Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz ZBLEWO (129)

Warszawa 2009 Autorzy: Jerzy G ągol*, Izabela Bojakowska*, Andrzej Juszczyk*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* we współpracy z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

*Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa **POLGEOL SA Przedsi ębiorstwo Geologiczne, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

© Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2009 Spis tre ści I. Wst ęp ( Jerzy G ągol ) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Jerzy G ągol ) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Jerzy G ągol ) ...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Jerzy G ągol ) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Jerzy G ągol )...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Jerzy G ągol, Andrzej Juszczyk )...... 13 VII. Warunki wodne (Jerzy G ągol )...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 21 1. Gleby ( Anna Pasieczna, Paweł Kwecko ) ...... 21 2. Osady wodne ( Izabela Bojakowska ) ...... 23 3. Pierwiastki promieniotwórcze ( Hanna Tomassi-Morawiec ) ...... 26 IX. Składowanie odpadów ( Krystyna Wojciechowska ) ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego ( Andrzej Juszczyk, Jerzy G ągol ) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Jerzy G ągol) ...... 36 XII. Zabytki kultury (Jerzy G ągol ) ...... 40 XIII. Podsumowanie (Jerzy G ągol ) ...... 41 XIV. Literatura...... 43

I. Wst ęp

Mapa geo środowiskowa Polski (MG śP) w skali 1:50 000 przedstawia w syntetyczny sposób wyst ępowanie kopalin oraz stan ich rozpoznania i zagospodarowania górniczego na tle wybranych elementów hydrogeologii i geologii in Ŝynierskiej oraz stanu i potrzeb ochrony środowiska, przyrody i dóbr kultury (plansza A). Informuje tak Ŝe o stanie geochemicznym powierzchni ziemi i moŜliwo ści składowania odpadów (plansza B). Mapa geo środowiskowa Polski jest adresowana głównie do instytucji, samorz ądów i organów administracji pa ństwowej, zajmuj ących si ę zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści jest przydatna w realizacji m.in. postanowie ń ustawy o za- gospodarowaniu przestrzennym, ustawy o odpadach, prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i górniczego. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystane przy opra- cowywaniu strategii rozwoju województw, studiów i planów zagospodarowania przestrzennego oraz w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawione na mapie informacje środo- wiskowe s ą pomocne przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw społeczno ści lokalnych oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Arkusz Zblewo (129) Mapy geo środowiskowej Polski został wykonany według zasad okre ślonych w Instrukcji… (2005). Plansza A jest reambulacj ą arkusza Zblewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, opracowanego wcze śniej w Oddziale Świ ęto- krzyskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Kielcach (Juszczyk, 2003). Materiały archiwalne i informacje niezb ędne dla realizacji mapy uzyskano m.in. w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Urzędzie Marszałkowskim Woje- wództwa Pomorskiego w Gda ńsku, u Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody i Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gda ńsku, w Wojewódzkim In- spektoracie Ochrony Środowiska w Gda ńsku, w Urz ędach Gmin oraz w Starostwach Powia- towych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie współrz ędnych 1942 (ark. N-34-73-B Zblewo). Mapa jest przygotowana w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowiskowej Polski. Ponadto szczegółowe dane o złoŜach s ą uj ęte w kartach informacyjnych złó Ŝ i w komputerowej bazie danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Zblewo określaj ą współrz ędne: 53 o50’ i 54 o00’ szeroko ści geograficznej północnej oraz 18 o15’ i 18 o30’ długo ści geograficznej wschodniej. Administracyjnie teren ten znajduje si ę w południowej cz ęś ci województwa pomorskiego i obejmuje fragmenty gmin: Stara Kiszewa (powiat ko ścierski), Zblewo, Lubichowo, Sta- rogard Gda ński, Skarszewy, Kaliska, Bobowo, Skórcz (powiat Starogard Gda ński) oraz nie- wielki fragment miasta Starogard Gda ński. Figura 1 przedstawia poło Ŝenie arkusza Zblewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wydzielonych przez J. Kondrackiego (Kondracki, 2001). Zgodnie z tym podziałem omawiany teren znajduje si ę na pograniczu mezoregionu Pojezierze Starogardzkie (makroregion Pojezie- rze Wschodniopomorskie) i mezoregionu Bory Tucholskie (makroregion Pojezierze Połu- dniowopomorskie). Obszar arkusza Zblewo le Ŝy w samym centrum Kociewia, pomorskiego regionu etnicz- no-historycznego, szczyc ącego si ę obok swych tradycji kulturowych tak Ŝe urod ą krainy, jej walorami turystyczno wypoczynkowymi i go ścinno ści ą mieszka ńców. Powierzchnia omawianego obszaru została ukształtowana w czasie fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły (zlodowacenia północnopolskie). Dominuj ącymi formami w morfologii terenu jest morena denna, z wyst ępuj ącymi w jej obr ębie płatami moreny czołowej, a tak Ŝe pola sandrowe oraz jeziora rynnowe i wytopiskowe. Powierzchnia terenu nachylona jest generalnie w kierunku wschodnim i południowym. Najwy Ŝsze wysoko ści bezwzgl ędne, wyst ępu- jące w zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci powierzchni arkusza, maj ą warto ść około 147 m n.p.m. Generalnie, w tej cz ęś ci obszaru arkusza rz ędne wysoko ści wynosz ą od 120 do 140 m n.p.m. W dolinach rzek oraz w obr ębie jezior teren ma zwykle wysoko ść od 90 do 110 m n.p.m. Najni Ŝsze rz ędne terenu, spotykane w obr ębie doliny Wierzycy, w okolicach Starogardu Gda ńskiego, maj ą warto ść około 80 m n.p.m. (Szukalski, red., 1996). Pod wzgl ędem klimatycznym obszar arkusza Zblewo znajduje si ę na pograniczu dwu dzielnic: Pomorskiej i Bydgoskiej. Dominuj ą tutaj wiatry zachodnie, od południowo- zachodnich po północno-zachodnie. Średnia roczna suma opadów waha si ę od około 520 do 550 mm (Krawiec, Kachnic, 1998). Średnia temperatura roczna powietrza wynosi 6,5 oC. Około 50% powierzchni obszaru obj ętego zasi ęgiem arkusza zajmuj ą grunty rolne. S ą to głównie grunty IV, V i VI klasy bonitacyjnej, ale spotyka si ę – zwłaszcza w centralnej i wschodniej cz ęś ci obszaru – tak Ŝe grunty klasy III i IVa. Są to przede wszystkim gleby bru- natne oraz bielicowe i pseudobielicowe, a w zakresie przydatno ści rolniczej – gleby komplek-

4 su pszennego dobrego i Ŝytniego bardzo dobrego. Na małych fragmentach terenu, w obszarach obni Ŝonych, wyst ępuj ą organiczne gleby torfowe i murszowo-torfowe (ł ąki na glebach pochodzenia organicznego). Są one zaliczane wraz z gruntami klas III i IVa do gleb chronionych przed zmian ą u Ŝytkowania.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Zblewo na tle jednostek fizycznogeograficznych (wg J. Kondrackiego, 2001) 1– granica podprowincji, 2 - granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu podprowincja 314 –Pojezierza Południowobałtyckie m a k r o r e g i o n 314.5 – Pojezierze Wschodniopomorskie: mezoregiony: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie, 314.52 – Pojezierze Starogardzkie; m a k r o r e g i o n 314.7 –Pojezierze Południopomorskie: mezoregion: 314.71 –Bory Tucholskie; m a k r o r e g i o n 314.8 – Dolina Dolnej Wisły: mezoregion 314.81 – Dolina Kwidzy ńska podprowincja 313 – Pobrze Ŝa Południowobałtyckie m a k r o r e g i o n 313.5 – Pobrze Ŝe Gda ńskie: mezoregion 313.54: śuławy Wiślane

Około 30% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, a około 5% jego powierzchni stanowi ą jeziora.

5 Du Ŝe kompleksy le śne, wyst ępuj ące głównie w południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza Zblewo, to głównie lasy ochronne maj ące znaczenie krajobrazowe. Jest to skraj Bo- rów Tucholskich. Dominuje tu sosna, świerk, brzoza, rzadziej buk i d ąb. Na całym obszarze, wzdłu Ŝ brzegów jezior i rzek oraz na rozległych bagniskach, licznie wyst ępuje olsza. W obr ębie obszaru arkusza Zblewo nie ma du Ŝych zakładów przemysłowych. W pla- nach zagospodarowania przestrzennego tutejszych gmin przyjmuje si ę utrzymanie takiego stanu rzeczy. Głównymi funkcjami gmin jest rolnictwo, turystyka i wypoczynek (Parteka, red., 1999, 2000; Pankau, red., 2002). Przepływaj ące przez obszar arkusza Wda i Wierzyca to jedne z najpi ękniejszych polskich rzek nizinnych i wspaniałe szlaki kajakowe. Dobrze rozwini ęta jest tu sie ć gospodarstw agroturystycznych, o środków wypoczynkowych i hoteli. Jak w wi ększo ści polskich gmin poprawy i uporz ądkowania wymaga gospodarka wod- no-ściekowa. Komunalne oczyszczalnie ścieków (o wydajno ści poni Ŝej 1000 m3/d) znajduj ą si ę w Zblewie i Lubichowie, a gminne wysypiska odpadów komunalnych w Zblewie i w Bie- towie (gmina Lubichowo). Oba wysypiska s ą bliskie wykorzystania swojej pojemno ści (we- dług zało Ŝeń – w 2009 r.). Przez obszar arkusza (Zblewo, Starogard Gda ński) przebiega droga krajowa 22, która biegnie od granicy z Niemcami (Kostrzyn) do granicy z Rosj ą (budowane przej ście w Grze- chotkach). Ponadto omawiany obszar (Zblewo, Lubichowo) przecina droga 214, łącz ąca autostrad ę A1 (Autostrad ę Bursztynow ą) z Łeb ą. Dobrze rozwini ęta jest sie ć dróg lokalnych. Przez obszar arkusza (miejscowo ści Pinczyn i Starogard Gda ński) przebiega tak Ŝe linia kole- jowa Piła – Tczew.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczn ą obszaru arkusza Zblewo przedstawia arkusz Grudzi ądz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 1 (Makowska, 1973, 1974). Bardziej szczegółowe dane zawiera – dost ępny na razie tylko w wersji archiwalnej – arkusz Zblewo Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Błaszkiewicz, 2003). Przedstawiony poni Ŝej zarys budowy geologicznej uwzgl ędnia głównie te elementy, które b ędą istotne dla omawianej dalej problematyki wyst ępowania złó Ŝ, wód podziemnych i warunków podło Ŝa budowlanego. Poło Ŝenie obszaru arkusza Zblewo na tle szkicu geologicznego regionu przedstawia figura 2.

1 Jest to mapa w wersji zakrytej i odkrytej. Wraz z t ą map ą zostały opublikowane tak Ŝe jednobarwne mapy podstawowe w skali 1: 50 000. Zawieraj ą one taki sam zakres informacji jak mapa w skali 1:200 000.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Zblewo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 (wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red., 2006)

CZWARTORZ ĘD Holocen : 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; Plejstocen-holocen : 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; Plejstocen : z l o d o w a c e n i a p ó n o c n o p o l s k i e 12 – piaski i mułki jeziorne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki ke- mów (obszary wyst ępowania oznaczone symbolem), 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowco- we. Zachowano numeracj ę wydziele ń wg cytowanej mapy

Na obszarze arkusza odsłaniaj ą si ę tylko utwory czwartorz ędowe. Z wierce ń znane s ą tak Ŝe pod ścielaj ące je utwory trzeciorz ędowe 2. Informacji o gł ębszym podło Ŝu dostarczaj ą otwory wiertnicze zlokalizowane poza omawianym obszarem, m.in. odwiert Ko ścierzyna

2 W 2002 r. Mi ędzynarodowa Unia Nauk Geologicznych usun ęła z tabeli stratygraficznej poj ęcie trzeciorz ędu jako okresu geologicznego. Rang ę okresów geologicznych – zast ępuj ących trzeciorz ęd – maj ą obecnie paleogen i neogen. Termin trzeciorz ęd – ze wzgl ędów praktycznych – mo Ŝe by ć jednak i jest nadal u Ŝywany.

7 IG-1 (Modli ński, red., 1982), wykonany w pobliskiej Ko ścierzynie (około 20 km na północny zachód od granicy arkusza). Osi ągn ął on gł ęboko ść 5202 m. Obszar arkusza le Ŝy pod wzgl ędem geotektonicznym w obr ębie synklinorium brze Ŝne- go. Powierzchnia proterozoicznej platformy wschodnioeuropejskiej (kratonu wschodnioeuro- pejskiego) znajduje si ę tu na gł ęboko ści około 5 km. Utwory prekambryjskie przykryte s ą utworami paleozoiku dolnego (kambr, sylur) o mi ąŜ szo ści około 1500 m, pokryw ą permsko- mezozoiczn ą (perm, trias jura, kreda) o mi ąŜ szo ści około 3500 m oraz osadami kenozoiczny- mi (trzeciorz ęd i czwartorz ęd). Utwory górnej kredy nawiercone w Starogardzie Gda ńskim wykształcone s ą w postaci margli. Ich miąŜ szo ść w tym rejonie wynosi około 400 m i zwi ększa si ę w kierunku połu- dniowym. Nawiercone w rejonie Starogardu Gda ńskiego osady trzeciorz ędowe to mioce ńskie (paleogen) piaski i mułki z wkładkami w ęgla brunatnego. Mi ąŜ szo ść tych utworów wynosi tu od kilku do około 40 m. Pokrywa utworów czwartorz ędowych ma mi ąŜ szo ść od stu kilkudziesi ęciu do około 200 m. Są to osady plejstoce ńskie zlodowace ń południowopolskich, środkowopolskich i pół- nocnopolskich oraz niewielkie obszary osadów holoceńskich. W profilu osadów plejstoce ńskich wyst ępuje kilka poziomów glin zwałowych przedzie- lanych piaskami i Ŝwirami ró Ŝnego pochodzenia. Na powierzchni wyst ępuj ą wył ącznie osady zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia Wisły 3). Najwi ększe rozprzestrzenienie mają gliny zwałowe. W południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry sandrowe (równina sandrowa). Na całym terenie rozrzucone s ą kemy – pagórki zbudowane z osadów piaszczystych i mułkowych. Do ść rozległe s ą tak Ŝe obszary wyst ępowania iłów, mułków i piasków zastoiskowych (fig. 2), które niekiedy spełniaj ą kryteria surowców ceramiki budowlanej (glin ceglarskich). Utwory holoce ńskie reprezentowane s ą przez piaski i Ŝwiry rzeczne oraz torfy, namuły piaszczyste i mady w dolinach rzek.

3 Dawniejsze „zlodowacenie północnopolskie”, zwane tak Ŝe „zlodowaceniem bałtyckim”, zast ąpione zostało terminem „zlodowacenia północnopolskie”, cho ć proponuje si ę ostatnio tak Ŝe termin „kompleks północnopol- ski”. W „zlodowaceniach północnopolskich” jest jedno zlodowacenie. Nazywane jest ono: „vistulianem”, „Vi- stulianem”, „zlodowaceniem vistulia ńskim”, „zlodowaceniem vistulian”. Obecnie u Ŝywa si ę jednak cz ęś ciej terminów: „zlodowacenie Wisły”, „zlodowacenie Wisła”, a tak Ŝe form: „zlodowacenie wisła”, „zlodowacenie wisły”. Ostatnio proponuje si ę prosty termin „wisła” (np. „piaski wisły le Ŝą bezpo średnio na mułkach koziego grzbietu”). W zlodowaceniu Wisły wyró Ŝnia si ę okres stadialny zwany stadiałem głównym lub stadiałem lesz- czy ńsko-pomorskim. W fazie pomorskiej tego stadiału nast ąpiła akumulacja osadów wyst ępuj ących na powierzchni omawianego obszaru i ukształtowała si ę jego morfologia.

8 IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Zblewo znajduje si ę 6 udokumentowanych złó Ŝ kopalin (Gientka i in., red., 2008). S ą to czwartorz ędowe zło Ŝa kopalin pospolitych: piasków, piasków ze Ŝwi- rem oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej. Ich wykaz, charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę przedstawia tabela 1, a główne parametry geologiczno-górnicze tabela 2. Ze wzgl ędu na niewielkie zasoby wszystkie zło Ŝa maj ą wył ącznie znaczenie lokalne. Piaski udokumentowane w zło Ŝach: „Szteklin” (Helwak, 1995a), „Szteklin I” (Matu- szewski, Samocka, 1998) i „Zielona Góra” (Helwak, 1995b, 2002) są pochodzenia sandrowe- go, a piaski ze Ŝwirem ze złó Ŝ „Zblewo” (Moczulska, Matuszewski, 1991) i piaski zło Ŝa „No- wa Wie ś Rzeczna I” (Piekarska i in., 2005) są osadami rzecznolodowcowymi. Główne parametry jako ści kopaliny w wymienionych zło Ŝach przedstawia tabela 3. W zło Ŝu „Sucumin” wyst ępuj ą zastoiskowe iły i mułki piaszczyste przydatne jako surowiec ceramiki budowlanej. Obecna dokumentacja złoŜa (S ędłak, Topolska, 1999b) zast ąpiła wcze śniejsz ą (Tomaszewska, Morkowska, 1976), do której opracowano dodatek rozliczenio- wy (S ędłak, Topolska, 1999a). Kopalin ę charakteryzuje woda zarobowa 22,8–31,0%, całko- wita skurczliwo ść wysychania 3,4–8,4% i nieszkodliwe zawarto ści marglu ziarnistego. Opty- malna temperatura wypału wynosi 950oC. Tworzywo ceramiczne uzyskane w tej temperaturze charakteryzuje si ę średni ą nasi ąkliwo ści ą 19,7% (13,9–22,9%) i wytrzymało ści ą na ści- skanie 10–20 MPa. W tabeli 1 wskazano tak Ŝe usuni ęte z krajowego bilansu zasobów kopalin zło Ŝe surow- ców ceramiki budowlanej „Nowa Wie ś”4. Było ono udokumentowane w 1955 r. (Mossakow- ski, 1955). Nie wiadomo, czy było pó źniej eksploatowane (Gurz ęda, 2003). Zostało skre ślone z bilansu w 2004 r. na podstawie dodatku nr 1 (rozliczeniowego) do dokumentacji (Gurz ęda, 2003), wykonanego na zlecenie Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego. Według tego dodatku ilo ść zasobów w zło Ŝu nie jest wystarczaj ąca dla rentowno ści wydobycia. Wyrobiska uległy samorekultywacji (małe zaro śni ęte glinianki).

4 W bazie danych o zło Ŝach Mapy geologiczno-gospodarczej Polski zło Ŝe to nosiło na arkuszu Zblewo numer 2. Konstrukcja bazy powoduje pewne niekonsekwencje. Dlatego na omawianym arkuszu Mapy geo środowiskowej Polski nie ma zło Ŝa o numerze 2, a zło Ŝe które przybyło (w tym przypadku nr 7 „Nowa Wie ś Rzeczna I”), zlokalizowane jest na mapie w pierwszej kolejno ści (przed zło Ŝem 1 „Zblewo”).

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Przyczyny Numer Wiek Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja bilansowe zagospodarowa- Wydobycie konflik- zło Ŝa Rodzaj kompleksu rozpoznania kopaliny złó Ŝ Nazwa zło Ŝa (tys. t, nia zło Ŝa towo ści na kopaliny litologiczno- tys. m3* ) mapie surowcowego klasy klasy zło Ŝa wg stanu na 31.12.2007 r. (Gientka i in., red., 2008) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 ZBLEWO pŜ, p Q 53 C1* Z 0 Skb 4 A - 3 SUCUMIN i(ic) Q 208* B, C 1 G 0 Scb 4 A - 4 SZTEKLIN I p Q 80 C1 Z 0 Skb 4 A - 5 SZTEKLIN p Q 42 C1 Z 0 Skb, Sd 4 A - 6 ZIELONA p Q 39 C1 Z 0 Skb, Sd 4 A - GÓRA

10 7 NOWA WIE Ś

p Q 198 C N 0 Skb,Sd 4 B K, U RZECZNA I 1

NOWA WIE Ś i(ic) Q B, C 1 ZWB Scb

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski , i(ic) – iły ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: C1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: G – zło Ŝa zagospodarowane, N – zło Ŝa niezagospodarowane, Z – zło Ŝa zaniechane, ZWB – zło Ŝa wykre ślone z krajowego bilansu zasobów (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej, zamieszczonej w materiałach archiwalnych arkusza mapy) Rubryka 9: Skb – kruszywo budowlane, Sd – kruszywo drogowe, Scb – ceramika budowlana Rubryka 10: 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – zło Ŝa małokonfliktowe, B – zło Ŝa konfliktowe Rubryka 12: K – ochrona krajobrazu, U – ogólna uci ąŜ liwo ść dla środowiska Tabela 2 Główne parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ Numer zło Ŝa na Powierzchnia Mi ąŜ szo ść Grubo ść Rodzaj Warunki mapie i jego zło Ŝa zło Ŝa nadkładu N/Z kopaliny hydrogeologiczne nazwa (ha) (m) (m) 1 2 3 4 5 6 7 piaski, piaski 5,1 1,2 1 ZBLEWO ze Ŝwirem 1,27 (3,2-7,9) (0,3-2,8) 0,23 zło Ŝe suche 3,8* 0,1* surowce ilaste (1,1-7,0)* (0,0-0,3)* 3 SUCUMIN ceramiki 5,24 0,50 zło Ŝe suche 4,3** 2,1** budowlanej (1,3-7,3)** (0,2-4,8)** 4 SZTEKLIN I piaski 1,29 (1,6-6,1) (0,6-1,0) 0,11-0,39 zło Ŝe suche 0,7 5 SZTEKLIN piaski 0,52 (1,6-5,5) n.o. zło Ŝe suche (0,0-1,3) 4,1 0,4 zło Ŝe cz ęś ciowo 6 ZIELONA GÓRA piaski 0,62 0,09 (3,2-4,8) (0,2-0,8) zawodnione 7 NOWA WIE Ś 6,6 0,8 piaski 2,00 0,05-0,33 zło Ŝe suche RZECZNA I (5,2-9,5) (0,5-1,9)

Rubryka 4 i 5: * zło Ŝe w kategorii B, ** zło Ŝe w kategorii C 1 W rubrykach 4 i 5 podano warto ść średni ą i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru Rubryka 6: stosunek grubo ści nadkładu (N) do mi ąŜ szo ści zło Ŝa (Z); n.o. – nie obliczono

Tabela 3 Wła ściwo ści kruszywa naturalnego z udokumentowanych złó Ŝ

Zawarto ść Zawarto ść Zawarto ść Gęsto ść Zawarto ść ziarn ziarn ziarn nasypowa Numer i nazwa zło Ŝa pyłów o średnicy o średnicy o średnicy w stanie lu źnym (%) do 2 mm do 4 mm ponad 20 mm (t/m 3) (%) (%) (%) 1 2 3 4 5 6 0,4 66,1 74,0 4,2 1 ZBLEWO pŜ 1,79 (0,2-1,6) (55,2-72,3) (67,4-79,9) (1,8-10,3) p 1,9 87,1 90,4 2,3 1,62 (1,7-2,0) (86,8-87,4) (90,1-90,7) (2,2-2,3) (1,58-1,65) 1,3 89,6 93,3 1,3 1,65 4 SZTEKLIN I (1,0-1,7) (82,4-91,3) (86,8-94,5) (0,8-3,7) (1,61-1,67) 1,1 91,0 93,3 1,2 5 SZTEKLIN 1,69 (0,9-1,9) (88,8-95,6) (91,3-96,9) (0,0-2,6) 3,1 91,3 94,5 1,3 1,57 6 ZIELONA GÓRA (2,3-4,6) (83,1-97,0) (88,0-98,3) (0,0-4,0) (1,56-1,59) 7 NOWA WIE Ś 1,2 98,0 99,0 1,50 0,0 RZECZNA I (0,6-1,5) (94,8-99,8) (97,6-100,0) (1,42-1,54)

Rubryka 1: p Ŝ – piaski ze Ŝwirem, p – piaski Rubryka 2: zawarto ść ziarn o średnicy do 2 mm nazywana jest punktem piaskowym W rubrykach 2-5 podano warto ść średnią i (w nawiasie) warto ści skrajne parametru

Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ wszystkie zło Ŝa zaliczono do klasy 4 - złó Ŝ powszech- nych (tabela 1). Z punktu widzenia ochrony środowiska wszystkie zło Ŝa – z wyj ątkiem zło Ŝa „Nowa Wie ś Rzeczna I” – zaliczono do klasy A – małokonfliktowych. Zło Ŝe „Nowa Wie ś Rzeczna I” zaliczono do złó Ŝ konfliktowych. Ze wzgl ędu na ochron ę wód powierzchniowych,

11 krajobrazu rzeki Wierzycy i gruntów rolnych eksploatacji tego zło Ŝa sprzeciwiaj ą si ę stanow- czo władze gminy Starogard Gda ński.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W 2008 r. na obszarze arkusza Zblewo nie było eksploatowane Ŝadne zło Ŝe. Koncesja na wydobywanie piasków i Ŝwirów ze złoŜa „Zblewo” wygasła 30.06.2001 r. Wyrobisko zostało w znacznym stopniu zrekultywowane i jest traktowane (tak Ŝe w „Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania gminy Zblewo”) jako teren rekreacyjny. Kon- cesja na wydobywanie piasków ze zło Ŝa „Szteklin I” wygasła 31.12.2006 r., ze zło Ŝa „Szte- klin” – 31.12.2002 r., ze zło Ŝa „Zielona Góra” – 3.07.2000 r. Dla wszystkich wymienionych złó Ŝ zniesiono obszary i tereny górnicze. Zako ńczenie eksploatacji we wszystkich przypadkach podyktowane było wzgl ędami ekonomicznymi. Wyrobiska zostały albo zrekultywowane, albo uległy samorekultywacji. Dawne wyrobisko zło Ŝa „Szteklin I” wykorzystywane jest – jak wskazuj ą ślady – jako teren motocrossowy. W zło Ŝu surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin” eksploatacja w ostatnich latach została czasowo przerwana. Właścicielem koncesji na wydobywanie kopaliny jest firma SEMEKO Grupa Inwestycyjna Sp. z o.o. z Gdyni. Koncesja jest wa Ŝna do 31.12.2028 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar górniczy Sucumin Południe (1,68 ha) i Sucumin Północ (0,97 ha) oraz tereny górnicze, odpowiednio o powierzchni: 2,24 ha i 4,63 ha. Cegielnia jest utrzymywana w stanie umo Ŝliwiaj ącym w ka Ŝdej chwili podj ęcie produkcji. Eksploatacj ę tego złoŜa rozpocz ęto ju Ŝ w okresie mi ędzywojennym Wydobycie na przełomie XX i XXI wieku wynosiło średnio 2 tys. m 3 kopaliny rocznie. Zło Ŝe piasków „Nowa Wie ś Rzeczna I” nie jest udost ępnione górniczo. Koncesj ę na wydobycie kopaliny z tego zło Ŝa (wa Ŝną do 31.12.2025 r.) uzyskała od Starosty Nowogardz- kiego firma Eko-Tank sp. z o.o. z miejscowo ści Osie, która zło Ŝe udokumentowała. Koncesja została obwarowana konieczno ści ą uzyskania zgody na eksploatacj ę od władz gminy Staro- gard Gda ński. Takiej zgody – mimo licznych odwoła ń – firma nie otrzymała. Odmowa zosta- ła uzasadniona wzgl ędami ochrony środowiska i przyrody. Wokół złó Ŝ nie ma hałd odpadów górniczych i przeróbczych. Materiał uzyskany podczas udost ępniania złó Ŝ (nadkład) został wykorzystany do rekultywacji wyrobisk. Na obszarze arkusza nie stwierdzono praktycznie punktów niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin. Ślady bardzo niewielkiego poboru piasku widoczne s ą jedynie (pa ździernik 2008 r.) w zło Ŝu Zblewo, w południowej cz ęś ci wyrobiska, u wylotu wiod ącej do ń drogi gruntowej.

12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

W świetle dotychczasowych bada ń obszar arkusza Zblewo nie rokuje perspektyw na udokumentowanie złó Ŝ o znaczeniu ponadlokalnym (Kola, 1995; Nowak-Wasiuk, 1995; Sa- mocka, 1995). Nie wyklucza to mo Ŝliwo ści rozpoznania niewielkich złó Ŝ na potrzeby miej- scowe. Przesłank ą poszukiwawcz ą mo Ŝe tu by ć tradycja nieformalnych, dawnych miejsc po- zyskiwania kopalin (obecnie uległy one zwykle samorekultywacji, lecz s ą odnotowane w ope- ratach gminnych inwentaryzacji kopalin), analiza arkusza Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, a tak Ŝe analiza sprawozda ń z dotychczasowych poszukiwa ń, takŜe tych zako ńczonych negatywnymi wynikami (w przeszło ści jednym z kryteriów bilansowo ści była bowiem okre ślona wielko ść zasobów zło Ŝa). Liczne poszukiwania złó Ŝ kruszyw naturalnych (piasków i Ŝwirów) na omawianym obszarze zako ńczyły si ę wynikami negatywnymi. W rejonie na północny zachód od Bytoni (gdzie wykonano 10 wierce ń o ł ącznym metra Ŝu 60 m) stwierdzono głównie piaski zaglinione (Bartnik, 1968). Gliny przewarstwiane piaskami nawiercono w rejonie Góry (9 wierce ń o łącznym metra Ŝu 130 m). W jednym z wierce ń stwierdzono tu natomiast 10 m mi ąŜ szo ści kompleks torfów (Solczak, Adamska, 1977). Rozległy zbadany obszar na wschód od Sztekli- na (19 wierce ń o ł ącznym metra Ŝu 184 m) okazał si ę negatywny dla złó Ŝ Ŝwirów i pospółek (Bakota, Profic, 1977). Stwierdzono tu jednak wyst ępowanie piasków i udokumentowano pó źniej zło Ŝa „Szteklin” i „Szteklin I”. Na rozległym obszarze mi ędzy Kleszczewem a Pin- czynem, gdzie wykonano 20 wierce ń o ł ącznym metra Ŝu 174 m, piaski stwierdzono pod nad- kładem glin i piasków gliniastych grubo ści około 6 m (Bakota, Profic, 1977). Negatywny wynik dały 2 wiercenia (ł ącznie 14 m) koło Starego Lasu. Nawiercono tu gliny piaszczyste i piaski gliniaste (Dąbrowski, 1988). Negatywny dla złó Ŝ kruszywa grubego ( Ŝwiry, piaski i Ŝwiry) okazał si ę rozległy obszar zbadany koło Osowa Le śnego (15 odwiertów o ł ącznym metra Ŝu 225 m). Stwierdzono tu jednak wyst ępowanie piasków pod nadkładem od 0 do 6 m grubo ści (Petelski, 1989). Na mapie zaznaczono ten obszar jako perspektywiczny dla piasków. Na mapie wskazano te Ŝ obszar prognostyczny (obszar V, tabela 4) dla piasków i Ŝwirów w rejonie Zblewa (obok zaniechanego zło Ŝa „Zblewo”). Został on wst ępnie rozpoznany w wyniku prowadzonych tu prac poszukiwawczych (Wojtkiewicz, 1960; Profic, 1961; Bart- nik, 1962). W ich efekcie udokumentowano tu pó źniej zło Ŝe „Zblewo”. Na mapie wskazano 24 prognostyczne zło Ŝowo obszary wyst ępowania torfów (tabela 4).

13 Tabela 4 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść kompleksu Średnia Zasoby Numer Wiek kompleksu litologiczno- Powierzchnia Rodzaj Parametry jakościowe grubo ść w kat. D Zastosowanie obszaru litologiczno- surowcowego 1 (ha) kopaliny (warto ści średnie) nadkładu (tys. t) kopaliny na mapie surowcowego średnio (m) (tys. m 3)* (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 10,00% I 2,5 t Q b.i. 4,55 114* Sr stopie ń rozkładu – 25% popielno ść – 10,00% II 2,0 t Q b.i. 3,64 68* Sr stopie ń rozkładu – 25% popielno ść – 19,00% III 1,8 t Q b.i. 2,95 49* Sr stopie ń rozkładu – 25% popielno ść – 15,00% IV 1,0 t Q b.i. 3,10 31* Sr stopie ń rozkładu – 30% zaw. ziarn do 2 mm – 65%

14 14 zaw. ziarn do 4 mm – 75% zaw. ziarn pow. 20 mm – 5% 5,0 (piasek ze Ŝwirem) 1200 zaw. pyłów min. – 1% V 12 pŜ, p Q 1,5 4,0 (piasek jako kopa- (oraz około 860 Skb, Sd zaw. zanieczyszcze ń obcych lina towarzysz ąca) piasku) i grudek gliny – brak zaw. zanieczyszcze ń org. – bar- wa wzorcowa popielno ść – 16,60% VI 26,0 t Q b.i. 2,77 720* Sr, I stopie ń rozkładu – 32% popielno ść – 15,00% VII 2,3 t Q b.i. 2,05 46* Sr, I stopie ń rozkładu – 37% popielno ść – 7,00% VIII 1,3 t Q b.i. 2,38 30* Sr stopie ń rozkładu – 20% popielno ść – 10,00% IX 4,5 t Q b.i. 2,00 90* Sr, I stopie ń rozkładu – 37% popielno ść – 3,90% X 110,0 t Q stopie ń rozkładu – 17% b.i. 2,36 2596* Sr

1 2 3 4 5 6 7 8 9 popielno ść – 17,50% XI 2,5 t Q b.i. 1,82 45* Sr, I stopie ń rozkładu – 45% popielno ść – 17,50% XII 8,0 t Q b.i. 2,16 168* Sr, I stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 10,00% XIII 1,8 t Q b.i. 3,39 34* Sr, I stopie ń rozkładu – 37% popielno ść – 10,00% XIV 1,5 t Q b.i. 2,09 31* Sr, I stopie ń rozkładu – 37% popielno ść – 10,00% XV 2,0 t Q b.i. 1,57 31* Sr, I stopie ń rozkładu – 37% popielno ść – 6,40% XVI 5,5 t Q b.i. 2,20 116* Sr, I stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 2,80% XVII 3,0 t Q b.i. 3,28 96* Sr stopie ń rozkładu – 23% popielno ść – 12,50% XVIII 6,5 t Q b.i. 2,18 124* Sr stopie ń rozkładu – 30% popielno ść – 17,50%

15 15 XIX 2,0 t Q b.i. 1,75 29* Sr, I stopie ń rozkładu – 40% popielno ść – 8,20% XX 3,0 t Q b.i. 1,52 46* Sr stopie ń rozkładu – 24% popielno ść – 8,20% XXI 1,8 t Q b.i. 3,02 44* Sr stopie ń rozkładu – 24% popielno ść – 2,80% XXII 42,0 t Q b.i. 3,29 1082* Sr stopie ń rozkładu – 23% popielno ść – 15,00% XXIII 4,0 t Q b.i. 1,76 66* Sr, I stopie ń rozkładu – 43% popielno ść – 4,70% XXIV 4,3 t Q b.i. 1,96 24* Sr, I stopie ń rozkładu – 35% popielno ść – 10,00% XXV 5,0 t Q b.i. 2,14 100* Sr, I stopie ń rozkładu – 37%

Rubryka 3: pŜ - piaski i Ŝwiry, p - piaski, t - torfy Rubryka 4: Q - czwartorz ęd Rubryka 5: b.i. - brak informacji w cytowanym źródle danych. Z przyj ętych kryteriów zło Ŝowych wynika, Ŝe średnia grubo ść nadkładu stanowi nie wi ęcej ni Ŝ 0,5 średniej mi ąŜ szo ści zło Ŝa. Rubryka 9: Skb - kruszywa budowlane, Sd - drogowe, Sr - surowiec rolniczy i ogrodniczy, I - kopaliny inne (surowiec balneologiczny)

Jest to wytypowana grupa złó Ŝ (wyst ąpie ń) torfów, zinwentaryzowanych przez Instytut Melioracji i UŜytków Zielonych w Falentach (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996), spełniaj ących prawdopodobnie kryteria zło Ŝowe 5. S ą to torfowiska typu niskiego, rzadziej wysokiego, a sporadycznie przej ściowego i typów mieszanych. Główne rodzaje torfów to torfy mechowi- skowe, turzycowiskowe oraz mszarne. Torfy z niektórych złó Ŝ mog ą teoretycznie spełnia ć kryteria przydatno ści do celów balneologicznych (borowina). Wykazuj ą bowiem stopie ń roz- kładu wy Ŝszy ni Ŝ 30%, co jest jednym z kryteriów przydatno ści torfów w tej dziedzinie (Ku- charski, Szymak, 1993). Na wschód od Lubichowa wskazano tak Ŝe obszar perspektywiczny (tzn. słabiej rozpoznany ni Ŝ obszary prognostyczne) dla poszukiwa ń omawianej kopaliny. W południowej cz ęś ci województwa gda ńskiego poszukiwano w latach 1985–1986 złó Ŝ kredy jeziornej i gytii (Olszewski, 1986). W obr ębie obszaru arkusza Zblewo nie wskazano Ŝadnego obszaru prognostycznego. Negatywne wyniki (brak kopaliny, zbyt mała mi ąŜ szo ść lub zbyt małe zasoby) uzyskano w obszarach na południe od Zblewa (tu jednak stwierdzono pokład torfu mi ąŜ szo ści 5 m) i na wschód od Bietowa (w jednym z obszarów wskazano przy okazji tych poszukiwa ń prognostyczne zło Ŝe torfu). Teoretyczne perspektywy poszukiwa ń złó Ŝ surowców ilastych ceramiki budowlanej stwarzaj ą na omawianym obszarze wychodnie plejstoce ńskich iłów i mułków zastoiskowych. Wobec braku bardziej szczegółowych przesłanek i danych, nie wskazano jednak obszarów perspektywicznych dla tej kopaliny. Negatywne wyniki uzyskano w rejonie Sumina, gdzie stwierdzono (5 wierce ń o ł ącznym metra Ŝu 35 m) gliny zwałowe z otoczakami i wtr ąceniami marglu (Meszkes, 1958).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Obszar arkusza Zblewo poło Ŝony jest w obr ębie zlewni pierwszego rz ędu Dolnej Wisły. Na omawianym terenie wydzielono dwie zlewnie drugiego rz ędu: Wierzycy i Wdy oraz kilka zlewni trzeciego rz ędu. Sie ć rzeczn ą na opisywanym obszarze tworz ą wymienione dwie główne rzeki: Wierzyca i Wda z dopływami. Wyst ępuj ą tu te Ŝ liczne jeziora. Wierzyca płynie przez obszar arkusza w jego północno-zachodniej i północno-wschodniej częś ci, a jej główny dopływ Piesienica przepływa przez centraln ą cz ęść omawianego terenu z zachodu na wschód. Odwadnia ona

5 Obecne kryteria bilansowo ści s ą nast ępujące: minimalna mi ąŜ szo ść zło Ŝa 1 m, maksymalny stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści zło Ŝa 0,5 i maksymalna popielno ść 30% (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 18 grudnia 2001 r. w sprawie kryteriów bilansowo ści złó Ŝ kopalin. DzU nr 153, poz. 1774).

16 około 80% terenu obj ętego arkuszem Zblewo. Wda przepływa przez południowo-zachodni fragment obszaru mapy. Wyst ępuj ące na obszarze arkusza naturalne jeziora to: Borzechowskie Wielkie (najwi ększe z nich o powierzchni 237 ha i maksymalnej gł ęboko ści 41 m), Borzechowskie Małe, Szteklin, Sumi ńskie, Ostrowite, Lubichowskie, Zelgoszczek, Mo ściska, Niedackie, Piekiełko, Radu ńskie, Grygorek, Rokoci ńskie, Staroleskie, Semli ńskie, Kleszczewskie, Struga, Wielkie, Czy Ŝon oraz inne mniejsze. Cz ęś ciowo w granicach obszaru arkusza znajduj ą si ę jeziora Czarnoleskie i Płaczewo. Na omawianym obszarze znajduj ą si ę trzy źródła (Młynek koło Małego Bukowca oraz Struga i Stara Lipa koło Góry), które wypływaj ą z utworów czwartorz ędowych i maj ą wydajno ść od 1,2 do 5,4 l/min. W 2007 roku badania jako ści wód powierzchniowych były prowadzone przez Woje- wódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Gda ńsku w ramach nowo zaprojektowanej sieci punktów monitoringowych, według zasad uwzgl ędniaj ących wymagania Ramowej Dyrekty- wy Wodnej nr 2000/60/WE oraz sposób u Ŝytkowania wód i charakter ich zagro Ŝenia lub ochrony (Raport, 2008). Na obszarze arkusza punkty pomiarowo-kontrolne monitoringu znajduj ą si ę w Nowej Wsi Rzecznej na 1,2 km biegu Piesienicy, dopływu Wierzycy, oraz w miejscowo ści Mły ńsk (poni Ŝej Jeziora Trzechowskiego), na 113,3 km rzeki Wdy, wpadaj ącej do Wisły. Według bada ń wykonanych w 2007 r. jako ść wód Piesienicy uznano – w klasyfikacji ogólnej – jako niezadowalaj ącą (klasa IV). Ich stan sanitarny tak Ŝe był niezadowalaj ący. O obni Ŝeniu jako ści wód zadecydowało przekroczenie wska źników tlenowych (ChZT-Mn, ChZT-Cr) i mikrobiologicznych (liczba bakterii grupy Coli typu fekalnego – LBC-f). Wody rzeki Wdy zostały zaliczone do wód zadowalaj ącej jako ści (III klasa) ze wzgl ędu na barw ę i przekroczenie wska źnika tlenowego – ChZT-Cr. Równie Ŝ ich stan sanitarny był zadowalaj ą- cy. Badaniami jako ści wód obj ęte jest równie Ŝ Jezioro Sumi ńskie. Stan ekologiczny jedno- litej cz ęś ci wód jeziora okre ślono jako umiarkowany. O gorszej jako ści wód decydował ich stan biologiczny (poziom chlorofilu „a” i makrofity ESMI) odpowiadaj ący III klasie.

2. Wody podziemne

Opis warunków wodnych omawianego obszaru przedstawia szczegółowo arkusz Zble- wo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krawiec, Kachnic, 1998). Poło Ŝenie arkusza na tle głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony przedstawia figura 3. Według Atlasu Hydrogeologicznego Polski (Pa-

17 czy ński, red., 1995) analizowany obszar nale Ŝy do regionu pomorskiego makroregionu pół- nocno-zachodniego.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Zblewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Pol- sce wymagaj ących szczególnej ochrony (wg A. S. Kleczkowskiego, red., 1990)

1 – granica GZWP w o środku porowym, 2 - obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO)

Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 111 – Subniecka gda ńska, kreda (K); 116 – Zbiornik moreno- wy Goł ębiewo, czwartorz ęd (Q)

Najwi ększy zasi ęg i podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia w wod ę ludno ści ma na obszarze arkusza czwartorz ędowe pi ętro wodono śne. Pi ętro trzeciorz ędowe nawiercone zostało tylko w jednym otworze, w miejscowo ści Góra, ale nie jest eksploatowane. Pi ętro kredowe w obr ębie obszaru arkusza nie zostało rozpoznane. Pi ętra kredowe i trzeciorz ędowe s ą natomiast rozpoznane w obr ębie obszaru s ąsiedniego arkusza Starogard Gda ński.

18 Rozpoznanie hydrogeologiczne obszaru jest nierównomierne. Du Ŝo otworów odwierco- no w rejonie Zblewa i Starogardu Gda ńskiego. Na pozostałym obszarze s ą to cz ęsto pojedyn- cze studnie zwi ązane z zaopatrzeniem w wod ę wsi, dawnych Rolniczych Spółdzielni Produk- cyjnych i o środków wczasowych. W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego ujmowane s ą głównie wodono śne poziomy mi ędzymorenowe oraz sandrowy poziom wodono śny (Krawiec, Kachnic, 1998). W obr ębie pi ętra wydzielono trzy poziomy wodono śne. S ą one zwi ązane z osadami zlodowace ń północnopolskich (zlodowacenia Wisły). Pierwszy poziom wodono śny, maj ący znaczenie u Ŝytkowe w północno-zachodniej cz ę- ści obszaru arkusza Zblewo, zwi ązany jest z piaskami oraz piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Poziom ten wyst ępuje najcz ęś ciej na rz ędnych od 100 do 120 m n.p.m. Ma on charakter nieci ągły i wykazuje du Ŝą zmienno ść w wykształceniu litologicznym. Jego miąŜ szo ść waha si ę od 4 do 16 m – tam gdzie ma znaczenie u Ŝytkowe - oraz od 0 do 10 m – na pozosta- łym obszarze. Wydajno ść potencjalna studzien wynosi od 30 do 50 m 3/h, a w rejonie Zblewa do 70 m 3/h. Wyst ępuj ą tutaj wody o napi ętym zwierciadle. Poziom charakteryzuje si ę słab ą izolacj ą i mał ą odporno ści ą na zanieczyszczenia pochodz ące z powierzchni terenu. Drugi poziom wodono śny, gł ębszy, stanowi ący główny poziom u Ŝytkowy na tym obszarze, zwi ązany jest równie Ŝ z wodnolodowcowymi piaskami i Ŝwirami. Poziom ten wyst ę- puje najcz ęś ciej na rz ędnych od 80 do 100 m n.p.m., a w cz ęś ci północno-wschodniej obszaru na rz ędnych od 60 do 80 m n.p.m. Jest on zró Ŝnicowany pod wzgl ędem warunków hydrogeologicznych. Najlepsze warunki wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Sucumin-Płaczewo- Kote Ŝe-Starogard Gda ński, w zachodniej i północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza. MiąŜ szo ść poziomu wynosi przewa Ŝnie 10 do 20 m, rzadko około 25 m. Wydajno ść potencjalna uj ęć wód waha si ę od 10 do 50 m 3/h, a jedynie na południe od Zblewa i w okolicach Starogardu Gda ńskiego wynosi około 70 m 3/h. Wody drugiego poziomu wodono śnego maj ą zwykle zwierciadło naporowe, rzadziej swobodne lub s ą pod niewielkim ci śnieniem. Poziom ten jest dobrze izolowany we wschodniej cz ęści obszaru, słabiej w południowo-zachodnim rejonie, w okolicach Zblewa i Sucumina. Trzeci (najgł ębszy) poziom wodono śny jest obecnie słabo rozpoznany i mo Ŝe sta ć si ę istotnym źródłem zaopatrzenia w wod ę dopiero w przyszło ści, po lepszym rozpoznaniu jego parametrów. Tak Ŝe on zwi ązany jest z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi. Eksploato- wany jest tylko w kilku miejscach, w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza. Wyst ępuje na rz ęd- nych od 50 do 70 m n.p.m., a jego mi ąŜ szo ść waha si ę od 12 do 18 m. Jest to poziom najlepiej izolowany od wpływu zanieczyszcze ń powierzchniowych.

19 Obszar zasilania omówionych poziomów wodono śnych znajduje si ę głównie na północ- ny zachód od granic obszaru arkusza. Strefami drenaŜu dla wszystkich warstw wodono śnych są doliny rzek Wierzycy i Wdy, a regionaln ą baz ę drena Ŝu stanowi dolina Wisły. Regionalny kierunek drena Ŝu wód jest wschodni i południowo-wschodni. Na podstawie decyzji Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Le śnictwa z 10.12.1993 r. zatwierdzone zostały zasoby wód podziemnych w obszarach zlewni rzeki Wierzycy i zlewni górnej Wdy (Krawiec, Kachnic, 1998). Dla obszaru zlewni Wierzycy o powierzchni 1953 km 2 ustalono zasoby eksploatacyjne równe 6264 m 3/h. W obr ębie arkusza Zblewo wydzielono dwa rejony eksploatacji: • Starogardu Gda ńskiego – o powierzchni 283 km 2 i zasobach w wysoko ści 2215 m 3/h. Re- jon ten obejmuje około 50% północnej cz ęś ci obszaru arkusza, • Skórcza – o powierzchni 111 km 2 i zasobach w wysoko ści 312 m 3/h. Rejon ten obejmuje około 10% powierzchni obszaru arkusza, w jego południowo-wschodniej cz ęś ci. Na obszarze zlewni górnej Wdy o powierzchni 1868 km2, obejmuj ącej fragment połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu, ustalono zasoby eksploatacyjne w wysoko ści 2611 m3/h. Stosunkowo niski poziom uprzemysłowienia i do ść dobra izolacja głównego poziomu uŜytkowego (poza rejonem Zblewa) decyduj ą o stosunkowo dobrej jako ści wód podziemnych na omawianym obszarze (Krawiec, Kachnic, 1998). Na przewa Ŝaj ącym obszarze (poza zachodni ą i południowo-zachodni ą cz ęś ci ą) wyst ępu- ją jednak wody o ponadnormatywnej zawarto ści Ŝelaza i manganu (pochodzenia geogenicz- nego), wymagaj ące prostego uzdatniania. Zawarto ść Ŝelaza waha si ę w granicach od 0,0 do 8,0 mg/dm 3, a najcz ęś ciej od 0,4 do 3,0 mg/dm 3. Zawarto ść manganu wynosi od 0,0 do 0,4 mg/dm 3, przewa Ŝnie około 0,2 mg/dm 3. W wodach podziemnych w utworach czwartorz ędowych spotykane s ą równie Ŝ lokalnie ponadnormatywne zawarto ści amoniaku (od 0,5 do 2,6 mg/dm 3). Zawarto ść azotanów mie ści si ę w granicach od 0,0 do 11,2 mg/dm 3, a w około 70% badanych próbek wód – w granicach od 0,0 do 0,1 mg/dm 3. Jako ść przypowierzchniowych wód gruntowych, ujmowanych za po średnictwem studzien kopanych, jest zazwyczaj zła. Poziom przypowierzchniowy nie stanowi jednak istotne- go źródła zaopatrzenia ludno ści w wod ę i jest eksploatowany przez nieliczne studnie. Woda z tych studzien charakteryzuje si ę zł ą jako ści ą. Spowodowane jest to ponadnormatywn ą zawarto ści ą zwi ązków azotu, siarczanów oraz niekiedy fosforanów i potasu. Skład chemiczny

20 tych wód wskazuje na przedostawanie si ę do gruntu ścieków bytowych i hodowlanych b ądź spływ zanieczyszcze ń z terenów uprawnych ( środki ochrony ro ślin i nawozy mineralne).

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU z 2002 r., nr 165, poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza Zblewo (129) umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pier- wiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectro- metry ) z zastosowaniem spektrometrów PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej tech- nik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spek- trometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicz- nego w Warszawie. Kontrol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

21 Tabela 5 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg)

Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) w glebach na dian) w glebach w glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu na arkuszu niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Zblewo (129) Zblewo (129) Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale N=8 N=8 N=6522 frakcja ziarnowa <1 mm grupa B 2) grupa C 3) mineralizacja grupa A 1) HCl (1:4) gł ęboko ść (m p.p.t.) gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–49 25 27 Cr Chrom 50 150 500 1–5 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 9–80 27 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–<0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–3 1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–10 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–6 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5–20 10 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 <0,05 <0,05 Liczba badanych próbek gleb z arkusza Zblewo (129) 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie akt ualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, Pb Ołów 8 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Hg Rt ęć 8 z wył ączeniem gruntów pod s tawami i gruntów pod Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, arkusza Zblewo (129) do poszczególnych grup nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- uŜytkowania (liczba próbek) ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - tereny przemysłowe, u Ŝytki kop alne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – liczba próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi

22 w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne byłoby opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z cytowanym wy Ŝej Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania próbek i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady wodne

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów

23 albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek. Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU z 2002 r., nr 55., poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ę- dów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre- ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz warto ści ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL . Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Pierwiastek Rozporz ądzenie MŚ* PEL** Tło geochemiczne Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

*Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powodu- ją, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 55, poz. 498). **MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspek- tora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą. Oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą

24 królewsk ą. Oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Niedackiego (gm. Zblewo), Borzechowskiego Wielkiego, Steklin i Sumi ńskiego. Osady tych jeziora charakteryzuj ą si ę podwy Ŝszonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śla- dowych. W osadach jeziora Niedackiego i Borzechowskiego odnotowano podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu, w osadach jeziora Steklin i Sumi ńskiego – chromu, cynku, ołowiu i rt ęci. Jednak Ŝe s ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Mini- stra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. oraz ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 7 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg)

Borzechowskie Niedackie Steklin Sumi ńskie Pierwiastek Wielkie (2007 r.) (1999 r.) (1999 r.) (1999 r.) Arsen (As) 9 5 8 10 Chrom (Cr) 7 14 20 25 Cynk (Zn) 92 109 115 186 Kadm (Cd) 1,1 0,5 1 2 Mied ź (Cu) 9 11 11 20 Nikiel (Ni) 5 10 10 14 Ołów (Pb) 52 49 61 63 Rt ęć (Hg) 0,103 0,12 0,155 0,275

Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych

25 i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma- spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 mi- nuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od do około 37 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 26 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 25 do około 48 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 34 nGy/h.

26 dnych – opis siatki kilometrowej arkusza ę iotwórczymi na obszarze arkusza Zblewo. Na osi rz Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien

27 Powierzchni ę badanego obszaru w cz ęś ci zachodniej buduj ą głównie utwory wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) zlodowacenia północnopolskiego. W cz ęś ci wschodniej i północnej wyst ępują pokrywy glin zwałowych z tego samego okresu zlodowacenia oraz eluwia glin zwałowych. W dolinach rzecznych wyst ępuj ą holoce ńskie osady rzeczne (piaski i Ŝwiry). W obydwu profilach wy Ŝszymi dawkami promieniowania gamma (25–42 nGy/h) cechu- ją si ę gliny zwałowe (a w profilu wschodnim tak Ŝe ich eluwia), natomiast ni Ŝszymi (<25 nGy/h) – piaszczysto-Ŝwirowe utwory wodnolodowcowe i rzeczne. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne około 18 dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 0 do 4,5 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,1 do 5,1 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU z 2007 r., nr 39, poz. 251, tekst jednolity) oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów 6 (DzU z 2003 r., nr 61, poz. 549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania karto- graficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje:

6 28 marca 2009 r. weszło w Ŝycie rozporz ądzenie zmieniaj ące wspomniane rozporz ądzenie (DzU z 2009 r., nr 39, poz. 320).

28 • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów, nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom składowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU maj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz dokumentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 8).

Tabela 8 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery Typ geologicznej składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

29 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 8), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowiska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materia- łów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Zblewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Krawiec, Kachnic, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Zblewo bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów podlegaj ą: ─ zwarta zabudowa wsi gminnych Zblewo i Lubichowo, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Bo- ry Tucholskie” PLB 320009 (ochrona ptaków), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefa ochrony po średniej uj ęcia wody dla Starogardu Gda ńskiego – „Południe”,

30 ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wierzycy, Piesienicy, Wdy (Czarnej Wody), ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Czy Ŝon, Wielkie, Struga, Pani, Pi ńczy ńskie, Berenta, Kleszczewskie, Semli ńskie, Staroleskie, Rokoci ńskie, Grygorek, Radu ńskie, Iwiczek, Ostrowite, Niedackie, Piekiełko, Borzechowskie Wielkie i Małe, Sumi ńskie, Płaczewo, Lubichowskie, Steklin, Mo ściska, Zelgoszczek, Czarnoleskie i mniejszych zbiorników, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10 o, ─ obszary zagro Ŝone ruchami masowymi – rejon miejscowo ści Dolne Maliki, Lipski Młyn, Nowa Wie ś Rzeczna i śabno oraz jeziora Radu ńskiego (Jurys i in., 2008).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 8) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej, ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Na terenie obj ętym arkuszem Zblewo wyró Ŝniaj ącą si ę jednostk ą geomorfologiczn ą jest wysoczyzna morenowa falista. Obok zwartych obszarów wysoczyznowych, rozci ętych doli- nami rzecznymi i rynnami subglacjalnymi, w śród obszarów sandrowych wyst ępuj ą wyspy wysoczyznowe. Osady czwartorz ędowe pokrywaj ą cał ą powierzchni ę terenu, w strefie po- wierzchniowej wyst ępuj ą gliny zwałowe stadiału górnego zlodowacenia Wisły. W obr ębie osadów zlodowacenia Wisły wyró Ŝniono dwa poziomy glin zwałowych, odpowiadaj ące sta- diałom: środkowemu i górnemu. Lokalnie nie s ą one rozdzielone i tworz ą jeden kompleks glacjalny. Mi ąŜ szo ść glin zwałowych stadiału górnego wynosi od kilku do prawie 20 m. S ą to z reguły masywne gliny piaszczyste i piaszczysto-ilaste, br ązowe. W stropie wyst ępuj ą abla- cyjne utwory gliniasto-piaszczyste. Gliny s ą w ró Ŝnym stopniu zwietrzałe. Gliny zwałowe stadiału środkowego wyst ępuj ą nieci ągł ą warstw ą i osi ągaj ą mi ąŜ szo ści do 20 m (najcz ęś ciej maj ą jednak około 5 m). W sp ągu s ą to szare gliny piaszczyste z licznymi przewarstwieniami piasków gliniastych, w stropie szare gliny masywne, w ró Ŝnym stopniu zwietrzałe. Gliny zwałowe stadiału górnego lub kompleksy glin stadiału górnego i środkowego spełniaj ą kryteria przyj ęte dla składowania odpadów oboj ętnych. W obr ębie ich powierzchniowego wyst ępowania wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ętnych.

31 Na terenie gminy Skarszewy jest to rejon miejscowo ści Kolonia Ko źmin, w gminie Sta- ra Kiszewa–Maliki Górne, Maliki Dolne, Góra. W gminie Zblewo to obszary w rejonie miejscowo ści Kleszczewo–Piesienica, Pałubinek–Pinczyn, Zblewo, Mirachowo–Białachowo, Ra- dziejowo, Bytonia, Borzechowo; w gminie Kaliska – LąŜ ek. Na terenie gminy Lubichowo wyznaczone obszary znajduj ą si ę w rejonie Lubichowo–Wilcze Błota, Mo ściska–Zelgoszcz, Stelinka i Bud. W gminie Skórcz jest to rejon Czarnego Lasu, w gminie Starogard Gda ński – Wysokiej, Sumina, Sucumina, Nowej Wsi Rzecznej–Rokicina, Kr ęskiego Młyna i śabna. Obszary, na których gliny zwałowe wyst ępuj ą pod nadkładem piasków i Ŝwirów lodow- cowych oraz spływowych glin zwałowych, jak równie Ŝ piasków, mułków, miejscami Ŝwir- ków z wkładkami glin zwałowych w spływach wodnolodowcowo–zastoiskowych wła ściwo- ści izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Wyznaczone obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniem warunkowych lokalizacji obiektów tego typu s ą: p – poło Ŝenie w granicach Obszarów Chronionego Krajobrazu „Bory Tucholskie” i „Dolina Wierzycy” – okolice Góry, śabna i Borzechowa, b – zabudowa Zblewa i Lubichowa.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ące wymagania dla składowania odpadów komunalnych Na analizowanym terenie, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t. nie wyst ępuj ą osady, któ- rych wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte do składowania odpadów komunalnych. W miejscowo ści Sucumin w gminie Starogard Gda ński udokumentowano zło Ŝe surow- ców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin”. Kopaliną główn ą s ą czwartorz ędowe iły warwowe o mi ąŜ szo ściach od 1,1 do 7,0 m, średnio 3,8 m (kat. B) i 1,3 m do 7,3 m, średnio 4,3 m

(kat. C 1) i średniej grubo ści nadkładu 0,1 m dla kat. B i 2,0 m dla kat. C 1 (S ędłak, Topolska, 1999b). Cz ęść zło Ŝa (pole zachodnie) została ju Ŝ praktycznie wyeksploatowana. Zło Ŝe buduj ą iły i mułki warwowe, słabo uwarstwione, o składzie granulometrycznym odpowiadaj ącym glinie pylastej i iłom pylastym. Po śród serii ilastej wyst ępuj ą wkładki mułków i piasków pylastych. Iły i mułki charakteryzuj ą si ę średni ą i mał ą plastyczno ści ą. W sp ągu serii ilastej wyst ępuj ą piaski drobnoziarniste i pylaste. Wyst ępuje w nich poziom wodono śny o napi ętym zwierciadle. Stwierdzono równie Ŝ wyst ępowanie wody w przewarstwieniach pylastych i piaszczystych w formie s ącze ń w całej serii zło Ŝowej. Utwory te ze wzgl ędu na swoj ą struk-

32 tur ę maj ą mo Ŝliwo ści akumulowania wód opadowych. Na dnie wyeksploatowanego wyrobiska pozostawiono warstw ę surowca o grubo ści około 1 m. Po zako ńczeniu eksploatacji wyrobisko mo Ŝna wykorzysta ć do składowania odpadów (nawet komunalnych). Teren w granicach zło Ŝa „Sucumin” wyznaczono do ewentualnego składowania odpadów komunalnych. Warun- ki izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Nale Ŝy si ę liczy ć ze znacznymi kosztami inwestycji (prace odwodnieniowe, dodatkowe uszczelnienia). W otworze wiertniczym wykonanym w rejonie Miradowa w gminie Zblewo pod 6,5 m warstw ą glin zwałowych wyst ępuj ą iły czwartorz ędowe przewarstwione glinami zwałowymi (32–34 m i 40–42 m). W Zielonej Górze w gminie Lubichowo pod glinami o mi ąŜ szo ści 7,5 m wyst ępuje 1,5 m zawodniona warstwa piasków drobnoziarnistych, pod ścielona iłami o mi ąŜ szo ści 7,0 m. Poniewa Ŝ wyst ępuj ące tu iły czwartorz ędowe maj ą niejednorodne wy- kształcenie litologiczne (naprzemianległe warstewki iłów i mułków) ich wła ściwo ści izolacyjne mog ą by ć zmienne. W bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów, po wykonaniu dodatkowego rozpoznania geologicznego potwierdzaj ącego rozprzestrzenienie, warunki hydrogeologiczne, wykształcenie litologiczne i wła ściwo ści izolacyjne wyst ępuj ących tu osadów, będzie mo Ŝna prawdopodobnie wyznaczy ć obszary predysponowane do składowania odpa- dów komunalnych. Nale Ŝy liczy ć si ę z konieczno ści ą wykonania dodatkowego uszczelnienia podło Ŝa i skarp obiektu w rejonie Zielonej Góry, ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne. Analizowany teren jest dobrze rozpoznany wiertniczo. W śród wielu wykonanych tu otworów w kilkunastu nawiercono gliny zwałowe o kilkunasto–kilkudziesi ęciometrowych mi ąŜ szo ściach. W gminie Zblewo w miejscowo ści Jezierce gliny maj ą 14,7 m mi ąŜ szo ści, w Semlinie 15,0 m, w Suminie 37,0 m, w Miradowie 16,0 m. Na terenie gminy Starogard Gda ński w otworach wiertniczych wykonanych w rejonie śabna wyst ępuj ą gliny o 32,0–34,0 m mi ąŜ- szościach, w Rokicinie – 30,0 m, a w dwóch otworach odwierconych na peryferiach Zblewa po 12,5 m. W rejonie Wysokiej w gminie Bobowo gliny maj ą 35 m mi ąŜ szo ści, w otworach odwierconych w rejonie Górne Maliki–Dolne Maliki w gminie Stara Kiszewa 23,0–27,5 m. Miejsca w s ąsiedztwie otworów, w których nawiercono mi ąŜ sze pakiety glin zwało- wych, po wykonaniu dodatkowych prac geologicznych, które pozwol ą na u ści ślenie rozprze- strzenienia tych osadów i ich wykształcenia, mog ą okaza ć si ę odpowiednie dla lokalizowania składowisk odpadów komunalnych. Na terenie obj ętym arkuszem funkcjonuj ą dwa składowiska odpadów komunalnych. W Zblewie składowane s ą odpady komunalne i przemysłowe z terenu gminy Zblewo, w Bie- towie – komunalne z terenu gminy Lubichowo. Składowisko w Bietowie jest uszczelnione

33 geomembran ą HDPE 1.0 i ma unormowany stan formalnoprawny, składowisko w Zblewie nie ma odpowiednich zabezpiecze ń i mo Ŝe stanowi ć zagro Ŝenie dla wód podziemnych, które praktycznie nie s ą tu izolowane od powierzchni, a mi ąŜ szość strefy aeracji wynosi kilka- kilkana ście metrów. Składowiska s ą przewidziane do likwidacji do 31.12.2009 r.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Warunki geologiczne w granicach obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów oboj ętnych s ą korzystne. Maj ą one du Ŝe powierzchnie i s ą dobrze rozpoznane wiertniczo. Otwory wiertnicze potwierdziły wyst ępowanie glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (maksymalnie do 37,0 m w Suminie). W rejonie Miradowa pod glinami zwałowymi występu- ją iły czwartorz ędowe przewarstwione glinami zwałowymi o ł ącznej mi ąŜ szo ści 34,0 m. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne w granicach obszarów wyznaczonych pod skła- dowanie odpadów s ą z reguły dobrze izolowane od powierzchni i wyst ępuj ą na gł ęboko ści 15-50 m p.p.t., a stopie ń zagro Ŝenia wód jest niski. W rejonie Zblewa warstwa wodono śna ma swobodne zwierciadło wód i nie jest izolowana od zanieczyszcze ń powierzchniowych. Sto- pie ń zagro Ŝenia okre ślono na wysoki. Lokalizacja składowiska odpadów na obszarze wyzna- czonym na zachód od Zblewa mo Ŝe wi ęc stanowi ć potencjalne zagro Ŝenie dla wód u Ŝytko- wych. Konieczne jest wykonanie dodatkowego rozpoznania hydrogeologicznego i ustalenie sposobu zabezpieczenia warstwy wodono śnej, w przypadku decyzji o budowie składowiska w tym rejonie. Wyrobisko zło Ŝa „Sucumin” przeznaczone do ewentualnego składowania od- padów komunalnych znajduje si ę na terenach o wysokim stopniu zagro Ŝenia wód głównego poziomu u Ŝytkowego wyst ępuj ącego na gł ęboko ści 5–15 m.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych W granicach obszarów wyznaczonych pod składowanie odpadów znajduj ą si ę wyrobiska dwóch złó Ŝ: „Zielona Góra” (kruszywa naturalnego) i „Sucumin” (surowców ilastych ceramiki budowlanej). Eksploatacja zło Ŝa „Zielona Góra” została zaniechana, pozostało zawodnione wyrobisko. Główny poziom wodono śny wyst ępuje pod izoluj ącą warstw ą glin zwałowych. Ze wzgl ędu na warunki wodne wyrobisko zło Ŝa „Zielona Góra” nie powinno by ć rozpatrywane jako miejsca ewentualnego składowania odpadów. Wyrobisko zło Ŝa „Sucumin” mo Ŝna rozpatrywa ć jako miejsce składowania odpadów po wykonaniu dodatkowych zabezpiecze ń podło Ŝa i ścian bocznych. Budowa składowiska stworzyłaby zagro Ŝenie dla wód przypowierzchniowych, a koszty ewentualnego odwodnienia i uszczelnienia obiektu byłyby znaczne.

34 Wyrobiska pozostałych złó Ŝ znajduj ą si ę na terenach wykluczonych z mo Ŝliwo ści skła- dowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk – na obszarze pla- nowanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowania odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środo- wiska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Ocena warunków podło Ŝa budowlanego obejmuje wyznaczenie na obszarze arkusza Zblewo rejonów o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa (Instrukcja..., 2005). Z oceny wył ączono: obszary wyst ępowania złó Ŝ kopalin, tereny rolne na glebach o klasach bonitacyjnych I-IVa, tereny le śne, ł ąki na glebach pochodzenia organicznego oraz obszary zwartej zabudowy miejskiej (Starogard Gda ński). Waloryzacji geologiczno-in Ŝy- nierskiej poddano około połowy powierzchni arkusza Zblewo. Wykonano j ą na podstawie analizy zakrytej mapy geologicznej w skali 1:50 000 (Makowska, 1974; Błaszkiewicz, 2003), mapy hydrogeologicznej (Krawiec, Kachnic, 1998) oraz mapy topograficznej. Do terenów o warunkach korzystnych dla budownictwa zalicza si ę tereny wyst ępowania gruntów spoistych (zwartych, półzwartych i twardoplastycznych) oraz tereny wyst ępowania gruntów niespoistych (sypkich) średniozag ęszczonych i zag ęszczonych, w obr ębie których nie stwierdzono zjawisk geodynamicznych, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na

35 gł ęboko ści poni Ŝej 2 m. Na omawianym obszarze warunki takie spełniaj ą tereny wyst ępowa- nia gruntów niespoistych – piasków i Ŝwirów tworz ących rozległ ą równin ę sandrow ą w obr ę- bie zachodniego, południowo-zachodniego i cz ęś ciowo wschodniego fragmentu obszaru mapy. W du Ŝym stopniu równina ta poro śni ęta jest zwartymi kompleksami le śnymi. Warunki ko rzystne dla budownictwa wyst ępuj ą równie Ŝ na obszarach pokrytych gruntami spoistymi – płatami glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Na powierzchni wyst ępuj ą słabo skonsolidowane gliny fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły. Gliny te tworz ą wysoczyzny mo- renowe w centralnym, północnym i południowo-wschodnim fragmencie obszaru mapy (okolice Zblewa, Pinczyna, Kleszczewa, Starogardu Gda ńskiego, Sumina i Lubichowa). W obr ębie arkusza Zblewo obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa wydzielono głównie w dolinach rzek Wierzycy i Wdy oraz ich licznych dopływów, gdzie wyst ę- puj ą grunty niespoiste lu źne – holoce ńskie piaski i Ŝwiry, w których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej od 2 m od powierzchni terenu. Takie warunki wyst ępuj ą równie Ŝ w obr ębie wyst ępowania gruntów organicznych (holoce ńskich torfów i na- mułów). Grunty te spotykane s ą w dolinach rzek i ich dopływów oraz wypełniaj ą lokalne obni Ŝenia na równinie sandrowej i na wysoczy źnie morenowej (okolice: Osowa Le śnego, Małe- go Bukowca, Dolnych Malików, Starogardu Gda ńskiego, Lubichowa i Borzechowa). Cechy niekorzystne dla budownictwa wykazuj ą tak Ŝe grunty w strefie od 50 do 100 m od brzegu licznych tutaj jezior. Spowodowane jest to głównie płytkim zaleganiem zwierciadła wód gruntowych w obr ębie tych gruntów. Ponadto w bezpo średniej blisko ści jezior cz ęsto wyst ępuj ą grunty organiczne (torfy, namuły). Do obszarów o warunkach niekorzystnych dla budownictwa zaliczono tak Ŝe „obszary predysponowane do ruchów masowych” 7 (Jurys i in., 2008).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Zblewo - dzi ęki rzekom, jeziorom i rozległym kompleksom le śnym - charakteryzuje si ę du Ŝymi walorami krajobrazowymi i przyrodniczymi. Południowo- zachodnia i zachodnia cz ęść terenu arkusza wchodzi w obr ęb Obszaru Chronionego Krajobra- zu Borów Tucholskich, a północno-wschodnie i północno-zachodnie naro Ŝe – w obr ęb Obsza- ru Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy.

7 S ą to obszary „o mo Ŝliwej predyspozycji” do rozwoju ruchów masowych, niepotwierdzone na razie zwiadem terenowym, których nie mo Ŝna wykorzystywa ć przy sporz ądzaniu planów zagospodarowania przestrzennego. Szczegółowe informacje zawiera baza danych Systemu Osłony Przeciwosuwiskowej SOPO na stronie internetowej Pa ństwowego Instytutu Geologicznego http://osuwiska.pgi.gov.pl

36 Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich obejmuje skraj Borów Tuchol- skich, zwanych „zielonym morzem”. O krajobrazowej urodzie tego terenu stanowi ą jeziora i wij ąca się w śród lasów Wda. Walorami Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy są zró Ŝnicowane elementy morfologiczne doliny (m.in. meandry, starorzecza, tarasy) i zró Ŝnicowane zbiorowiska ro ślinne. Na obszarze arkusza uznano za pomniki przyrody 15 drzew i grup drzew oraz 3 głazy narzutowe 8. Ustanowiono tu tak Ŝe dwa u Ŝytki ekologiczne (tabela 9) Tabela 9 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu Lp. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia Powierzchnia w ha 1 2 3 4 5 6 Stara Kiszewa PŜ - kasztanowiec biały 1 P Góra 1986 ko ścierski (Aesculus hippocastanum ) Pn, G - „ Kamie ń Diabelski”, gnejs Zblewo 2 P Pinczyn 1955 (obwód – 14,2 m, starogardzki wysoko ść – 2,5 m) Pn, G – „Wapienny Głaz”, wapie ń Zblewo 3 P Piesienica 1966 (obwód – 10,0 m, starogardzki wysoko ść – 1,3 m) PŜ - dwie sosny pospolite Starogard Gda ński 5 P Sumin 1955 (Pinus sylvestris ) starogardzki

PŜ - dwa d ęby szypułkowe Zblewo (Quercus robur ), 6 P Radziejewo 1978 starogardzki lipa drobnolistna (Tilia cordata ) Zblewo PŜ - lipa drobnolistna 7 P Borzechowo 1955 starogardzki (Tilia cordata ) Zblewo PŜ - dwa d ęby szypułkowe 8 P Wirty 1968 starogardzki (Quercus robur ) Zblewo PŜ - dąb szypułkowy 9 P Wirty 1955 starogardzki (Quercus robur ) Zblewo PŜ - dąb szypułkowy 10 P Wirty 1968 starogardzki (Quercus robur ) Bietowo Zblewo PŜ - sosna pospolita guzowata 11 P (Le śnictwo 1955 starogardzki (Pinus sylvestris f. gibberosa ) Borzechowo) Le śnictwo Lubichowo PŜ - dąb szypułkowy 12 P 2000 Sowi Dół starogardzki (Quercus robur ) PŜ - klon pospolity Lubichowo (Acer platanoides ), 13 P Lubichowo 1989 starogardzki kasztanowiec biały (Aesculus hippocastanum ) Lubichowo PŜ - aleja 10 lip drobnolistnych 14 P Lubichowo 1989 starogardzki (Tilia cordata )

8 Szczegółowa lokalizacja głazów: punkt 2 („Kamie ń Diabelski”) - 53 o57’43,7” N, 18 o21’07,8 E; punkt 3 („Wapienny Głaz”) - 53 o57’07,8” N, 18 o23’54,0” E; punkt 4 („Zakl ęta Owczarka”) - 53 o56’32,5” N, 18 o19’07,7” E.

37 1 2 3 4 5 6 Lubichowo PŜ - dwie lipy szerokolistne 15 P Lubichowo 1989 starogardzki (Tilia grandifolia ) Lubichowo PŜ - brzoza brodawkowata 16 P Zelgoszcz 1989 starogardzki (Betula pendula ) Skórcz PŜ - Ŝywotnik zachodni 17 P Czarny Las 1989 starogardzki (Thuja occidentalis ) Skórcz PŜ - lipa drobnolistna 18 P Czarny Las 1989 starogardzki (Tilia cordata ) Le śnictwo Lubichowo T - torfowisko przej ściowe 19 U 2003 Baby starogardzki 6,69 Le śnictwo Lubichowo T - torfowisko przej ściowe 20 U 2003 Baby starogardzki 3,59 rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny rubryka 6: rodzaj pomnika: PŜ – przyrody Ŝywej, Pn – przyrody nieo Ŝywionej rodzaj obiektu: T – torfowisko, G – głaz narzutowy

Głazy – pomniki przyrody: „Kamie ń Diabelski” (najwi ększy eratyk na Kociewiu), „Za- kl ęta Owczarka”, „Wapienny Głaz” otaczaj ą liczne legendy 9. W 2008 r. uległa znacznemu zniszczeniu „Lipa Borzechowska” (tabela 9, punkt 7), po- mnikowe drzewo, zasadzone według legendy przez króla Jana III Sobieskiego. Pozostało praktycznie pół pnia, a wła ściwie tylko jego zewn ętrznej cz ęś ci. Mimo to korona drzewa jesz- cze si ę zieleni. Planuje si ę podj ęcie próby zakonserwowania i zachowania pozostało ści wspa- niałego niegdy ś drzewa. Niezwykle ciekawym obiektem przyrodniczym na omawianym obszarze jest Arboretum Wirty (Le śny Ogród Dendrologiczny) w Nadle śnictwie Kaliska, koło Borzechowa, nad Jezio- rem Borzechowskim Wielkim. Zostało ono zało Ŝone w 1875 r. Zajmuje powierzchni ę 33,61 ha, na której zgromadzono około 480 gatunków drzew i krzewów. Wbrew niektórym źródłom nie ma juŜ na obszarze arkusza rezerwatu torfowiskowego „Twardy Dół”, utworzonego w 1959 r. Ochrona torfowiska została zniesiona w 1980 r. (MP z 1980 r., nr 18, poz. 91) W systemie krajowej sieci ekologicznej – ECONET Polska 10 (Liro, red., 1998) połu- dniowo-zachodni i zachodni fragment obszaru arkusza znajduje si ę w mi ędzynarodowym obszarze w ęzłowym 11M – Obszar Borów Tucholskich (fig. 5).

9 „Zaklęta Owczarka” to albo Ŝona owczarza, która spó źniła si ę z obiadem, albo skradziona owieczka, która skamieniała przed domem złodzieja, aby wskaza ć winowajc ę. „Kamie ń Diabelski” miał posłu Ŝyć diabłu do zatamowania rzeki Piesienicy, Ŝeby zala ć okoliczne wsie. Mówi si ę, Ŝe cz ęść tego głazu (na której wida ć było nawet diabelskie kopyta) została, niestety, wykorzystana surowcowo. Przy „Wapiennym Głazie” „psiankna pupa Gertruda siedam pujków futrowała” (pi ękna dziewczyna Gertruda siedem kotów karmiła). 10 Sie ć ta nie ma umocowania prawnego, ale mo Ŝe stanowi ć wytyczne planowania przestrzennego. Powstała w wyniku realizacji europejskiego programu badawczego Mi ędzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Zblewo na tle systemu ECONET (wg A. Liro, red., 1998) 1 – granica obszaru w ęzłowego o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 11 M – Obszar Borów Tuchol- skich , 2 – biocentrum, 3 – strefa buforowa, 4 – korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 2m – Kwidzy ński Dolnej Wisły

Południowo-zachodnia cz ęść terenu arkusza wchodzi w obr ęb obszaru chronionego Eu- ropejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 11 . Jest to obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) PLB 220009 – Bory Tucholskie (tabela 10) zatwierdzony Rozporz ądzeniem Ministra Środo- wiska z dnia 27 pa ździernika 2008 r. (DzU z 2008 r., nr 198, poz. 1226).

11 Szczegółowe informacje o sieci Natura 2000 w Polsce znajduj ą si ę na stronie internetowej Ministerstwa Śro- dowiska http://natura2000.mos.gov.pl

39 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

Poło Ŝenie administracyjne obszaru Poło Ŝenie centralnego Nazwa obszaru Powierzchnia w obr ębie arkusza Typ Kod punktu obszaru Lp. i symbol ozna- obszaru obszaru obszaru kod woje- czenia na mapie ść ść (ha) powiat gmina długo szeroko NUTS wództwo geograficzna geograficzna 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Kaliska Staro- PLB Bory Tucholskie pomor- Zblewo 1 F 18 °03’54’’E 53 °49’08’’N 322 536 PL634 gard 220009 (P) skie Lubi- Gda ński chowo

Rubryka 2: symbol oznacza stopie ń powi ązania obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO): F – obszar OSO zawiera w sobie obszary SOO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków Rubryka 8: kod NUTS (europejski kod jednostek terytorialnych): PL634 – podregion gda ński

XII. Zabytki kultury

Na mapie naniesiono jedynie najwa Ŝniejsze zabytki, w szczególno ści te, które zostały wpisane do rejestru zabytków (nieruchomych i archeologicznych) województwa pomorskiego. Spo śród zabytków archeologicznych wymieni ć nale Ŝy cmentarzyska płaskie grobów skrzynkowych kultury wschodniopomorskiej (IV-II w p.n.e.) w Suminie i w Borzechowie. W Osowie Le śnym odnaleziono ślady cmentarzyska płaskiego z okresu wpływów rzymskich (I–V w n.e.). Ślady grodziska wczesno średniowiecznego (V–IX w. n.e.) znajduj ą si ę w Ra- dziejewie na Górze Zamkowej i w Pinczynie. W Sucuminie, Nowej Wsi Rzecznej, Radziejewie, Rokocinie znajduj ą si ę XIX-wieczne zespoły pałacowo-parkowe. Podobny obiekt w Miradowie pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. W Szteklinie ochron ą obj ęty jest XIX-wieczny modrzewiowy dwór wraz z zabudowa- niami folwarcznymi. Interesuj ącym obiektem architektonicznym jest zabytkowa, drewniana chata kociewska z podcieniami w Borzechowie (XIX w., na XVII-wiecznych fundamentach). Status zabytków maj ą tak Ŝe ko ścioły: w Borzechowie (1854 r.), w Zblewie (1880 r.), w Lubichowie (1930-1931 r.) i w Suminie (1926–1927 r.). Zabytkiem techniki jest elektrownia wodna na Piesienicy w Nowej Wsi Rzecznej (XIX/XX w.). Miejsca martyrologii z okresu II wojny światowej znajduj ą si ę w Lubichowie, Biała- chowie oraz w Zblewie.

40 XIII. Podsumowanie

Na obszarze arkusza Zblewo zostało udokumentowane 6 złó Ŝ czwartorz ędowych kopalin pospolitych: 4 zło Ŝa piasków, 1 zło Ŝe piasków i Ŝwirów i 1 zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej. Ze wzgl ędu na niewielkie zasoby s ą to zło Ŝa o znaczeniu lokalnym. śadne ze złó Ŝ nie jest (2008 r.) eksploatowane. Jedynie zło Ŝe surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin” ma wa Ŝną (do 2028 r.) koncesj ę na wydobywanie kopaliny. Na wydobywanie piasków ze zło Ŝa „Nowa Wie ś Rzeczna I” przyznana została koncesja warun- kowa (wa Ŝna do 2025 r.), lecz władze gminy nie wyraziły zgody na jej realizacj ę. W pozosta- łych zło Ŝach eksploatacj ę zako ńczono, a wyrobiska górnicze zostały zrekultywowane, uległy samorekultywacji lub są inaczej zagospodarowane. W świetle dotychczasowych bada ń obszar arkusza nie rokuje perspektyw udokumento- wania złó Ŝ o znaczeniu ponadlokalnym. Wskazano jednak obszary prognostyczne dla zło Ŝa piasków i Ŝwirów i dla 24 niewielkich złó Ŝ torfów. Główn ą funkcj ą i kierunkiem rozwoju omawianego obszaru jest rolnictwo oraz – ze wzgl ędu na walory przyrodnicze i krajobrazowe – turystyczne i rekreacyjne wykorzystanie terenu. Kociewie, w którego sercu le Ŝy obszar arkusza, to pi ękna kraina lasów, jezior i rzek. Kierunki zagospodarowania przestrzennego gmin przewiduj ą ochron ę u Ŝytków rolnych i la- sów. Postuluj ą zwi ększanie powierzchni obszarów le śnych poprzez zalesianie gruntów klasy VI oraz rekultywacj ę na cele rolnicze obszarów nieuŜytków. Znaczna cz ęść obszaru arkusza wchodzi w obr ęb Obszaru Chronionego Krajobrazu Bo- rów Tucholskich i Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy. Ustanowiono tu tak Ŝe 18 pomników przyrody i 2 u Ŝytki ekologiczne. Interesuj ące s ą zabytki kulturowe: archeolo- giczne, architektoniczne (dwory i pałace, niekiedy w otoczeniu zabytkowych parków, ko ścio- ły), etnograficzne (zabytkowa chata kociewska w Borzechowie), a tak Ŝe zabytki techniki (elektrownia wodna w Nowej Wsi Rzecznej). Bardzo wa Ŝnym zagadnieniem w gospodarce gmin jest ochrona i wła ściwe wykorzystanie zasobów wód podziemnych i powierzchniowych. Zwłaszcza jako ść wód powierzchniowych na obszarze arkusza jest szczególnie nara Ŝona na zanieczyszczenia wynikaj ące z dzia- łalno ści człowieka. W 2007 r. wody powierzchniowe na omawianym obszarze w dwu punk- tach pomiarowych (na Wdzie i na Jeziorze Sumi ńskim) miały trzeci ą klas ę jakości, w jednym (Wierzyca) – czwart ą. Podstawowe znaczenie dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę ma na omawianym obszarze ujmowane studniami wierconymi czwartorz ędowe pi ętro wodono śne, w którym wyró Ŝnia si ę

41 3 poziomy. Wody charakteryzuj ą si ę na ogół dobr ą lub średni ą jako ści ą. Niekiedy wymagają prostego uzdatniania ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści Ŝelaza lub manganu. Lokalnie wody te zawieraj ą jednak ponadnormatywne zawarto ści amoniaku, wskazuj ące na ska Ŝenie antropogeniczne. Wyra źnie ska Ŝone ściekami i spływami zanieczyszcze ń z terenów uprawnych ( środki ochrony ro ślin, nawozy) s ą wody przypowierzchniowe, ujmowane w nielicznych studniach kopanych. Na terenie obj ętym arkuszem Zblewo wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów oboj ętnych i komunalnych. Odpady oboj ętne mo Ŝna składowa ć w obr ębie glin zwałowych stadiału górnego i środkowego zlodowacenia Wisły, a wi ęc na terenach o niskim stopniu zagro Ŝenia wód głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Jako miejsce składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć w przyszło ści (po zako ńczeniu eksploatacji) wyrobiska zło Ŝa surowców ilastych „Sucumin”. Nale Ŝy si ę tu jednak liczy ć z konieczno ści ą prac odwodnieniowych i kosztami wykonania dodatkowej, sztucz- nej izolacji. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć bezpo średnie s ą- siedztwo otworów wiertniczych, w których stwierdzono wyst ępowanie glin zwałowych o du- Ŝych mi ąŜ szo ściach lub pakietów przewarstwiaj ących si ę glin i iłów czwartorz ędowych. S ą to rejony Miradowa, Jezierców, Sumina, śabna, Rokocina, Wysokiej, Malików Górnych i Dol- nych, Zblewa i Zielonej Góry. Ochrona wód wymaga rozbudowy sieci wodoci ągów wiejskich, kanalizacji i oczysz- czalni ścieków. Jest to szczególnie wa Ŝne ze wzgl ędu na istniej ący ju Ŝ obecnie du Ŝy ruch tu- rystyczny i przewidywany jego rozwój w przyszło ści. Nale Ŝy równie Ŝ prowadzi ć wła ściw ą gospodark ę odpadami oraz stosowa ć odpowiednie dawki nawo Ŝenia w rolnictwie. Kraina lasów, jezior i rzek musi pozosta ć pi ękna. Bo to jest Kociewie. Pytasz sia, gdzie Kociewiaki Majó swoje dómi, Swe pachn ące chlebam pola, Swoje sochy, broni? Gdzie Wierzyca, Wda Przy śrebnym fal śpsiwie Nieso woda w dal, Tam nasze Kociewie… (Hymn Kociewski, ks. Bernard Sychta)

42 XIV. Literatura

BAKOTA L., PROFIC K., 1977 – Sprawozdanie z wykonanych prac poszukiwawczych za zło Ŝem kruszywa naturalnego w byłym powiecie Starogard Gda ński. CAG, Warsza- wa. BARTNIK E., 1962 – Sprawozdanie z prac geologiczno-badawczych zło Ŝa kruszywa mineralnego w rejonie Pinczyna (Cis, Bytonia, Kozub). CAG, Warszawa. BARTNIK E., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologiczno-poszukiwawczych na terenie miejscowo ści Kr ęgski Młyn. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. BŁASZKIEWICZ M., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Zblewo (129). CAG, Warszawa. DĄBROWSKI T., 1988 – Sprawozdanie nr 2 z wykonanych prac geologiczno- poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w rejonie Starogardu Gda ńskiego. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GURZ ĘDA E., 2003 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa surowca ilastego „Nowa Wie ś” w miejscowo ści Nowa Wie ś Rzeczna. CAG, Warszawa.

HELWAK L., 1995a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Szte- klin”. CAG, Warszawa.

HELWAK L., 1995b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasku „Zie- lona Góra ”. CAG, Warszawa. HELWAK L., 2002 – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kategorii

C1 zło Ŝa piasku „Zielona Góra”. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., NEUMANN M., WO ŹNIAK T., 2008 – Mapa osuwisk i obszarów predyspono- wanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. CAG, Warszawa. JUSZCZYK A., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski 1:50 000. Arkusz Zblewo (129). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝynierskiej, AGH, Kraków.

43 KOLA Z., 1995 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów na obszarze gminy Lubichowo, woj. gda ńskie. CAG, Warszawa. KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. KRAWIEC A., KACHNIC M., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000. Ar- kusz Zblewo (129). Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KUCHARSKI M., SZYMAK M., 1993 – Zło Ŝa torfów leczniczych (borowina) w Polsce. Wyd. MZiOS oraz BP „Balneoprojekt”. Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAKOWSKA A., 1973 – Obja śnienia do Mapy geologicznej Polski 1:200 000, arkusz Gru- dzi ądz (N-34-XIX). Wyd. Geol., Warszawa. MAKOWSKA A., 1974 – Mapa geologiczna Polski 1:200 000, arkusz Grudzi ądz (N-34- XIX), wyd. A i B, Mapa podstawowa w skali 1:50 000, ark. Zblewo. Wyd. Geol., Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MATUSZEWSKI A., SAMOCKA B., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.

C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku – „Szteklin I”. CAG, Warszawa. MESZKES H., 1958 – Wyniki wierce ń geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ surowców ilastych rejonu Sucumin. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. MOCZULSKA G., MATUSZEWSKI A., 1991 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Zblewo”. CAG, Warszawa. MODLI ŃSKI Z. (red.), 1982 – Ko ścierzyna IG 1. Profile Gł ębokich Otworów [Pa ństwowe- go] Instytutu Geologicznego, z. 54. Wyd. Geol., Warszawa. MOSSAKOWSKI S., 1955 – Dokumentacja geologiczno-technologiczna surowców ilastych cegielni Nowa Wie ś Starogardzka. CAG, Warszawa. NOWAK-WASIUK E., 1995 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów na obszarze gminy Starogard Gda ński, woj. gda ńskie. CAG, Warszawa.

44 OLSZEWSKI J., 1986 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego w poszukiwaniu złó Ŝ kredy jeziornej w południowej cz ęś ci woj. gda ńskiego. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK W. (red.), 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce, spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej, z usta- leniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem śro- dowiska. CAG, Warszawa. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. PANKAU F. (red.), 2002 – Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Urz ąd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gda ńsk. PARTEKA T. (red.), 1999 – Uwarunkowania rozwoju województwa pomorskiego. Urz ąd Marszałkowski Województwa Pomorskiego, Gda ńsk. PARTEKA T. (red.), 2000 – Strategia rozwoju województwa pomorskiego. Urz ąd Marszał- kowski Województwa Pomorskiego, Gda ńsk. PETELSKI K., 1989 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego w południowej cz ęś ci województwa gda ńskiego. CAG, Warszawa. PIEKARSKA E., SIŁACZ A., PIEKARSKI P., 2005 – Dokumentacja geologiczna w katego-

rii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Nowa Wie ś Rzeczna I”. CAG, Warszawa. PROFIC K., 1961 – Wyniki wierce ń geologiczno-poszukiwawczych kruszywa mineralnego w Zblewie II. Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk. Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2007 r., 2008. Biblioteka Moni- toringu Środowiska, Gda ńsk. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia18 grudnia 2001 r. w sprawie kryteriów bilansowo ści złó Ŝ kopalin. Dziennik Ustaw nr 153, poz. 1774. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dzien- nik Ustaw z 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z 2002 r., nr 165, poz. 1359.

45 Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2003 r., nr 61, poz. 549. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2009 r., nr 39, poz. 320. SAMOCKA B., 1995 – Inwentaryzacja złó Ŝ i wyrobisk kopalin stałych oraz składowisk odpadów na obszarze gminy Zblewo, woj. gda ńskie. CAG, Warszawa. SĘDŁAK I., TOPOLSKA G., 1999a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat.

B+C 2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin”. CAG, Warszawa.

SĘDŁAK I., TOPOLSKA G., 1999b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. B+C 1 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin”. CAG, Warszawa. SOLCZAK E., ADAMSKA M., 1977 – Sprawozdanie z prac w SE cz ęś ci powiatu ko ścier- skiego (rej. VII–XII). CAG, Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUKALSKI J. (red.), 1996 – Pojezierze Starogardzkie. Cz ęść I. Środowisko przyrodnicze. Gda ńskie Tow. Nauk. Wydział V Nauk o Ziemi, Gda ńsk. TOMASZEWSKA K., MORKOWSKA J.,1976 – Dokumentacja geologiczna w kategorii B

i C2 zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej „Sucumin”. CAG, Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r.. Dziennik Ustaw z 2007 r., nr 39, poz. 251, (tekst jednolity) WOJTKIEWICZ J. 1960 – Wyniki wierce ń geologiczno-rozpoznawczych kruszywa mineralnego w Zblewie. CAG, Warszawa.

Rozwi ązania skrótów nazw archiwów wykazanych w spisie literatury: • CAG, Warszawa – Centralne Archiwum Geologiczne, Pa ństwowy Instytut Geologiczny w War- szawie, ul. Rakowiecka 4 • Woj. Arch. Geol. Urz. Marsz., Gda ńsk – Wojewódzkie Archiwum Geologiczne Urz ędu Marszał- kowskiego Województwa Pomorskiego w Gda ńsku, ul. Jana Augusty ńskiego 2