en Gewone schaalhoren treden en te inventarisaren. Ook dank aan Hannco Bakker Patella vulgata zijn op de steenglooiing sterk afgenomen. voor zijn hulp bij het opmaken van de inventarisatielijsten en Bij toekomstige dijkvernieuwingen is het aanbrengen van het kritisch doornemen van de eerste versie van het rapport. een grover en grilliger profiel aan te bevelen, zodat de Als laatste een woord van dank aan de Stichting Stibeman biodiversiteit die kenmerkend is voor de dijkbiotoop zich kan die met het toekennen van subsidie aan deze inventarisatie herstellen. Zie in dit verband: Delta expertise. Rijke dijken heeft bijgedragen. (www. zeeweringenwiki.nl).

12. Inventarisatie Slikken van Viane west door Mick Otten, Anthonie van Peursen, Frank Perk en Sylvia van Leeuwen. (Foto: Freek Titselaar) 8 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Tabel 1a. Organismen aangetroffen op de Slikken van Viane: fauna. (Nummers: zie afbeeldingen) Holtedieren (Hydropoliepen) Mosdiertjes Dynamena pumila Figuurzaagje Bugulina stolonifera Vogelkopmosdiertje Hydractinia echinata Ruwe zeerasp Conopeum reticulum Zeevitrage Kirchenpaueria pinnata Vederachtige zeeborstel Electra pilosa Harig mosdiertje Obelia spec. soort Zeedraad Tricellaria inopinata Onverwacht mosdiertje of Scrupocellaria scruposa Steenmosdiertje Holtedieren (Schijfkwallen) Rhizostoma octopus Zeepaddestoel Sponzen Celtodoryx ciocalyptoides Gele wratspons (15) Holtedieren (Zee-anemonen) Halichondria panicea Broodspons (16) Actinia equina Rode paardenanemoon Haliclona oculata Geweispons Diadumene cincta Golfbrekeranemoon Haliclona xena Paarse buisjesspons (21) Diadumene lineata Groene golfbrekeranemoon (19) Mycale micracanthoxea Grijze korstspons Sagartia troglodytes Slibanemoon Protosuberites denhartogi Gele korstspons Sagartie ornata Kleine slibanemoon Sagartiogeton undatus Weduweroos Stekelhuidigen Amphipholis squamata Levendbarende slangster Ribkwallen Asterias rubens Zeester Mnemiopsis leidyi Amerikaanse ribkwal (20) Ophiothrix fragilis Brokkelster

Geleedpotigen (Aasgarnalen) Weekdieren (keverslakken) Praunus flexuosus Bochtige aasgarnaal Lepidochitona cinerea Asgrauwe keverslak

Geleedpotigen (Garnalen) Weekdieren (huisjes- en zeenaaktslakken) Athanas nitescens Kreeftgarnaal Alderia modesta Kwelderslak Crangon crangon Gewone garnaal Auriculinella bidentata Wit muizenoortje Buccinum undatum Wulk Geleedpotigen (Heremietkreeften) Colus gracilis Gewone slanke noordhoren Pagurus bernhardus Gewone heremietkreeft Crepidula fornicata Muiltje (31,32) Elysia viridis Groene wierslak Geleedpotigen (Krabben) Goniodoris castanea Bruine plooislak Carcinus maenas Strandkrab Limapontia depressa Schorrenslak Hemigrapsus sanguineus Blaasjeskrab (fig. 17/18) Littorina fabalis Vlakke alikruik Hemigrapsus takanoi Penseelkrab Littorina littorea Gewone alikruik Macropodia rostrata Gewone hooiwagenkrab Littorina obtusata Stompe alikruik Littorina saxatilis Ruwe alikruik Geleedpotigen (Porseleinkrabben) Myosotella myosotis Gewoon muizenoortje Porcellana platycheles Harig porseleinkrabbetje Nucella lapillus Purperslak Ocinebrellus inornatus Japanse stekelhoren (10,29,30) Geleedpotigen (Spookdiertjes) Patella vulgata Gewone schaalhoren Caprella spec. Spookkreeft Peringia ulvae Wadslakje Steromphala cineraria Asgrauwe tolhoren Geleedpotigen (Springstaarten) Tritia nitida Grofgeribde fuikhoren (9) Anurida maritima Blauwe zeespringstaart Tritia reticulata Gevlochten fuikhoren Turritella communis Penhoren Geleedpotigen (Steurgarnalen) Hippolyte varians Veranderlijke steurgarnaal Weekdieren (tweekleppigen) Palaemon elegans Sierlijke steurgarnaal Abra tenuis Tere dunschaal Barnea candida Witte boormossel Geleedpotigen (Vlokreeftjes) Cerastoderma edule Kokkel Orchestia spec. vlokreeft-soort Ensis leei Amerikaanse zwaardschede Urothoe poseidonis Bulldozerkreeftje Limecola balthica Nonnetje Magallana gigas Japanse oester (26) Geleedpotigen (Zeepissebedden) Mercenaria mercenaria Amerikaanse venusschelp (9) Idotea pelagica soort Pissebed Mya arenaria Strandgaper Ligia oceanica Havenpissebed Mytilus edulis Mossel Ostrea edulis Platte oester Geleedpotigen (Zeepokken) Pecten maximus Grote mantel Amphibalanus improvisus Brakwaterpok Petricolaria pholadiformis Amerikaanse boormossel Austrominius modestus Nieuw-Zeelandse zeepok Ruditapes philippinarum Filipijnse tapijtschelp (27,28) Balanus crenatus Gekartelde zeepok Scrobicularia plana Platte slijkgaper Teredo navalis Paalworm Geleedpotigen (Zeespinnen) Venerupis corrugata Tapijtschelp Ammothea hilgendorfi Zebrazeespin Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 9

Wormen (diverse groepen) Zakpijpen Alitta virens Gewone zager Aplidium glabrum Glanzende bolzakpijp (22,23) Arenicola marina Roodbruine wadpier Ascidiella aspersa Ruwe zakpijp Emplectonema gracile Grijze snoerworm Ascidiella spec. zakpijp-soort Eteone spec. Groengele wadpier Botrylloides diegensis zakpijp-soort Flabelligera affinis Snotworm Botrylloides violaceus Slingerzakpijp (24,25) Lanice conchilega Schelpkokerworm Botryllus schlosseri Gesterde geleikorst Leptoplana tremellaris Effen vliesworm Ciona intestinalis Doorschijnende zakpijp Neodexiospira brasiliensis Braziliaanse kalkkokerworm Didemnum vexillum Druipzakpijp Tharyx spec. 'A' borstelworm-soort

Tabel 1b. Organismen aangetroffen op de Slikken van Viane: flora. (Nummers: zie afbeeldingen)

Diatomeeën Roodwieren (vervolg) Bacillariophyt Diatomeeën of kiezelwieren Erythrocladia irregularis Korstvormig roodwier Erythrotrichia carnea roodwier-soort Bruinwieren Gelidium pusillum Klein geleiwier Ascophyllum nodosum Knotswier Gelidium vagum Vlak geleiwier (46) Dictyota dichotoma Gaffelwier Gracilaria gracilis Knoopwier Feldmannia mitchelliae soort Bruinwier Gracilaria spec. knoopwier-soort Fucus spiralis Kleine zee-eik Gracilariopsis longissima Langgerekt knoopwier Fucus vesiculosus Blaaswier Grateloupia turuturu Slijmerige drakentong (33) Sargassum muticum Japans bessenwier Griffithsia corallinoides Grootcellig pruikwier Taonia atomaria Bruin waaierwier Lomentaria clavellosa Geveerd worstjeswier Undaria pinnatifida Wakame Neosiphonia harveyi Struikbuiswier (41) Vaucheria spec. Buisalg (Vrouwenhaar) Nitophyllum stellatocorticatum Stippeltjeswier (42-45) Phymatolithon lenormandii Rose kalkkorstwier Groenwieren Polysiphonia elongata Stijf buiswier Blidingia minima Klein darmwier Polysiphonia senticulosa Puntig buiswier Bryopsis hypnoides Onregelmatig vederwier Porphyra purpurea Purperwier Bryopsis plumosa Vederwier Porphyra spec. Purperwier Chaetomorpha ligustica Kroesjeswier Stylonema alsidii roodwier-soort Cladophora laetevirens Bleekgroen rotswier Vertebrata fucoides Donker buiswier Cladophora sericea rotswier-soort Rhizoclonium riparium groenwier-soort Hogere planten Ulva australis Geperforeerde zeesla (33) Artemisia maritima Zeealsem Ulva cf. rigida Stijve zeesla Aster tripolium Zulte / Zeeaster Ulva compressa Plat darmwier Atriplex littoralis Strandmelde Ulva intestinalis Echt darmwier Atriplex portulacoides Gewone zoutmelde Ulva linza Breed darmwier Elymus farctus Biestarwegras Ulva prolifera darmwier-soort Limonium vulgare Lamsoor Ulva pseudocurvata Gekromde zeesla Plantago coronopus Hertshoornweegbree Ulva spec. zeesla-soort Plantago maritima Zeeweegbree Ulva torta Draaddarmwier Salicornia europaea Kortarige zeekraal Spartina spec. Slijkgras Roodwieren Suaeda spec Schorrenkruid Agardhiella subulata Stijf priemwier (34) Zosteria noltei Klein zeegras Aglaothamnion tenuissimum boompjeswier-soort Bostrychia scorpioides Schorpioenwier Callithamnion corymbosum Gevorkt boompjeswier Catenella caespitosa Korstmoswier Caulacanthus okamurae Puntig korstmoswier Ceramium pallidum Bleek hoorntjeswier Ceramium virgatum Rood hoorntjeswier Chondria coerulescens Iriserend kraakbeenroodwier (14) Chondria dasyphylla Stomp kraakbeenwier Chondrus crispus Iers mos Cryptopleura membranacea Gekruld kroeswier Dasya baillouviana Langgerekt zeehoornblad (35,36,37) Dasya sessilis Gedrongen zeehoornblad (48) Dasysiphonia japonica Veelvertakt pluimwier (38,39,40) 10 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Geraadpleegde bronnen Giesen, W., L. Govers & K. Giesen, 2012. Aanleg en nulmeting van zeegrasplots aangelegd bij Viane Oost, Schou- wen-Duiveland, 11-14 juni 2012. Zeegrasmitigaties Oos- terschelde - aanleg & nulmeting VO12 Ministerie van Verkeer & Waterstaat, Den Haag. Gmelig Meyling, A.W., H. Borren & J. Willemsen, 2007. Pur- perslak (Nucella lapillus), inventarisatie en monitoringproject, Jaarverslag 2007. Stichting ANEMOON, Bennebroek. Kaag, N.H.B.M. & J. Jol, 2007. Monitoring imposex bij de purperslak, Nucella lapillus, in de Zeeuwse wateren. imares Noord. Rapport nummer C112/07, Den Helder. Kotterman, M., J. Jol & E. van Barneveld, 2016. TBT-gehal- ten en effecten bij de Gewone Alikruik, de Gevlochten Fuikhoorn en de Purperslak langs de Nederlandse kust in 2016. Wageningen University & Research Rapport 13. Habitat, onder steen, van het Witte muizenoortje. C110/16, Wageningen. Leucophytia bidentata. (Foto: Freek Titselaar) Ministerie van Economische Zaken. Leeswijzer Natura 2000-profielen, 2014. Geheel herziene versie -septem ber 2014. Ten behoeve van de profielen behorende bij de aanwijzing van de Natura 2000-gebieden in de EEZ. Programmadirectie Natura 2000, Den Haag. Nederlands Expertisecentrum Exoten. http://nec-e.org/ nec- e.org/. Geraadpleegd september 2019. Nederlands Soortenregister. https://www.nederlandsesoor- ten.nl/exoten. Geraadpleegd september 2019. Rijken, R., 2009. Mercenaria mercenaria (Linnaeus, 1758), levend verzameld op de slikken van Viane. – Spirula 369: 92-97. Ronde J.G. De, J.P.M. Mulder, L.A. Van Duren & 14. Iriserend kraakbeenroodwier Chondria coerulescens. T. Ysebaert, 2013. Eindadvies ANT Oosterschelde. Del- (Foto: Freek Titselaar) tares rapport 1207722-000-ZKS. Van Moorsel, G.W.N.M., 2014. De Gele wratspons: een Chine- se puzzel. – Kijk op Exoten 7, Stichting Ravon, Nijmegen. Vriend, H. De, 2014. Bouwen met de natuur, meer dan woorden. Werkgemeenschap voor Landschapsonderzoek. Deltares rapport 0010, 30 september 2013, concept. http://www.commissiemer.nl/docs/mer/p25/p2595/2595- 052eindadvies-ant. pdf. Geraadpleegd september 2019. WoRMS. World Register of Marine Species. http://www. marinespecies.org/index.php. Geraadpleegd september 2019. Zeeweringenwiki. Delta expertise. Rijke dijken (Building for Nature). https://www.zeeweringenwiki.nl/wiki/index.php/ PBZ_onderzoek_en_innovatie_Rijke_Dijken_VN. Ge- raadpleegd september 2019. 15. Gele wratspons Celtodoryx ciocalyptoides. (Foto: Mick Otten)

Adressen van de auteurs: Freek Titselaar: [email protected] Gab Mulder: [email protected]

16. Broodspons Halichondria panicea en Sierlijke steurgarnaal Palaemon elegans. (Foto: Mick Otten) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 11

Foto-impressie waargenomen exoten inventarisatie Slikken van Viane (1, 8, 15, 29 september 2018): Fauna

17. Blaasjeskrab - Hemigrapsus sanguineus (rugzijde). 18. Blaasjeskrab - Hemigrapsus sanguineus (schaar met ‘blaasje’). (Foto: Sylvia van Leeuwen) (Foto: Sylvia van Leeuwen)

19. Groene golfbreker-anemoon - Diadumene lineata. 20. Amerikaanse ribkwal - Mnemiopsis leidyi. (Foto: Marianne Lighart) (Foto: Sylvia van Leeuwen)

21. Paarse buisjesspons - Haliclona xena. 22. Glanzende bolzakpijp - Aplidium glabrum (onder steen). (Foto: Sylvia van Leeuwen) (Foto: Sylvia van Leeuwen)

23. Glanzende bolzakpijp - Aplidium glabrum (close-up). 24. Slingerzakpijp - Botrylloides violaceus. (Foto: Sylvia van Leeuwen) (Foto: Sylvia van Leeuwen) 12 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Foto-impressie waargenomen exoten inventarisatie Slikken van Viane (1, 8, 15, 29 september 2018): Fauna

25. Slingerzakpijp Botrylloides violaceus. 26.Japanse oesters - Magallana gigas. (Foto: Sylvia van Leeuwen) (Foto: Hannco Bakker)

27. Filippijnse tapijtschelp - Tapes philippinarum. 28. Filippijnse tapijtschelp - Tapes philippinarum (levend). (Foto: Sylvia van Leeuwen) (Foto: Sylvia van Leeuwen)

29. Japanse stekelhoren - Ocinebrellus inornatus (met eikapsels). 30. Japanse stekelhoren - Ocinebrellus inornatus. (Foto: Sylvia van Leeuwen) (rechts: gebandeerd exemplaar). (Foto: Sylvia van Leeuwen)

31.Muiltje - Crepidula fornicata (ketting in situ). 32. Muiltje - Crepidula fornicata (ketting). (Foto: Hannco Bakker) (Foto: Hannco Bakker) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 13

Foto-impressie waargenomen exoten inventarisatie Slikken van Viane (1, 8, 15, 29 september 2018): Flora (wier)

33. Geperforeerde zeesla- Ulva pertusa 34. Stijf priemwier - Agardhiella subulata (Foto: Frank Perk) (Foto: Hannco Bakker)

35. Gedrongen zeehoornblad - Dasya sessilus. 36. Gedrongen zeehoornblad - Dasya sessilus (tetrasporangia). (Foto: Frank Perk) (Foto: Frank Perk)

37. Gedrongen zeehoornblad - Dasya sessilus (tetrasporangia uit- 38. Veelvertakt pluimwier - Dasysiphonia japonica. vergroot). (Foto: Frank Perk) (Foto: Frank Perk)

39. Veelvertakt pluimwier - Dasysiphonia japonica 40. Veelvertakt pluimwier - Dasysiphonia japonica. (toppen). (Foto: Frank Perk) (overgang polysiphoon-monosiphoon) (Foto: Frank Perk) 14 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Foto-impressie waargenomen exoten inventarisatie Slikken van Viane (1, 8, 15, 29 september 2018): Flora (wier)

41. Struikbuiswier - Neosiphonia harveyi 42. Stippeltjeswier - Nitophyllum stellato-corticatum (cystocarpen) (Foto: Frank Perk) (gebarsten cystocarp) (Foto: Frank Perk)

43. Stippeltjeswier - Nitophyllum stellato-corticatum 44. Stippeltjeswier - Nitophyllum stellato-corticatum (tetrasporangia). (Foto: Frank Perk) (tetraspore). (Foto: Frank Perk)

45. Stippeltjeswier - Nitophyllum stellato-corticatum (in situ). 46. Vlak geleiwier - Gelidium vagum (cystocarpen). (Foto: Frank Perk) (Foto: Frank Perk) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 15

Foto-impressie waargenomen exoten inventarisatie Slikken van Viane (1, 8, 15, 29 september 2018): Flora (wier)

47.Slijmerige drakentong - Grateloupia 48. Gedrongen zeehoornblad - Dasya 49. Drie wieren. Vooraan: Agardhiella subulata (exoot); turuturu. (Foto: Frank Perk) sessilus. (Foto: Frank Perk) achter: Dictyota dichotoma; plukjes in midden – waarschijnlijk – Gaillona hookeri. (Foto: Frank Perk)

50. Zonsondergang bij de – hier nu grotendeels deels ondergelopen – Slikken van Viane. (Foto: Rykel de Bruyne en Tello Neckheim; 9 september 2019; buiten de inventarisatie) 16 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Opname van gegevens in de NDFF-verspreidingsatlas

Adriaan Gmelig Meyling (bij: inventarisatie Slikken van Viane)

De waarnemingsgegevens die verzameld zijn tijdens de worden via het ANEMOON-meetnet portaal, maar ook die inventarisatie op de Slikken van Viane worden eind 2020 waarnemingen stromen door naar de NDFF en zijn daardoor opgenomen in de NDFF-verspreidingsatlas (www.versprei- zichtbaar op kaarten van verspreidingsatlas.nl. dingsatlas.nl) . Daarmee stromen de gegevens ook door naar de Nationale Databank Flora en Fauna. De databank Waarnemingen ingevoerd op waarneming.nl stromen ook waarin zoveel mogelijk verspreidingsgegevens van Flora en door naar de NDFF en zijn daarmee ook zichtbaar op Fauna worden opgenomen. Via het Natuurloket zijn deze www.verspreidingsatlas.nl. Deze waarnemingen kunnen gegevens beschikbaar voor natuurbeheer en natuurbeleid. echter alleen via de validatoren en waarnemers van waarneming.nl worden gecorrigeerd. Op dit moment is er helaas nog geen tool waarmee waarnemingen in externe databases ‘even snel’ kunnen worden Validatoren gezocht ge-upload. Daarvoor is nog een complexe conversie nodig. In het doorgeven van waarnemingen kunnen fouten ont- Soorten en allerlei andere informatie moet gecodeerd wor- staan. De kaarten op verspreidingsatlas.nl bevatten nog den, zodat het past in de NDFF-structuur en de coderingen stippen, die niet correct zijn. Daarvoor is het nodig dat stroken met het zogenaamde NDFF-woordenboek. Om de waarnemingen op recordniveau en op basis van kaartbeel- conversieslag efficiënt te kunnen uitvoeren worden waarne- den worden gevalideerd. Aangezien steeds waarnemingen mingen daarom verzameld, omgezet naar het juiste format worden toegevoegd is dat een continuproces. Stichting en eens per jaar opgenomen in verspreidingsatlas.nl. ANEMOON heeft een Validatieteam dat waarnemingen In 2020 en 2021 wordt gewerkt aan een tool waarmee de beoordeelt op waarschijnlijkheid. De validatoren zijn actief gegevens makkelijker kunnen worden ge-upload. op waarneming.nl, verspreidingsatlas.nl en het NDFF-va- lidatieportaal. Waarnemers die meehelpen met het valide- Verspreidingsatlas.nl is momnteel de plaats waar Stichting ren van waarnemingen krijgen rechten om waarnemingen ANEMOON losse waarnemingen uit afzonderlijke inventa ‘onder’ de stip te bekijken. Zo kan worden beoordeeld of risaties bewaart. Daarbij is het de doelstelling dat waarde waarneming waarschijnlijk is. Mocht dat niet het geval nemers zoveel mogelijk zelf hun eigen data beheren. zijn dan neemt de validator contact op met de waarnemer Waarnemers hebben toegang tot hun eigen waarnemingen en kan indien nodig de waarneming worden aangepast. Op en kunnen indien nodig die waarnemingen wijzigen, aanvul deze manier wordt gestreefd naar een zo correct mogelijke lingen doen en zelfs verwijderen. database en verspreidingskaarten.

Voor monitoringprojecten, zoals het Monitoringproject Het ANEMOON-validateam kan nog versterking gebruiken. Onderwater Oever (MOO) en het Litoraal Inventarisatie Mocht je interesse hebben om bij het validatieproces te Monitoring Project (LIMP), geldt dat waarnemingen beheerd helpen, neem dan contact op met [email protected].

Schermafdruk van verspreidingsatlas waarbij waarnemingen worden getoond. Via een link kan men bij de onderliggende waarneming komen. Dit geldt zowel voor waarnemingen die in verspreidingsatlas.nl worden beheerd, als voor waarnemingen van waarneming.nl. Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 17

Foto’s: Tekst: Floris Bennema, Adriaan Marco Faasse, Expeditie naar Bonaire (foto-impressie) Gmelig Marianne Ligthart, Meyling Luna van der Loos, Godfried van Moorsel Lukas Verboom

Van 21 oktober tot 9 november 2019 maakte Stichting Onderschriften ANEMOON met zes teamleden deel uit van een Naturalis- De onderschriften in dit verslag zijn gemaakt met informatie expeditie naar Bonaire. Doel was daar de biodiversiteit van de teamleden van ANEMOON. In elk onderschrift staat nader te onderzoeken. Bij de expeditie waren veel inter- zowel de duiklocatie (DL) als de duikdatum (DD) aangegeven. Indien beschikbaar is naast de wetenschappelijke ook nationale wetenschappers aangesloten. Uitwerking van de Engelse naam gegeven. Nederlandse namen zijn weinig de verzamelde gegevens is een niet geringe klus. Het in gebruik en slechts in enkele gevallen genoemd. De duik- zal wel even duren voordat alle resultaten gepubliceerd locaties staan op tal van toeristische kaarten en websites worden. Op de pagina’s 30-31 treft u alvast een kort vermeld. verslag met eerste resultaten. Het verdere artikel is een foto-impressie. Zo kunt u als lezer kennismaken met de Dankwoord schoonheid van dit stukje Caribisch Nederland, vastge- Dank gaat uit naar WWF Nederland voor het verstrekken legd door de teamleden van Stichting ANEMOON. van een beurs die een deel van de onkosten dekte. De andere benodigde financiën werden verstrekt vanuit het Vanuit ANEMOON waren bij de Bonaire-expeditie zes Naturalis-programma ‘Natuur van Nederland’, waarvoor duikers betrokken. Behalve onderzoek ter plaatse is mate eveneens dank. Verder danken we de Stichting Nationale riaal verzameld en werden foto’s gemaakt. Daarbij was de Parken Bonaire (STINAPA) en de Dutch Caribbean Nature taakverdeling als volgt: Luna van der Loos richtte zich op Alliance (DCNA) voor lokale steun. Bert Hoeksema danken de algenflora, Floris Bennema op de vissen, Godfried van we hartelijk voor het initiëren en opzetten van het project Moorsel op de steenkoralen, Marianne Ligthart en Marco vanuit Naturalis en voor het coördineren van het veldwerk, Faasse inventariseerden vooral de zeeanemonen, stekel- samen met Godfried van Moorsel. Veel dank gaat verder huidigen en weekdieren. Lukas Verboom deed naast vanzelfsprekend uit naar de al genoemde teamleden van algemeen veldwerk als student mariene biologie vanuit de Stichting ANEMOON: Luna, Marianne, Floris, Godfried, Rijksuniversiteit Groningen onderzoek naar koraaletende Lucas en Marco voor al het veldwerk en de determinaties. slakken en de schade die ze aanrichten. Tijdens de expedi- Tot slot gaat mede namens deze zes teamleden veel dank tie werden honderden organismen gefotografeerd. Daarbij uit naar Werner de Gier en alle medewerkers van Naturalis, beperkte men zich niet tot de eigen dieren wiergroepen. evenals naar die van de diverse buitenlandse universiteiten Vanzelfsprekend zijn er veel meer foto’s dan in dit artikel (België, Italië, Japan, Puerto Rico en Rusland) met wie konden worden opgenomen. Er is daarom een kleine steeds uitermate prettig werd samengewerkt. selectie gemaakt per taxonomische groep. Daarbij gaat het om wieren, sponzen, neteldieren, wormachtigen, weekdieren, kreeftachtigen, stekelhuidigen en vissen. Zo ontstaat Leadfoto: Godfried van Moorsel (Ecosub) fotograferend boven het koraalrif (foto: Floris Bennema) een breed beeld van de biodiversiteit rond Bonaire. 18 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Luna van der Loos is hier druk bezig met het ver- werken van wieren. Het determineren tot op soort- niveau is vaak alleen mogelijk met gebruik van de microscoop, om de cellen te bekijken en op te meten. • DL: Lagoon, DD: 2-11-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Marco Faasse (links) en Lukas Verboom in de achterbak van de pick-up, op weg naar een locatie. • DL: Lagoon; DD: 2-11-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Lukas Verboom hecht het onderwater-leitje, een strikt noodzakelijk hulpmiddel voor het noteren van waarnemingen, vast aan zijn trimvest. (Foto: Marco Faasse) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 19

Floris Bennema achter een aangespoelde Gorgonia-soort. Dit genus behoort tot de zachte koralen (Alcyonacea) en maakt deel uit van de Octocorallia die geen kalkskelet vormen. Stevig- heid ontlenen ze aan een vlezige of leerachtige massa waarin zich kalknaalden (sclerieten) bevinden. Deze koralen bevatten zooxanthellae (sym biotische algen). Zachte koralen staan vaak daar waar een sterke stroming staat, zodat de poliepjes veel plankton vangen. De poliepen kunnen in de vlezige massa worden teruggetrokken. Na het afsterven van de poliepen blijft het fijn vertakte leerachtige deel met de kalknaaldjes over. (Foto: Luna van der Loos)

Marco Faasse bij het rijk begroeide wrak Hilma Hooker, het bekendste en ook meest beruchte wrak van Bonaire. Ooit gebruikt als drugsschip; later afgezonken om te kunnen dienen als duikwrak. • DL: Hilma Hooker; DD: 30-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart) 20 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Wieren

Galaxaura marginata - Op sommige plaatsen op het rif groeien allerlei wiersoorten bij elkaar. Het paarsrode wier is Galaxaura marginata. Het blauw iriserende wier is Dictyota bartayresiana en op de achtergrond zijn korstvormende kalkwieren te zien, waarschijnlijk Peyssonnelia simulans. • DL: Karpata; DD: 26-10-2019 • (Foto: Marco Faasse)

Taonia abbotiana. Aan de ruwe oostkust van Bonaire komen allerlei wiersoorten voor die je op de meeste andere duikstekken niet of nauwelijks vindt, zoals deze geelbruine waaierwier-soort. • DL: Baby Beach; DD: 30-10-2019 • (Foto: Marco Faasse)

Dictyota pulchella - ‘Tapered Ribbonweed’.Tot de meer opvallende wieren Caulerpa macrophysa of Caulerpa racemosa (deze groenwieren met op Bonaire behoren verschillende soorten gaffelwieren. besjesachtige aanhangsels zijn lastig van elkaar te onderscheiden). Op De Engelse naam zou, omgezet in het Nederlands iets als de achtergrond de tentakels van een zee-anemoon; het betreft Sticho ‘taps-toelopend lintwier’ worden. dactyla helianthus - ‘Sun anemone’. • DL: Taylormade; DD: 29-10-2019 • (Foto: Marco Faasse) • DL: Cai; DD: 27-10-2019 • (Foto: Marco Faasse) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 21

Sponzen

Agelas tubifera. Deze spons heeft ongewenst bezoek van Holacanthus ciliaris, de ‘Queen Angelfish’, die er happen uit neemt. • DL: Tori’s Reef; DD 8-11-2019 • (Foto: Floris Bennema)

Clathrina lutea. Ondanks de felgele tint is dit netwerkspons- je met geringe afmetingen (enkele cm), maar onopvallend. Zeker als je gaat vergelijken met zijn grote familieleden, de bekersponzen. Alleen van dichtbij zie je de schoonheid. • DL: Something Special; DD: 31-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Siphonodictyon coralliphagum is een gele boorspons die buisjes vormt met een lengte van 1-6 cm en een breedte van 1-3 cm. Hier gaat het om een jong exemplaar dat zich genesteld heeft in het Mustard Hill Coral Porites astreoides. • DL: Red Beryl; DD: 28-10-2019 • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub)

Clathria virgultosa - ‘Rope sponge’. Deze vertakte rode touw- spons is begroeid met de kolonievormende zee-anemoon Parazoanthus swiftii - ‘Golden Zoanthid’. Deze anemoon leeft symbiotisch op een grote verscheidenheid aan sponzen. Ze zijn giftig voor vissen en weerhouden sponsetende vissen hun Lotrichota birotulata - ‘Green Finger Sponge’. Net als Clathria begroeid met de gastheren te eten. De fel oranje kleur maakt dat de vissen ze kolonieanemoon Parazoanthus swiftii. • DL: Bari; DD: 28-10-2019 • herkennen. • DL: Tailor made; DD: 29-10-2019) • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) 22 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Sponzen

Ircinia strobilina - ‘Black Ball Sponge’. Deze spons is goed herken- Scopalina ruetzleri - ‘Orange Lumpy Encrusting Sponge’. Deze algemene baar aan het oppervlak dat eruit zit als kippenvel. korstvormige spons is goed herkenbaar aan de oranje tot oranjegele • DL: Playa Frans; DD: 5-11-2019 • kleur en de webachtige weefseltextuur. Hoge puntige pieken, zoals bij dit (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) exemplaar, zijn lang niet altijd zo duidelijk aanwezig. • DL: Tailor made, DD: 29-10-2019) • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub)

Neteldieren

Cassiopeia xamachana - ‘Mangrove Upside-down Jellyfishes’. Deze Telmatactis cricoides - ‘Club Tipped Anemone’. Dit is een solitaire zee- kwallen komen vooral voor in ondiepe delen van mangrovebossen. anemoon. Overdag houden ze zich schuil en trekken ze zich zoveel Ze leven voornamelijk van zoöplankton dat ze vangen met de franje- mogelijk in een beschutte spleet terug. Op echt donkere plaatsen zijn ze achtige tentakels. Daarnaast eten ze algen die in delen van de tenta- ook overdag te vinden. Maar ’s nachts spreiden ze de tentakels om hun kels leven en die ook extra zuurstof leveren. Als beloning worden prooi te vangen. de algen beschermd door de netelcellen van de kwal. Hoewel jonge • DL: Delfins Reef; DD: 6-11-2019 • mangrovekwallen drijven of zwembewegingen maken, leven volwas- (Foto: Lukas Verboom) sen dieren ondersteboven op de bodem met hun tentakels naar boven. Zo vangen ze zonder al te veel inspanningen plankton en krijgen de algen in de tentakels veel zonlicht en de kwal veel zuurstof. • DL: Lac Cai; DD: 27-10-2019 • (Foto: Lukas Verboom) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 23

Neteldieren

Scolymia cubensis. Solitair koraal van maximaal 10 cm. Er is een Dendrogyra cilindrus - ‘Pillar Coral’. Groeit in zuilen. Hier is een zuil om symbiotische band met kleine eencellige algen (Zoöxanthellen). Het gevallen, maar die vormt de basis voor een serie nieuwe zuilen. Op de koraal vertoont een groene fluorescentie. • DL: 1000 steps; DD: 23- voorgrond een ander koraal: Madracis auretenra - ‘Yellow Pencil Coral’. 10-2019 • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) • DL: Playa Frans; DD: 5-11-2019 • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub)

Agaricia lamarcki. Een koraal met verticale platen. Deels verbleekt op Colpophyllia natans - ‘Boulder brain coral’. Detail van een hersenkoraal de hellingen die naar het licht zijn gekeerd. • DL: Corporal Meiss; dat ‘keien’ van meer dan een meter in doorsnee kan vormen. DD: 24-10-2019 • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) • DL: Red Beryl; DD: 28-10-2019 • (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub)

Solanderia gracilis. Deze hydropoliep is heel zeldzaam op Bo- Pseudocorynactis caribbeorum - ‘Orange Ball Corallimorph’. Deze soort naire. De kolonies staan vaak dwars op de stroming, waardoor leeft op een vaste grond tot ca. 20 m diepte. Ze zijn uitsluitend ‘s nachts er zwevend materiaal in kan blijven hangen, zoals hier het gele actief en voeden zich met zoöplankton, visjes, slakken en schaaldieren. pluizige zaad van een landplant. De lichaamskolom is oranje, de tentakels transparant met bolvormige, • DL: Willemstoren; DD: 29-10-2019 • vaak oranje uiteinden. De schijf waarop de tentakels staan wordt ca 5 cm. (Foto: Godfried van Moorsel - Ecosub) • DL: Delfin’s Reef (2); DD: 6-11-2019 • (Foto: Lukas Verboom) 24 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Wormen

Salmacina huxleyi - ‘Sea Frost’. Vermoedelijk deze soort, die Spirobranchus giganteus - ‘Christmas tree worm’. Harde koralen zitten vaak vol sterk verweven kolonies van smalle witte buisjes vormt, die met ‘kerstboomwormen’. Deze soort behoort tot de kalkkoker-bouwende borstel- van een afstandje op ijskristal-achtige structuren lijken. De wormen. De soort heeft twee ‘kronen’ die de vorm hebben van een kerstboom en wormen trekken zich snel terug bij lichtveranderingen. dus naar boven kleiner worden. De kleurvariaties zijn zeer groot, het kijkplezier is • DL: Hilma Hooker; DD: 30-10-2019 • bijna eindeloos… (Foto: Lukas Verboom) • DL: Delfins Reef; DD: 22-10-2019 • (Foto: Marco Faasse)

Malmgreniella variegata. Bij de expeditie ging het niet alleen om het waarnemen van soorten maar ook om het vaststellen van samen levingsvormen. Tijdens het veldwerk werden in principe zo weinig mogelijk organismen verzameld. Wel mocht er in beperkte mate dood koraal worden gekeerd om zo te zien of en welke levens- vormen zich daaronder bevinden. Een soort stenen keren onder water dus. In een zanderig gebied met ook levend koraal werd onder een stuk dood koraal zo de worm (eigenlijk een zeerups) Malmgreniella variegata gevonden, commensalistisch samenlevend met de brok- Bispira brunnea - ‘Social Feather Duster’ leeft op plekken met kelster Ophionereis reticulata - ‘Reticulated Brittle Star’. Dit was de eerste keer dat veel stroming. Vaak leven ze in clusters van individuen met deze samenlevingsvorm op Bonaire werd waargenomen. Om de zeerups goed te dezelfde kleuren. Dit komt doordat ze zich ook ongeslachtelijk kunnen fotograferen moest de brokkelster meerdere keren worden omgedraaid. voortplanten. De kleuren in verschillende gebieden zijn echter Daarbij bleek dat het dier er heel erg op gebrand was zijn gastheer niet te verlaten; zeer variabel. De perkamentachtige buisjes waarin de rest hij probeerde zich steeds zeer snel aan de niet zichtbare zijde van de brokkelster te van het dier verblijft, zijn gedeeltelijk zichtbaar. De dieren verbergen. De eerste waarnemingen van deze samenlevingsvorm uit de regio zijn worden tot circa 6 cm lang met een diameter tot 3 cm. vermeld van Florida (Belize, 2013) en van Venezuela (Arajo Island, 2017). • DL: Baby Beach; DD: 30-10-2019 • (Foto: Lukas Verboom) • DL: Tolo; DD: 5-11-2019) • (Foto: Marianne Ligthart) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 25

Weekdieren

Elysia crispata - ‘Lettuce Sea Slug’. Dit is rond Bonaire waarschijnlijk de meest Sepioteuthis sepioidea - ‘Caribbean Reef Squid’. Dit dier leeft in voorkomende zeenaaktslak. De dieren leven van algen, maar deze worden niet ondiep water, vaak dicht aan de oppervlakte. Doorgaans kijken volledig verteerd. Net als voor meerdere familieleden is aangetoond wordt ook ze je een poosje nieuwsgierig aan, om daarna pijlsnel de aftocht bij deze soort aangenomen dat het chlorofyl uit de algen intact blijft waardoor te blazen. Niet voor niets een pijlinktvis. zonlicht aan deze dieren extra energie kan geven. • DL: Alice in Wonderland; DD: 24-10-2019 • • DL: Klein Bonaire, Carls Hill; DD: 8-11-2019 • (Foto: Marianne Ligthart) (Foto: Marianne Ligthart)

Cyphoma gibbosum - ‘Flamingo tongue snail’. Deze fraaie slak is rond Bonaire in over- Caliphylla mediterranea. Deze bijzondere zeenaaktslak vloed te zien, vaak in groepjes bij elkaar. Ze leven op en van gorgonen (zachte koralen) werd achteraf door Luna van der Loos gevonden tussen die voor veel andere dieren giftig zijn. Het gif wordt opgespaard, zodat Flamingotongen de diverse wieren die ze had verzameld. nog giftiger zijn dan de gorgonen zelf. Om predatoren te waarschuwen hebben de slak- • DL: Lagoon; DD: 2-11-2019 • ken opvallende kleurpatronen. Vroeger dacht men dat er verschillende soorten waren. (Foto: Marianne Ligthart) (Nederlands) onderzoek toonde echter aan dat het genetisch om één soort gaat. De kleuren zitten overigens niet op de schelp, maar op de om de schelp gevouwen mantel. • DL: Alice in Wonderland; DD: 24-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart) 26 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Kreeftachtigen

Petrolisthes tonsorius. Het getijdenverschil op Bonaire is minder dan een halve meter. Toch kun je in de getijdenzone door stenen te keren (en terug te leggen) interessante soorten vinden, zoals deze felblauwe porseleinkrab-soort. • DL: Alice in Wonderland; DD: 9 november 2019 (Foto: Marco Faasse)

Paguristes cadenati - ‘Scarlet Reef Hermit Crab’. Het loonde vaak de moeite om sponzen goed aan de binnenzijde te bekijken. Diep verborgen in een buisspons werd deze heremietkreeft waargenomen die van algen leeft. • DL: Delfin’s Beach Resort; DD: 22-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Paguristes erythrops - ‘Red Banded Hermit Crab’. Een kleurrijke heremietkreeft bewoont hier een passend slakkenhuis van Voluta musica. • DL: Something Special, DD: 3-11-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Gecarcinus lateralis - ‘Blackback Land Crab’. Zelfs tussen de duiken in- Periclimenes yacatanicus - ‘Spotted Cleaner Shrimp’. Deze prachtige ventariseert het ANEMOON-team door... ‘s Avonds langs de straat wordt garnaal leeft tussen de tentakels van Condylactis gigantea, de ‘Pink- deze landkrab gespot. Vrouwtjes brengen hun eitjes naar het strand, tipped Anemone’ (in het Nederlands ‘Lucifer anemoon’). De garnalen laten ze los in ondiep zeewater en keren dan terug naar het land. Jonge verstoppen zich meestal diep tussen de tentakels, maar dit exemplaar krabben keren later uit de zee terug naar het strand en beginnen hun liet zich van kop tot staart fotograferen. leven op het land. • DD: 29-11-2019 • (Foto: Marco Faasse) • DL: Corporal Meiss; DD: 24-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 27

Stekelhuidigen

Astrophyton muricatum - ‘Giant Basket Star’. Medusa uit de Griekse mythologie was uitzonderlijk mooi en monsterlijk tegelijk. Ze had een haardos bestaande uit kronkelende slangen. Wie haar aan- Echinometra viridis - ‘Reef Urchin’. Veel soorten zee-egels kruipen overdag in diepe keek veranderde in steen. Dit ‘medusahoofdje’ is spleten van het rif en zijn dan moeilijk te vinden (maar je kunt er wel op trappen). nog erg jong. Toch is er al een wirwar van vertakte ’s Nachts gaan ze echter op stap en dan zijn ze goed te vinden. armen. Hier is het centrum van het lichaam goed te • DL: Bachelor Beach; DD: 26 oktober 2019; nachtduik • zien. Bij samengetrokken uitgegroeide exemplaren (Foto: Marco Faasse) is dit zelden te zien. • DL: Thousand steps; DD: 23-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart)

Oreaster reticulatus - ‘Red Cushion Sea Star’. Een indrukwekkende Astropecten duplicatus - ‘Two-Spined Sea Star’. In de nacht zijn veel zeester. Marco Faasse zag deze al snorkelend liggen in de zeegras- stekelhuidigen actief, waardoor ze dan vaker worden gezien. Marco velden in de Lac Bay, een mangrove-gebied dat cruciaal is voor de Faasse trof deze zeester levend en wel open en bloot aan op het zand. voortplanting van veel diersoorten die leven in de zee rond Bonaire. • DL: Something Special; DD: 3-11-2019, nachtduik • Het zeegras met brede bladeren is Thalassia testudinum: ‘Turtle Grass’, (Foto: Marianne Ligthart} dat met smalle bladeren Syringodium filiforme: ‘Manatee Grass’. • DL: Het Lac; DD 27-10-2019 • (Foto: Marianne Ligthart) 28 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Vissen

Pempheris schomburgki - ‘Glassy Sweeper’. Vrij kleine Lutjanus apodus - ‘Schoolmaster’ (op de voorgrond, met gele vinnen en staart (tot 15 cm), oranje tot koperkleurige vissen die in scholen en stevige rugstekels in de rugvin). Op de achtergrond is een aanzienlijke school zwemmen. Vaak ondiep in holen te vinden. Nachtvissen. aanwezig van Haemulon chrysargyreum - ‘Smallmouth Grunts’ (kleinere, ge- • DL: Oil slick leap, DD: 25-10-2019 • streepte vissen). • DL: Salt Pier; DD: 26 oktober 2019 • (Foto: Floris Bennema) (Foto: Godfried van Moorsel - Ecolsub)

Coryphopterus lipernes. Soms is het onderwaterleven piep- Bodianus rufus - ‘Spanish Hogfish‘. (Links: paars met geel) op weg naar ‘het klein en kijk je er zo overheen, zoals bij dit mooie visje met werk’ dat bestaat uit het ‘poetsen van de veel grotere Pomacanthus paru - een maximale lengte van 3 centimeter, dat opgaat in een ‘French Angelfish’. Zo wordt deze ontdaan van ectoparasieten. Volwassen achtergrond van koraalpoliepen. Spaanse Zwijnlipvissen, zoals deze poetsers ook wel in het Nederlands worden • DL: Red Slave. DD: 29-10-2019 • genoemd, worden doorgaans 28 cm lang en voeden zich vooral met schaaldie- (Foto: Marianne Ligthart) ren, weekdieren en stekelhuidigen. Tot een lengte van 17-18 cm zijn het vrouwtjes. Bij die lengte kan een dier binnen 10 dagen in een mannetje veranderen en dan uitgroeien tot een lengte tot 40 cm. Uiteindelijk ontstaan harems van meerdere vrouwtjes met een dominante man. • DL: Red Beryl; DD 28 oktober 2019 • (Foto: Marco Faasse) Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 29

Vissen

Fistularia tabacaria - ‘Blue-spotted Cornetfish’. Deze indrukwekkende roofvissen kunnen zo’n 120 cm lang worden. Het grootste deel van de dag zwemmen ze heel langzaam over riffen en zeegrasvelden of, zoals hier tussen gorgonen. De kleuren en kleurpatronen maken de vis moeilijk te zien en zo kunnen ze hun prooien goed besluipen. De prooi bestaat uit garnalen, krabben en kleine vissen. Met hun lange snuit worden deze in een factie van een seconde naar binnen gezogen. • DL: The Lake; DD: 7-11-2019 • (Foto: Floris Bennema)

Met deze foto van Luna van der Loos eindigt dit fotoverslag van het ANEMOON-team

Luna verzamelt hier wieren aan de ruigere oostkust van Bonaire op een plek in de brandings- zone waar de vaak metershoge golven inmiddels zijn gebroken en uitrollen. Hier groeien wieren die aan de rustigere westkust niet of nauwelijks voorkomen. (Foto: Marco Faasse)

Met dank aan: WWF Nederland; Stichting Nationale Parken Bonaire (STINAPA), Dutch Caribbean Nature Alliance (DCNA) en Naturalis Biodiversity Center 30 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Naturalis-expeditie vindt veel nieuwe soorten op het koraalrif van Bonaire Mark Reid (Naturalis Biodiversity Center)

Een internationaal onderzoeksteam onderzocht in de peri- Kalksponzen ode van 21 oktober tot en met 9 november 2019 de mariene Expeditielid Jaaziel Garcia-Hernandez zocht naar kalkspon- biodiversiteit van Bonaire. Het ontdekte meerdere nieuwe zen, die hun naam danken aan de kalknaaldjes waaruit hun soorten, waaronder ten minste zeven nog onbeschreven on- skelet is samengesteld. Ze zijn slecht bekend doordat ze gewervelde dieren: een garnaal, vier korstvormende anemo- klein zijn en meestal verborgen leven in nauwe rotsspleten. nen en een aantal eenoogkreeftjes (zie ook de voorgaande Toch werden er vijftien verschillende soorten gevonden. uitgebreide foto-ïmpressie op de pagina’s 8-29). Samen met Bert Hoeksema deed hij verder onderzoek naar de competitie tussen sponzen en koralen om ruimte. Op uitnodiging van WWF gingen mariene biologen van Naturalis Biodiversity Center en Stichting ANEMOON geza- Koralen menlijk op expeditie om onderzoek te doen naar de biodiver- Simone Montano zocht naar de samenleving tussen minus- siteit van de zee rond Bonaire. Ze waren in gezelschap van cule hydropoliepen en koralen. Hij is geïnteresseerd in de onderzoekers van verschillende buitenlandse universiteiten vraag hoe deze poliepen zich kunnen vestigen op koraal. en de Rijksuniversiteit Groningen. Hoewel de conditie van Bovendien zocht hij naar de aanwezigheid van bepaalde de riffen van Bonaire regelmatig wordt gecontroleerd, is de koraalziekten die worden veroorzaakt door eencellige micro- mariene biodiversiteit nog onderbelicht. Eerder onderzoek ben (ciliaten) en hoe de symbiose met de hydropoliepen de richtte zich vooral op Curaçao, waardoor hier veel nieuwe vatbaarheid voor koraalziekten kan reduceren. soorten werden ontdekt. De nieuwe expeditie van Naturalis heeft ook nu weer een nog grotere soortenrijkdom ontdekt Algen bij Bonaire. PhD-kandidaat Luna van der Loos uit Gent (België) bestudeerde de algenflora van Bonaire. Ze kon de aanwezig- Garnalen heid van honderd grote soorten vaststellen, en bovendien De expeditieleden, onder leiding van hoogleraar Bert Hoek- meerdere kleine soorten die alleen tot op genusniveau sema en Godfried van Moorsel, vonden onder andere een geïdentificeerd konden worden. Vijf van deze algensoorten nieuwe garnalensoort, en troffen daarnaast ook garnalen vertegenwoordigen nieuwe meldingen voor Bonaire. aan op een koraal waarvan niet eerder bekend was dat deze garnalen kon herbergen. Naast de nieuwe vondsten, En meer ontdekten de expeditieleden meerdere soorten die al wel Verder werden er meer dan 165 vissoorten gespot door bekend waren voor de wetenschap, maar nog niet eerder bij Floris Bennema en Godfried van Moorsel van Stichting Bonaire waren waargenomen. ANEMOON (zie pagina 31, middelste foto). Daarnaast 45 soorten steenkoraal door meerdere expeditieleden. Zee-anemonen Teamleden Marianne Ligthart en Marco Faasse van ANE- Ook werden vier nieuwe soorten korstvormende anemonen MOON registreerden de soorten zeeanemonen en stekel- aangetroffen. Vergeleken met Curaçao en Sint Eustatius, huidigen. PhD-kandidaat Werner de Gier van Naturalis en waar het team eerder onderzoek verrichtte, bleek het aantal de Rijksuniversiteit Groningen bestudeerde de symbiose soorten korstanemonen verrassend hoog. Sommige van van erwtenkrabben met hun ongewervelde gastheersoorten. deze soorten leven altijd samen met sponzen en vormen Tenslotte kan worden gemeld dat MSc-student Lukas Ver- zo een kleurrijk geheel (pagina 31, onderaan). De nieuwe boom (Rijksuniversiteit Groningen) de hoeveelheden soorten hebben meerdere kleine poliepen met diameters van koraaletende slakken telde en de koraalschade be- van minder dan vier millimeter, zo ontdekte James Reimer. paalde die ze veroorzaakten.

Eenoogkreeftjes De gegevens zullen de komende maanden verder geana- Sponzen kunnen een schuilplaats bieden aan allerlei kleine lyseerd worden, waarna kan worden vastgesteld hoeveel kreeftachtigen, zoals copepoden (eenoogkreeftjes). Deze nieuwe soorten er toegevoegd kunnen worden aan het dieren zijn meestal minder dan één millimeter lang en veel Dutch Caribbean Species Register van Naturalis. Met de ervan behoren tot onbekende soorten. Sommige onbe- data in het systeem kan een vergelijking worden gemaakt schreven copepoden zijn bekend als ziekteverwekker van tussen de mariene flora en fauna van Bonaire en die van onder andere waaierkoraal. Deze relatie tussen koraal en de andere eilanden in de Nederlandse Cariben. Hoewel copepoden werd voor het eerst ontdekt tijdens de eerdere veel resultaten nog niet gepubliceerd zijn, kan nu al worden expeditie van Naturalis en ANEMOON op Sint Eustatius. geconcludeerd dat het onderwaterleven van Bonaire meer Deze ontdekkingen werden gedaan door Slava Ivanenko uit soortenrijk is dan werd verwacht. Moskou (Rusland), een wereldspecialist op het gebied van eenoogkreeftjes. De expeditie ontving lokale steun van Stichting Nationale Parken Bonaire (STINAPA) en de Dutch Caribbean Nature Vlokreeftjes Alliance (DCNA). Ronald Vonk van Naturalis onderzocht vlokreeftjes. Sommi- ge van deze soorten leven tussen zandkorrels op stranden of in de zeebodem. Hij kon soorten vinden van een familie waarvan nog niet duidelijk is hoe die is gesitueerd in de evolutie van deze diergroep. Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 31

Bij: Reid, M: Expeditie vindt veel nieuwe soorten op het koraalrif van Bonaire (pag. 30).

Binnenin sponzen verbergen veel diersoorten zich. Zo ook dit exemplaar van Lysmata peder seni, ook wel ‘Pedersen’s Peppermint Shrimp’ genoemd. Duidelijk is te zien dat het dier geïn- fecteerd is met een grote wittige parasiet. Duiklocatie Sweet Dreams, datum: 25-10-2019. (Foto: Marianne Ligthart)

Langs holen van rotswanden schuilen vaak allerlei vissen dicht bij elkaar. Van boven naar beneden zien we hier vijf vissoorten: Myripristis jacobus - ‘Blackbar Soldierfish’ (rode vissen met grote ogen en een donkere dwarsstreep). Haemulon chrysargyreum - ‘Smallmouth Grunt’ (een geel/zilver gestreepte vis). Haemulon flavolineatum - ‘French Grunt’ (een hogere, geel gestreepte vis) Cantherhines pullus - ‘Orangespotted Filefish’ (een bruine, deels gestreepte vis met een zeer kleine mond). Sparisoma aurofrenatum ‘Redband parrotfish’ (verscholen achteraan links-midden).

Duiklocatie Pink Beach, datum 23-10-2019. (Foto: Floris Bennema)

Umimayanthus parasiticus - ‘Sponge Zoanthid’. Deze zoantharia of kolonie-anemoontjes, leven op het oppervlak van bepaalde sponzen. De poliepen zijn verbonden door een dunne laag weefsel, coenenchyme genaamd, en komen voor in dichtheden van 3 tot 10 per cm2. De poliepko- lom is bedekt met zanddeeltjes en kalkhoudend materiaal en daardoor wit. De orale schijf heeft een diameter van maximaal 6 millimeter en er zijn twee ringen tentakels rond de rand met elk ongeveer 14 tentakels. Deze zijn bruin en bevatten symbiotische zoöxanthellen, eencellige foto synthetische algen die de poliep voorzien van voedingsstoffen terwijl de algen profiteren van de stikstofhoudende afvalstoffen die voortkomen uit de stofwisseling van de poliepen. De dieren zijn van gescheiden geslacht. Eicellen beginnen zich in februari te ontwikkelen en worden volwassen als de watertemperatuur in juli oploopt tot ca. 27° C. Paaien vindt precies twee nachten na de volle maan plaats gedurende de volgende drie maanden; de belangrijkste paaigebeurtenis vindt plaats in september. Bevruchting vindt plaats in de waterkolom. Duiklocatie Bachelor’s Beach. Datum 26-10-2019. (Foto: Lukas Verboom) 32 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

ANEMOON op de jaarlijkse SOVON-dag (2019) Adriaan Gmelig Meyling

Op 30 november 2019 was Stichting ANEMOON weer aanwezig op de landelijke SOVON-dag. Niet alleen heel vogelminnend Nederland bezocht deze dag in de Ree- horst te Wageningen, maar er waren ook weer drommen natuurliefhebbers die behalve voor vogels ook oog hadden voor andere organismen.

Dat er ook vogelaars zijn die behalve in de lucht, bosjes, tussen het gras en óp het water kijken, ook interesse hebben voor het leven ónder de waterspiegel, was ook deze keer weer te merken.

Bij de dit keer lekker royale stand van ANEMOON kwamen heel veel bezoekers langs die ook interesse hadden voor mariene organismen en land- en zoetwaterweekdieren. Jennifer Koelman (foto’s boven en onder) gaf voorlichting over de diverse projecten van de Stichting en Niels Gmelig Meyling (foto links) verzorgde de verkoop van boeken en hield zich ook bezig met het andere materiaal, zoals de gratis zoekkaarten met betrekking tot exoten (foto’s: Adriaan Gmelig Meyling). Er bleken ook weer veel mensen te zijn die graag een kijkje door het binoculair namen. Op de volgende SOVON-dag zijn we er zeker weer bij! 24

Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 33

1 Project ‘Het Groene Strand’ Groene Adriaan Gmelig Meyling & Inge van Lente

Onze stranden zijn bijzondere natuurgebieden. Ze zijn een Stranden belangrijke ontmoetingsplaats voor mensen met de natuur. Natuurbescherming door strandcommunities Miljoenen mensen bezoeken ze jaarlijks om tot rust te komen, te genieten van zon en zee of om juist actief te zijn. Maar stranden dragen ook bij aan de biodiversiteit in ons land. In het vloedmerk leven unieke planten- en diersoorten en in de bij laagwater overblijvende strandpoelen en -geulen kan het soms verrassend rijk zijn aan organismen. Hoger op het strand vinden strandbroeders een plek om te broeden

Maar het strand veranderde de laatste decennia van bijzonder natuurgebied in een aangeharkte zandbak, een ecologische woestijn. Sluipend en vrijwel ongemerkt gingen een fraai landschap en wonderlijke natuur verloren. Het ontstaan van embryonale duinen, een uitermate belangrijk onderdeel

van een natuurlijk strand, kwam langs veel stranden tot Het Groene Strand van Nederland; Projectvoorstel de plek voor mens, plant en dier. stilstand. Dit als een indirect gevolg van de afvalproblematiek. Extra trekking 2020 Samen zorgen voor een natuurlijker Dat werkt als volgt: vervuilde stranden leiden tot nog meer strand vol leven. vervuiling, hetgeen beheerders schadelijk vinden voor (de beleving van) het strand en voor de duinen en de zee, waarin veel van het afval uiteindelijk verdwijnt. Regelmatig schoonmaken is het gevolg. In kustplaatsen op drukke recreatiestranden gebeurt dit veelal met machines, waarbij naastFotoverantwoording het afval ook wieren en ander organisch aanspoelsel wordtSaxifraga6 - Ronald van Wijk / Foto Fitis / Zeeuwse Landschap - 7 Chiel Jacobusse / Stichting ANEMOON - Ellen van der Niet, Rode barnsteenslak opgeruimd. Embryonale duinen worden platgereden, eerste Alie Postma, Adriaan Gmelig Meyling, Marcel Straver Als stranden niet alleen groen worden beheerd, plantjes geplet en alles wat kan bijdragen aan een natuurlijker Wat is een Groen maar er ook sprake is van dynamisch kustbeheer waarbij kustverjonging steeds kan plaatsvinden, strand verdwijnt. Ook het rijden met 4x4 voertuigen heeftVoor informatie een zullen vele zeldzame plantengemeenschappen met Sascha van BreukelenStrand? kenmerkende mossen en fauna meer kans krijgen. negatief effect op duinvorming, evenals graafwerkzaamheden2 Door het verdwijnen van dergelijk specifieke [email protected] vege taties is de Rode barnsteenslak (Quickella rondom en voor strandtenten en seizoensbebouwing.030 - 234 50 10 / 06 420 655 33 arenaria) in 1977 uit Nederland is verdwenen. Door natuurlijk beheer van stranden in combi natie e kust van Nederland is uniek. Behalve Europese Een Groen Strand is een begroeid strand, meestal langs met dynamisch kustbeheer kan deze Rode Lijst- Om deze negatieve spiraal te stoppen, hebben dit jaar Land- topnatuur, vinden bezoekers en bewoners er rust, een aangroeikust. Groene Stranden worden af en toe over- soort wellicht weer terugkomen. Dontspanning, ruimte en een prachtig landschap met stroomd door zout zeewater en kennen een bijzondere schappenNL, het IVN, Stichting Duinbehoud en Stichting ANEweidse- uitzichten. Overal langs de Zeeuwse en Hollandse vegetatie. Ze zijn van groot belang voor strandbroeders. kust en op de Waddeneilanden liggen stranden en duinen. Ook zijn het de belangrijkste overwinteringsplaatsen in MOON de handen ineengeslagen ineengeslagen en een pro- Nederland voor de zogenaamde kwelderzangvogels, Stranden bestaan uit onbegroeid, droog zand. Het strand is vogelsoorten die uit het Noorden in Nederland komen jectvoorstel opgesteld dat beoogt de ontmoeting van de mensvan belang voor broedvogels (strandplevier, dwergstern), overwinteren (strandleeuwerik, frater, sneeuwgors en insecten (bijv. wiervlieg), weekdieren (bijv. kwallen) en ijsgors). De zee ’bouwt’ nog steeds groene stranden. Aan In de tabel is het oppervlak per landschapstype en per provincie weergegeven (hectares). met zee, strand en natuur bijzonder te maken voor mens énals zandbron voor jonge duinen. Deze zeer jonge duinen, de noordkant van Ameland bijvoorbeeld heeft de zee een embryonale duinen, zijn de allereerste schaars begroeide heleboel zand aangevoerd en is ‘groen strand’ ontstaan. REGIO STRAND JONGE DUINEN OUDE DUINEN DUINPARKEN TOTAAL natuur. Zo ontstond het plan om de natuur op een aantal stranduintjes- op het hoge strand. Ze zijn vooral begroeid met Het is een strandgebied met jonge duinen, kwelders en bies tarwegras. Vanwege de natuurlijke processen zijn de pioniervegetatie en er ontstaat een soort binnenzee. Het Waddeneilanden 4.060 ha 12.240 ha 16.300 ha den te herstellen en mensen actief te betrekken. Uitgegaanjonge duinen enorm waardevol. gebied is volop in beweging en ziet er daardoor elk jaar wordt van een aanpak die haalbaar en voor iedereen aan- 6 anders uit. Een Groen Strand kan gerealiseerd worden Noord-Holland (excl. Texel) 470 ha 15.170 ha 840 ha 16.480 ha 7 Het ontstaan van embryonale duinen is langs een groot flankerend aan een recreatiestrand. Rode barnsteenslak trekkelijk is. In het projectvoorstel is aangegeven hoe metdeel van de Nederlandse stranden echter tot stilstand ZuidHolland Als stranden740 niet ha alleen groen worden 9.460 beheerd, ha 1.540 ha 160 ha 11.900 ha gekomen. Dat is een indirect gevolg van vervuiling met Wat is een Groen maar er ook sprake is van dynamisch kustbeheer afval. Dat werkt als volgt: vervuilde stranden leiden tot Zeeland waarbij kustverjonging400 ha steeds kan 3.500 plaatsvinden, ha 3.900 ha een netwerk van actieve vrijwilligers de strandnatuur weer zullen vele zeldzame plantengemeenschappen met nog meer vervuiling en dat vinden beheerders schadelijk Voor onsStrand? project hanteren we een definitie van een kenmerkende mossen en fauna meer kans krijgen. tot leven kan worden gebracht. En hoe goed dat is voorvoor (de beleving van) het strand en voor de duinen en 2Groen Strand totaal Nederland Door het 5.670 verdwijnen ha van dergelijk 40.370 specifieke ha 2.380 ha 160 ha 48.580 ha de zee, waarin veel van het afval uiteindelijk verdwijnt. vege taties is de Rode barnsteenslak (Quickella arenaria) in 1977 uit Nederland is verdwenen. 16 zowel de natuur als voor de recreant en de ondernemerRegelmatig. schoonmaken is daarom van groot belang. In 17 Groene Stranden voldoen Door natuurlijk beheer van stranden in combi natie de kustplaatsen op de drukke recreatiestranden gebeurt e kust van Nederland is uniek. Behalve Europese Een Groen Strand is een begroeid strand, meestal langs met dynamisch kustbeheer kan deze Rode Lijst- Het moment is ideaal; er zijn al diverse lokale initiatievendit veelal met machines, waarbij naast het afval ook wieren aantopnatuur, devinden volgendebezoekers en bewoners criteria:er rust, een aangroeikust. Groene Stranden worden af en toe over- soort wellicht weer terugkomen. Dontspanning, ruimte en een prachtig landschap met stroomd door zout zeewater en kennen een bijzondere Samenwerken met vrijwilligers is onze organisaties niet en ander organisch aanspoelsel worden opgeruimd. weidse uitzichten. Overal langs de Zeeuwse en Hollandse vegetatie. Ze zijn van groot belang voor strandbroeders.Broedstrand en de betrokkenheid van mensenvreemd en de bijresultaten afvalproblemen zijn positief. De provinciale op Land het Embryonale duinen worden platgereden, eerste plantjes kust en› Erop deis ruimteWaddeneilanden voor natuurlijke liggen stranden processen, en duinen. zoalsOok zijn het de belangrijkste overwinteringsplaatsenEen broedstrand in is een Groen Strand dat in de broedtijd gestimuleerd. Iedereen kan meemaken hoe leuk het is om schappen en Landschapsbeheerstichtingen werken met geplet en alles wat bij kan dragen aan een natuurlijker plantengroei, foeragerende vogels, overstromingNederland voor de zogenaamde kwelderzangvogels,wordt afgezet voor strandbroeders. De bekendste strand live en misschien via een webcam te zien hoe de vogels zich strand is groot. ‘Het Groenevrijwilligers Strand’ aan het zorgt behoud van voor natuur ende landschap. noodza - Stranden bestaan uit onbegroeid, droog zand. Het strand is vogelsoorten die uit het Noorden in Nederland komen strand verdwijnt. Ook het rijden op stranden met 4x4 van belangdoor voor zout broedvogels zeewater (strandplevier, en duinvorming dwergstern), overwinteren (strandleeuwerik, frater, sneeuwgorsbroeder en is de Strandplevier. Ook Bontbekplevieren en ontwikkelen op het broedstrand. Strandcommunitieskelijke schaalsprong: bestaandeStichting initiatievenDuinbehoud werkt met krijgen een netwerk devan bevlogenwind voertuigen heeft een negatief effect op duinvorming, insecten (bijv. wiervlieg), weekdieren (bijv. kwallen) en ijsgors). De zee ’bouwt’ nog steeds groene stranden.Dwergsterns Aan broeden graagIn op de hettabel strand. is het oppervlak Alle drie per landschapstypesoorten en per provincie weergegeven (hectares). 4 vrijwilligers, duinconsulenten genaamd. Duinconsulenten evenals de graafwerkzaamheden rondom en voor als zandbron› Het strandvoor jonge is duinen.geadopteerd Deze zeer doorjonge duinen, een de noordkant van Ameland bijvoorbeeld heeftstaan de zee op een de Rode Lijst van bedreigde soorten. Met name Een broedstrand is onafhankelijk beoordeeld op het embryonale duinen, zijn de allereerste schaars begroeide heleboel zand aangevoerd en is ‘groen strand’ ontstaan. hebben veel ecologische kennis en volgen de plannen en strandtenten en seizoensbebouwing. strandcommunity i.s.m. een (gemeentelijk) de Strandplevier en BontbekplevierREGIO staan onder druk. VoorSTRAND voldoenJONGE DUINEN aan: OUDE DUINEN DUINPARKEN TOTAAL mee en nieuwe initiatievenontwikkelingen worden in opgestart.hun gebied. Ze signaleren Bijvoorbeeld bedreigingen duintjes op het hoge strand. Ze zijn vooral begroeid met Het is een strandgebied met jonge duinen, kwelders en bies tarwegras.beheerder Vanwege de natuurlijke processen zijn de pioniervegetatie en er ontstaat een soort binnenzee.beide plevieren Het geldt dat de jongen ter plekke genoeg voed • Alle voorwaarden van een Groen Strand voor de natuur en ondernemen actie om die bedreigingen Waddeneilanden 4.060 ha 12.240 ha 16.300 ha jonge duinen enorm waardevol. gebied is volop in beweging en ziet er daardoorsel elk moeten jaar kunnen vinden. Er moet dus rust en ruimte zijn • Toezicht door strandcommunity tijdens broedseizoen half ls gevolg van de afbrokkelende overheidsrol bij het door gedrag van beheerdersaf tete wenden. beïnvloeden Dit gebeurt door middelom vanzorgvuldiger inspraak, advies, anders uit. Een Groen Strand kan gerealiseerd worden › Noord-Holland (excl. Texel) 470 ha 15.170 ha 840 ha 16.480 ha beheer van onze natuur nemen burgers meer en meer Campagne “Bescherm de kust” overleg en als het niet anders kan door juridische procedu Het ontstaan Handmatige van embryonale i.p.v. duinen machinale is langs een reiniging groot flankerend aan een recreatiestrand. en genoeg te eten. Op een steriel strand is weinig eetbaars maart tot half juni het initiatief om zelf op te komen voor een goede met de kwetsbare natuur opres. de De vrijwilligersstranden van Stichting om ANEMOONte gaan inventariseren en door deel van de Nederlandse stranden echter tot stilstand te vinden. Ook moeten de jongenZuidHolland zich bij gevaar kunnen 740 ha• Tijdens 9.460 het ha broedseizoen 1.540 ha aangepaste160 recreatie ha 11.900(o.a. hahon A gekomen. Dat is een indirect gevolg van vervuiling met › Vrij van niet afbreekbaar afval en ander verstoppen. Rust is voor alle soorten erg belangrijk. Broed den aan de lijn, geen grote activiteiten en evenementen) natuur. Verplichte natuurtaken zijn overgeheveld van het Verschillende natuur- en milieuorganisaties - waaronder de bestaande strandnatuur. De data die zij verzamelen afval. Dat werkt als volgt: vervuilde stranden leiden tot Zeeland 400 ha 3.500 ha 3.900 ha Rijk naar de provincies. Bij de provincies blijkt de natuur Natuurmonumenten, Stichtingallerlei Duinbehoud, eigentijdse Landschap vormen vanwordt gekoppeldvoorlichting aan de landelijke en monitoringsdatabank.educatie. nog meerschadelijk vervuiling en afval dat vinden beheerders schadelijk Voor ons project hanteren we een definitiestranden van een zijn niet alleen belangrijk voor de natuur. Ze zijn • Volgen van de natuurontwikkeling door monitoring/citizen het evenwel lang niet altijd te winnen van concurrerende, Noord-Holland, Zuid-Hollands Landschap en Het voor (de beleving van) het strand en voor de duinen en Groen Strand ook interessant voor recreanten.totaal BijNederland veel broedstranden 5.670 in hascience 40.370 ha 2.380 ha 160 ha 48.580 ha vaak economische belangen. Burgers voelen zich daardoor Zeeuwse Landschap - hebben de krachten gebundeld in Een optimale belangenbehartiging op lokaal niveau is niet de zee,› waarin Uitsluitend veel van passende het afval uiteindelijk vormen verdwijnt. van recreatie het buitenland staan vrijwilligers. Ook in Nederland op de Regelmatig schoonmaken is daarom van groot belang. In Groene Stranden voldoen meer en meer geroepen om op te komen voor ‘hun’ stukje de campagne ‘BeschermHet de Kust’. projectvoorstel In 2015-2018 is nauw is inmiddelseenvoudig gehonoreerd en vraagt naast tijd om door capaciteiten de en Post inzet op de kustplaatsenen gerichte op de drukketoegankelijkheid recreatiestranden gebeurt Verklikker en bij strand Neeltje Jans is hiermee een positieve Op de strandkaart van Nederland is per provincie ruimte natuur. Dit speelt bij uitstek aan de kust. Om effectief en samengewerkt om bewoners bewust te maken van de het gebied van lobby, publiekscommunicatie, het betrekken dit veelal met machines, waarbij naast het afval ook wieren aan de volgende criteria:ervaring opgedaan. Hun belangrijkste taak is om mensen te gereserveerd voor extra natuurontwikkeling, zoals dyna met succes op te komen voor hun gebied is steun aan en bedreiging van ongebreideldecode-Loterij. bouw aan de kust Indoor 2020 gaat hetvan bewonersproject en bezoekers van start bij het kustlandschap. met als En doel het en ander› Het organisch laten aanspoelsel liggen van worden natuurlijk opgeruimd. ‘afval’ zoals informeren over de reden waaromBroedstrand een deel van een strand misch duinbeheer en ruimte voor kustbroeders. Dit project versterking van lokale groepen die werken aan schonere en het wegvallen van het bouwverbod. In korte tijd is een proactief bedenken en in gang zetten van gewenste activi Embryonale duinen worden platgereden, eerste plantjes › Er is ruimte voor natuurlijke processen, zoals Een broedstrand is een Groen Strand dat in de broedtijd gestimuleerd. Iedereen kan meemaken hoe leuk het is om geplet enaangespoeld alles wat bij kan wier, dragen levende aan een natuurlijker én dode schelpdierenplantengroei, foeragerende vogels, overstromingis afgezet. Vrijwel alle recreantenwordt afgezet zijn zeer voor positiefstrandbroeders. en vindenDe bekendste speelt strand in op livede enmogelijkheid misschien via een om webcam die locaties te zien hoe te de versterken. vogels zich natuurlijkere stranden van eminent belang. overzicht gemaakt van alle20 (bouw-)plannen stranden direct weer aan natuurlijk teitente maken. en ontwikkelingen. Zie Om ook dat te dezekunnen realiseren link. wor strand verdwijnt. Ook het rijden op stranden met 4x4 door zout zeewater en duinvorming het geweldig om te zien hoebroeder pleviertjes is de Strandplevier. door de embryonale Ook Bontbekplevieren Samen en met ontwikkelende beheerders op het broedstrand.van de stranden en met nog te de kust. Het resultaat was schrikbarend: vrijwel nergens den in dit project bestaande vrijwilligersstructuren verder voertuigenEen Groen heeft een Strand negatief is onafhankelijkeffect op duinvorming, beoordeeld op het duintjes hollen, pikkend naarDwergsterns kleine insecten. broeden graag Op opsommige het strand. Alle drieontwikkelen soorten strandcommunities en duinconsulenten is dat › Het project het Groene Strand zet in op het versterken en zou de kust ongemoeid Hetworden aandeel gelaten. Honderden van Stichting ANEMOONuitgebouwd en ontwikkeld in dit tot project zogenaamde omvatstrandcommu evenalsvoldoen de graafwerkzaamheden aan deze criteria rondom en en mag voor een Groene wimpel Het strand is geadopteerd door een plekken komen mensen speciaalstaan op naar de Rode een Lijst broedstrand van bedreigde kij soorten. Metmogelijk. name OpEen de broedstrand Wadden is en onafhankelijk in de Zeeuwse beoordeeld Delta op hetis een uitbreiden van bestaande lokale netwerken van burgers en bouwplannen waren in ontwikkeling en de kust dreigde nities. strandtenten en seizoensbebouwing. strandcommunity i.s.m. een (gemeentelijk) de Strandplevier en Bontbekplevier staan onder druk. Voor voldoen aan: voeren. beheerder ken; dat is aantrekkelijk voorbeide ondernemers, plevieren geldt wantdat de jongende broed ter plekke genoegaantal voed natuurstranden • Alle voorwaarden die mogelijkvan een Groen kunnen Strand dienen als voor vrijwilligers. Mensen die zich bewust zijn van het belang van ingrijpend te veranderen.met In “Bescherm name de kust”het zijn daarbij in monitoren van de natuurlijke ontwikke- tijd is voor een belangrijk deelsel moeten buiten kunnen het strandseizoenvinden. Er moet dus rust en ruimtebeeld zijn voor het• Toezicht Groene door Strand. strandcommunity Er zijn kansrijketijdens broedseizoen locaties half in de kust voor hun welbevinden. We brengen daarmee langs mum van tijd 107.000 digitale steunbetuigingen om de Strandcommunities zijn lokale, goed geïnformeerde werk Stranden. Denk daarbij aan periodiek, handmatig opruimen › Handmatige i.p.v. machinale reiniging en genoeg te eten. Op een steriel strand is weinig eetbaars maart tot half juni en natuurliefhebbers zijn niet afhankelijk van zon. Kort Zeeland zoals de stranden van Renesse, Neeltje Jans, Bree de kust een beweging tot stand en creëren bewustwording kust te beschermen verzameld. Daarvan hebben 43.000 groepen die op lokaal niveau bijdragen aan het in stand van afval (waarbij organisch materiaal als wier gewoon blijft te vinden. Ook moeten de jongen zich bij gevaar kunnen • Tijdens het broedseizoen aangepaste recreatie (o.a. hon lingen op het strand. We houden u op de hoogte! › om, meer goede dagen voor strandexploitanten. Juist bij zand bij Vrouwenpolder, Oranjezon, Dishoek, Breskens, Ver op het gebied van het beschermen van het kustlandschap. mensen aangegeven op de hoogte gehouden te willen houden en versterken van de kernkwaliteiten en collectieve liggen), het afzetten van beschermde delen, het informeren Vrij van niet afbreekbaar afval en ander verstoppen. Rust is voor alle soorten erg belangrijk. Broed den aan de lijn, geen grote activiteiten en evenementen) schadelijk afval broedstranden wordt de samenwerkingstranden zijn niet met alleen ondernemers belangrijk voor de natuur.dronken Ze zijn Zwarte• Volgen Polder van de en natuurontwikkeling het Zwin. De door Noordzeekust monitoring/citizen biedt worden en eventueel actief betrokken te willen zijn bij waarden van de kust. Ze mobiliseren vrijwilligers om con van recreanten en het overleggen met beheerders en eige ook interessant voor recreanten. Bij veel broedstranden in science de bescherming en ontwikkeling van het kustlandschap. crete taken uit te voeren, zoals het beheer van de Groene naren. De ambitie is om op 20 locaties strandcommunities › Uitsluitend passende vormen van recreatie het buitenland staan vrijwilligers. Ook in Nederland op de Tijdens ‘kustontmoetingen’ deelden zo’n 450 bezorgde op te zetten. Deze zullen variëren in samenstelling, afhanke en gerichte toegankelijkheid Verklikker en bij strand Neeltje Jans is hiermee een positieve Op de strandkaart van Nederland is per provincie ruimte kustbeschermers (bewoners en regelmatige bezoekers lijk van wie er nu al lokaal actief zijn. Door meer mensen te ervaring opgedaan. Hun belangrijkste taak is om mensen te gereserveerd voor extra natuurontwikkeling, zoals dyna › Het laten liggen van natuurlijk ‘afval’ zoals informeren over de reden waarom een deel van een strand misch duinbeheer en ruimte voor kustbroeders. Dit project van de kust) samen met recreatieondernemers, raads- betrekken kunnen de natuurorganisaties en inwoners beter, aangespoeld wier, levende én dode schelpdieren is afgezet. Vrijwel alle recreanten zijn zeer positief en vinden speelt in op de mogelijkheid om die locaties te versterken. leden en wethouders hun passie voor de kust en kwamen en op een nog constructievere wijze, invloed uitoefenen op het geweldig om te zien hoe pleviertjes door de embryonale Samen met de beheerders van de stranden en met nog te met concrete voorstellen die bijdragen aan het behoud Strandcommunities de ontwikkelingen aan de kust. Tijdens de projectperiode Een Groen Strand is onafhankelijk beoordeeld op het duintjes hollen, pikkend naar kleine insecten. Op sommige ontwikkelen strandcommunities en duinconsulenten is dat van de mooie Nederlandse kust voor nu en voor de in de praktijk van 4 jaar wordt ingezet op een structurele betrokkenheid voldoen aan deze criteria en mag een Groene wimpel plekken komen mensen speciaal naar een broedstrand kij mogelijk. Op de Wadden en in de Zeeuwse Delta is een voeren. ken; dat is aantrekkelijk voor ondernemers, want de broed aantal natuurstranden die mogelijk kunnen dienen als voor toekomst. van gemeenten en beheerder bij de strandcommunities. Op › Bijdragen aan natuurlijk beheer van strand tijd is voor een belangrijk deel buiten het strandseizoen beeld voor het Groene Strand. Er zijn kansrijke locaties in die manier zien wij de mogelijkheid om de strandcommuni en natuurliefhebbers zijn niet afhankelijk van zon. Kort Zeeland zoals de stranden van Renesse, Neeltje Jans, Bree › Bijdragen aan toezicht Groene Stranden en ties toekomstigbestendig te maken. Dat lokale activiteiten om, meer goede dagen voor strandexploitanten. Juist bij zand bij Vrouwenpolder, Oranjezon, Dishoek, Breskens, Ver broedstranden met vrijwilligers landelijke effecten kunnen hebben, is over broedstranden wordt de samenwerking met ondernemers dronken Zwarte Polder en het Zwin. De Noordzeekust biedt › Mede-organiseren van opruimacties tuigend aangetoond door de campagne Bescherm de Kust. › Voorlichting en educatie bij publieksactiviteiten zoals plogging, hondenontbijt, fotowedstrijden Toekomst van strandcommunities i.s.m. lokale media en diverse gezinsactiviteiten Door vroegtijdig in te zetten op samenwerking met gemeen › Lokale belangenbehartiging van hun Groene ten, beheerders, ondernemers, betrokkenen bewoners en Strand uiteraard ons bestaande vrijwilligersnetwerk zien we een toekomstbestendig werkmodel voor ons. In dit model gaan De Groene Strandpartners ondersteunen de we ervan uit dat de beheerder de groep aan zich bindt. De strandcommunities door: bestaande structuur van Stichting Duinbehoud laat zien dat het model van Duinconsulenten en de samenwerking met › Actieve rol in opzet, ontwikkeling en overheden en belangenorganisaties werkt. Daarnaast helpt ondersteuning van de community het trainingsprogramma van het IVN voor de ondernemers › Afstemming met regionaal en landelijk netwerk die zich verbinden aan de Groene wimpel om samen met de › Leveren van een online toolkit en platform strandcommunities zich in te zetten voor een Groen Strand. › Aanbieden educatief materiaal o.a. citizen science › Ondersteuning bij opzet en uitvoering beheer en publieksacties › Borgen van toekomst strandcommunities door partnerschap met beheerder 34 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Publicaties (o.a. Nature Today) 28-JUL-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Noordzeespons in Oosterschelde aangetroffen Adriaan Gmelig Meyling Voor het eerst werd de Vijgspons aangetroffen in de Ooster- In Zoekbeeld 8(2) - 2018 is begonnen met het vermelden schelde. De soort was alleen bekend uit dieper water in de van artikelen/nieuwsberichten die via het medium Nature Noordzee, met name bij wrakken. Today zijn gepubliceerd. Bij deze een vervolg, met tevens 11-AUG-2019. ANEMOON-bericht getiteld: publicaties in ‘Kijk op Exoten’ (vanaf 2018) en enkele rap- Grootschalige sterfte van zeedieren in Grevelingenmeer portages. Eerdere nummers van Zoekbeeld treft u hier. Recordtemperaturen en werkzaamheden aan de spuisluis in de Grevelingendam zorgden voor zuurstofgebrek en grote 16-DEC-2018. ANEMOON/RAVON-bericht getiteld: sterfte onder zeedieren in het Grevelingenmeer. Duikers brengen biodiversiteit van natuurlijke schelpdierbank in beeld 25-AUG-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Over de eerste Schelpdierbankdag op 13 oktober 2018 en de Verspreiding Japanse zeepbelslak komt langzaam op gang monitoring van de natuurlijke schelpdierbank aan de Noordzee- De Japanse zeepbelslak leeft sinds 2018 zeer lokaal in het zijde van de Brouwersdam, met o.a. de Gewone oester. Veerse Meer. De exoot breidt zich slechts zeer langzaam uit.

30-DEC-2018. ANEMOON-bericht getiteld: 22-SEP-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Droge zomer van 2018 was slecht voor landslakken Nieuwe landnaaktslak en de droogte De warme en droge zomer van 2018 heeft onder de landslakken Over een zuidelijke landnaaktslak die in mei 2019 voor het stevig huisgehouden; zowel huisjesslakken als naaktslakken. eerst in ons land is waargenomen, mogelijk Drusia valencienni. 20-OKT-2019. ANEMOON-bericht getiteld: 13-JAN-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Parasitaire pissebedden in kreeften Asgrauwe tolhoren gevonden op blokkendam Over parasitaire pissebedden die vastgeklampt leven aan In 1994 vestigden de Asgrauwe tolhoren zich in het Oosterschel- molkreeften uit het offshore-gebied van onze Noordzee. degebied, maar kwam niet noordelijker. Tot de recente vondst bij de Blokkendam. Het begin van een noordwaartse migratie? 23-OKT-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Natuur terug op het Nederlandse strand 10-FEB-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Over het project ‘Het Groene Strand’ waarmee de natuur op Japans wier Wakame neemt voetje voor voetje toe onze stranden weer de aandacht krijgt die ze verdient. Wakame is een exotisch zeewier dat al in 1999 voet aan de grond kreeg in de Zeeuwse Delta. Het duurde echter lang 1-DEC-2019. ANEMOON-bericht getiteld: voordat de soort ook in het Waddengebied gevonden werd. Monstermossels in de Jagersplas Voorlopig betreft het nog incidentele aanspoelingen. In de Jagersplas bij Zaandam leven extreem grote exemplaren van de Brakwaterstrandschelp Rangia cuneata, een exoot. 21-APR-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Waaiergarnalen de laatste 10 jaar sterk toegenomen 29-DEC-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Een verkennende analyse van de duikwaarnemingen laat over Grijze zeevinger inheems in de Oosterschelde gevonden de laatste 10 jaar een toename zien van de ‘waaiergarnalen’. Over de Grijze zeevinger, een mosdiertjeskolonie die behalve in de Noordzee nu ook in de Oosterschelde werd gezien. 5-MEI-2019. ANEMOON-bericht getiteld: De zeedruiven zijn nog niet zuur In: Nieuwsbrief ‘Kijk op Exoten’ (RAVON) vanaf 2018 In de eerste lentemaand zijn er langs de kust vaak Zeedruifjes te vinden. Niet die voor fruit en wijn, maar kleine ribkwallen. - Nr. 22. Januari 2018: Toename Zwaardschedes in het kustgebied: is dat positief? 19-MEI-2019. NMV/ANEMOON-bericht getiteld: - Nr. 23. April 2018: Japans bessenwier: een plaagsoort die nu Dunschaal blijkt een al heel lang aanwezige exoot nauwelijks nog plaagt De Glanzende dunschaal leeft in de Noordzee. Wat sinds de jaren 80 hiervoor in Zeeland werd aangezien, bleek echter de - Nr. 25. November 2018: Knotszakpijp onveranderd stabiel Vensterglasschelp Theora lubrica een exooot uit o.a. Japan - Nr. 26 Januari 2019: De Rugstreep-steurgarnaal leeft al ruim 15 jaar in Nederland 2-JUN-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Witte wenteltrap weer door duikers waargenomen - Nr. 27. April 2019: Nieuwe aandacht voor de Nieuw-Zeeland- Sportduikers troffen een levende Witte wenteltrap aan in de se zeepok Oosterschelde. Hoewel vaker gevonden, blijft dit bijzonder. ANEMOON-rapporten (zie verder op de website). 16-JUN-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Vijfbandige knotsslak: nieuwe zeenaaktslak zonder nieuwe Gmelig Meyling, A.W. & I. van Lente, 2019. Verkennend onder- waarnemingen zoek naar de toepasbaarheid van eDNA bij.verspreidings- en Door wetenschappers zijn de West-Europese populaties van monitoringonderzoek van de Nauwe korfslak en de Platte de Hemelsblauwe knotsslak onderzocht. Er blijken meerdere schijfhoren in het kader van het Netwerk Ecologische Monito- soorten te zijn, waarvan 1 of 2 in Nederlandse wateren. ring (NEM). Stichting ANEMOON. Lisse. 27 pp.

30-JUN-2019. ANEMOON-bericht getiteld: Boesveld, A. & A.W. Gmelig Meyling, 2019. Monitoring Nauwe Eerste Gemarmerde streepschelp uit het Zeeuwse kustgebied korfslak Delflandse Kust in het kader van Nb-wetvergunning In het Grevelingenmeer werd de Gemarmerde streepschelp Kustversterking Delflandse Kust. Zesde inventarisatiejaar gevonden, als epibiont vastgehecht aan de Ruwe zakpijp (winter 2018-2019) en trends over periode 2013-2014 t/m waarmee dit mosseltje vaak geassocieerd leeft. 2018-2019. Stichting ANEMOON. Lisse. 20 pp. Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON 35

Vragen en antwoorden in het zonnetje gezet

Bij Stichting ANEMOON komen regelmatig vragen binnen. Schoolkinderen willen weten wat de door ons gegeten garnalen zélf eten en of krabben zichzelf krabben, vissers vangen een nooit eerder gevangen vis en grapjassen vragen hoe zee-egels paren (“héél voorzichtig?”). En er komen de nodige foto’s met vragen binnen van waarnemers. Meestal in de categorie: “weten jullie wat dit is?” ANEMOON is blij met belangstellende vragen en beantwoordt ze soms ook in Zoekbeeld. Blijf vragen en wie weet staat uw vraag ook straks hier in het zonnetje. Zonnester Crossaster papposus

Vraag: “Alweer een tijd terug was ik in Midden Heerenduin bezig te kijken hoe ik met mijn nieuwe camera kleine beestjes kon fotograferen. Ik heb ook slakjes gefotografeerd, o.a. het kleine dwergpuntje. Maar ook vond ik stuk- ken schors met daarop korfslakken (Vertigo’s). Die heb ik met een loep goed zitten bekijken en ik zag dat ze verkeer- Gewone en (kunstmatig dom (linksom) gewonden waren. In mijn herinnering waren digitaal) gespiegelde orig. het er een stuk of 5. Ik heb ook van die geprobeerd plaatjes spieg. huisjes van de te schieten. Zopas bekeek ik de CD waarop ik twee van die Gestreepte korfslak foto’s had bewaard. Helaas zijn ze matig. Ik stuur ze op, Vertigo substriata (boven) want ik wil wat vragen. Op foto A zie je dat het een linksge- & wonden slak is, maar welke: kan het de nauwe korfslak zijn Nauwe korfslak of is het de kleine korfslak? Maar dan foto B: Vertigo angustior (onder) ik zie dwarsripjes, die volgens mijn boek de nauwe korfslak moet hebben. Maar toen zag ik dat het huisje volgens mij rechtsgewonden is!! Nu wil ik vragen of er bij u ook orig. spieg. rechtsgewonden nauwe korfslakken bekend zijn? Ik heb toen zitten fotograferen op een zandig stukje duin met ei- hebben die op de laatste (lichaams-) winding vager worden. ken en een kardinaalsmutsstruik en daaronder bladeren en Verschil zit o.a. in de tandplooien in de mond (6 bij substriata, mos en takjes en dus stukjes schors. De dag was zaterdag 5 andersgevormde bij angustior) en in de indeuking aan de 19 augustus 2017. Bvd!” (F. Verhoeven, IJmuiden.) buitenkant naast de mond (sterker bij angustior). Bij levende dieren en verse huisjes is ook de kleur anders; substriata is Antwoord: Beste Fred. Helaas zijn de foto’s nogal onscherp. lichter bruin, angustior vaak, maar niet altijd, diep roodbruin. Het herkennen van op elkaar lijkende soorten van een foto is Maar ook de algemene schelpvorm is anders. Ter vergelijking niet altijd even makkelijk. Ik heb ze laten zien aan Rykel de beelden we hierbij van beide soorten een origineel en een Bruyne. Die herkende in slak A [foto onderaan links] inderdaad [met photoshop] gespiegeld exemplaar af. Bewust is van de Nauwe korfslak. (Dit zou een nieuwe vindplaats kunnen angustior een bleker huisje genomen. Dan valt op, behalve de zijn.) Wat op foto B staat is volgens hem géén verkeerd gewon- deuk naast de mond, dat linksgewonden V. angustior smaller den nauwe korfslak, maar een wat verbleekt exemplaar van is, met sterker samengedrukte windingen. Nu blijft de vraag de Gestreepte korfslak Vertigo substriata. Die is van nature over: wie vindt in Nederland eens een ‘echt verkeerd gewon- rechtsgewonden en heeft net als Vertigo angustior sterkere den exemplaar ‘van deze (of andere) Vertigo’s? ‘strepen’ (dwarsribjes): de naam zegt het eigenlijk al. Hoewel de biotoop van beide soorten niet geheel hetzelfde is, worden beide soorten zo nu en dan inderdaad bij elkaar aangetroffen. Overigens heeft je vraag ons wel aan het denken gezet. Er zijn ons uit Nederland geen verkeerdgewonden Nauwe korfslakken bekend. Maar dat betekent niet dat ze niet zouden kunnen voorkomen. Wie weet zijn ze ooit wel gedetermineerd als Gestreepte korfslak. Dat is niet geheel onlogisch, aangezien beide soorten kleiner zijn en inderdaad gestreepte omgangen Vraag: “Uit het Noordzeekanaal viste ik dit buisje op, volgens mij een Olifantstandje (Scaphopoda). Hij is hol, beide kanten zijn open. Weet u welke soort het is? En is dit soms een nieuwe exoot uit het Noordzeekanaal?” Antwoord: Helaas moeten we u teleurstellen. De rechte vorm en uitvergroting van de opening bevestigden ons ver- moeden: dit is geen schelp, maar het steeltje van een pijpje waarmee men in onder meer de 18e eeuw tabak rookte. Ze werden vooral in Gouda gemaakt maar door het hele land gebruikt. Steeltjes, fragmenten, pijpenkoppen en soms nog gave Goudse kleipijpjes zijn veel in de bodem aanwezig. Kortom, op z’n Amsterdams dus: ”een peipie”.

Antwoorden: vraag 1 & 2: Adriaan Gmelig Meyling 36 Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON Zoekbeeld 9(2), 2019 Nieuwsbrief van Stichting ANEMOON

Bloedrood ( ) Watersipora plooimosdiertje Zoekd w ier subatra (exoot)

Profielschets: Bloedrood plooimosdiertje had. Hoogstwaarschijnlijk is ook dit weer een geval waarbij klimaatverandering de introductie van exoten heeft geholpen. Zoekbeeld: Mosdiertjes (Bryozoa) zijn kleine kolonievormen de dieren. Afzonderlijke individuen zijn nog geen mm. Kolo- Oorsprong/ontdekking: Watersiphora subatra is hoe dan nies kunnen als korst op substraat groeien, maar vormen ook ook een exoot. Het oorspronkelijke leefgebied is niet met opgaande structuren. Bij het Bloedrode plooimosdiertje is de zekerheid bekend, maar de Golf van Mexico wordt genoemd. kleur een goed kenmerk; van oranjerood tot bloedrood. Door de mens onbewust over grote delen van de wereld verspreid. O.a. bekend van Japan, Australië, Nieuw-Zeeland, Bijzonderheden. Zowel kleinere ovaalronde korsten als Californië en delen van Europa, waaronder de Engelse grotere kolonies met gekronkelde, opstaande plooien. Naar zuidkust. Was ooit aangespoeld op het Nederlandse strand Nederlandse begrippen opvallend grote kolo- en op Helgoland. Toen is geopperd dat de soort zich in ons nies van meerdere decimeters. Ieder diertje land zou kunnen vestigen. Dat gebeurde; in 2018 werden van een kolonie zit in een apart huisje en meerdere kolonies ontdekt in het Grevelingenmeer. De soort heeft een tentakelkrans (zie afb. hiernaast) is momenteel bezig zich uit te breiden. waarmee voedsel wordt gevangen. De afzonderlijke zoïden zijn rechthoekig tot zeshoekig en hebben afmetingen tot 0.7 Meldingen en liefst foto’s graag doorgeven via: anemoon@cis- mm x 0.5 mm. De openingen van de kamertjes zijn ovaalrond tron.nl / www.verspreidingsatlas.nl of/en www.waarneming.nl. met een u-vormige sinus. Het afsluitplaatje (operculum) heeft in het midden een aan beide kanten ingedeukte rand. Naast de openingen staan gegroepeerde perforaties (3-8) of poriën. Een kolonie van het De zoïden zijn convex en bedekt met pseudoporen. Geen Bloedrode plooimos- avicularia (bolronde zoïden met een klepje in de vorm van diertje in het Greve- lingenmeer. Duidelijke vogelkopjes) zoals bij meerdere andere mosdiersoorten. herkenningspunten Leefwijze/voedsel: De dieren leven meestal op wat beschut- zijn de kleur en de te plaatsen, zoals in jachthavens. Elders komt de soort voor - vaak - geplooide afstaande structuren. in gebieden waar de watertemperatuur in de winter minder (foto: Ad Aleman) extreem is. Het ziet er naar uit dat Nederlandse (inmiddels milde) winters geen invloed op het voorkomen hebben ge-

Herinnering: eerdere zoekd(w)ieren

Zoekdier voorjaar 2018 8(1) Zoekdier najaar 2018 8(1) Zoekdier voorjaar 2019 9(1) Zoekdier najaar 2019 9(2) (exoot) (exoot)

Vorskwab Gebogen traliemossel Genaveld tonnetje Bloedrood plooimosdiertje Raniceps raninus Ischadium recurvum Lauria cylindracea Watersiphora subatrata

Stevige, donker- tot grijsbruine vis Stevige mossel met sterk uitwaaie- Vrij kleine slak met een langgerekt Kolonievormende dieren die een met een grijswitte buik, grote ogen rende ribben. De binnenkant is tonvormig tot cilindervormig huisje. platte korst of (vaker) opstaande, en een grote brede kop. Het lijf wordt roodbruin. Wordt ca. 4 (tot 6!) cm 4,4 x 2,1 mm. 6-7 matig bolle win- plooivormige structuren vormen. naar achteren toe smaller. Meestal lang. Exoot, brakwatersoort. Eind dingen. In de mond een opvallende De kolonies worden meerdere dm. 15-20 cm. Onder de kin zit een tast- 2018 ontdekt in het Noordzeeka- tandplooi. Mondrand verdikt. Nauwe Individuele zoïden tot maximaal draadje. Zwemt opvallend langzaam. naal en daar inmiddels zeer alge- navel. Glanzend lichtbruin. West- 0,7 mm. Het meest in het oog Laat zich goed fotograferen. Leeft meen in riffen van de (eveneens Europese / Mediterrane soort. Kwam springende kenmerk is de oranje solitair tussen stenen en wieren, exotische) Trompetkalkkokerworm. ooit voornamelijk voor op Walche- tot rode kleur. Zeeland, met name meestal tussen 1-20 m. Meldingen Mogelijk ook in andere brakwater- ren, maar breidt zich de laatste ja- Grevelingemeer. Uitbreidend. zijn welkom! milieus. Meldingen uiterst welkom! ren uit. Meldingen zeer welkom! Alle meldingen zijn zeer welkom! Afbeeldingen: v.l.n.r: PICTAN, R.H. de Bruyne; E. van der Niet, A.W. Gmelig Meyling, M.A. Faasse.