EUROPEJSKI PRZEGLĄD PRAWA I STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH

ISSN-2081-0903

WYDAWCA

Europejska Wyższa Szkoła Prawa i Administracji, Warszawa ul. Grodzieńska 21/29 Od Redakcji

Pierwszy tegoroczny numer kwartalnika kon- KOMITET REDAKCYJNY tynuuje tradycję publikowania na naszych Przewodniczący łamach prac autorów spoza Europejskiej Jerzy J. Wiatr Wyższej Szkoły Prawa i Administracji, w tym autorów zagranicznych. Od 2009 roku opu- Członkowie blikowaliśmy siedemnaście artykułów autorów Andrzej Bierć zagranicznych – z Rosji (2), Serbii (3), Słowenii Dariusz Czajka Roman Sowiński (7), Szwajcarii (1), Turcji (1), Ukrainy (2) i USA (1). Tadeusz Szymanek Jest to dorobek liczący się i świadczący o po- Roman Wieruszewski ważnej pozycji uczelni w międzynarodowym życiu naukowym. To samo powiedzieć można REDAKCJA o stałej obecności w piśmie autorów polskich Sekretarz redakcji spoza EWSPiA, czego kolejnym przykładem Tadeusz T. Nowacki jest tekst dr Dagmary Lasockiej z Akademii Redaktor graficzny Humanistycznej imienia Aleksandra Gieysz- Małgorzata Głuszczak tora. Wdzięczni jesteśmy naszym zewnętrz- nym autorom za dotychczasową współpracę ADRES i liczymy na jej kontynuację. 03-750 Warszawa ul. Grodzieńska 21/29 tel. +48 22 619 9011 fax +48 22 619 5240

Tekstów niezamówionych redakcja nie zwraca. Zastrzega się możli- wość zmiany tytułów i dokonywania skrótów w artykułach. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść ogłoszeń.

PRENUMERATA

Informacji udziela dziekan Europejskiej Wyższej Szkoły Prawa i Administracji Spis treści

Anton Bebler, and the Russian-Ukrainian conflict...... 5

Герман Юлия Александровнa, Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки...... 26

Dariusz Czajka, Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów...... 38

Tadeusz Szymanek, Wzorzec osoby rozsądnej jako standard wykładni umów...... 75

Dagmara Lasocka, Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej...... 80

Artur Kotowski, Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa...... 92

Recenzje Jerzy J. Wiatr, Theory and Practice of the Welfare State in Europe in 20th Century...... 104

4 Crimea and the Russian- Anton Bebler1 -Ukrainian conflict

he recent Russian-Ukrainian dispute ognized by the international community.1 T over Crimea attracted wide inter- Northern Cyprus, Transnistria, Abkhazia, national attention. This paper is devoted to South Ossetia, Nagorno-Karabakh and explaining its historic, demographic, legal, po- later also Kosovo came to be treated in in- litical and military strategic background, its ternational relations literature as so-called similarities and differences with other “fro- “frozen” conflicts. With Kosovo moving zen” conflicts on the periphery of the former out of this group a newcomer appeared in Soviet Union, the roles of three main parties spring 2014: the Russian-Ukrainian con- directly involved in the Crimean conflict, its flict over Crimea. linkage with secessionist attempts in Eastern Like the four “frozen” conflicts men- and Southern , wider international tioned above, Crimea is geographically ramifications of the conflict and the ensuing located on the Southern periphery of the deterioration of the West’s relations with the former Soviet Union. Substantively, the Russian Federation. newest conflict bears a number of similari- For the last four decades security on our ties with the four other ex-Soviet cases. The continent has been burdened by armed vi- ex-Soviet entities involved in these conflicts olence and wars and has accompanied the share up to a two centuries-long history of disintegration of a number of states in the Russian imperialism and, subsequently, Eastern Mediterranean, the Western Bal- of Soviet communist rule. The Russian kans and the former Soviet Union. These rule of these entities was preceded by up to developments resulted in the appearance three centuries of direct Ottoman rule or of on the political map of Europe of more strong dependency on the Sublime Porte. than a dozen new and internationally In the XVIII and XIX centuries, following recognized states. The mostly successful Russian victories in several wars against secessions of these new states paralleled the Ottomans the five lands were militarily the development of a group of para-states conquered by or ceded to and then annexed unrecognized or less than universally rec- 1 1 Professor, Faculty of Social Sciences, University of Ljubljana, Slovenia. 5 Anton Bebler

by the Russian Empire. Russian expansion The newest conflict in and over in the region and in the Caucasus Crimea has developed since 1991 had been opposed by the Western powers along the porous ethnic, linguis- – Great Britain, France and Austria/Aus- tic and cultural line within a young tro-Hungary. This opposition began in the successor state of the Soviet Union, mid-XIX century and resulted in a direct other than the Russian Federation. military confrontation, fought mostly on In Ukraine this line has separated Crimea. a majority within the titular na- The immediate pretext for the Crimean tion, on the one hand, and War was the Russian occupation of two a considerable part of the strong Danubian Principalities Wallachia and Russian-speaking minority, on the Moldavia. In January 1854 the British and other hand. This “Russian” pop- French fleets demonstratively sailed into ulation has constituted however the Black Sea. Following a Russian rejec- a strong local minority or a region- tion of the British ultimatum to withdraw al majority in parts of that succes- Russian troops from the principalities (ter- sor state – in Eastern and Southern ritory that is today’s Romania and Mol- Ukraine and on Crimea. This particu- dova), Great Britain and France declared larity explains why the conflict in war on . In September 1854 almost Ukraine bears resemblance with the one million Ottoman, French and Brit- Serbian armed secessions in Croa- ish troops landed on Crimea and started tia and Bosnia and Herzegovina in a year-long siege of the Russian stronghold 1991-1992. In two other ex-Soviet . In January 1855 the Kingdom cases – in Abkhazia and South Os- of Sardinia joined the coalition. The an- setia – the political divide has sepa- ti-Russian coalition suffered staggering rated a titular majority non-Russian losses of over 300 thousand dead soldiers, nation (the Georgians) from two due mostly to disease. The Western powers minorities living in entities border- and the Ottomans won the war against ing the Russian Federation, whose the Russian Army (which lost about 400 members were massively given Rus- thousand soldiers) and achieved the de- sian passports. In four out of the five struction of the Russian Black Sea Fleet cases considered, the presence of and of the fortress Sevastopol, as well as the Russian Armed Forces on the the military neutralization of the Black territory of a legally independent Sea. They failed, however, to dislodge Rus- successor state offered not only sia from Crimea. Austria’s threat to join psychological comfort but also, the coalition forced however the Russian when needed or feared, physical government to withdraw its troops from protection from to separatists. This the Danubian Principalities. All of this protection allowed the para-states happened in a geostrategic environment to carry out illegal referenda and very different from the present one. Al- to proclaim, and then subsequently most 160 years later no one in the West defend, the secession. In the four even thought of undertaking a similar cases, the separatists pleaded for operation against the Russian Federation. and received the Russian Federa-

6 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

tion’s protection. Crimea became The two leaders involved in the legally an exception. Unlike in three newest conflict over Crimea – other cases, it was promptly admit- Ukrainian President Petro Poro- ted and became reunited with the shenko and Russian President Russian Federation. Vladimir Putin – both represent Slavic nations. However, the pres- This exception can be chiefly explained ent dispute is about the territo- by Russia’s wider geostrategic interests. ry of the peninsula bearing the Also, historically, for about 168 years, name Krim or Krym, which in their Crimea had been an integral part of impe- closely related Eastern Slavic lan- rial Russia and, after 1921, of the Russian guages was derived from the Tur- Soviet Federation. Psychologically, Crimea kic word qirim. In the XIII century is much closer to the hearts of many Rus- this name was given initially to the sians and particularly of the Russian mil- capital of a province ruled by the itary than any of the four other ex-Soviet Tatar-Mongol Golden Horde. The territories. Transnistria’s additional draw- more ancient Greek name of that backs are related to its territorial disconti- land Tauris/Taurica, as well as the nuity with the Russian Federation and to names of Sevastopol and of other the landlocked position and awkward con- old towns (Simferopol, Feodosia figuration of its narrow strip of land on the etc.) and of many toponyms, points left bank of the Dniester River. The main to the most ancient recorded in- reasons for not also annexing Abkhazia and habitants of Crimea – the Tauris South Ossetia seem to be primarily diplo- and the Greeks. Crimea became matic ones, the desire of the Russian gov- a colony of the Russian Empire in ernment to mend its relations with Georgia the late XVIII century as a result of and the fact that neither of the two popula- Russian victories in wars with the tions belongs ethnically or culturally to the Ottoman Empire. Russian diaspora. After outright annexation by Russia in The historic background 1783 Crimea was given a new name – the of the conflict Taurida governorate. Numerous wars and the Russian imperial and later Soviet rule Since antiquity and until 2014, the en- have dramatically changed Crimea – de- tire territory of Crimea or its parts were mographically, culturally, economically and ruled by many other states and empires, by politically. It had experienced mass summa- the Greeks, Bulgars, Scythians, Romans, ry executions, the exodus and expulsion of Goths, Huns, , Kievan Rus’, the Muslim Tatars and Turks, the demolition Byzantine Empire, Venice, Genoa, Kip- or conversion of close to 1600 mosques chaks, the Mongol Golden Horde, the and other Islamic monuments and the dis- Ottoman Empire, the Russian Empire, banding of all Islamic institutions. In the Soviet Russia, the Soviet Union, Germany, XIX and XX centuries, the Russification the Soviet Union again and Ukraine. In its of the Crimean population has been carried long history, Crimea has only been an in- out through massive resettlement of ethnic dependent state for less than four decades.

7 Anton Bebler

Russians and of already Russified subjects ed to the presence then of the still sizeable from central and northern Russia, through non-Russian minorities. In 1922, Crimea public schools and administration, oblig- became incorporated into the Soviet Union atory military service, Orthodox Chris- and remained within the USSR until its tianization and later through Russian mass dissolution in December 1991. The only ex- media controlled by the Soviet communist ception was the period from late summer regime etc. By 1945 the entire Tatar, Greek 1941 until spring 1944. Most of Crimea and Bulgarian minorities were often bru- was then occupied by the ThirdReich and tally deported, Crimea’s population almost from September 1, 1942 the territory was fully Slavicized and mostly Russified. It is administered as the Generalbezirk Krim estimated that nearly a half of the deported and Teilbezirk Taurien. In 1945, following died during and immedi- the radical ethnic cleansing, Crimea was ately following the deportation to Central stripped of its pre-war autonomy status and Asia. Unlike other deported minorities, became an ordinary oblast of the Russian the Tatars were for several decades banned SFSR. from Crimea. Although legally rehabilitat- Less than a year after the death ed in 1967 and since December 1991 al- of the dictator Joseph Stalin, in lowed to return to their homeland, they still February 1954 the Presidium of have not been compensated for the losses the Supreme Soviet of the USSR of life and property. issued a decree transferring the from the Russian The legal status of Crimea Soviet Federative Socialist Repub- from 1917 to 2014 lic to the Ukrainian SSR. The trans- Since the collapse of the Russian Em- fer had been described by official pire, two revolutions in 1917 and the end communist propaganda as a sym- of the Russian Civil War, the official name bolic brotherly gesture marking and the legal status of the peninsula has the 300th anniversary of Ukraine changed many times. The Russian Bolshevi- joining the Russian Empire. This ki launched an initiative to replace the pre- momentous decree by the Pre- viously official imperial names of provinces sidium (and not a federal law and and cities with new ones. As an expression a constitutional amendment passed of the new nationality policy, guided by by the entire Supreme Soviet of the a Georgian Joseph Dzhugashvili (Stalin), USSR) gave a very dubious legal Malorossiya, for example, got the name cover to a decision actually made Politburo Ukraine. As a friendly gesture towards Ke- by the of the Communist mal Ataturk’s Turkey, the previous official Party of the Soviet Union (CPSU). designation of the peninsula Taurida was The transfer of Crimea was said to replaced with a Turkic name, Krym. In has been prompted by the need October 1921, the Crimean Autonomous to bring from Ukraine a large la- Soviet Socialist Republic was proclaimed bor force and also water for irriga- as a unit of the Russian SFSR. The new tion. The decree however clearly name and autonomous status were relat- violated Art. 14 and 18 of the then

8 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

valid “Stalin’s” constitution of the So- Union was dissolved on December 8, 1991 viet Union, which required a formal at a meeting of the heads of the Russian agreement between Soviet Social- Federation, Ukraine and Belarus. At that ist Republics for border changes. gathering in the hunting reserve Belove- The Supreme Soviet of the USSR zhskaya Pushcha, the Russian leader Boris (and not the Presidium) could only Yeltsin failed to request from his Ukrainian confirm such an agreement, but colleague, Leonid Kravchuk, Crimea’s re- not by itself pass a federal law and turn to “mother” Russia. a constitutional amendment to this On February 26, 1992, the Supreme effect. In the case of Crimea no such Soviet of the Crimean ASSR, without the parliamentary procedure was initi- consent of Ukrainian authorities, changed ated and duly carried out in the two the official name of the land into the Re- parliaments, no relevant parliamen- public of Crimea. On May 5, 1992, the tary sessions were held, no debates Crimean parliament proclaimed Crimea’s took place, no votes were taken independence and passed its first consti- and no agreement was adopted tution. Under pressure from Kyiv the lat- and signed. Moreover, the Crimean ter was amended on May 6, 1992 with population was deprived of its right a sentence on Crimea as part of Ukraine. to give or deny its consent to the On May 19, 1992, the proclamation of major status change. The transfer of Crimean self-government was annulled Crimea to Ukraine was thus illegal by the Ukrainian Supreme Rada (parlia- even in Soviet terms, unconstitu- ment). As a quid pro quo Kyiv agreed to tional and clearly illegitimate. strengthen Crimea’s autonomous status. Exploiting these increased legal preroga- The next status change of Crimea oc- tives, the Crimean parliament established curred during the process of dissolution on October 14, 1993 the post of President of the Soviet Union in 1990-1991. After of Crimea and granted the Crimean Ta- an all-Ukrainian referendum in February tars regular representation in the consul- 1991, the Crimean Oblast was upgraded tative Council of Fourteen. On March again to the status of an autonomous re- 17, 1995, Ukrainian parliament annulled public, this time within Ukraine. In summer Crimea’s constitution, removed President 1991, an attempted coup against Mikhail and abolished his office. Gorbachev took place in Crimea, where the The President was charged with anti-state then President of the Soviet Union was va- activities and with promoting Crimea’s se- cationing. The coup, its aftermath and the cession from Ukraine and its integration referendum on Ukraine’s independence on with the Russian Federation. December 2, 1991 actually sealed the fate of the USSR. At the latter referendum the Crimea’s secession from Ukraine population of the Autonomous Republic and its annexation of Crimea was not consulted on whether by the Russian Federation it desired to remain in Ukraine after the dissolution of the USSR or alternatively to Since the breakup of the USSR, politi- rejoin the Russian Federation. The Soviet cal tensions between the two neighbouring

9 Anton Bebler

states – Ukraine and Russia – have con- Ministry protested against the mass tinued on many issues. These included also distribution of Russian passports those related to the status of Crimea, to the on Crimea as a “real problem” in division of the Soviet Black Sea Fleet be- conjunction with Russia’s declared tween the two states, to the basing rights of policy of possible military inter- the Russian Black Sea Fleet in Sevastopol, ventions to protect Russian citizens 4 to the Russian use of military facilities on living abroad . In August 2009, an- Crimea, and to the number and status of the ti-Ukrainian demonstrations broke Russian military personnel on Ukrainian out in Crimea calling on Russia to territory, etc. Since 1991, Moscow has un- act in the same way as it did in dercover supported, controlled and often South Ossetia and Abkhazia during restrained the actions of Russian separatists the war with Georgia in 2008. on Crimea and has also maintained a size- The decision to annex Crimea at an able contingent of its own civilian (FSB) opportune moment was probably made in and military intelligence (GRU) agents. 2008, soon after NATO at its Bucharest Russian contingency plans for an- summit promised Ukraine (and Georgia) nexation of Crimea have likely been future membership in the Alliance. After prepared and regularly updated Victor Yanukovych was elected President since, at least, two decades ago. In of Ukraine the subsequent penetration of June 1993 the Russian State Duma high governmental offices by Russian citi- adopted a resolution designating zens, the increased financial dependence of Sevastopol as a Russian. In 1996 Ukraine on Russia and the expanded coop- a prominent Russian geostrategist, eration between the two military-industrial Sergei Karaganov, wrote about complexes reduced the need for annexation. a possible disintegration of Ukraine The situation changed abruptly on February and the absorption of its parts by 22, 2014 when President Yanukovych with 2 Russia . Yulia Tymoshenko, the a group of high Ukrainian officials closely former Prime Minister of Ukraine, connected to the Russian security services publicly warned the West in 2007 of unexpectedly fled Ukraine, presumably out Russia’s policy of destabilizing the of fear for their lives. The temporary power Ukrainian government, particular- vacuum, the state takeover by groups sup- 3 ly in Crimea . At the session of the ported and some financed by the West, and NATO-Russia Council in Bucharest the general confusion offered an ideal op- on April 2008, Vladimir Putin re- portunity for the Kremlin to carry out the portedly mentioned the possibility latest version of its contingency plans for of absorbing Eastern Ukraine and annexing Crimea. Crimea into the Russian Federa- These plans were well executed on the tion. In 2008, the Ukrainian Foreign military side and less so on the political side. Clashes between pro-Russian and

2 pro-Ukrainian protesters broke out on Sergei Karaganov, Russia and the Slav vicinity [in] Baranovsky, V. (1997), p. 300. 3 Foreign Affairs, no. 3, 2007 and in Rossiya v global- 4 »Federal Law on the State Policy in Regard to the noy politike, vol. 5, no. 3, 2007, pp. 104-105. Fellow Citizens Residing Abroad« (1999).

10 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

February 26, 2014 in front of the parlia- occupied all installations of the Ukrainian ment building in Simferopol. During these Army and Navy, and illegally expropriated clashes and at other rallies, the pro-Russian practically all of their stocks of arms and protesters were demanding the secession ammunition. They also assisted and pro- from Ukraine and asking for assistance tected unlawful actions by Russian-speak- from Moscow. In the early hours of Feb- ing separatists and thus enabled Crimea’s ruary 27, masked armed individuals seized amputation from the Republic of Ukraine. and locked up government buildings in The Crimean operation in 2014 bore in Crimea, including the building of the Su- some respects resemblance to the German preme Council. At a behind-doors emer- occupation of Austria (1938) and Soviet gency session of the Supreme Council, occupations of Western Ukraine, Bessara- of the hitherto marginal bia, Northern Bukovina (1940) and of Party of and himself a Rus- Czechoslovakia (1968). sian from Moldova was appointed the new The military take-over of Crimea Prime Minister of Crimea. The Supreme was obviously well-prepared, re- Council also voted to hold a referendum hearsed in advance and profes- on the status of Crimea. On February 28, sionally executed. Assembled for 2014, a group of over 20 deputies submitted this operation were about 2,000 to the Speaker of the Russian State Duma naval infantrymen (marines), sta- a draft amendment to the constitutional tioned in and around Sevastopol, law on admitting new subjects to the Rus- about 7,000 special troops brought sian Federation. The draft specifically jus- to Crimea in early March mostly by tified the incorporation of parts of Ukraine air as well as about 15,000 troops into the Russian Federation on the grounds transported by ferries to Kerch of alleged Ukrainian discrimination of na- across the straits. These additional tional minorities. A day later, the Qurultay units came mainly from the Rus- (Assembly) of the Crimean Tatars voted sian Southern Military District. At on the “Implementation of the Right of the time of occupation, the Russian Crimean Tatar People to Self-Determina- operational headquarters, proba- tion in Their Historical Territory-Crimea”. bly located in Rostov, had on its With 212 votes for, one against and four disposal on Crimea about 30,000 abstained, it was decided to start political troops5. The forces participating in and legal procedures to restore the nation- the Crimean operation were much al-territorial autonomy of the Tatars on better organized, trained and Crimea. armed than the Russian units en- Launched into action on February 28, gaged in the war with Georgia were 2014, Russian forces, assisted by armed in 2008. This time they also used “self-defence” militias swiftly seized the a novel tactic with an emphasis on strategically important Perekop Isthmus, the economy of effort. The Russian blocked or cut off most land, sea and air command actively engaged fewer connections between Crimea and mainland than 10,000 assault troops, mostly Ukraine, took over all Crimean ports and airports, radio and TV stations, blocked and 5 Adomeit Hannes (2014), p. 7.

11 Anton Bebler

on wheeled BTR-80 armoured per- namely prohibits an occupying power to sonnel carriers. The masked “green create another state on the occupied terri- men” were a hybrid between reg- tory or to annex it. Why President Vladimir ular infantry and anti-terrorist po- Putin on March 4, 2014 publicly denied lice units having a secret chain of the intention of Crimea’s annexation re- command and bearing no insignia mains a puzzle. One possibility is that an or visible rank on their combat fa- Abkhazia-like scenario was still considered tigues. All this was clearly designed by the Russian leadership. to conceal the state identity of the The referendum on Crimea’s reuniting invading force. with the Russian Federation was called on February 27, 2014, on too short a no- The easy success of the three week-long tice. The time pressure very probably did operation was to a large extent facilitated not allow for and, more importantly, the by three factors. The Russian marines were Crimean secessionist authorities and the already legally stationed at Sevastopol, Russian security personnel were not inter- could well in advance reconnoitre the field, ested in updating the voters’ registers and and acted unopposed by Ukrainian forces. in preventing multiple voting, obviously by The short distances to the most important the proponents of secession. The referen- strategic locations on Crimea, including dum on March 16, 2014 reportedly passed Simferopol airport, allowed for the quick peacefully and orderly but in several im- insertion of air transported troops and the portant respects did not conform to high acquisition of targets. Thirdly, orders were democratic standards. The ballot contained given from Kyiv to the Ukrainian military two questions and only one positive re- personnel stationed in Crimea to not re- sponse was considered valid: sist and to surrender all 190 military in- stallations and all weapons. Thus, about 1. Do you support rejoining Crimea with 20,000 Ukrainian military personnel ca- Russia as a subject of the Russian Fed- pitulated without a shot fired. Moreover, eration? most of them switched their loyalty and 2. Do you support restoration of the 1992 opted to remain on Crimea. Most of the Constitution of the Ukrainian Navy was also captured by the and Crimea’s status as a part of Ukraine? Russian military without resistance. The Ukrainian commanding officers did not The ballot omitted two other possible try to sail off with their ships and crews in choices – remaining part of Ukraine un- order to reach mainland Ukrainian ports. der the current constitutional structure or Only a few of the serviceable aircraft of the Crimea’s independent statehood. The time Ukrainian Navy escaped the capture. The shortage did not allow for a real and sub- Crimean police personnel either failed to stantive public debate on such a momen- act or cooperated with the Russian Special tous issue. Forces and Crimean separatists. Although Immediately after the takeover on Feb- the Russian Armed Forces de facto occu- ruary 28, 2014, Russian security personnel pied Crimea, they did not establish a mil- shut off all Ukrainian television channels, itary occupation regime. International law imposed a tight blockade on the land bor-

12 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict der with the mainland Ukrainian territory, Ukraine and for reuniting with Russia6. The closed the Simferopol airport’s flights from official figures of the voters’ participation and Ukraine and thus prevented the diffusion on the approval rate however could not be on Crimea of Ukrainian printed media verified by impartial international observers (which still appear mostly in the Russian and were probably artificially inflated in or- language). The population of Crimea was der to legitimize Crimea’s incorporation into thus subjected to one-sided information the Russian Federation. The OSCE Chair- and often outright disinformation by the person-in-Office, Didier Burkhalter, did not Russian state-controlled mass media. The accept an invitation by Crimea’s authorities intense propaganda campaign, almost like to send ODIHR observers, citing the un- that during the “Cold War” depicted the constitutional nature of the referendum. In interim Ukrainian authorities in Kyiv as addition, the invitation did not come from an “fascists” or “neoNazis” who presumably OSCE participating state. Individually and threatened the Russian and Russian-speak- selectively invited European observers stated ing population with “genocide”. Public that the referendum was carried out without harassment and intimidation of Crimean violence and visible irregularities. The rep- Tatars by the so-called “people’s self-de- resentatives of the Crimean Tatars denied fence” forces and by unidentified men in the official results7 reflecting the position of military fatigues, as well as physical and oral a presumed majority among Crimea’s in- threats to Ukrainian opponents of secession digenous minority population who op- were reported. Fifteen pro-Ukrainian jour- posed the separation from Ukraine and nalists and activists were abducted, detained boycotted the referendum. The main reason and ill-treated. The Russian authorities for this attitude was the painful collective barred the return of Mustafa Dzhemilev, memory of Russian colonialism and of the a leader of the Crimean Tatars and a dep- terror, deportation, harsh exile and col- uty of Ukrainian parliament. One known lective discrimination in the XX century, Tatar protester was reportedly abducted, which were for many decades carried out apparently tortured, and found dead. The by the Russian-speaking Soviet authorities. referendum was held under the irregular A good number of Crimean Ukrainians conditions of Russian military occupation. probably departed before the vote, abstained, The presence in public places of armed local or voted against the secession. The Ukrainian Russian irregulars, of Russian Cossacks and authorities refused to recognize the legality even Serbian Chetniks, as well as of masked of the referendum and its outcome on con- “little green men” undoubtedly belonging stitutional grounds. This opinion was shared to the Russian Armed Forces, certainly had by the Council of Europe’s Venice Commis- an intimidating effect on the opponents of sion and by a number of EU and NATO Crimea’s secession. member states. According to the Crimean authorities, 81.36 percent of the registered voters took 6 The percentage of »yes« votes on Crimea was in part in Crimea’s referendum and 96.77 per- 2014 by about three points lower than the official cent of them voted for its separation from results of the Austrian plebiscite on Anschluss in 1938. 7 http://ru.krymr.org/content/article/25309070. html

13 Anton Bebler

Despite numerous shortcomings Federation to join it. The Sevastopol City of the referendum, it seems rea- Council requested the port’s separate ad- sonable to assume that the Rus- mission as a federal city. On March 18, sian-speaking majority among 2014, a treaty on incorporating Crimea the Crimean population generally and Sevastopol was signed in Moscow. In favoured then Crimea’s secession only five days the “Constitutional Law on from Ukraine and its rejoining Rus- admitting to the Russian Federation the sia. Their attitudes probably reflect- Republic of Crimea and Establishing with- ed the deep dissatisfaction with the in the Russian Federation the New Consti- state of economic and political af- tuent Entities the Republic of Crimea and fairs in Ukraine and with the wide- the City of Federal Importance Sevastopol” spread incompetence and rampant was quickly railroaded through the Russian corruption in Kyiv and also in East- Federal Assembly, signed by the Russian ern Ukraine. In these respects the President and entered into force. On April feelings of the Crimean Russian 3, 2014, Moscow renounced one-sidedly speakers largely coincided with the the agreements concerning the deployment feelings of many ethnic Ukraini- of the Russian Black Sea Fleet on Ukraine’s ans, and also those of the Maidan territory. According to these agreements, protesters. The very unwise bill the Russian Federation had paid USD 530 – hastily passed by the Ukrainian million annually for the bases and wrote off parliament – abolishing the official close to USD 100 million Ukrainian debt. status of the was The Russian government also discontinued also aptly used by the Russian mass a discount on the price of natural gas im- media propaganda to scare off all ported from Russia, which was linked to Russian speakers in Ukraine (N.B. the basing agreements. the law was vetoed by the interim President and never went into ef- Three actors in the Crimean fect). Most Russians on Crimea ap- conflict parently did not want any longer to be a national minority in Ukraine, There have been three parties involved forced to learn and use another in the Crimean conflict: the Republic of official language, Moreover, they Ukraine, the Russian Federation and the were promised by the separatists, Autonomous Republic of Crimea. The in- and indeed expected, a tangible volvement of each of these actors differed improvement of their standard of greatly from the standpoints of legality and living, including, at least, twice as legitimacy. high Russian wages and retirement Ukraine was clearly a victim of an out- benefits, etc. These factors help to side aggression as part of its international- explain to a great extent the out- ly recognized state territory was occupied come of Crimea’s referendum. by the armed forces of a neighboring state and subsequently annexed by the latter. The On March 17, 2014, Crimea declared Ukrainian interim government however de- its independence and asked the Russian cided not to use the Ukrainian Army, Police

14 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict and state security services to prevent the vi- other bilateral and multilateral interstate olation of Ukraine’s territorial integrity and treaties and agreements which affirmed and Crimea’s separation. On March 19, 2014, guaranteed Ukraine’s sovereignty and terri- it started withdrawing its personnel from torial integrity. At the same time, the Rus- Crimea. Ukraine’s decision not to resist the sian Federation rejected prior consultations occupation, to withdraw its personnel and with Ukraine and other states – guaran- protest only diplomatically amounted to tors of Ukraine’s territorial integrity after, Crimea’s surrender to the Russian Feder- according to the Budapest Memorandum ation, under duress. As a consequence of (1994), it became a militarily denuclear- the conflict, Ukraine lost about three per- ized state. The Russian Federation thus ne- cent of its state territory, about five percent glected its obligations under international of its population and about 3.6 percent law. The Russian Federation also violated of its GNP. Also lost were a good part of the agreement between Ukraine and the Ukraine’s territorial waters and of its exclu- Russian Federation on the status and con- sive economic zone, which potentially con- ditions of the Black Sea Fleet of the Rus- tains rich oil and gas deposits, considerable sian Federation on the territory of Ukraine civilian and military state property, most of from August 8, 1997, and extended in April its military personnel stationed on Crimea, 2010. This applies particularly to paragraph and practically the entire Black Sea Fleet 1 of Article 6, which stated that the mili- (with the accidental exception of only one tary units of the Black Sea fleet “operate major surface combatant). in places of their dislocation in accordance The second entity has been the Rus- with the Russian law, respect the sovereign- sian Federation. On 1 March, 2014, the ty of Ukraine, observe its laws and do not Council of Federation of the Federal As- allow interference in the internal affairs of sembly of the Russian Federation unani- Ukraine.” Paragraph 2 of Article 8 obliged mously approved the request by President the military forces of the Black Sea Fleet Vladimir Putin to allow a “limited military to “conduct exercises and other activities of contingent” of the Russian armed forces on combat and operational training within the the territory of Ukraine. This act was taken training centers, landfills, positioning areas in a clear violation of Art. 2(4) of the UN and dispersal areas, shooting ranges and, Charter, which states that “all Members in restricted areas, in designated areas air- shall refrain … from the threat or use of space in coordination with the competent force against the territorial integrity … of authorities of Ukraine.” The movements of any state”. It also violated the “Declaration Russian troops in February-March 2014 in on Principles of International Law” (1970), Crimea were in no way coordinated with adopted by the UN General Assembly, the competent authorities of Ukraine and which declared illegal any territorial ac- the Russian forces left their places of dislo- quisition resulting from a threat or use of cation in a clear violation of the agreement. force. The same applies to Principles 1-5 On the other hand, President Vladimir of the CSCE Helsinki Final Act (1975), Putin and official Russian propaganda used to the “Treaty of Friendship and Cooper- the right of the Crimean people to self-de- ation between the Russian Federation and termination in the form of secession as the Ukraine” (1997), as well as to a number of chief argument to justify and legitimize the

15 Anton Bebler

annexation8. Russia’s much stronger histor- la, the Russian Armed Forces have ic claim to Crimea was also stated. Russia increased their power projection conquered Crimea and de facto possessed capabilities. The addition of one it much longer than Ukraine (for around of the two Mistral amphibious as- 168 years vs. 60 years). In his Presidential sault ships, at present being built address to the Federal Assembly on De- in France, if delivered, would fur- cember 4, 2014, Vladimir Putin stressed ther strengthen the Russian military the strategic importance of the peninsula presence in the Mediterranean. also as “the spiritual source” of the Russian This has been already for some nation and state, citing the fact that Grand time one of Russia’s strategic goals. Prince Vladimir was baptized in Kher- On the internal political scene, son. According to Putin’s claim, Crimea President Putin’s gamble on Crimea has had “invaluable civilizational and even paid off as the annexation was met sacral importance for Russia, like the Tem- with overwhelming support by the ple Mount in Jerusalem for the followers Russian public and greatly boost- of Islam and Judaism”9. Moreover, the re- ed his popularity ratings. Concern unification in 2014 was said to undo the for the Crimean Russians’ nation- unconstitutional and unjust separation of al rights and well-being has likely Crimea from Russia sixty years earlier and been of secondary importance, was achieved without known victims. although in justifying the annex- ation President Vladimir Putin The annexation of Crimea has in- mentioned the alleged Ukrainian creased the territory, population, assimilationist pressures on the territorial waters, mineral and oth- Crimean Russians and the recent er natural resources of the Rus- “terror” by Ukrainian ultranation- sian Federation. It allowed for an alists. The annexation has, on the increase in Russian military capa- other hand, considerably burdened bilities by taking over most of the the Russian treasury in addition to Ukrainian Black Sea Fleet, about the much heavier losses due to the 190 Ukrainian military installations, falling prices of oil and to Western stocks of arms, ammunition and sanctions. Federal financial aid to other equipment. By subsequent- Crimea is expected to be about ly relocating additional strategic € 2 billion annually, which does bombers TU-22 M3, missiles, heavy not cover the rise in wages and armour, air transported troops to pensions in Crimea and the costs Crimea and by improving the mili- of adapting its financial, monetary tary infrastructure on the peninsu- and legal systems. The total of needed investments in transport 8 N.B. Art. 5 of the Russian Constitution contains (including a long bridge across the a provision for the right of the peoples to self-de- ), electricity and gas, in termination but does not confer to them the right to secede from the Russian Federation. the new border infrastructure, and 9 Presidential Address to the Federal Assembly, URL: other additional expenses, could http://eng.kremlin.ru/transcripts/23341, accessed well exceed €60 billion. The Krem- 12.12.2014.

16 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

lin is apparently resolved to absorb expulsion from Crimea of several hun- these and other, notably external dred thousand Russians and several thou- political, costs for the achieved sand deaths. Prior to its separation from geostrategic gain in the ex-Soviet Ukraine, Crimea and the ethnic Russians, space, in the Black Sea area, in the as no other Russian minority in ex-Soviet Mediterranean and, as it sees it, in republics, had enjoyed in Ukraine a very competition with NATO and the considerable autonomy and protection of European Union. human rights and fundamental freedoms. Although there was no need, unlike in The third entity has been Crimea and Kosovo, to apply on humanitarian grounds Sevastopol. In the framework of Ukrainian the “responsibility to protect”, the majority constitutional and legal order, the holding among the population of the Autonomous of the referendum on March 16, 2014 and Republic of Crimea nevertheless claimed the declaration of secession was clearly il- and, with decisive outside assistance, like in legal and unconstitutional. Article 73 of the Kosovo, realized its right to self-determi- Constitution of Ukraine prescribes: “Alter- nation. Whether it was entitled to exercise ations to the territory of Ukraine shall be this right is a debatable legal proposition10. resolved exclusively by the all-Ukrainian The facts are that this right was flatly de- referendum”. However, most declarations nied to it by the Soviet Communist author- of independence have been unconstitu- ities in 1954 and neglected by Russian and tional, including the declaration of USA in Ukrainian leaders in 1991. Moreover, the 1776 and, more recently, Kosovo’s declara- Russian-speaking majority in Crimea has tion in 2008. The International Court of relatively peacefully expressed and exercised Justice, in its opinion issued in July 2013, this right, in conformity with principle 8 of concluded that the Kosovo declaration did the Helsinki Final Act. The two sizeable not violate the norms of international pub- minority communities (Ukrainians and Ta- lic law. President Vladimir Putin and the tars) apparently acquiesced to the desire of leaders of Russian separatists in Crimea the Russian-speaking majority. These facts and Eastern Ukraine used the Kosovo ex- confer a measure of legitimacy to Crimea’s ample to justify their actions. There have secession and to its reunification with the been indeed several similarities between Russian Federation. the Kosovo and Crimea cases. Russian The abrupt separation from Ukraine officials and propaganda have however has created a number of serious problems consistently omitted very important dif- for Crimea due to its high dependency ferences. The Russian-speaking population on Ukraine for water, electricity, rail and of Crimea has not experienced anything road connections to the mainland among similar to the protracted repression by the other things. Crimea lost about two thirds Ukrainian authorities, massive and grave of its budget revenue, which used to come violations of human rights and funda- from the Ukrainian central budget. The mental freedoms, the de facto abolition of separation also entailed the loss of about Crimea’s autonomous status, massive dis- crimination and firing of Russians from 10 William W. Burke-White, Crimea and the Inter- the public sector, mass displacement and national Legal Order, Survival, vol. 56, no. 4, Au- gust-September 2014, pp. 65-80.

17 Anton Bebler

70 percent of all tourists from Ukraine teers” from the Russian Federation’s terri- while Russian and other tourists might tory and other countries have constituted, not substitute the loss soon and to a high according to some estimates, over a third degree. Many Crimean companies became of the insurgent forces. Their southward deprived of their access to European mar- advance toward Mariupol and the Sea of kets. The Crimean authorities have faced Azov was obviously intended to shorten huge problems with issuing new citizen- the distance and make easier communi- ship, ownership and property documents, cation between Crimea and the Donetsk as Ukraine blocked access to the central Republic. registries and the Crimean government did There have been however consid- not have its own records. The replacement erable differences between Crimea of the Ukrainian hrivna as currency with and “Novorossia” as the Eastern the Russian ruble has created additional part of the Republic of Ukraine has disturbances in the economy and for the been frequently called in the Rus- Crimean population. An important moti- sian mass media and occasionally vation for secession – the expected rise in also by Russian politicians. “Nov- the standard of living – has not, so far, ma- orossia” and particularly the area terialized as the wage earners and pension- of Donbass have been much more ers started receiving their income in rubles closely economically and ener- recalculated on the official exchange rate gy-wise connected with and more from hrivnas. Members of the Ukrainian important to the Russian Federation and Tatar minorities have also experienced than Crimea. “Novorossia” contains pressures, dismissals and threats from Rus- a somewhat lower percentage of sian nationalists. ethnic Russians but together with numerous other Russian-speakers Crimea and the civil war (including many ethnic Ukrainians) in mainland Ukraine they constitute a strong regional The annexation of Crimea encouraged majority. Unlike Crimea “Novoros- the Russian-speaking separatists in East- sia” has been legally part of Ukraine ern and Southern Ukraine who appar- since 1918, with only one exception ently hoped that Moscow will repeat the during the Second World War. The same scenario. The mass unrest, anti-Kiev flare-up of unrest and subsequent- demonstrations, tearing down Ukrainian ly of violence in the Donbass area state symbols and hoisting up Russian had however a different origin. national flags, breaking-in and occupying It expressed regional grievances numerous official buildings took place in against Kyiv centralism, the de- April 2014 in a number of Ukrainian cities. fence of Russian language rights In Kharkov, Donetsk, Lugansk and Odessa and strong opposition to Ukrainian “People’s Republics” were proclaimed. Nu- ultranationalists and “fascists” who merous Crimean Russians have presumably “staged a soup in Kyiv”. High repre- also participated in these events. Russian, sentatives of US and EU did a great Chechen and other non-Ukrainian “volun- disservice to Ukraine’s integrity

18 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

when they openly and uncritically ports on a flow of sophisticated arms across supported (and US reportedly also the Russian border but not the participa- financed) one side in the internal tion of Russian citizens as “volunteers” on conflict which included also armed the side of insurgents. Unlike in Crimea Ukrainian ultranationalists and however no complete units of the Russian neo-fascists. This ill-advised West- Army have been verifiably observed. ern policy aggravated the conflict Following several meetings between and contributed to the develop- Presidents of Russia and Ukraine, with ment which seriously threatened OSCE’s facilitation and with Ukraine’s and perhaps ruined also mainland former President L. Kuchma chairing an Ukraine’s territorial integrity. The agreement was reached in September 2014 unrest in “Novorossia” has quick- in Minsk. It allowed for a truce and the ly deteriorated from seizures of stabilization of armistice lines, an exchange state institutions to clashes with of prisoners and considerable reduction of the Ukrainian forces which degen- shelling and missile attacks. In the four erated into a full-fledged civil war. following months there were neverthe- In it heavy conventional weapons less recorded about 1,300 victims of vio- (tanks, armored personnel carriers, lence. By January 1, 2015 the civil war in artillery and rockets) have been Ukraine affected more than five million used by both sides, while helicop- of its inhabitants, caused more than 4.700 ters and fixed-wing aircraft by the dead (recorded by the UN and OSCE plus Ukrainian Army only and interna- probably several thousand of unrecorded tional humanitarian law gravely deaths), more than ten thousand wounded, violated, mostly by the Ukrainian over a million internally displaced persons side. and refugees and a huge economic damage. The insurgents have enjoyed moral and A very different course of events political support of the Russian Federation in territorially undefined “Novo- and received critically needed economic, rossia” will very probably lead to logistic, humanitarian, information, intel- a different than in Crimea outcome ligence and other kinds of assistance, par- of the conflict. The highest Russian ticularly since the Ukrainian government officials, including President V. Pu- removed its offices and stopped payments tin, publicly spoke in favour of re- of all salaries, retirement benefits etc. to integrating the Donbass area into the areas controlled by the insurgents. The Ukraine’s “common political space”. insurgents seized considerable stocks of They are also on record favouring arms, munitions and captured many heavy Ukraine’s federalization and a wide and often obsolete conventional weapons autonomy of the predominantly from the Ukrainian forces. According to Russian-speaking regions. These Ukrainian and NATO sources some plain- statements and the lack of open close Russian security personnel has advised and massive military intervention and guided the insurgents. The Russian side across the Ukrainian border indi- has rather unconvincingly denied the re- cate Moscow’s real strategic inten-

19 Anton Bebler

tions, which apparently exclude determination of Russian-speaking insur- a legal annexation of “Novorossia” gents (called “terrorists” by the Ukrainian and an Abkhazia-like model of se- authorities). The new law could be viewed, cession. These intentions seem to on one hand, as an emotional and unwise be (1) the creation of (a) Russian gesture, or, alternatively and less probably, autonomous region or republic(s) as a bargaining chip to be exchanged for the legally within Ukraine but which will restoration, at least, juridically of mainland continue to be closely economical- Ukraine’s territorial integrity. ly, culturally and politically linked to the Russian Federation; (2) ideal- Conflicts in and related ly barring forever Ukraine’s entry to Ukraine and the international into NATO or, at least, preventing community the extension of the North Atlantic The conflict over Crimea and Sev- Treaty Area into the predominantly astopol has developed in an inter- Russian-speaking areas in Eastern national environment which, apart and Southern Ukraine. The Re- from the two directly involved publica Srpska in Bosnia and Her- states, included other important zegovina comes close to a model actors. These have been the Euro- presumably favored by Moscow. pean Union, NATO, OSCE, UN, USA, The “liberation” of Crimea and crushing Germany, France, Poland et al. The the rebellion in South Eastern Ukraine is Russian leadership has for many beyond the Kiev government’s capabilities years openly opposed Ukraine’s while the Ukrainian nationalists’ hopes that integration into the economic, and the West’s sanctions against Russia will re- hence also political, “West” and in solve the problem are utterly unrealistic. particular the possibility of its NATO The termination of hostilities and normal- membership. This Russian position ization in mainland Ukraine could result has been well known but regularly from a political solution only. This solution ignored by Western leaders who will be by necessity a compromise affecting insisted on every European state’s Ukraine’s state structure, the relations be- legal right to decide on its asso- tween its central institutions, regions and ciation with other states freely, in- national minorities, as well as Ukraine’s cluding on membership either in economic, security and foreign policy ori- EU or NATO. The high represen- entations between the West and Russia. tatives of the Soviet Union and of The renunciation of non-alignment by the its legal successor – the Russian less than fully representative Ukrainian Federation – officially recognized parliament on December 23, 2014 threw this right of all European states in an additional roadblock to national recon- several documents, including the ciliation and peaceful termination of the “Charter of Paris for a new Eu- Ukrainian civil war. In Moscow’s eyes it rope” (1990). However, in practice fully justified its decision to reacquire Sev- the implementation of this abstract astopol and Crimea. It also hardened the legal right depends on and is con-

20 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

ditioned by a number of internal by a careful examination of its medium political and wider geopolitical, also and long-term security and political con- limiting, considerations. sequences and of the Alliance’s ability to bear their burden. A “misguided strate- In his keynote speech at a joint ses- gy” by the USA and NATO has been to sion of the two chambers of the Russian a large extent responsible for the crisis in parliament on March 18, 2014, President and partial disintegration of Ukraine12. The Vladimir Putin clearly stated the geopolit- promise, despite having neither a date nor ical rationale for the annexation of Crimea. inclusion into the Membership Action NATO’s presence in close proximity to Plan, was repeated in NATO’s later docu- Russia’s Southern borders, “directly in front ments. Although the promise did not entail of the Russian house”, “on Russia’s historic an Art. 5 guarantee, it morally implied that territories” remains to President Putin and the states promised membership would not to the Russian elite utterly unacceptable. be left “cold in the rain” if their territorial The sheer possibility of Ukraine’s mem- integrity and sovereignty were to be grossly bership in NATO has been viewed by violated. Yet, Ukraine in 2014 (and earlier Putin as an acute threat to the security of Georgia in 2008) were in fact effectively Southern Russia. In order to not be “lost punished by the Russian Federation while in the near future”, Crimea needed to be NATO basically stood by. It certainly has under “ a strong and steady sovereignty…” 11 not increased the Alliance’s credibility. In which “could be only Russian” . President September 2014 NATO indirectly admit- Vladimir Putin’s statement expressed the ted the mistake when the Wales Summit primary motivation of the Russian leader- Declaration did not repeat the promise to ship – the annexation prevented Crimea’s Ukraine. conceivable inclusion into the North At- Moscow’s action on Crimea expressed lantic Treaty area. The Russian actions in its defiance of NATO’s further enlarge- 2014 related to Ukraine and Crimea were ment into Russia’s backyard. It could be thus largely – if not primarily – conditioned more generally understood as renunciation by EU and NATO enlargement into the of the balance of power in the Euro-Atlan- ex-Soviet space. To a considerable but crit- tic area formed after the end of the “Cold ical extent, Crimea’s straightforward an- War” and as a demand for a redefinition nexation was a consequence of the decision of legitimate “zones of interest” in Europe. by the US administration under George It could be also taken as a stern warning W. Bush to offer Ukraine (and Georgia) to other ex-Soviet republics to behave, for NATO membership. Other members of instance, to Kazakhstan and Azerbaijan. the Alliance unwisely succumbed then to American “friendly persuasion” and agreed The occupation and annexation to include the promise of membership in of Crimea has provoked a vivid the conclusions of the Bucharest summit reaction in the international com- of 2008. This promise was not preceded 12 John J. Mearsheimer, Why the Ukraine Crisis is the West’s Fault, Foreign Affairs, September-Oc- 11 Kremlin. »Address by President of the Russian tober, 2014, URL: http://www.foreignaffairs.com/ Federation«, 18 March 2014, http://eng.kremlin. articles/141769/john-j-mearsheimer/why-the- ru/news/6889 ukraine-crisis-is-the-wests-fault (12.09.2014)

21 Anton Bebler

munity, in the form of diplomatic was shared also by many non-aligned states protests, declarations and resolu- who, as a matter of principle, oppose any tions passed by international orga- infringement on the territorial integrity nizations among other things. On of member states. On April 1, 2014, the March 27, 2014 the UN General foreign ministers of NATO member states Assembly adopted a resolution on condemned the annexation of Crimea and Ukraine’s territorial integrity. The qualified it as illegal and illegitimate. They resolution condemned the annex- also approved a number of measures neg- ation of Crimea, declared the ref- atively affecting NATO’s relations with erendum “non-valid” and appealed the Russian Federation. On September to the international community not 5, 2014, leaders at the NATO Summit in to recognize changes in the status Wales called on the Russian Federation of Crimea. A majority of one hun- to “reverse” the annexation of Crimea and dred UN members supported the declared the suspension of all practical, resolution while 11 voted against it. civilian and military cooperation and the The vote showed the Russian Fed- freezing of the activities of the bilateral eration’s considerable diplomatic forum, the NATO-Russian Council. The isolation. Understanding and sup- ministers also decided to assist Ukraine port for its action were expressed with advisory teams, to support Ukraine’s by states such as North Sudan, defence reforms and to boost NATO’s Syria, Zimbabwe, North Korea and collective defence posture by demonstra- by four Latin American countries. tive deployments of its assets in land, air Among the ex-Soviet republics, and sea configurations within the North only states highly dependent on Atlantic Treaty area geographically close Russia, namely Armenia and Be- to Ukraine and the Russian Federation. larus, voted with in Russia’s favour, The United States and later the European while Ukraine and Georgia under- Union added to these measures econom- standably condemned the Russian ic and political sanctions targeting among action. The annexation put a large others, a group of prominent Russian and group of 58 states (including the Crimean personalities. BRICS members China, India, Bra- The conflict over Crimea and the zil and South Africa) into a deli- related conflict in Eastern Ukraine cate situation. While supporting raised the fears of escalation to the principle of territorial integrity a hot war between Ukraine and the of member states they for various Russian Federation. The shooting reasons did not want to condemn down, probably by Russian rebels, the Russian Federation and decid- of the Malaysia Airlines flight 017 ed to abstain. on July 17, 2014, which killed three Active condemnation of Russia’s ac- hundred innocent civilians, fur- tion was expressed in the strongest terms ther sharpened the political con- by a number of EU and NATO members, frontation between EU, USA and including those from Eastern Europe. It NATO, on the one hand, and the

22 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

Russian Federation, on the other. The application of EU and US sanc- The confrontation has worsened tions raised the question of their objec- the general political climate in the tives, effectiveness and consequences. The Euro-Atlantic area. Some aspects of true objectives of the sanctions have been the confrontation and of the West- never clearly staled. These could be: a) ern sanctions bore resemblance a restitution of Crimea to Ukraine, b) the with the “Cold War” period. The termination of Moscow’s support to the conflict over Crimea and its further insurgents in Eastern Ukraine and exert- ramifications have had a number of ing pressure on them to desist and return other negative international effects. to Kyiv’s rule c) to force Moscow to agree The substantive breach by the Rus- to further EU’s and NATO’s enlargement sian Federation of its obligations to into the post-Soviet space, d) to effect Ukraine under the Budapest Mem- a regime change in the Kremlin and “shack- orandum (1994) certainly weak- le” the disobedient Russian “bear”. ened the nuclear non-proliferation President Putin apparently firmly be- regime. The conflict also brought lieves in the latter13. Washington’s hostility the US-Russia talks on anti-ballistic to Russia has been evident, according to defence and on other strategic is- him, already earlier and Crimea and the sues to an end, although they were Ukrainian crisis were used only as a pre- already in deep troubles. Russian text. It is an irony that US initiated and non-compliance with its obligations still presses for sanctions against Russia of notification and the international while having openly admitted the failure observation of large movements of of its own sanctions applied for 50 years troops in border areas harmed the against incomparably smaller, weaker and system of Confidence and Securi- much more vulnerable Cuba. The war of ty-Building Measures (CSBM) un- sanctions economically harm also Europe, der the OSCE Vienna Documents but not US. Most importantly they are not (1990, 1994). The Crimean conflict likely to achieve any of the above-stat- heightened the sense of insecurity ed objectives. This is certainly true of the in states bordering on the Russian prohibition of military exports due to the Federation, particularly those hav- near self-sufficiency in arms of the second ing within their borders Russian largest exporter of weapons world-wide. In minorities. These states are most addition this ban is to be applied to new concerned with the possible resur- contracts only. It is clear, that no kind and rection of Russian neo-imperialism, no intensity of international sanctions will while the former Soviet republics ever return Crimea to Ukraine. In this par- with a new, narrower version of ticular sense, the application of economic L. Brezhnev’s doctrine of “limited sanctions by the European Union is point- sovereignty”. The Crimean affair less. They have had no educational or de- has also reduced the possibility of terrent effect and no discernible positive de-escalation in several “frozen” impact on the developments in Eastern conflicts on the ex-Soviet periph- 13 ery, e.g., over Transnistria. News conference of Vladimir Putin, December 18, 2014.

23 Anton Bebler

Ukraine. The absence, so far, of a direct and (i.a. H. Kissinger). Another suggestion was massive military intervention by the Rus- made by M. O’Hanlon and J. Shapiro re- sian Army could be not attributed to them. questing a repeated and binding referendum The Crimean scenario has not been repeat- on Crimea, this time under international ed for a number of other reasons. An open supervision14. The same authors propose and massive Russian invasion would have as other conditions for gradual lifting of caused an all-out war between Russia and sanctions: a verifiable removal of Russian Ukraine, with catastrophic consequences. “volunteers” from Eastern Ukraine, Russia’s Although probably quickly victorious on guarantees of mainland Ukraine’s territorial the battlefield, the Russian forces would integrity, the termination of NATO’s en- face the prospect of waging for many years largement and making Ukraine’s relations a bloody anti-guerrilla warfare, similar to with EU compatible with its membership that in Western Ukraine in 1945-1949. in the Eurasian Economic Union. The human, political and economic costs . . . of a massive invasion and of the protracted occupation of Eastern Ukraine would far Crimea covers 26,200 square ki- outweigh any possible gains for Russia. On lometres and had in 2007 about the other hand, Moscow politically cannot 2,3 million inhabitants. In terms and will not allow a military defeat of the of its territory and/or population, insurgents in Eastern Ukraine. Generally, Crimea is thus larger than each of sanctions often provide results contrary to the five small members of the Eu- those intended. The war of sanctions already ropean Union (Luxemburg, Estonia, strengthened the autocratic elements of Slovenia, Cyprus and Malta), not Vladimir Putin’s regime and slowed down to mention the five international- or stopped internal political and economic ly recognized mini-states (Liech- reforms in Russia favoured by the West. tenstein, Monaco, San Marino, There have been many commentaries Holy See – Vatican, Andorra) and and a number of proposals on how to deal the five unrecognized or less than with the conflict related to Crimea and universally recognized but de fac- Ukraine. Some commentaries revive the to existing states or state-like en- spirit of the “Cold War” depicting President tities in Europe. According to the Putin as a new Hitler and presenting Rus- last Ukrainian census held in 2001, sia’s behaviour as a threat to the very founda- 58 percent of Crimea’s population tions of international security, international were ethnic Russians, 24 percent law and liberal West. Much more realistic ethnic Ukrainians and about 12 commentaries, on the other hand, admit the mistake made by NATO and propose 14 N.B. a representative public opinion poll con- that the Alliance assures Moscow that it ducted by OSCE could be more palatable to will not draw Ukraine into its membership Moscow. O’Hanlon, Michael, Shapiro, Jere- my. Crafting a win-win-win for Russia, Ukraine (H. Kissinger, Z. Brzezinski). Some propos- and the West. Washington Post. URL: http:// als demand that Russia, in exchange for nor- www.washingtonpost.com/opinions/crafting- malization of relations, recognizes Ukraine’s a-win-win-win-for-russia-ukraine-and-the- west/2014/12/05/727d6c92-7be1-11e4-9a27- sovereignty over autonomous Crimea 6fdbc612bff8_story.html (accessed 07.01.2015)

24 Crimea and the Russian-Ukrainian conflict

percent Crimean Tatars. The actual Republic of Crimea as still belonging to number and percentage of Rus- Ukraine. On April 15, 2014, the Ukrainian sians were probably higher than the parliament declared Crimea and Sevasto- official Ukrainian count. There is no pol “occupied territories” while Ukraine’s current data on the additional influx Prime Minister, Arseniy Yatsenyuk, sol- of Russian military, security and ci- emnly declared several times that “Crimea vilian personnel since March 2014 has been, is and will be Ukrainian”. In De- and on the considerable number of cember 2014 his government discontinued inhabitants (mostly Ukrainians and however all rail and rail connections to Tatars) who have left Crimea. Crimea, thus connecting its full separation from Ukraine. Dmitri Medvedev, Russian The Republic of Crimea and the fed- Prime Minister, on the other hand, declared eral city Sevastopol are today de facto parts that present status of Crimea a non-nego- of the Russian Federation constituting the tiable “closed chapter”15. The political and and part of Rus- legal stand-off between Ukraine and the sia’s Southern Military District. On April Russian Federation will undoubtedly con- 11, 2014 a new constitution was adopted tinue creating an additional “frozen” con- by the Republic of Crimea. Most of the in- flict in Europe. ternational community, however, does not recognize the annexation by the Russian 15 Dmitri Medvedev, Rossia i Ukraina, Nezavisimaya Federation and considers the Autonomous gazeta, December 15, 2014.

BIBLIOGRAPHY 1. Baranovsky, Vladimir: Russia and Europe – The Emerging Security Agenda (1997). SIPRI – Oxford University Press, Oxford. 2. Grushevski, Mikhail: Ilustriovannaia istoria Ukrainy (2008). BAO, Donetsk (reprint of the edition by Prosveshchenie, S. Petersburg, 1911). 3. Hammer, Joseph von: Historija Turskog Osmanskog carstva (1979), N. Smailagić, Za- greb, pp. 411-414, 416-420. 4. Sakharov, Andrei: ed. Istorija Rossii (2010). Prospekt, Moscow. 5. Karaganov, Sergei: Rossia i Mir. Novaia Epoha (2008), Rus-Olimp, Moscow. 6. Tantsura, B., ed.: Politichna istoria Ukraini (2008). Akdamvidav, Kiiv. 7. Freedman, Lawrence: Ukraine and the Art of Crisis Management (2014), Survival, IISS, London, vol. 56, no. 3, June-July 2014, pp. 18-21. 8. OSCE, Human Rights Assessment Mission in Ukraine (12 May, 2014), The Hague-War- saw. 9. Dzhemilev, Mustafa: Interview (12 July 2014), Delo, Ljubljana, pp. 10-13. 10. Adomeit, Hannes: Die Lehren der Russischen Generäle (18.7.2014), Neue Züricher Zeitung, p. 7.

25 Космическая геополитика – Герман Юлия новый этап развития геополи- Александровна1 тической науки

Динамика современной жизни, активности, ставшей доступной нам уверенный галопизм запросов в силу стремительного развития тех- и потребностей человечества во ники и технологий, и её взаимосвя- многом определяют масштабность зи с экономическими стратегиями 1 и направленность тех изменений, современных держав. которые происходят сегодня в сфе- Очевидно, космическая промыш- ре управления современным госу- ленность – это ключевой сектор ми- дарством и его взаимоотношений рового хозяйства в ХХІ веке и ставка с другими участниками между- на освоение космических просторов, народного процесса, жизненные безусловно, выигрышный ход в игре, интересы которых ныне всё боль- где вызов участникам бросают гло- ше выходят за рамки устоявшегося бальные перемены и изменения. Кро- понимания категории «простран- ме того, не стоит забывать и том, что ство». Более того, с уверенностью современные державы для решения можем констатировать факт скла- своих военно-политических задач кон- дывающихся в научном дискур- струируют принципиально новые рам- се тенденций применения новых ки своих геостратегических интенций. философских и технологических Известно, что геостратегия – это одна подходов к защите государствен- из ключевых категорий геополитики, ного суверенитета и одновременно дифференцировать которую, исходя из переосмысления природы и функ- географических характеристик, приня- ций геополитических границ. Речь то на сухопутную, морскую, воздушную идет о настойчивой потребности и космическую. Отталкиваясь от идей применения специальных концеп- 1 к.и.н., доцент кафедры политологии Днепропе- туальных рамок к толкованию зна- 1 чения и перспектив космической тровского национального университета имени Олеся Гончара (Днепропетровск, Украина).

26 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

представителей классической, тради- годня уничтожено прежнее, основанное ционной геополитики, мейнстримом на разделении земли и моря равновесие. которых выступает феномен имманет- Развитие современной техники лишило ного стремления государств к расшире- море его характера стихии. Добавилось нию своего «жизненного пространства» новое, третье измерение, воздушное и экспансии других государств, содер- пространство, как силовое поле челове- жание геостратегических проектов ческой власти и деятельности. Многие и сегодня отражает стремление крупных уже сегодня верят, что вся Земля, наша держав к мировому господству, но уже планета, является сегодня только лишь в рамках новых, ставших доступными аэродромом и посадочной площадкой: географических измерений. Ещё К. Ха- месторождением сырья и авианосцем усхофер в своих попытках разобраться для космических полетов. Это правда с рубежами «жизненных пространств» выглядит пока еще фантастично, но отмечал, что «абсолютных границ это показывает, с какой силой сегодня больше нет ни на земле, ни на море, ни встает вопрос о новом номосе Земли»3. в ледяных пустынях полярных ланд- Безусловно, К. Шмитт в своей работе, шафтов… На планете больше нет «no написанной в 1950 г., рассуждал о «но- man’s land» – «ничейной земли»… По- мосе» Земли – производстве и потребле- граничная борьба между жизненными нии захваченных на планете ресурсов, формами на поверхности Земли ста- земли, сфер интересов. В то же время новится при ее перенаселенности не он прямо говорит о неудержимости мирной, а все более безжалостной, хотя технического прогресса, с помощью ко- и в более гладких формах. Кто пытается торого, очередной передел и захват зон ввести в заблуждение человечество на влияния на планете, сделает из облада- этот счет, неосознанно или сознательно теля передовых технологий властелина потворствует лжи, даже если она про- мира. «Что могло бы быть формой это- диктована состраданием и милосерди- го нового номоса? Здесь различимы три ем»2. Фундаментальная идея ученого, возможности. Первой и по-видимости высказанная в конце 20-х годов про- самой простой возможностью было бы шлого века, уже тогда поставила вопрос то, что один из обоих партнеров сегод- о масштабности возможностей страте- няшней всемирной противоположности гов в осуществлении их государствен- победит другого. Сегодняшний дуализм ных интересов. Востока и Запада был бы тогда только Похожие мысли и одновременно последней стадией перехода к оконча- гениально интуитивные траектории тельному, закрытому единству мира… возможных измерений, в которых дер- Победитель был бы тогда единственным жавы могут осуществлять своё господ- господином мира. Он стал бы захваты- ство, начертал Карл Шмитт. Известный вать, делить и использовать всю землю юрист, интеллектуал, продолжатель не- – сушу, море и воздух в соответствии мецкой геополитической традиции, как со своими планами и идеями. Широко бы не доверяя самому себе, пишет: «Се- 3 Шмитт К. Новый номос Земли. Пер. с 2 Хаусхофер К. О геополитике. Работы разных немецкого Ю. Ю. Коринца // http://www.apn.ru/ лет. – М.: Мысль, 2001. – С. 55. publications/article1044.htm

27 Герман Юлия Александровна

распространенный в обществе, чисто Безусловно, уникальные возмож- технический образ мысли не может се- ности, открывающиеся перед государ- годня представить себе никакой иной ствами, осваивающими космическое возможности. Для него Земля стала уже пространство, сегодня определяют настолько мала, что ее без труда мож- динамику и интенсивность развития но обозреть и взять в руки. Закрытое космической индустрии. Невесомость единство мира, по-видимости, почти и физическая связь с Землей – это имен- автоматически или само собой объяс- но те характеристики открытого космо- няется действием средств современной са, использование которых позволяет техники…»4. осуществлять различного рода замыс- лы, невозможные в условиях земной Здесь стоит вспомнить особен- атмосферы. Перечень этих замыслов ность той исторической эпохи, варьируется от решения научных задач, когда были сформулированы эти вопросов экологии, здравоохранения, мысли. Речь идет об интенсив- климатомониторинга, коммуникаций ном космическом соперничестве, и т.п. до укрепления национального гонке, которую вели между собой престижа государств и, конечно же, ре- Советский Союз и Соединённые ализации военных планов. Понятно, что Штаты Америки в вопросе осво- наибольшее внимание политиков, учё- ения космического пространства. ных, общественных деятелей и просто Уже в 1957 году был запущен на небезразличных обывателей привлекает орбиту Земли первый космиче- процесс активной милитаризации кос- ский аппарат «Спутник – 1». Это моса, который сегодня называют серьез- событие принято считать началом ным геостратегическим вызовом всему космической эпохи человечества. международному сообществу5. В связи с этим, несмотря на опре- Фактически, космическое могуще- делённую осторожность выска- ство в современных условиях выходит зываний К. Шмитта, очередной на уровень его восприятия как неотъ- номос Земли всё же стартовал, емлемого ресурса и одновременно ин- и уверенно движется в направле- струмента державы с региональными нии определения новых глобаль- или глобальными амбициями. Такая си- ных стандартов, качество которых туация настойчиво требует от академи- будет зависеть от инновационно- ческого сообщества расширения границ го потенциала государств. Это зна- классической геополитической науки чит, что все последующие акции, и выхода на понимание и принятие того как то – «Спутник – 2», «Экспло- факта, что традиционные географиче- рер – 1», программы «Меркурий», ские факторы сегодня – не есть уни- «Джемини», «Аполлон», «Восток кальным феноменом, определяющим – 1» и т.п., стали фундаментом геополитические стремления. Важно уверенных обоснований перспек- тивности номоса космического 5 Al-Rodhan N. Meta-Geopolitics of Outer Space: пространства. An Analysis of Space Power, Security and Gover- nance New York, NY : Palgrave Macmillan, 2012. 4 Там же. – Р. 3.

28 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

понимать, что геополитическое изме- ективно требующий внимания рение космической активности состо- исследователей, однозначного ит, прежде всего, в том, что открывает толкования в рамках существую- перед национальными правительства- щей геополитической парадигмы ми новые способы защиты своих по- не получил. В сущности, единая литических убеждений, поддержки всеобъемлющая концепция, национальной экономики, дружествен- определяющая, объясняющая ных политических режимов и общего и предсказывающая значение глобального развития. В этой связи есть и специфику функционирова- смысл толковать космическое могуще- ния могущества посредством ство как составляющую могущества космоса, на сегодня отсутствует. национального государства, а поиск Состояние дел в этой исследова- ответов на вопросы касающиеся при- тельской плоскости в сравнении роды такого рода могущества, границ с разработками в рамках тради- его распространения, степени влияния ционного геополитического под- на мировые геополитические процессы хода можно диагностировать как и пр. обретает исключительную практи- зародышевое, но перспективное ческую и научную значимость. и уверенно набирающее оборо- ты. В современном геополитическом научном дискурсе в последнее Так, Н. Петер, научный сотрудник время в целом наблюдается тен- Европейского института космиче- денция к усилению внимания ской политики (European Space Policy исследователей к обозначенной Institute), отмечает, что все попытки проблематике6. Среди активно поиска корректной дефиниции косми- исследуемых вопросов – динами- ческого могущества в данный момент ка исследования и использова- характеризуются сосредоточением вни- ния государствами космического мания экспертов на отдельных аспек- пространства, тенденции меж- тах этого явления, и не охватывают дународного сотрудничества всех сторон и характеристик акторов, в вопросах освоения космоса, их реальных возможностей, функций а также глобальной безопасности и целей самого космического господ- и пределов милитаризации кос- ства. Он пишет: «Космическая мощь моса. В то же время сам феномен – это тотальная сила и способность «космическое могущество», объ- державы осуществлять и влиять по- средством и из космоса, для достижения 6 Wall R. Space-Based Interceptor Gets New Lease of Life //Aviation Week & Space Technology, Au- своих целей и желаемых результатов, на gust 13, 2001; Sekigawa E. And So It Begins //Avi- других акторов международной арены, ation Week & Space Technology, April 7, 2003, 32; а в случае необходимости изменять их Lembke J. EU Critical Infrastructure and Security поведение, используя космические си- Policy: Capabilities, Strategies and Vulnerabilities стемы и связанные с ними наземные //Journal of Current Politics and Economics in Eu- rope, Spring 2002; Peter N. The changing geopoli- объекты, а также накопленную систе- tics of space activities // Space Policy Volume 22, Issue 2, May 2006, Pages 100–109.

29 Герман Юлия Александровна

му политических рычагов»7. В сущно- рассматривает как комбинацию сти, достаточно широкое определение, технологических, демографиче- предложенное Н. Петером, отражает ских, экономических, промышлен- в целом распространенное понимание ных, военных и других факторов, власти как таковой, и космос в данном а также проявлений националь- контексте у него выступает в качестве ной воли, которые способствуют иного, отличного ресурса реализации убеждающей и коэрцивной спо- национальной мощи государства. Ины- собности государства политиче- ми словами, речь идет о преследовании ски влиять на действия других национальных интересов с помощью стран или иных акторов, иными ресурсов космоса. словами – достигать националь- ных целей посредством космиче- Джеймс Оберг, американский ской деятельности9. историк, специалист в обла- сти космических технологий Принимая во внимание тот факт, что в 1999 году издает работу «Тео- издание работы осуществлялось при рия космического могущества», поддержке военного ведомства Соеди- в которой делает попытку уста- нённых Штатов Америки, становится новления особенностей могу- понятным ход рассуждений Д. Оберга. щества посредством космоса Со ссылкой на положения американской и стратегий достижения поли- Доктрины Воздушных Вооруженных тических целей государств с ис- Сил, которая предлагает определять кос- пользованием такого ресурса. мическое могущество как способность Обращает на себя внимание тот государства использовать гражданские, факт, что Д. Оберг предлагает раз- коммерческие, информационные и на- личать понятия «контроль космо- циональные системы космической без- са» и «космическое могущество», опасности, а также связанные с ними с сожалением указывая на факти- объекты для поддержания националь- ческое отсутствие единого толко- ной стратегии безопасности и наци- вания, общих, в его понимании ональных интересов в мирное время, терминов. «Контроль космоса» исследователь различает роль военной Д. Оберг трактует как комбина- космической мощи, наступательной цию возможностей проникать, и защитной космической стратегий10. предотвращать проникновение У Д. Оберга теория космического могу- и использовать пространство выше щества – это теоретическое представ- земной атмосферы8. «Космиче- ление о том, как и почему космические ское могущество» исследователь ресурсы содействуют другим факторам в деле осуществления политических за- 7 Peter N. Space Power and Europe in the 21st дач и достижения поставленных целей. Century // ESPI Perspectives № 21, April 2009. – Р. 2. 9 Там же. 8 Oberg J., Sullivan B. Space Power Theory. Introduc- 10 Oberg J., Sullivan B. Space Power Theory. Intro- tions by Colin S. Gray and Howell M. Estes III. Col- ductions by Colin S. Gray and Howell M. Estes III. orado Springs, CO: US Air Force Academy, 1999. – Colorado Springs, CO: US Air Force Academy, Р. 10. 1999. – Р. 11.

30 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

Даже беглое ознакомление с трудами политическими предубеждениями их западных исследователей в интересую- авторов. Тенденции исследовательско- щей нас предметной сфере позволяет го интереса вырисовываются, с точки сделать вывод – качественные попытки зрения К. Грея, следующие: либо пре- применения научного подхода к рассмо- валирует техническая составляющая, трению феномена космической мощи либо же мы имеем дело с откровен- как категории, расширяющей рамки тра- но политизированной работой. Прав диционной геополитики, и как теории, К. Грей в том, что «космос» требует и как практики, фактически до конца исследовательской комплиментарно- ХХ столетия предприняты не были. Ка- сти, и четкого уяснения того, что «те- кова же причина такого положения дел ория космического могущества» – это в, казалось бы, очевидно стратегически не просто обоснование использования выгодном исследовательском направ- нового пространства для ведения войн, лении? Колин Грей, считает, что ответ которое расхоже трактуется как иная прост – никто по-настоящему не был географическая среда12. Предложение заинтересован в «космической мощи», К. Грея состоит в необходимости изу- в выделении в самостоятельное суще- чения феномена «космической мощи» ствование общей теории космического на трёх уровнях. Первый – осознание могущества либо же в рассмотрении важности стратегического подхода к во- космической среды как конфликтной просу; второй – понимание сущности среды. Вместо этого космос вызывал уникальных условий, в которых может интерес как пространство, в котором быть реализовано космическое могуще- можно демонстрировать национальные ство; и третий уровень работы с про- научные и инженерные достижения; блематикой – это принятие того факта, как сентментализированный образ что анализ космического могущества не пространства, которое не должно быть есть краткосрочной задачей. загрязнено земными обитателями; как Объективный процесс расширения географическая среда, использование исследовательского поля современной которой имеет потенциально жизнен- геополитики отмечают не только за- но важное значение для организации падные эксперты. Так, Э.Г. Соловьев оборонных мероприятий с использова- обращает внимание на фактическое нием баллистических ракет11. В резуль- существование следующих направле- тате, делает вывод К. Грей, мы подошли ний геополитических исследований к концу столетия с огромным количе- – «формальная геополитика», «практи- ством литературы, посвященной про- ческая геополитика», «популярная гео- блематике контроля за вооружениями политика», «структурная геополитика» в космосе, даже с большим количеством и пр.13 Здесь обращает на себя внимание научно-технических изданий о техноло- гиях космического интереса и, конечно 12 Там же, хiv. же, с прочным запасом работ по «кос- 13 Соловьев Э. Современная американская геопо- мической политике», ангажированных литика. Часть 2. Геополитический ревизионизм: основные траектории // http://www.perspektivy. info/book/sovremennaja_amerikanskaja_ 11 Там же, хiii. geopolitika_chast_2_geopoliticheskij_

31 Герман Юлия Александровна

тот факт, что анализируя современное процесс освоения новых сфер состояние американской геополити- ведется в сторону ‘разжижения’ ческой науки, Э.Г. Соловьев упускает среды, что, по Шмитту, сопрово- исследовательский сюжет «новых про- ждается соответствующими куль- странств», ставших доступными челове- турны ми и цивилизационными ку по мере развития техники. С другой процессами прогрессивным от- стороны – А. Дугин, прямо указывает ходом от ‘номоса’ Суши не только на то, что в связи с переносом вооруже- в стратегическом, но и в этиче- ний на земную орбиту и стратегическое ском, духовном, социально-по- освоение космического пространства, литическом смислах… Иными что стало «последним этапом ‘сжатия’ словами, освоение воздушной планеты и окончательной релятивиза- и космической сред есть продол- цией пространственных различий,… жение сугубо талассократических актуальная геополитика помимо Суши тенденций»15. и Моря вынуждена учитывать еще Понятно и важно для нас в этой свя- две стихии воздух и эфир (космиче- зи следующее – реальная, фактическая ское пространство)»14. Этим стихиям интенсификация интереса современных на военном уровне А. Дугин называет государств к космическому простран- ядерное оружие (воздух) и программу ству уже выходит за рамки просто стра- «звездных войн» (космос) и предлагает тегии осуществления и обеспечения по аналогии с теллурократией (власть национальных интересов мировых дер- Суши) и талассократией (власть Моря) жав. В таких условиях геополитическое эти модификации геополитических си- знание резко расширяет границы поля стем назвать аэрократией (власть Воз- геополитики и, в сущности, пережива- духа) и эфирократией (власть Эфира). ет новый этап в своем закономерном Российский ученый ссылается развитии, как естественная рефлексия на уже упомянутого нами Карла в виде фундаментализации значимости Шмитта, который дал эскизный освоения ‘ближнего космоса’. набросок этих двух новых сфер В самом начале ХХI ст. в Вели- и считается автором термина «аэ- кобритании была издана работа рократия». А. Дугин в силу спец- Эверетта Долмана «Астрополи- ифики своего научного интереса тика – классическая геополитика отмечает интересующий лично в космическую эпоху (Страте- его момент, а именно то, что гия и история)» (Everett Dolman, и «аэрократия» и «эфирократия» Astropolitik: Classical Geopolitics представляют собой дальнейшее in the Space Age (Strategy and развитие именно «номоса» Моря History). В предисловии к изда- и замечает: «весь технический нию К. Греу пишет: «В этой экс- траординарной книге Долман revizionizm_osnovnyje_trajektorii_2010-12-15. рассматривает космос в способ htm ранее не применявшийся, од- 14 Дугин А. Основы геополитики Издательство: АРКТОГЕЯ-центр, 2000 г. – С. 66. 15 Там же.

32 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

нако успешный. Многие могут космоса с помощью военной силы. Так, испытывать недоверие к пред- стратег подчеркивает, что видит и на- ложенному автором подходу, од- стаивает на принципиальной разнице нако он имеет место быть. Цель между «Аstropolitics» и «Astropolitik». исследования – превратиться, В то же время обе категории у Е. Дол- в самый разгар космической эпо- мана сходятся в том, результатом при- хи, в образец работы, которую менения астрополитического подхода стоит прочитать. Аналогов ей к осуществлению государственного в сфере изучения космоса как могущества станут экономические стратегической окружающей выгоды и рост благосостояния, кото- среды нет»16. Согласившись рые, в свою очередь, должны оказать с характеристикой труда, добавим положительное влияние на усиление – Э. Долман не только сосредото- процессов демократизации, ограничи- чился на решении стратегических вая тем самым негативные результаты задач в космосе, но и предложил милитаризации основанной на кос- новое понимание статегичности мическом могуществе. В работах аме- космического пространства. Аме- риканского исследователя чувствуется риканский исследователь пред- большая аккуратность и щепетильность лагает к использованию термин к категориальному аппарату в рамках «астрополитика», которую по- предложенного им нового формата ге- нимает в узком смысле как ополитического знания. Он сторонник «продолжение первоначальных тщательного анализа всего теоретиче- теорий ХIХ и ХХ ст. глобальной ского среза геополитики для полного геополитики в виде покорения и всестороннего понимания категории человеком космоса», а в более «Astropolitik». «Дело не только лишь общем виде как применение чи- в точности и правильности дефиниций. стого реалистического взгляда на Многие теоретические фокусы геополи- соревновательную космическую тики были смещены и утрачены» – убеж- политику государств, а также как дает автор18. В связи с этим Э. Долман разработку законных способов выходит на формулирование историче- вторжения человечества во Все- ски признанных геополитических тем, ленную17. которые он представляет в виде иссле- довательских школ: «физиополитика»; Интересны рассуждения Э. Долма- немецкая школа геополитики; политика на касательно необходимости и целе- баланса сил, или реалполитик; полити- сообразности новой теории, которая ческая география, отделившаяся от ге- характеризует геополитические ос- ополитики; классическая глобальная нования космического могущества геополитика и неоклассическая геопо- и предлагает к рассмотрению предполо- литика. жение о доминировании посредством От себя он предлагает выделить в рамках геополитической науки 16 Dolman E. Astropolitik: Classical Geopolitics in the Space Age. London: Frank Cass, 2002. 17 Там же, с. 1. 18 Там же, с. 11.

33 Герман Юлия Александровна

«Аstropolitics», определяемую как изуче- Э. Долман инициирует дифферен- ние взаимосвязи между космическими циацию исследовательских векто- территориями и технологиями и разви- ров на «Astropolitik», «Astrostrategy» тием политических и военных страте- и «Astrographics» (рис. 1). гий государств. В рамках «Аstropolitics»

Рис. 1. Структура геополитического знания по Э. Долману.

Решая задачу определения дефи- Э. Долмана, предложить план объеди- ниций, исследователь начинает с того, нения всего человечества в один народ что объясняет ход своих мыслей. Так, и борьбы за Вселенную в случае, если он специально отмечает, что термин однажды перестанет работать модель «Astropolitik» был избран им не слу- доминирующего государства. чайно, а исключительно по причине его «Astrographics» интерпретирует- негативной коннонации. Обозначает ся Э. Долманом как космическая он детерминистическую политическую копия «земных» научных направ- теорию, использующую категории го- лений – физической и политиче- сударственного могущества и контроля ской географии. «Это описание над космосом в целях расширения го- физических характеристик кос- сподства одного государства на терри- моса, которые происходят из торию всей планеты. Формат термина политически и технологически предполагает появление такого госу- созданных границ и свойств (на- дарства в результате жесткого соревно- пример геостационарная зона, вательного процесса, где победителем узкая полоска космического про- оказывается политически и морально странства, позволяющая спут- высшая нация, культура и экономика. никам закрепляться на орбите Задача «Astropolitik», с точки зрения

34 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

в заданной точке по Земному ход к изучению геополитики космоса. экватору)»19. В отличие от поли- В качестве преимущества такого подхо- тической географии, которая, по да Н. Аль-Родхен называет его (подхода) мнению исследователя, не об- возможность определить геополитиче- ладает синергетической связью ский статус государства не только на с геополитикой, «Astrographics» Земле, но и в космосе21. В сравнении является фундаментальным эле- с традиционными геополитическими ментом астростратегии. подходами, которые находятся в тес- ной связи с географией, демографией Заслуживающим внимания подхо- и экономикой, рамки мета-геополити- дом к решению задачи объединения ческой парадигмы расширены до кос- традиционного и современного из- мического пространства и позволяют мерений геополитической науки есть установить взаимосвязь между косми- идея Наефа Аль-Родхена о выделении ческой мощью государства и его гео- рамок мета-геополитики. Речь идет, политических устремлений на Земле. прежде всего, о мультидисциплинар- Более того, Н. Аль-Родхен уверен, что ном изучении феномена могущества эту аналитическую сетку вполне можно и возникающих в связи с ним отно- применять не только к анализу мощи шений. Примечательно то, что изна- национальных государств, но также чально Н. Аль-Родхен сосредоточился и к сектору приватных корпораций, роль на проблеме обоснования замещения которых в вопросах освоения космоса значимости географических факторов с каждым годом усиливается. Исследо- инструментами, так называемой жест- ватель убежден в том, что предлагаемый кой и мягкой силы. Отталкиваясь от им подход есть инновационной про- этой мысли исследователь предлагает странственной методикой, основанной в рамках понимания основных задач на мульти размерности технологии вы- мета-геополитики сосредоточиться на явления существенных составляющих изучении следующих, выделенных им, категории «могущество». измерений государственной мощи. Та- Необходимость признания суще- ких измерений Н. Аль-Родхен фиксиру- ствования самодостаточной отрасли ет в 2009 г. семь: социальные вопросы геополитической науки четко просле- и вопросы здравоохранения; направле- живается в настойчивом стремлении ния внутренней политики; экономика; Н. Аль-Родхена доказать, кроме права окружающая среда; научный и челове- на существование предложенной им ческий потенциал; вопросы вооруже- мета-политической парадигмы, также ний и безопасности; международная и необходимость отдельного исследо- дипломатия20. Вскоре внимание иссле- вательского направления – изучение дователя сосредотачивается на попытке космического пространтва с учетом применить мета-геополитический под- «симбиозной теории реализма»

19 Там же, с. 12. 21 Al-Rodhan N. Meta-Geopolitics of Outer Space: 20 Al-Rodhan N. Neo-statecraft and Meta-geopolitics: An Analysis of Space Power, Security and Gover- Reconciliation of Power, Interests and Justice in nance New York, NY: Palgrave Macmillan, 2012 – the 21st Century, 2009. Р. 2.

35 Герман Юлия Александровна

и «мульти суммных принципов безо- ди прочих составляющих такой теории пасности»22. особое внимание непременно должно быть уделено вопросам цены усилий, Подводя итог анализа возмож- направленных на создание некого инте- ности расширения предметного грационного объединения человечества поля современной геополитиче- с учетом определённых идентификаци- ской науки, в связи с актуализаци- онных параметров. ей и интенсификацией процессов В-третьих, несмотря на фактиче- освоения космоса, можем кон- ское отсутствие целостного концепту- статировать следующие тенден- ального знания о космосе, как нового ции. Во-первых, геополитика, пространственного измерения для осу- и как наука, и как практика, сегодня ществления интересов национальных однозначно уже не помещается государств, современные державы уже в рамки классических категорий, начали выходить за рамки только лишь определяющих, прежде всего, рассуждений о поведении акторов меж- масштаб и силу государственной дународного процесса в космосе. Космос мощи. В условиях динамично ме- уже стал соревновательной и одновре- няющейся политической и эко- менно кооперационной площадкой. В то номической ситуации, растущей же время, однозначные характеристики популярности идей контроля над и предположения о модальности взаи- космическим пространством, по- моотношений государств в космосе се- требность и заинтересованность годня тоже пока отсутствуют. академического сообщества в теоретическом и контекстуаль- И последнее, в рамках суще- ном осмыслении современных ствующей парадигмальной геополитических перспектив структуры геополитического более чем очевидна. К счастью, знания, с нашей точки зрения, текущий анализ базовых в этом не представляется возможным смысле работ отечественных осуществление качественной ха- и зарубежных исследователей де- рактеристики, толкования либо лает это возможным. же выработки политических стратегических шагов государств. Во-вторых, популяризация кон- Признание того, что предла- цепции «космическое господство» гаемые существующими ныне и использование этой категории для научными геополитическими обозначения специфической формы парадигмами исследовательские ресурса успеха государственной мощи, рамки невозможно адекватно требует тщательного научного анализа применять в отношении косми- для выявления его основных характе- ческого пространства, просто ристик, условий и возможностей ис- экстраполировав методологию, пользования, а также конструирования неизбежно приведет нас к каче- всеобъемлющей по содержанию теории ственно новому этапу в развитии господства посредством космоса. Сре- геополитической науки. 22 Там же, с. 4.

36 Космическая геополитика – новый этап развития геополитической науки

БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК 1. Дугин А. Основы геополитики. – М.: АРКТОГЕЯ-центр, 2000, – 928 с. 2. Соловьев Э. Современная американская геополитика. Часть 2. Геополитиче- ский ревизионизм: основные траектории // http://www.perspektivy.info/book/ sovremennaja_amerikanskaja_geopolitika_chast_2_geopoliticheskij_revizionizm_ osnovnyje_trajektorii_2010-12-15.htm 3. Хаусхофер К. О геополитике. Работы разных лет. – М.: Мысль, 2001. – 426 с. 4. Шмитт К. Новый номос Земли. Пер. с немецкого Ю. Ю. Коринца // http://www. apn.ru/publications/article1044.htm 5. Al-Rodhan N. Meta-Geopolitics of Outer Space: An Analysis of Space Power, Security and Governance New York, NY : Palgrave Macmillan, 2012. 6. Al-Rodhan N. Neo-statecraft and Meta-geopolitics: Reconciliation of Power, Interests and Justice in the 21st Century 2009. 7. Dolman E. Astropolitik: Classical Geopolitics in the Space Age. London: Frank Cass, 2002. 8. Lembke J. EU Critical Infrastructure and Security Policy: Capabilities, Strategies and Vulnerabilities //Journal of Current Politics and Economics in Europe, Spring 2002. 9. Oberg J., Sullivan B. Space Power Theory. Introductions by Colin S. Gray and Howell M. Estes III. Colorado Springs, CO: US Air Force Academy, 1999. 10. Peter N. Space Power and Europe in the 21st Century // ESPI Perspectives No 21, April 2009. Р. 1–6. 11. Peter N. The changing geopolitics of space activities // Space Policy Volume 22, Issue 2, May 2006, P. 100–109. 12. Sekigawa E. And So It Begins //Aviation Week & Space Technology, April 7, 2003. 13. Wall R. Space-Based Interceptor Gets New Lease of Life //Aviation Week & Space Technology, August 13, 2001.

Рассматривается проблематика расширения предметного поля геополитической науки за счет переноса границ традиционных масштабов распространения могуще- ства национальных государств в космос. Анализируются тенденции современного геополитического дискурса в направлении актуализации данной проблематики. Показывается целесообразность выделения в рамках геополитической науки от- дельного парадигмального подхода для анализа космоса как пространства осущест- вления влияния. Ключевые слова: космос – космическое могущество – космическая геополитика – геополитика – господство. The necessity of broadening the bounds of geopolitics subject area at the expense of transferring into outer space the boundaries of traditional scales of national state power is considered. Trends of modern geopolitical discourse on actualisation the issue are analysed. Reasonability of differentiation in the framework of geopolitics the separate paradigm for studying the outer space as power space is demonstrated. Keywords: outer space – space power – space policy – geopolitics – power.

37 Metodologia i kryteria warto- Dariusz Czajka ściujące siłę argumentów

1. Stopniowanie przekonania za spotkania się i zespolenia dwóch rodzajów pośrednictwem argumentacji sądów epistemicznych, tj. od stwierdzenia – zagadnienia ogólne autorytatywności i autentyczności źró- deł poznania prawdy oraz od rzetelności Nasze przekonanie o prawdziwości procesu weryfikacyjno-falsyfikacyjnego, stwierdzanych faktów i ustalenia ich zna- sprawdzającego prawdopodobieństwo for- czenia ma charakter stopniowalny; argu- mułowanych prima facie hipotez. mentowanie jest procesem koroboracji, tj. Sama autorytatywność źródła po- systematycznym podnoszeniem stopnia znawczego, jego autentyczność z reguły potwierdzenia lub zaprzeczenia wcześniej nie jest wystarczającym argumentem do przyjętych hipotez na podstawie kryterium uznania wiarygodności określonych kon- jakości, tj. symptomatyczności prezentowa- kluzji (wniosków, konstatacji), szczegól- nych dowodów (argumentów). nie gdy istnieje dalej wątpliwość co do Podnosimy poziom naszego przekona- trafności naszych twierdzeń; winniśmy nia, które jest – jak już wiemy – funkcją wówczas przeprowadzić proces dowodze- dwóch sądów: ontologicznego oraz episte- nia fenomenologicznego – docierając do micznego. W tym znaczeniu przekonanie istoty rekonstruowanego stanu rzeczy za jest rodzajem sądu molekularnego, złożo- pośrednictwem horyzontalnego i wertykal- nego ze świadomości dwóch zespolonych nego przepływu wiarygodności pomiędzy idei lub impresji: idei istnienia lub znacze- poszczególnymi sądami o ontologicznym nia określonego stanu rzeczy oraz prze- charakterze (tj. egzystencjalnymi, atrybu- świadczenia o prawdziwości twierdzenia, tywnymi oraz relacyjnymi). którego treścią jest owa idea lub impresja. Odwołanie się do argumentu formal- Funkcja wiedzotwórcza i prawdotwórcza noźródłowego wystarcza jedynie w przy- determinuje zatem naszą świadomość po- padku, gdy nasz początkowy oponent znawczą. Trafność naszych sądów odnośnie zaakceptuje i uzna, że ten argument jest do poznawanej rzeczywistości zależy od dla niego konkluzywny. Jeśli np. na pyta-

38 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów nie sądu w sprawie cywilnej: czy pozwany drugiego zaś do wiarygodności uznaje roszczenie co do zasady i wysoko- aktów percepcji. ści – ten odpowiada pozytywnie, wówczas Przypomnijmy ich treść; zasada z reguły nie trzeba sięgać do weryfikacyj- K. Lehlera polega na założeniu, że no-falsyfikacyjnego procesu dowodzenia, jeżeli jakieś przekonanie jest opar- lecz można się ograniczyć do uznania za te na rozumowaniu, to spełnia wiarygodne twierdzeń powoda, chyba że ono wymogi sprawdzonej wiedzy zdaniem sądu zachodzą istotne wątpliwości wtedy i tylko wtedy, gdy nie zależy co do ich zgodności z zasadami wiedzy czy od żadnego łańcucha rozumowa- doświadczenia; wówczas należy wyelimi- nia, który zawiera jakiś fałszywy nować ewentualne usiłowanie działania in krok w środku, na początku lub na fraudem legis (w celu obejścia prawa). końcu. Przypomnijmy: horyzontalny przepływ Zgodnie natomiast z regułą kon- wiarygodności polega na budowaniu tzw. wergencji sformułowaną przez systemowej unifikacji przekonań, opierając C. Wrighta – jeśli klasa zdań skła- się na wiarygodnych (tj. autentycznych i in- da się ze zdań zdolnych do bycia struktywnych poznawczo) świadectwach prawdziwymi, wówczas wystąpi odzwierciedlających w sposób logiczny tendencja, aby – w odpowiednich określone stany rzeczy na podstawie róż- okolicznościach – kompetentne nych źródeł dowodzenia. podmioty zgadzały się co do praw- Wertykalny przepływ wiarygodności dziwości elementów tej klasy. polega zaś na budowaniu stosunku ko- herencji pomiędzy sądami empiryczny- X istnieje w świadomości S, jeżeli mi a rozumowymi (zgodności z zasadami S wie, którym przedmiotem (podmiotem) wiedzy i doświadczenia). W ostatecznej jest X i świadomie obserwuje go w od- instancji należy uzyskać krzyżowy punkt powiednich warunkach percepcyjnych, przecięcia, tj. harmonię efektu poznaw- koncentrując się na obserwacji, pozostaje czego w konsekwencji zastosowania tych w odpowiednim, a nie dysfunkcjonalnym dwóch rodzajów testów (tzw. podwójną stanie percepcyjnym, nie cierpi na żadną koherencję) – jest to nasz punkt archime- inną kognitywną dysfunkcję, jak również desowy procesu poznania. nie ma wątpliwości co do spełnienia któ- regoś z tych warunków. Jeśli S dojdzie do 2. Ogólne zasady metodologicz- przekonania o tożsamości X i tego, co zro- ne budowania wiarygodności bił, to owo przekonanie jest wiarygodne. przekonania Zeznania takie można – gdy istnieje po temu możliwość – porównać z zeznaniami Istnieją dwie generalne zasady innych świadków, tworząc komplemen- metodologiczne budowania wia- tarny obraz analizowanej rzeczywistości. rygodności naszych twierdzeń: Przy spełnieniu takich warunków dowód Keitha Lehlera oraz Crispina Wri- z zeznań świadka jest ewidentny w nada- ghta; zasada pierwszego z nich nym tu znaczeniu. odnosi się do łańcucha logiczno- -funkcjonalnego rozumowania,

39 Dariusz Czajka

3. Metody podnoszenia stopnia ciwstawność oznacza stwierdzenie innych koroboracji Karla Poppera wariantów wydarzeń; kontradyktoryjność zaś to co najmniej zakwestionowanie hi- Na proces weryfikacyjny możemy potezy stwierdzającej zajście jednego wy- spojrzeć oczami Karla Poppera, darzenia (refutacja), stwierdzenie, że coś nie który wprowadził do epistemologii zaistniało w swej tożsamości jakościowej pojęcie koroboracji. Przez stopień w danej funkcji miejsca i czasu. Np. hipote- koroboracji przekonania o trafno- za powoda lub pozwanego wtedy powinna ści określonej hipotezy K. Popper być przyjęta jako bardziej możliwa (tj. bę- rozumie zwięzłe sprawozdanie dąca epistemicznie bez zastrzeżeń – czy- oceniające stan krytycznej anali- li mająca większy poziom prawdziwości zy wiarygodności (prawdziwości) oraz mniejszy fałszywości poszczególnych – z uwzględnieniem tego, w jaki ogniw ontologicznych i epistemicznych, sposób rozwiązuje ona napotka- a więc konkretnie bardziej funkcjonalna), ne problemy poznawcze, stopni jeżeli owa hipoteza lepiej odpowiada fak- jej sprawdzalności, surowości te- tom, to znaczy: stu falsyfikacyjnego oraz sposobu, w jaki przetrwała te sprawdziany. 1) daje dokładniejsze przewidywania do- Zatem koroboracja (albo stopień tyczące rekonstrukcji zdarzeń, a prze- koroboracji) jest raportem z do- widywania te przechodzą dokładniejsze tychczasowego zachowania się testy dowodowe; hipotezy. Przypomina to elemen- 2) uwzględnia i tłumaczy więcej faktów niż ty i etapy uzasadniania orzeczeń druga z hipotez; sądowych, w których należy zre- 3) opisuje i wyjaśnia fakty bardziej szcze- lacjonować w pierwszej kolejności gółowo niż druga; ustalony stan faktyczny, określić, 4) przeszła pomyślnie testy dowodowe, jakie dowody i argumenty uwia- których nie przeszła druga z nich; rygodniły (zobrazowały) istnienie 5) przeszła pomyślnie testy zgodności em- owych faktów, jakie dowody zo- pirycznej, a konkretnie uzyskała spój- stały odrzucone (sfalsyfikowane) ność za sprawą wyjaśnienia w prawach czy uznane za mało wiarygodne oraz zasadach wiedzy i doświadczenia; i dlaczego, wreszcie – jaka nor- ma prawna stanowi adekwatną 6) uzyskała systemową unifikację opartą na podstawę oceny określonego za- wewnętrznej spójności – w przeciwień- chowania. Należy także uzasadnić stwie do jej rywalki, u której można się zastosowaną sankcję. dopatrzyć relacji sprzeczności; Innymi słowy, należy doprowadzić do W przypadku ścierania się w dyskursie takiej sytuacji, że sąd uzna logiczną i empi- sądowym dwóch przeciwstawnych hipotez ryczną zawartość treściową jednej hipotezy należy uzasadnić, dlaczego hipoteza 1 ma za większą od drugiej. większy stopień koroboracji niż hipoteza 2. Zgodnie z poglądem K. Poppera, metoda Konfrontacja hipotez zakłada ich prze- krytycznego sprawdzania hipotez i doko- ciwstawność lub kontradyktoryjność. Prze- nywania między nimi wyboru wedle kry-

40 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów teriów mocy wiarygodnościowej zgodnego Wiemy już, że w naszej kulturze przy- z wynikami testów dowodowych przebiega jęliśmy (za Arystotelesem i Akwinatą) zawsze w sposób następujący: z postawio- koncepcję prawdy jako adekwacji naszych nych hipotez postawionych wpierw prowi- myśli i faktów. Ową adekwację należy zorycznie, z których żadna nie jest jeszcze osiągać formując w naszych umysłach stan uprawomocniona – z ich zatem antycypacji świadomości zwany obiektywną pewnością – wyciąga się wnioski drogą logicznej de- lub subiektywną oczywistością przekona- dukcji. Wnioski te porównuje się następnie nia, ewentualnie należy określić stopień ze sobą, by stwierdzić, jakie związki (zarów- prawdopodobieństwa, najlepiej graniczący no logiczne, jak epistemiczne) między nimi z pewnością; taki jest cel stawiany argu- zachodzą: równoważności, wypowiadalno- mentom, które powinny wykazać kohe- ści, zgodności, adekwatności czy niezgod- rencję przekonań – zgodnych z zasadami ności. Wyróżnić można trzy drogi, jakimi wiedzy i doświadczenia. przebiega sprawdzanie hipotez w jakimś Argumentacja w sensie episte- stopniu prawdopodobnych. Po pierwsze micznym to wieloetapowy proces wchodzi tu w grę wzajemne logiczne oraz rozpostarty pomiędzy dwoma bie- empiryczne porównywanie wniosków, dzię- gunami: poznania ontologicznego ki czemu sprawdza się wewnętrzną spójność oraz normatywnego porządku bytu systemu hipotez. Po drugie bada się logicz- i powinności, tj. między istnieniem ną formę hipotez, co winno prowadzić do a nieistnieniem faktów (stanów stwierdzenia, czy mają one charakter em- rzeczy), pozorem a prawdą, spra- piryczny, czyli naukowo weryfikowalny. Po wiedliwością a jej brakiem, dobrem trzecie można porównywać jedną hipotezę i złem, pięknem i brzydotą, sku- z drugą, głównie w celu ustalenia, czy dana tecznością a nieefektywnością, ra- hipoteza przetrwała testy wiarygodnościo- cjonalnością a nieroztropnością itd. we, którym ją poddaliśmy. Dopóki dana Warto w tym kontekście odwołać hipoteza wychodzi zwycięsko z drobiazgo- się do Noama Chomsky’ego, któ- wego testu dowodowo-argumentacyjnego, ry stwierdził, że badacze prawdy a inna hipoteza – najczęściej pozostająca często popadają w kłopoty, usiłując w kontrze do tej pierwszej – nie zajmie jej całkiem sensowne kontinua prze- miejsca na szczeblu wiarygodności episte- kształcić w dychotomie. Weźmy micznej, możemy powiedzieć, że wykazała da przykładu kontinuum rozciąga- hart, tzn. została potwierdzona, sprawdzona jące się między tym, co stosunko- i niezaprzeczona. wo ‘subiektywne’, a przynajmniej Należy pamiętać, że chociaż nie ma zrelatywizowane do naszych po- absolutnej pewności w naszym sądzeniu, trzeb poznawczych lub kulturowo która hipoteza jest bardziej wiarygodna, to względne, a tym, co stosunkowo przyjmując zdroworozsądkową, racjonal- ‘obiektywne’, a przynajmniej nie- ną postawę wybieramy hipotezę najlepiej zależne od naszych potrzeb po- sprawdzoną – czyli tę, która w świetle na- znawczych lub kultury. Podobnie szej dotychczasowej krytycznej argumenta- powinniśmy rozumieć proces pod- cji i dyskusji wydaje się najlepsza, relatywnie noszenia wiarygodności w sensie najbardziej wiarygodna.

41 Dariusz Czajka

subiektywnym, a prawdziwości uczonych. Obiektywizacja hipotez identy- twierdzeń w sensie obiektywnym fikujących zarówno prawa natury, jak i pra- jako pewne kontinuum rozciągnięte wa społeczne następuje w perspektywie między hipotezą prawdopodobną pojawiających się świadectw dowodzących i zweryfikowaną za pośrednictwem naszych przekonań formułowanych na za- stosownych dowodów i wynika- sadzie prawdopodobieństwa. Nasze pozna- jących z nich argumentów – lub nie zaczyna się od relatywizacji, a zarazem odwrotnie – jako kontinuum fal- konkretyzacji kontekstów ontologicznych, syfikujące stopniowo przejętą na w jakich zamierzamy kontynuować proces wstępie hipotezę, docierające do epistemologiczny dążenia do prawdy, by punktu przekonania o całkowitej potem przejść do etapu konkluzywności jej nieprawdziwości (niewiarygod- procesu myślenia. ności). Proces budowania wiarygodności prze- konań ma dwustopniowy immanentno- Dyskurs sądowy to dwa wzajemnie -transcendentny charakter. W pierwszym, krzyżujące się kontinua; jedno zmierza do indywidualnym i subiektywnym etapie weryfikacji przyjętej na samym wstępie formułujemy tzw. prawdę wewnętrzną co hipotezy nr 1 poznawczej, drugie nato- do istnienia i znaczenia określonego stanu miast do jej falsyfikacji i ewentualnie po- rzeczy; w naszym umyśle następuje wtedy twierdzenia przeciwstawnej hipotezy nr 2. krystalizacja przekonania o prawdziwo- Owe kontinua procesu wnioskowania prze- ści naszych sądów. W drugim etapie owa prowadzają nas ze świata subiektywnych prawda wewnętrzna podlega procesowi mniemań do świata zobiektywizowanych transcendencji – rości sobie pretensje do sądów; dochodzi tutaj zatem do swoistej uspołecznienia poprzez intersubiektywne transformacji naszej subiektywnej wiary uznanie i akceptację. Im bardziej będzie- w obiektywny stan wiedzy. Musimy dojść my rzetelni w formowaniu wewnętrznej do myśli w znaczeniu, jakie nadał im Got- prawdy o analizowanym i badanym sta- tlob Frege, który pisał o myślach w sensie nie rzeczy, tym większą mamy szansę na obiektywnym, przy czym przez myśl ro- jej publiczny konsens. Prawda wewnętrzna zumiał nie subiektywny akt myślenia, lecz to nasze przekonanie o istnieniu lub zna- obiektywną treść. czeniu określonego stanu rzeczy i – jak już Wierzymy, że istnieją prawdy narzucone wielokrotnie wspominałem – owo przeko- przez Naturę, ale i prawdy społeczno-kul- nanie jest funkcją dwóch rodzajów sądów: turowe definiowane przez ludzi. Obiekty- ontologicznego (czyli egzystencjalnego wizm prawd natury jest dla nas, zgodnie wedle Husserla) oraz prawdziwościowego z platońskim rozumieniem świata idei, (epistemicznego). czymś oczywistym, jednakże ich pozna- Argumenty świadczące o jej wiary- nie już takie pewne nie jest. Tym bardziej godności (prawdziwości) stanowią walutę, relatywne poznawczo są prawa narzucone która pracuje na utrzymanie lub też przy- przez człowieka jako prawodawcę społecz- czynia się do bankructwa owej subiektyw- nego. Nie są one nienaruszalne, ich sankcja nej prawdy. Zatem argumentacja pomaga zmienia się wraz z wolą panujących grup nam zarówno w poszukiwaniu (identyfika- czy też aktualizowanymi wynikami badań cji) faktów, ich funkcjonalnej, istotnościo-

42 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów wej selekcji oraz w ocenie wiarygodności nych, adekwatnych i relewantnych informacji otrzymywanych za pośrednic- argumentów (dodajmy, o różnej twem bezpośredniej i osobistej percepcji mocy epistemicznej). Oczywiste, zjawisk, indywidualnego procesu wniosko- że ten, kto dysponuje tzw. argu- wania (rozumowania) czy też jako wynik mentami konkluzywnymi, a nie procesu komunikacji społecznej, np. pro- jedynie prawdoupodobniającymi wadzonej dyskusji. Powtórzmy: w pierw- – znajduje się w korzystniejszej szej kolejności staramy się przekonać sami pozycji strategicznej w dyskursie siebie do wiarygodności naszego procesu prowadzonym na płaszczyźnie są- poznawczego i jego końcowych wyników dowej, politycznej czy naukowej. w postaci gotowych elementów wiedzy, Argumenty konkluzywne wyrastają a dopiero potem staramy się uczestniczyć bowiem z bezpośrednich i niepod- w systemie komunikacji społecznej, przeka- ważonych dowodów (świadectw). zać już zrefleksjonowane w ten sposób wia- Przypomnimy, że zarówno w dyskursie domości o faktach i ich znaczeniu innym naukowym, jak i prawniczym – aby każ- uczestnikom publicznego procesu wymiany dorazowo wykazać wiarygodność okre- myśli. Na tym drugim etapie uspołecznie- ślonych twierdzeń i wniosków, należy nia naszych myśli z jednej strony podejmu- przeprowadzić dwa testy: wiedzotwórczy jemy wobec innych uczestników dyskursu oraz prawdotwórczy. Należy tedy dążyć zobowiązanie do zachowania rzetelności do wykazania, że konkretne stwierdzenia mówienia i świadczenia jedynie prawdy; posiadają walor pewności, oczywistości czy z drugiej zaś strony mamy do nich kom- też wysokiego stopnia prawdopodobień- plementarne roszczenie, by nam uwierzyli stwa – dzięki zgromadzonej, sprawdzonej czy też przyznali rację. Taki jest bowiem i niezakwestionowanej wiedzy. Kluczem imperatyw współczesnej retoryki. W pro- do urzeczywistnienia tego celu jest przed- cesie krystalizacji tzw. prawdy wewnętrznej stawienie argumentów konkluzywnych lub większą rolę odgrywają – co zrozumiale – logiczna akumulacja argumentów relatyw- nasze emocje, nastroje, dotychczasowe nych, uprawomocniających w świadomości przekonania funkcjonujące w tle, atrybu- interlokutorów takie przekonanie. cje, postawy, potrzeby i motywacje osobiste. Sądy ontologiczne dzielimy – przypo- Jednakże już w procesie artykulacji publicz- mnijmy – na egzystencjalne, atrybutywne nej owej prawdy audytorium oceniające i relacyjne; wśród sądów epistemicznych zastosuje ‘test trawienia’ – o bardziej zo- wyróżniamy zaś, w zależności od poziomu biektywizowanym i mniej emocjonalnym przekonania opartego na pewności (oczy- charakterze; na tym etapie test krytyczny wistości, prawdopodobieństwie), sądy I lub winien wykluczyć wszelkie źródła błędów, II stopnia – wraz z ich negatywnymi od- tak trafnie scharakteryzowane przez przy- powiednikami. W zależności od poziomu woływanego wcześniej Francisa Bacona. i jakości zgromadzonych jednostek wiedzy Z całego tego procesu w jego naj- (zakodowanej tak w zewnętrznych, jak istotniejszych kluczowych punktach i wewnętrznych modułach prawd rozumo- ścierania się wątpliwości musimy się wych i empirycznych), od jej adekwatności wytłumaczyć za pomocą stosow- do analizowanego problemu poznawczego

43 Dariusz Czajka

– zależy stosunek koincydencji pomiędzy Można zaryzykować twierdzenie,że sądem ontologicznym a epistemicznym. nasze akty poznawcze poszukujące praw- Test wiedzotwórczy warunkuje przy tym dziwych przekonań są aktami subsumpcji jakość i efekty testu prawdotwórczego. faktów jednostkowych pod fakty uniwer- Test wiedzotwórczy identyfikuje i sto- salne wiedzy zobiektywizowanej. suje jednostki (moduły) wiedzy empirycz- Test wiedzotworczy sprzężony jest za- nej i rozumowej dla rozwiązania danego tem z testem prawotwórczym i ma charak- problemu poznawczego, stwierdzenia sta- ter etapowy. nu faktycznego. Test prawdotwórczy W pierwszym przypadku stwierdzamy, natomiast wskazuje na argumenty uwie- że jakiś fakt zaistniał, w drugim, sprzężo- rzytelniające skonstatowany stan faktycz- nym z tym pierwszym sądem, nadajemy tej ny; zatem racjonalizacja procesu myślenia, świadomości ontologicznej określony status formułującego myśli w logicznym związku epistemiczny, tj. poziom czy też siłę wia- przesłanki i wniosku, jest funkcją zdoby- rygodności, przekonania o prawdziwości. wania i uwiarygodniania za pośrednictwem Ów drugi sąd ma emocjonalno-intelektu- argumentów-świadectw wiedzy pozwalają- alny charakter. cych rozstrzygnąć w sposób konkluzywny Oczywiście, że w przypadku sądów on- określone problemy badawcze (poznaw- tologicznych poruszamy się w konwencji cze). Gromadząc kolejne informacje selek- logiki dwuwartościowej, co oznacza, że cjonujemy je wedle kryteriów jakościowej każde jednoznaczne zdanie jest prawdziwe istotności (relewancji), a także adekwatno- lub fałszywe – i nie ma trzeciej możliwości ści i koherencji. – jednak możemy czasem mówić o zda- Relewancja dotyczy poszukiwania niach fałszywych, które są dla nas mniej i znajdowania faktów istotnych dla lub bardziej fałszywe, bliższe czy dalsze od zrozumienia i wyjaśnienia poszuki- prawdy. Jak słusznie zauważa K. Popper wanych faktów i zjawisk, wyjaśnie- pojęcie (przekonanie co do) większego lub nia problemów poznawczych, które mniejszego prawdoupodobnienia stosuje wiążą się z brakiem konkluzywnych się w równej mierze do zdań fałszywych, dowodów na etapie formułowa- co prawdziwych; sprawą istotną jest ich nia hipotez. Adekwacja to wiąza- zawartość prawdziwa, która jest pojęciem nie jednostek wiedzy empirycznej mieszczącym się całkowicie w granicach oraz rozumowej, zastosowanie logiki dwuwartościowej. Można zatem prawd (zakodowanych w naszych utożsamić intuicyjne (subiektywne) pojęcie i cudzych, subiektywnych i obiek- zbliżenia do prawdy z pojęciem wysokiej tywnych źródłach wiedzy) do zawartości prawdziwej i niskiej zawartości jednostkowych przypadków. Ko- fałszywej. Te poziomy relatywizacji prze- herencja natomiast to zestawianie konań co do prawdy są domeną naszych w relacji spójności, wywodliwości sądów epistemicznych. świadectw pochodzących z róż- Może się nam prima facie wyda- nych źródeł wiedzy, a konstatu- wać, że dwuwartościowa logika jących ten sam efekt badawczy obejmująca relację prawda–fałsz (poznawczy). wyklucza możliwość wprowa-

44 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

dzania poziomów przekonania pojęć, takich jak poziom zawartości praw- epistemicznego dla określonych dziwej, zawartości fałszywej i w ostatecznej twierdzeń, gdy jednakże przyjmie- instancji – logicznego prawdopodobieństwa. my, że nasze przekonania są funkcją Trudno jednak nadać wartości liczbowe dwóch sprzężonych ze sobą sądów stopniom uprawdopodobnienia, miarom – ontologicznego i epistemiczne- zawartości prawdziwej lub zawartości fał- go – gdzie pierwszy konstatuje fakt szywej czy powiedzmy stopniowi korobo- istnienia określonego stanu rzeczy, racji lub prawdopodobieństwa logicznego drugi natomiast nadaje temu są- – z wyjątkiem pewnych przypadków gra- dowi określoną moc wiarygodno- nicznych, takich jak 0 i 1, chociaż możemy ści (poziom oczywistości, pewności, też spróbować (za Franzem Bolzano) nadać prawdopodobieństwa itp.), wów- stopień ½ w przypadku równego prawdopo- czas owa pozorna sprzeczność dobieństwa dwóch przeciwstawnych wzglę- niknie w blasku wzajemnej między dem siebie hipotez. Rację ma K. Popper nimi koherencji. A zatem w wy- mówiący, że chociaż wprowadzenie funkcji padku sądu o ontologicznym miary umożliwia porównanie w zasadzie lub charakterze mamy do czynienia w teorii wszystkich zawartości, w praktyce z czystą postacią dwuwartościowej polegamy całkowicie na tych rzadkich przy- logiki zdań twierdzeń (prawda albo padkach, które są porównywalne w sposób fałsz), na poziomie epistemicznym niemierzalny, jakościowy czy ogólnologicz- zaś dopuszczamy nasz sąd okre- ny, takich jak przypadki logicznie słabszych ślający, w jakiej odległości jesteśmy czy silniejszych hipotez konkurencyjnych, od punktu zwanego prawdą, a jaki formułowanych z myślą rozwiązania tego odcinek dzieli nas od punktu ‘fałsz’. samego problemu poznawczego. Jest to często sąd intuicyjny, który Realiści epistemiczni (tacy jak K. Pop- trudno skwantyfikować w jednost- per) stwierdzają, że celem wszelkiej argu- kach miary arytmetycznej. Nasze mentacji jest wzrost prawdoupodobnienia, sądy epistemiczne odzwierciedlają dotarcie do punktu, gdy owo prawdopodo- nasz stosunek do stopnia przeko- bieństwo osiąga stan 1, czyli pewność. nania, oparty generalnie na trzech W całym procesie wnioskowania i wy- modusach: możliwości, realności jaśniania, tj. uzasadniania wiarygodności oraz konieczności. naszych przekonań, poszukujemy argu- mentów kluczowych, tj. konkluzywnych Jest to ważne rozróżnienie, gdyż nieco dla formowania jak najbardziej trafnego łagodzi wątpliwości niektórych logików co przekonania. Trafność przekonania jest do możliwości posługiwania się intuicyjną funkcją wiedzy na temat konkretnych fak- ideą bliskości do prawdy; pozwala nam tak- tów empirycznych oraz faktów naukowych. że w sposób racjonalny, tj. zdroworozsąd- Wiedza zaś nigdy nie rozpoczyna się od kowy mówić, że celem naszej argumentacji zera; zawsze bierze za punkt wyjścia pewne jest wiarygodność w sensie albo większej ogólne tło tej wiedzy, która w danym mo- aproksymacji do prawdy, albo większego mencie brana jest za pewną. prawdoupodobnienia. Ogólnie prawdo- Wiedza jest kluczem do zrozumienia upodobnienie można zredukować do innych każdego procesu argumentacji, tj. uzasad-

45 Dariusz Czajka

niania twierdzeń, przy czym w zależności w czasopismach i książkach, są nimi od rodzaju prowadzonego dyskursu, dia- też omówienia tych teorii – również lektyki rozmowy mamy do czynienia bądź uwagi krytyczne. Świadoma wiedza z odtwarzaniem (rekonstrukcją i wykorzy- subiektywna zależy od świata wie- staniem już istniejącej wiedzy) lub, tak jak dzy obiektywnej, musi z niej czer- to ma miejsce w dyskursach naukowych, pać, jeśli chce zyskać status wiedzy z nowymi jej elementami (paradygmatami). wiarygodnej i prawdziwej. Nasza W dyskursach prawnych korzystamy bezpośrednia świadomość lub z wiedzy już ustalonej, wykrystalizowanej, znajomość siebie jest uzależniona przy czym wszelka wiedza jest przesycona w znacznej mierze od teorii i kon- teorią (prawami rozumowymi), w tym tak- cepcji wiedzy zobiektywizowanej. że nasze obserwacje dokonywane w aktach Syntetyzując powyższe uwagi i refleksje percepcji. W zakresie wiedzy już ustalonej na temat znaczenia wiedzy subiektywnej poszukujemy argumentów konkluzywnych i obiektywnej dla skuteczności procesu ar- lub wysoce prawdopodobnych. gumentacji oraz podnoszenia poziomu epi- A zatem w procesie uzasadniania na- stemicznego przekonania o prawdziwości szych twierdzeń, które mają różny stopień – możemy stwierdzić, że wiedza jest pew- przekonania o ich prawdziwości, poszu- nym rodzajem przekonania lub mniemania; kujemy stałych punktów oparcia w zinte- jest szczególnym stanem umysłu. Aby jed- growanej oraz intersubiektywnie uznanej nak ten rodzaj przekonania czy stan umysłu wiedzy. mógł uchodzić za coś więcej, niż zwykłe Do czasów Fregego i Bolzana filozo- przekonanie, i by można było o nim mówić, fowie za pewnik brali to, że istnieje tylko że jest fragmentem wiedzy – wymagamy jeden rodzaj wiedzy – mianowicie ta będąca posiadania przez właściciela owego prze- w posiadaniu określonego podmiotu po- konania dostatecznych racji do twierdzenia, znającego. Kartezjusz zegzemplifikował to że dany fragment wiedzy jest prawdziwy stanowisko stwierdzeniem, że poznawanie (konkluzywny, kluczowy), podbudowanego jest aktywnością wieloetapową i zakłada pewnością, oczywistością lub co najmniej istnienie subiektywnej jaźni, która poznaje. wysokim stopniem prawdopodobieństwa. Gottlob Frege i Franz Bolzano Wiedza jest przekonaniem uzasadnionym (a za nimi także Carl Popper) zróż- ponad wszelką (lub rozsądną) wątpliwość. nicowali pojęcie wiedzy, dzieląc ją Musimy w procesie uzasadniania podawać na dwie kategorie: subiektywną racje dostateczne zarówno o racjonalistycz- i obiektywną. Wiedza subiektywna nym, jak i empirycznym charakterze, aby zwana jest także wiedzą organi- odróżnić wiedzę prawdziwą od jedynie zmalną, składa się bowiem z dys- przypuszczenia, mniemania czy opinii. pozycji organizmów myślących, Pewność, że mamy do czynienia z wiedzą natomiast wiedza obiektywna pewną, w świecie nauki nie istnieje; przyj- składa się z logicznej treści na- muje się, że prawa rozumowe dotyczące szych teorii, przypuszczeń, odgad- określonej dziedziny wiedzy mają jedy- nięć, hipotez. Przykładami wiedzy nie charakter hipotetyczny, jednakże już obiektywnej są teorie publikowane w świecie praktycznych dyskursów i pro-

46 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów wadzenia sporów wystarczy nam stopień dów, tzn. metodą hipotez, obale- przekonania oparty na wysokim stopniu nia i autokorekty. Tak czy inaczej, prawdopodobieństwa, wykraczający ponad poszukując mocnych, wręcz funda- rozsądną wątpliwość. mentalnych punktów oparcia na- Zastanawiając się, w jaki sposób może- szych subiektywnych przekonań, my odróżnić przekonania prawdziwe, a za- staramy się odnaleźć racje (prze- tem takie, za którymi stoją racje dostateczne, słanki, argumenty) kluczowe, czyli od tych, które nie mają tej epistemicznej konkluzywne, a jeśli ich brakuje – wiarygodności – innymi słowy pytając, jakie wykorzystać dostępne argumenty są kryteria, dzięki którym moglibyśmy roz- uprawdopodabniające (relatywne). poznawać prawdę czy też racje dostateczne (konkluzywne) – nie znajdziemy w pełni 4. Argumenty konkluzywne satysfakcjonującej odpowiedzi, tak jak nie i uprawdopodabniające mogli jej odnaleźć inni filozofowie. w procesie percepcji oraz Dla Davida Hume’a kryterium tym intelektualnego rozumowania była siła przekonania; wspomnijmy też – dowody na istnienie faktów o jasności, wyraźności i prostocie, których głównych i ubocznych to wartości bronił Kartezjusz. Innym kry- terium może być pochodzenie (geneza), Rozważając problematykę stopni prze- czyli autorytatywne źródła wiedzy. Ale konania epistemicznego, winniśmy pogłę- które źródła z obiektywnego i demonstra- bić refleksję na temat konkluzywności czy tywnego punktu widzenia są pewne? też relatywności procesu argumentacyjne- Nie ma zatem absolutnej pewności go. właściwie w żadnej dziedzinie wie- Argument konkluzywny to rodzaj sądu dzy. Odwołujemy się do zdrowo- podstawowego, twierdzenia bezpośrednio rozsądkowej koncepcji pewności, i stanowczo potwierdzający prawdziwość stosując racjonalną metodologię (wiarygodność) przekonania o istnieniu lub prób weryfikacyjno-falsyfikacyj- znaczeniu określonego faktu czy zdarzenia. nych poszukiwania racjonalnych Argument tego rodzaju jest więc rodzajem i konkluzywnych racji-świadectw. sądu epistemicznego odnoszącego się do Przyjmujemy za wiarygodną tę hi- poziomu i charakteru czyjegoś przekonania potezę, która ma więcej zawarto- co do trafności dowodu, świadectwa albo ści prawdziwej, a mniej zawartości prawdziwości określonego twierdzenia. fałszywej względem innych, kon- Konkluzywność dowodu (argumentu) to kurencyjnych przekonań czy przy- jego moc w zakresie transmisji wiarygod- puszczeń. Należy mieć przy tym ności, tj. nadania znaku jakości (trafności) świadomość, że wiedza subiektyw- epistemicznej określonej konkluzji, obej- na jest częścią bardzo złożone- mującej swą treścią konstatację lub wniosek go i zdumiewająco precyzyjnego co do założonego stanu rzeczy. aparatu adaptacyjnego; działa ona Konkluzywność rozprasza rozsądną tak samo jak wiedza obiektywna, lub nawet wszelką wątpliwość, którą do posługując się metodą prób i błę- tej pory żywiliśmy odnośnie do wiarygod- ności określonej konstatacji czy wniosku

47 Dariusz Czajka

(dodajmy, że konstatacja to wynik procesu i polega na sformułowaniu argumentów percepcji, wniosek zaś to efekt logicznego potwierdzających trafność przekonań po- rozumowania). przez wykazanie braku dowodów świad- Ważne jest zrozumienie, jakie argu- czących o subiektywnej lub obiektywnej menty osiągają stopień konkluzyw- dysfunkcji percepcyjnego procesu poznaw- ności w uwiarygodnianiu procesu czego danego podmiotu. Subiektywna dys- percepcji i logiczno-funkcjonalne- funkcja może polegać bądź na zakłóceniu go rozumowania, a jakie są jedynie optymalnej funkcji kognitywnej, bądź na prawdoupodabniające. Można za- tym, że informacje posiadane przez jedną łożyć, że im więcej dany sąd argu- ze stron sporu są obciążone materialną mentacyjny ma cech obiektywności ignorancją lub błędem, bądź też na tym, że (intersubiektywnej akceptacji), tym jedna ze stron winna jest złej oceny owych bardziej jest konkluzywny; a im informacji – popełniwszy błąd inferencyj- bardziej jest adekwatny, relewantny ny, błąd przecenienia lub niedocenienia i koherentny, tym jego konkluzyw- w sądach atrybutywnych. Obiektywna ność rośnie. Badamy tutaj poziom dysfunkcja (dywergencja) może polegać na koherencji, zgodności z zasadami nieodpowiedniej perspektywie poznawczej, wiedzy i doświadczenia. Wiedza znamionowanej czy to pośrednim źródłem i doświadczenie musi mieć walor pozyskiwania informacji, czy też nadmier- intersubiektywnej akceptowalności ną odległością obserwacji danego zjawiska. oraz doniosłości z punktu widzenia Także czas, który upłynął od zaistnienia rozwiązania konkretnego problemu stanu rzeczy czy pozyskania o nim wiedzy, poznawczego. Konkluzywność jest może – w związku z charakterem naszej także funkcją spójności horyzontal- pamięci – wpłynąć negatywnie na zdolność nej, łączącej wspólnym mianowni- reprodukowania wiedzy o danym zdarze- kiem różne świadectwa niemające niu. dysfunkcjonalnego charakteru. Istotnym elementem kształtowania przekonania o konkluzywnosci naszych A zatem, im więcej autorytatywnych twierdzeń jest relacja bezpośredniości sto- źródeł poznawczych uzasadnia te same sunku poznawczego. Im bowiem bardziej konstatacje lub wnioski, tym większa kon- pośredni charakter procesu poznawczego, kluzywność argumentów dowodzących tym mniejszy poziom konkluzywności, trafności twierdzeń dotyczących dowodzo- a większy relatywności twierdzeń. nych stanów rzeczy (konkluzywność oparta Powtórzmy raz jeszcze: uwiarygod- na koherencji). Ponadto im większa kohe- nienie trafności wniosków wynikających rencja w subsumcji pomiędzy sądami em- z logicznych przesłanek zgodnie z zasadą pirycznymi a racjonalistycznymi (zasadami Lehlera polega na założeniu, że jeżeli jakieś wiedzy i intersubiektywnego doświadcze- przekonanie jest oparte na rozumowaniu, nia), tym większa konkluzywność procesu to spełnia ono wymogi sprawdzonej wiedzy argumentacji. wtedy i tylko wtedy, gdy nie zależy od żad- Uwiarygodnienie trafności konstata- nego łańcucha rozumowania, który zawiera cji wynikających z procesu percepcji jest jakieś fałszywe ogniwo w środku, na po- natomiast oparte na selekcji negatywnej czątku lub na końcu. Możemy więc powie-

48 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów dzieć, że sądy argumentacyjne w procesie racjonalistycznych, popierających potwierdzania prawdziwości określonych najbardziej prawdopodobną hipo- sądów konkluzywnych metodą dowodze- tezę. nia nie wprost, tj. przez wnioskowanie, Mówiliśmy dotychczas o konkluzyw- winny być prawdziwe w każdym ogniwie ności argumentu potwierdzającego fakt i na każdym etapie owego rozumowania, jednostkowy; możemy wszakże mówić też z wykorzystaniem dowodów pozytywnych. o konkluzywności procesualnie weryfikują- W przypadku natomiast, podkreślmy raz cej, w wielu aktach rozumowania, określoną jeszcze, badania rzeczywistości wprost, po- hipotezę. przez akty bezpośredniej percepcji – wy- Każda hipoteza, aby była sensowna, starczy, że podamy argumenty stwierdzające musi być konkuzywnie rozstrzygalna; zna- brak faktów, które by uzasadniały istnienie czy to, że twierdzenia ją tworzące muszą jakiegoś błędu lub dysfunkcji w procesie mieć taką postać, by logicznie (tzn. empi- percepcji; innymi słowy, wystarczy gdy rycznie i racjonalistycznie) możliwe było stwierdzimy brak argumentów negatyw- zarówno ich zweryfikowanie, jak sfalsy- nych wykazujących sprzeczność empirycz- fikowanie. Moritz Schlick powiada tak: ną lub logiczną. twierdzenie autentyczne poddawać się Argument konkluzywny może mieć musi konkluzywnej weryfikacji. Friedrich znaczenie zarówno formalne, jak Waismann mówi zaś jeszcze wyraźniej: jeśli i – istotniejsze – materialne. Pierw- na żadnej drodze nie można rozstrzygnąć, sze może polegać na przykład czy hipoteza jest prawdziwa, wówczas nie na tym, że na pytanie: dlaczego ma ona żadnego znaczenia poznawczego. twierdzisz, że ten człowiek jest Argumenty konkluzywne są oparte na ro- głupi? – pytany odpowiada: daję zumowaniu sylogistycznym, czyli pewnym ci na to uroczyste słowo hono- lub wysoce prawdopodobnym, z tym że ru! Argumenty formalne stają się ostateczna konkluzja musi wynikać z wia- konkluzywne dopiero gdy druga rygodnych przesłanek tak jednostkowych, strona (adresat wypowiedzi) uzna jak uniwersalnych. prima facie autorytet osoby lub Konkluzywność naszych sądów- instytucji przekazującej określoną -argumentów może mieć charakter informację; jest to wygodne, gdyż logiczny – empiryczny lub rozumo- oszczędza nam wysiłku poznaw- wy (racjonalistyczny). Rodowód lo- czego. Należy jednakowoż pamię- giczny konkluzywności argumentu tać, że gdy stawka dyskursu rośnie, wynika z prawidłowego zastoso- proporcjonalnie maleje znaczenie wania wnioskowania dedukcyjne- autorytetów uznawanych prima go lub indukcyjnego. Empiryczny facie za wiarygodne, bez koniecz- charakter konkluzywności wynika ności podania argumentów mate- ze zobiektywizowanego, niedys- rialnych. Dla rzetelnego dyskursu funkcyjnego procesu percepcji jest istotne, by argumentacja ma- zjawisk, natomiast rozumowy ro- terialna odnosiła się bezpośrednio dowód konkluzywności argumentu do świadectw empirycznych lub – zgodnie z poglądami Immanu-

49 Dariusz Czajka

ela Kanta – czerpie z tradycji wie- ślony porządek hierarchiczny lub dzy naukowej, aksjomatów, prawd funkcjonalny (logiczny) zasad i re- analitycznych i syntetycznych, ufor- guł, a konkluzywność sądów rośnie mowanych zarówno a priori, jak w miarę uzyskiwania koherencji in- a posteriori. Np. argumenty konklu- ferencyjnej między nimi. zywne to sądy analityczne zawarte Argumenty konkluzywne dotyczyć w określonym zdaniu. mogą zarówno faktu podstawowe- go, jak i wnioskowania z pewnych Jak słusznie zauważa Hilary Putnam, przesłanek; konkluzywność może zdania analityczne są nieobalane, ale i nie- zatem dotyczyć tak mikroargu- potwierdzalne w żadnym praktycznym sen- mentu, jak makroargumentu. sie. W każdej racjonalnej sferze życia muszą występować pewne elementy arbitralne. Są Gdy chcemy na przykład uwiarygod- one prawdziwe na mocy reguł języka; praw- nić konstatację co do tego, że dana osoba dziwe na mocy postulatu (definicji); praw- przebywała w miejscu, w którym nastąpiło dziwe na mocy milczącej umowy. Można analizowane zdarzenie – argumentem kon- rzec, że są one prawdziwe, ponieważ są ak- kluzywnym będzie zeznanie niezależnego ceptowane jako prawdziwe, w sposób dość świadka, który pozostawał w bezpośred- arbitralny i nie podlegający uzasadnieniu. niej relacji poznawczej, widział tę osobę Argumenty konkluzywne obejmujące zda- z optymalnej perspektywy, a zarazem nie nia syntetyczne mają już charakter obala- można mu przypisać żadnej kognitywnej ny, tj. podlegają weryfikacji lub falsyfikacji. dysfunkcji w procesie percepcji. Jego ze- Konkluzywność zdań syntetycznych wiąże znania są wtedy autentyczne i rzetelne. się z istnieniem określonych wiarygodnych Argument konkluzywny, jak widzimy, ma świadectw – symptomów istnienia określo- charakter molekularny – złożony jest z wie- nych faktów czy zdarzeń. Konkluzywność lu koherentnych, wzajemnie wspierających argumentów będących sądami syntetycz- się sądów o charakterze empirycznym lub nymi a posteriori ma charakter konkluzyw- rozumowo-krytycznym. ności empirycznej, opartej na wynikach Ten sam argument stanie się wszakże procesu percepcji zjawisk. relatywny co do hipotezy całościowej, gdy Konkluzywność sądów – argumen- świadek widział fakty uboczne, a nie głów- tów racjonalistycznych (konceptu- ne analizowanego zdarzenia. To bowiem alnych) wiąże się z przyjęciem na fakty konstytutywne tworzą strukturę zasadzie konwencji określonych analizowanego czynu czy zdarzenia; fakty prawd rozumowych, idei, reguł, uboczne zaś mogą jedynie mieć wpływ na zasad zaczerpniętych ze świata stwierdzenie wystąpienia danego zdarzenia przyrody lub życia społecznego. lub też mogą być jego konsekwencją. Jeżeli Prawdy rozumowe uwikłane są np. ktoś udowadnia, że nie mógł popeł- w system wiązek własności, wza- nić przestępstwa, bo nie miał samochodu, jemnie komplementarnych lub którym ponoć przejechał przechodnia, to sprzecznych. Z reguły mamy tu do ten fakt jest uboczny względem samego czynienia z systemem zaksjomaty- zdarzenia, ale może mieć wpływ na wynik zowanym, w którym istnieje okre- rozprawy głównej.

50 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

Powtórzmy tedy, na czym polega kon- zywamy owe zdania eksplikansami dla da- kluzywność argumentu z percepcyjnego nego eksplikandum. Aby eksplikans nie był procesu poznania. Ktoś widział przebieg jedynie ad hoc i miał konkluzywny charak- zdarzenia (sąd empiryczny konstatujący ter, musi go cechować bogata treść, a po- określone fakty); oceniamy wiarygodność nadto wielka różnorodność sprawdzalnych (tj. pewność lub prawdopodobieństwo) konsekwencji, innych niż eksplikandum. owego sądu za pośrednictwem sądów rozu- By zaś wyjaśnienie było niezależne i nie ad mowo-krytycznych wynikających z wiedzy hoc, musi zawierać zdania uniwersalne, czyli i doświadczenia – formułując powiedzmy prawa natury (rozumowe), wraz z faktami sąd, że świadek pozostawał w bezpośred- empirycznymi stanowiącymi tzw. warunki niej relacji poznawczej do owego zdarzenia, początkowe. Od jakości poznawczej eks- a także nie można stwierdzić u niego żadnej plikansa, warunkowanej wiarygodnością świadomej lub nieświadomej interferencji testu weryfikacyjnego określającego ich procesu percepcji, czyli że nie występu- prawdziwość, zależy konkluzywność – in- je u niego żadna kognitywna dysfunkcja nymi słowy, transmisja tej prawdziwości (ślepota, choroba psychiczna, niedorozwój (wiarygodności) na wniosek (konkluzje – umysłowy itd.), jak również nie istnieje nie- eksplikandum). bezpieczeństwo intencjonalnego zafałszo- Argumenty konkluzywne tworzą wania rzeczywistości przez tego świadka, wysokiej próby jakość naszych np. z uwagi na wspólnotę interesów, towa- twierdzeń w procesie wyjaśniania, rzyskie czy osobiste więzi. dowodzenia i tłumaczenia okre- A zatem argument konkluzywny w po- ślonych zjawisk i – nomen omen danym wyżej przypadku sprowadza się do – nadają bezpośrednio końcowe- trzech sądów, przy czym jeden ma znamię mu wnioskowi (konkluzji) praw- sądu empirycznego, a dwa następne sądów dziwościowy sens, transmitując rozumowo-ocennych (atrybutywnych). niejako swą trafność. Z reguły ar- W innym przypadku argument kon- gumenty konkluzywne wynikają kluzywny wiąże się w wnioskowaniem z niepodważonych, a zatem wy- sylogistycznym, wyjaśniającym na podsta- soce prawdopodobnych lub wręcz wie przesłanek uniwersalnych i jednost- oczywistych świadectw (dowodów); kowych przyczynowo-skutkowy schemat są one domeną procesu weryfika- analizowanego zdarzenia. Gdy przyjmie- cyjno-falsyfikacyjnego, czyli etapu my, że celem argumentacji jest poszuki- sprawdzania danej hipotezy, którą wanie i odnalezienie trafnych wyjaśnień przyjęto wcześniej jako możliwą. dla wszystkiego, co według nas potrzebuje Argumenty konkluzywne nabierają wyjaśnienia – to stosując nadal obowiązu- także takiego charakteru wskutek jący, logiczny model rozumowania powie- akumulacji argumentów upraw- my, że przez wyjaśnianie rozumiemy zbiór dopodabniających, pochodzących zdań, z których jedno opisuje stan rzeczy z różnych źródeł podmiotowych wymagający wyjaśnienia (eksplikandum), lub przedmiotowych (zeznania natomiast inne zdania – tzw. zdania wy- świadków, dokumenty), a zatem jaśniające – składają się na wyjaśnienie, ich ilość przechodzi w pewnym w konkluzywnym sensie tego słowa. Na-

51 Dariusz Czajka

momencie w jakość, zwaną oczywi- innych przekonań wspierających stością lub pewnością. Na tym wła- lub świadectw tudzież porówna- śnie polega horyzontalny przepływ nie wiarygodności konkurencyj- wiarygodności poznawczej. Wynik nych hipotez. Można powiedzieć, tego horyzontalnego testu winien że argumenty relatywne podlegają pozostawać w koniunkcji logicz- procesowi kondycjonalizacji, czyli no-funkcjonalnej z wynikiem testu określeniu poziomu prawdopodo- wertykalnego, polegającego na ko- bieństwa warunkowego w zależ- herencji sądów egzystencjalnych, ności od siły i komplementarności atrybutywnych i relacyjnych o kon- wszystkich świadectw lub innych kretnym empirycznie charakterze przekonań zakodowanych w świa- z zasadami wiedzy i doświadczenia domości. Argumenty relatywne nie (sądami racjonalistycznymi – rozu- wykluczają istnienia kontrświadectw mowymi). Dopiero uzyskując ową na istnienie innej wersji zdarzenia; podwójną adekwację możemy wy- z tym że im więcej jest świadectw wieść z tego stanu rzeczy ogólny potwierdzających jedną hipotezę, wniosek epistemiczny (sąd konklu- tym mniejsze prawdopodobień- zywny) o oczywistości lub pewności stwo wystąpienia konkurencyjnej naszych sądów ontologicznych. opcji. Argumenty relatywne, podobnie jak 5. Argumenty relatywne konkluzywne, występują zarówno w pro- (uprawdopodabniające) cesie uwiarygodnienia wyników pozna- nia pochodzącego z procesu percepcji, jak Obok argumentów konkluzywnych, i wnioskowania logiczno-funkcjonalnego. których poszukujemy w każdym procesie Argumenty relatywne – znów chciałoby argumentacji, opierających się na racjo- się powiedzieć: nomen omen – zależne od nalnych przesłankach o wysokim stopniu innych argumentów czy konkluzji, przy przekonania epistemicznego, możemy wy- czym owa zależność może mieć charakter różnić drugą kategorię sądów, a mianowicie logiczny lub empiryczny, konfirmacyjny lub argumenty uprawdopodabniające (relatyw- falsyfikacyjny. ne). Tak jak sądy konkluzywne dominują Argumenty pochodne to sądy, które po- w procesie weryfikacyjno-falsyfikacyjnym, średnio potwierdzają trafność konkluzji lub tak sądy relatywne są reprezentatywne dla tej trafności przeczą. Wiemy, że aby stwier- procesu tworzenia prawdopodobnych hi- dzić popełnienie przez oskarżonego prze- potez. stępstwa, należy dowieść istnienia motywu, Argument relatywny to rodzaj sądu sposobności, modus faciendi, wreszcie cor- pochodnego lub takiego, który po- pus delicti. Z reguły każdy sąd konkluzyw- średnio potwierdza prawdziwość ny obejmujący każde z tych łączących się konstatacji, uzależniając jednak ogniw ontologicznych winien znajdować wiarygodność końcowego wniosku oparcie w sądzie argumentacyjnym, który od spełnienia innych warunków – bezpośrednio dowodzi jego prawdziwo- takich jak przyjęcie prawdziwości ści (argument konkluzywny), natomiast

52 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów względem innych faktów (ogniw) argu- mówiącego, że w czasie jej śmierci był 50 ment ten ma charakter relatywny, jedynie km od miejsca zabójstwa – skutecznie je uprawdopodabniający. podważając np. śladami jego kodu DNA I tak na przykład, gdy mamy hipote- znalezionego na miejscu zbrodni. tyczny, rabunkowy motyw zabicia sąsiada, Argumenty relatywne są sądami, a znajdujemy w jego mieszkaniu świeże śla- których wiarygodność zależy od dy DNA kogoś mieszkającego w mieszka- prawdziwości innych sądów – za- niu obok, wówczas – nawet gdy nie mamy równo tych potwierdzających, jak argumentu bezpośredniego, dowodzącego i wykazujących brak przesłanek posiadania narzędzia zbrodni czy sposob- negatywnych (świadectw falsyfi- ności – wcześniejsze argumenty pośred- kujących). Z reguły na przykład nio, acz z dużym prawdopodobieństwem sąd konstatujący fakt bezprawno- zaświadczają, że popełnił on tę zbrodnię. ści czyjegoś zachowania musi być Na tym polega proces domniemań fak- sprzężony z sądem stwierdzają- tycznych polegający na komutacji (ze- cym, że ten ktoś popełnił zarzuca- stawieniu) symptomów. Można uznać za ny bezprawny czyn z własnej winy ustalone fakty mające istotne znaczenie dla (umyślnej lub nieumyślnej). Nie rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki możemy bowiem stwierdzać niczy- da się wyprowadzić z innych przyjętych jej winy, gdy wcześniej nie wypro- sądów konkluzywnych czy argumentacyj- wadziliśmy z określonych faktów nych. W tym znaczeniu argumenty rela- wniosku bezprawności zachowa- tywne to pochodna istnienia innych sądów. nia. A zatem sądy relatywne to tak- Argumenty o relatywnym, pośrednim że ich koniunktywna zależność od charakterze wykraczają poza świadectwo istnienia innych przesłanek. empiryczne dostępne inter alia w danym kontekście miejsca i czasu; wspomagają się Generalnie można powiedzieć, że za- zatem argumentami racjonalistycznymi, równo prawdy rozumowe, jak i empiryczne wynikającymi z zasad i reguł wiedzy obiek- mają charakter relatywny w tym sensie, że tywnej oraz intersubiektywnego doświad- łączy się je wiązkami w logiczno-funkcjo- czenia. Musimy jednak pamiętać, że zasady nalnej kompozycji procesu wyjaśniania ogólne nauki czy reguły doświadczenia i wnioskowania. Musi tutaj wystąpić zjawi- mają charakter uniwersalny, tzn. mało zin- sko znane pod postacią koniunkcji sądów; dywidualizowany w zakresie konkretnego w tym logicznym procesie rozumowania przypadku, gdy więc brakuje kluczowych musimy wykazać, za pośrednictwem sto- świadectw empirycznych potwierdzających sownych argumentów, istnienie danego sta- czy też obrazujących stan rzeczy, wówczas nu rzeczy, złożonego z określonych ogniw trudno jest nam udowodnić przyjętą hipo- czy też sekwencji faktologicznych. tezę na zasadzie racji dostatecznych. Przy- Argumenty relatywne mogą wiązać się kładem takich trudności są tzw. procesy także z pośrednim charakterem naszego poszlakowe. I odwrotnie: będziemy mieli procesu poznawania zjawisk, a zatem wy- uzasadnione przekonanie, że Jan Kowalski wodzą się z dowodów tzw. pośredniej relacji dopuścił się zbrodni zabójstwa swej żony, poznawczej – np. świadek słyszał od kogoś jeżeli wykażemy fałszywość jego alibi – o krzykach dochodzących z sąsiedniego

53 Dariusz Czajka

mieszkania; ktoś mu powiedział, że dana informacji. Świadczy co prawda o faktach osoba przyznała się na nieformalnym towa- ubocznych, ale pozostających w tak ścisłym rzyskim spotkaniu, że strzelała do określo- logicznym związku z faktem głównym – nego człowieka itd. Przykładowo procesy przestępstwem – że nie mieści się w poję- poszlakowe opierają się tylko na faktach ciu poszlaki, lecz stanowi dowód pośredni, pochodnych oraz argumentach relatyw- z kręgu faktów dowodowych bliższych do- nych. Moc argumentów relatywnych wiąże wodzonemu czynowi. się nie tylko z ustaleniem prawdopodobień- Poszlaki, podobnie jak dowody pośred- stwa zakładanej hipotezy, ale także rośnie nie, wskazują na fakty uboczne. Poszla- przy wsparciu innych argumentów, dzięki ki można porównać do tkania drobnymi którym dana hipoteza nie została w równie nićmi pajęczej sieci powiązań. Misterna silny sposób sfalsyfikowana innym propo- konstrukcja tej sieci związana z procesie nowanym modelem rzeczywistości. logiczną konstrukcją myślową wzajem- Np. powód sformułował pozew o za- nych powiązań, prowadzących od faktów płatę 50.000 zł tytułem odszkodowania odległych przez bliższe aż do głównego – i zadośćuczynienia za szkodę, jakiej doznał pozwala na uznanie przestępstwa za udo- w wyniku zakażenia go żółtaczką szpita- wodnione. Poszlakę charakteryzuje większe lu, gdzie miał zabieg operacyjny. Trudno oddalenie od faktu głównego i silniejsza za- znaleźć dowód (argument) konkluzywny, wiłość związku poszlak z faktem głównym. że doszło do tego w tym szpitalu, ale za po- Mimo to poszlaka należy do szerokiego średnictwem faktów jednostkowych (bez- zbioru dowodów pośrednich, ze względu pośrednio dostrzegalnych, pośrednich) oraz na silnie akcentowaną cechę relatywności; wiedzy uniwersalnej dotyczącej etiologii tej poszlaka jest jednak odleglejsza od faktu choroby – można na zasadzie argumentu głównego niż typowe dowody pośrednie, wynikającego z domniemania faktycznego np. świadek ze słuchu, odciski palców, do- (dowód prima facie) uzasadnić konkluzję wód osmologiczny – jest więc dowodem (końcowy wniosek) ponad wszelką wątpli- trudniejszym, choć nie bezwartościowym. wość. Większą rolę przy dowodach pośrednich Moc argumentów warunkowana jest za- odgrywa tzw. horyzontalny przepływ wia- tem ich adekwatnością oraz bezpośrednim rygodności dowodów pochodzących z róż- lub pośrednim stosunkiem poznawczym nych źródeł epistemicznych. do uwiarygodnianych faktów. Argumenty Ciekawym spostrzeżeniem w tym relatywne wywodzą się z dowodów pośred- względzie podzielił się Sąd Apelacyjny nich pochodnych. w Krakowie w wyroku z 3 lutego 2011 r., Interesujący jest w tym kontekście stwierdzając, że chociaż dowód osmolo- pogląd sądu apelacyjnego w Warszawie giczny jest dowodem pełnowartościowym, z 15.12.2010 na temat wartości materiału to jednak nie powinien on stanowić podsta- dowodowego dokumentującego aktywność wy ustaleń, gdy jest osamotniony – bowiem telefonów komórkowych w postaci wyka- dowody powinny kontrolować się wzajem- zów połączeń telefonicznych oraz rejestra- nie, aby nie dochodziło do omyłek. Jest to cji miejsc logowania aparatów przez stacje dowód pośredni, hipotetyczny (relatywny), bazowe sieci (BTS). Zdaniem sądu jest to który potrzebuje dodatkowych weryfika- w pełni wartościowy środek wiarygodnych cyjnych aktów poznawczych. Należy zatem

54 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów wesprzeć ów dowód dowodami bezpośred- nymi świadectwami i niepodważo- nimi bądź pośrednimi, układającymi się nych kontrargumentami – a zatem w zamknięty krąg – i wtedy dopiero może w tym sensie pewnych lub oczywi- stanowić pełnowartościowy dowód winy, stych. prowadzący do stwierdzenia jednej tylko, Warto podkreślić, że we współczesnym pewnej wersji zdarzenia, z której wynika, procesie cywilnym, karnym i administra- że nikt inny poza oskarżonym czynu prze- cyjnym nie obowiązuje formalna teoria stępnego popełnić nie mógł. dowodów, a jedynymi wskazaniami i miarą Rekapitulując: można rzec, że racjonalności oceny sądu są wskazania wie- proces argumentacji rozpoczyna- dzy, doświadczenia i logicznego rozumowa- my od znajdowania argumentów nia. I tak można oprzeć ustalenia faktyczne konkluzywnych obejmujących kon- tylko na jednym dowodzie, byleby ocena kretne fakty istotne prawnie (fakty tego dowodu była rzeczowa oraz logiczna główne), określając zarówno ich i nie wkraczała w sferę dowolności (wyrok symptomatyczność dla istnienia SA w Krakowie, KZS 2011/7-8/46). stwierdzanych okoliczności, jak i wpływ na prawdziwość innych 6. Stopnie uwiarygodnienia kon- faktów pozostających w relacji kluzji (konstatacji, wniosków) przyczynowo-skutkowej. Konklu- zywność argumentów może do- Wiarygodność jest funkcją subiektyw- tyczyć istnienia lub znaczenia tak nego lub intersubiektywnego przekonania faktów głównych, jak ubocznych; o prawdziwości formułowanych i artyku- w pierwszym rozumieniu konklu- łowanych twierdzeń. Każde twierdzenie zywność jest bezpośrednia, w dru- jest rodzajem bądź to sądu konstatującego gim zaś pośrednia. Następnie istnienie lub określone znaczenie faktu czy oceniamy argumenty, relatywnie zjawiska, bądź też sądu o tym wnoszącego. podnosząc ich stopień korobora- Konstatacje są pochodną aktu percepcji, cji w miarę napływu nowych świa- wnioski są natomiast rezultatem procesu dectw (dowodów) i przekonań. rozumowania, łączącego w sposób logicz- Wieńczymy natomiast dzieło ar- no-funkcjonalny przesłanki z ostateczną gumentacyjne konkluzjami, które konkluzją. Każde stwierdzenie ma zatem są funkcją akumulacji logiczno- swój rodowód w zgromadzonej wiedzy po- -funkcjonalnej sieci przekonań chodzącej z dwóch wymienionych źródeł: – początkowo warunkowych, percepcji i rozumowego wnioskowania. a w końcowym wyniku pewnych Przedmiotem twierdzenia (konstatacji lub lub wysoce prawdopodobnych co wniosku) są określone stany rzeczy (fak- do istnienia bądź znaczenia okre- ty), które w naszej ocenie są prawdziwe ślonych faktów czy zdarzeń. Proces lub fałszywe, trafne lub nie. W zależności argumentacji ma zatem charakter od jakości procesu gromadzenia wiedzy, dynamiczny, ewoluując od sądów autorytatywności jej źródeł, wartości po- jedynie prawdopodobnych do zyskiwanych świadectw – nasze subiek- konkluzji sprawdzonych stosow- tywne przekonanie wspina się po stopniach prawdopodobieństwa na kolejne poziomy

55 Dariusz Czajka

wiarygodności, uzyskując czasami stopień Józef Maria Bocheński stwierdził, że oczywistości czy pewności. ogólną regułą formowania wiarygodnego Dochodzenie do wiarygodnych prze- przekonania epistemicznego jest to, że sąd konań warunkowane jest zdaniem Alvina staje się godny przyjęcia – a ma to miejsce, Goldmana racjonalną metodą, prowadzącą gdy: do prawdziwego przekonania. Zauważa on, 1) został potwierdzony przez weryfikację że jeżeli w długim ciągu typowych zastoso- wielu świadectw spójnych logicznie, wań owej metody prowadzi ona z wysoką empirycznie i konceptualnie (racjona- częstotliwością (powiedzmy 95%) do praw- listycznie). Powstaje dzięki temu ko- dziwych przekonań, wówczas (zgodnie z tą herentna unifikacja warunkujących się propozycją) można zdefiniować przekona- wzajemnie przekonań. nie racjonalne jako przekonanie osiągnięte wskutek zastosowania wiarygodnej metody. 2) Został wykorzystany optymalny w da- Jak jednak słusznie zauważa wspomniany nych warunkach potencjał dowodowy, wyżej Hilary Putnam, istnieje pewne za- pozwalający obronić i uzasadnić przed- grożenie polegające na absolutyzowaniu stawianą prawdopodobną hipotezę. tej metody, opartej na sile demokratycznej W sytuacji braku optymalnego poten- większości akceptującej określone prze- cjału świadectw należy bądź to oprzeć konania. Autor ten formułuje następujące konkluzję na określonym stopniu praw- przypuszczenie: powiedzmy, że buddyzm dopodobieństwa, bądź też od oceny, sądu tybetański jest rzeczywiście prawdziwy konkluzywnego odstąpić, np. interpretu- i że Dalajlama jest faktycznie nieomylny jąc wątpliwości na korzyść oskarżonego. w sprawach wiary i moralności. Ktokolwiek 3) w żadnym z istotnych ogniw wniosko- wierzy w Dalajlamę i niezmiennie daje wia- wania i wyjaśniania nie został konklu- rę każdemu jego oświadczeniu w sprawach zywnie sfalsyfikowany lub skutecznie wiary i moralności, postępuje zgodnie z me- zakwestionowany (zgodnie z przywo- todą stuprocentowo wiarygodną; tak więc łaną wcześniej zasadą Lehlera). gdyby wiarygodnościowa teoria racjonal- 4) wątpliwości co do wiarygodności praw- ności była słuszna, wszystkie przekonania dopodobnej hipotezy są mniejsze niż religijne i moralne takiego człowieka byłyby dowody potwierdzające owo prawdo- racjonalne, nawet jeśli jedynym jego argu- podobieństwo. mentem na rzecz przekonania, że Dalajla- Komplementarną koncepcję formowa- ma nigdy się nie myli, byłoby stwierdzenie: nia stopnia wiarygodności przedstawił też „Tak mówi Dalajlama”. Mamy tutaj wszak- Laurence BonJour, stwierdzając, że: że do czynienia jednak z kwestią wiary, któ- ra w naszych czasach nie ma zbyt licznych 1) aby przekonanie było epistemicznie wymiernych świadectw na rzecz istnienia uzasadnione, musi istnieć racja, dlacze- tego czy innego Boga. Metoda zastoso- go jest ono przypuszczalnie prawdziwe. wana A.I. Goldmana może jednak mieć Racja ta może mieć swój zarówno na- funkcjonalne zastosowanie przy badaniu, ukowy, jak i empiryczny charakter – sta- rekonstruowaniu lub koncypowaniu zjawisk nowi więc komponent wiedzotwórczy, bardziej przyziemnych – i ich ocenie opartej uwierzytelniający formułowane twier- na wymiernych kryteriach wartościujących. dzenia i konstatacje faktologiczne.

56 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

2) aby przekonanie było epistemicznie uza- motyw zabójstwa nie wystarcza. Należy sadnione dla konkretnej osoby (audy- przedstawić zmaterializowany dowód torium cennego) – trzeba, aby ta osoba empiryczny potwierdzający fakt (ogni- była w poznawczym posiadaniu takich wo) popełnienia czynu przestępnego. racji (dowodów), które uznaje. Osoba 4) Stopnie przekonania epistemicznego ta winna być z tego samego kręgu kul- warunkowane są siłą świadectw, jakie turowo-językowego, znać podstawowe udało się pozyskać w toku zarówno po- paradygmaty wiedzy, jakie obwiązują stępowania poznawczego, jak i spraw- w ramach przyjętych konwencji adapta- dzającego; a także zgodności (koherencji cyjnych w danej grupie społecznej. Jak wertykalnej) z tradycją dotychczasowej trafnie bowiem zauważa Hilary Put- wiedzy i doświadczenia, w tym zasad nam: mówienie o tym co słuszne, a co logiczno-funkcjonalnego rozumowania. błędne w jakiekolwiek dziedzinie ma A zatem przekonanie prawdziwe zależy sens jedynie na tle pewnej odziedziczo- nie tylko od świadectw, ale również od nej tradycji; ale i same tradycje podlegają innych przekonań, z którymi powinno krytyce. John Langshaw Austin dodaje pozostawać w logiczno-funkcjonalnym do tego, że język potoczny przyswaja so- związku wynikania lub współistnienia. bie przesąd, błąd i wszelkiego rodzaju 5) w przypadku badania przeciwstawnych fantazje, które niekiedy sprostały nawet hipotez należy porównać moc racji testowi przetrwania. A zatem trzymając popierających każdą z nich oraz im się tej relatywistycznej koncepcji kul- zaprzeczających, z zastosowaniem kry- turowej można powiedzieć, że nie ma teriów empirycznych i racjonalistycz- żadnej idei rozumności, racjonalności nych nadających każdej z tych hipotez poza wszelką kulturą, zwyczajami i me- status prawdoupodobnienia. todami postępowania przyswojonymi przez dane społeczeństwo. Nie należy Od spełnienia wszystkich warunków trzymać się ich jednak niewolniczo, jak lub tylko niektórych z nich zależy poziom bowiem trafnie zauważył z kolei John przekonania pewnego, oczywistego, praw- Stuart Mill – żadna reguła nie uchroni dopodobnego lub nieprawdopodobnego. nas przed opłakanymi skutkami, jeżeli Zgodnie z tym, co twierdził Karneades miałoby jej towarzyszyć powszechne z Cyreny – żadne sądy nie są pewne, ale zidiocenie. także są w różnym stopniu niepewne; filo- 3) jedynym sposobem posiadania takich zof ten wyróżnił następujące stopnie praw- racji poznawczych jest posiadanie uza- dopodobieństwa sądów: sadnionego przekonania oraz wystar- 1) tylko prawdopodobne; czających przesłanek, z których wynika, 2) prawdopodobne i niezaprzeczone; że przekonanie to jest przypuszczanie 3) prawdopodobne, niezaprzeczone i spraw- prawdziwe; przy czym przesłanki takie- dzone (zweryfikowane); go rozumowania nie mogą być wyłącz- nie a priori – przynajmniej jedna, o ile 4) nieprawdopodobne; nie więcej, musi mieć charakter empi- 5) nieprawdopodobne i zaprzeczone; rycznie konkluzywny (czyli być prze- 6) nieprawdopodobne, zaprzeczone i sfal- słanką a posteriori). Na przykład sam syfikowane.

57 Dariusz Czajka

Wreszcie, przyjmując kategorię modal- przeczające sobie hipotezy. Na ności, nasze sądy umieszczamy na pozio- pierwszym etapie tworzenia hi- mie możliwości, realności lub konieczności. potez wspieramy się dowodami Możliwe są hipotezy prawdopodobne, prawdopodobnymi, na drugim natomiast realne to sądy prawdopodobne dobieramy i prezentujemy dowo- i niezaprzeczone; w sferze modusu koniecz- dy konkluzywne o dużej sile konfir- ności w zakresie wyprowadzania wniosków mującej, weryfikującej postawioną prawdziwych umieścimy przesłanki praw- wcześniej hipotezę (to etap spraw- dopodobne, niezaprzeczone (niesfalsyfiko- dzenia). Następnie porównujemy wane) oraz sprawdzone konkluzywnymi uzyskane wnioski i argumenty z hi- świadectwami. Takie sądy konieczne mają potezą przeciwną, stosując wobec oczywisty charakter epistemiczny. A zatem dowodów ją popierających kryteria nie logiczny w sensie demonstratywnego empirycznej oraz racjonalistycznej sylogizmu – jak trafnie zauważył Arysto- zgodności. Na tym etapie może się teles. okazać, że hipoteza przeciwstawna podważy mocą swoich świadectw Każdy, kto uczestniczy w jakim- sens naszej argumentacji. kolwiek dyskursie powinien znać swą pozycję w procesie uwiary- godniania własnych twierdzeń, 7. Model budowania przekonania a konkretnie winien rozumieć, jaką epistemicznego według siłę mają jego argumenty – w per- Rodericka M. Chisholma spektywie wyżej wymienionych poziomów i kryteriów wskazanych W epistemologii anglojęzycznej podej- przez Karneadesa. Nakaz werty- mowano próby stopniowania wiarygodno- kalnego i horyzontalnego prze- ści naszych sądów wedle zaproponowanych pływu wiarygodności dowodowej dyskrecjonalnie kryteriów wartościujących. stwarza konieczność zastosowania Warto zapoznać się z tą problematyką, gdyż dialektycznej metody wzajemne- może to być użyteczne w fazie przygotowy- go kontrolowania i wspierania się wania się do sporów sądowych lub wystą- argumentów, dowodów empirycz- pień na arenach politycznych czy też forach nych (faktologicznych), logiczno- naukowych. -funkcjonalnych, racjonalistycznych Roderick Chisholm wyróżnia w tym (prawd rozumowych) – bezpośred- kontekście aż 13 stopni epistemicznej hie- nich i pośrednich – w synchronicz- rarchii, która przedstawia się następująco: nych i komplementarnych relacjach, 1) Sąd pewny (certain) które obrazują spójną tożsamość 2) Sąd ewidentny (obvious) rekonstruowanego zjawiska. Po drugiej stronie dialektycznego pa- 3) Sąd oczywisty radygmatu stawiamy dowody, które 4) Sąd ponad rozsądną wątpliwość (beyond treściwo pozostają z tymi pierw- reasonable doubt) szymi w stosunku antynomicznym, 5) Sąd epistemicznie bez zastrzeżeń wspierającym przeciwstawne, za- 6) Sąd prawdopodobny (probable)

58 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

7) Sąd równosilny (counterbalanced) i jak wspólnymi siłami można podnieść poziom wiarygodno- 8) Sąd prawdopodobnie fałszywy ści zespołu przekonań o całości 9) Sąd niewiarygodny analizowanych zjawisk i naturze 10) Sąd racjonalnie niewiarygodny przedmiotu; spójność jest jednym 11) Sąd oczywiście fałszywy z gwarantów twierdzeń prawdzi- 12) Sąd ewidentnie fałszywy wych, rozumianych jako swoiste zorganizowanie przekonań, sieć 13) Sąd pewnie fałszywy. zależności inferencyjnych (syste- Spróbujmy intuicyjnie zastanowić się mowa unifikacja); tę unifikację bu- i ustalić, jakie muszą być przesłanki, by dujemy wychodząc od świadectw osiągnąć wymienione poziomy przekona- bezpośrednich, które obrazują nia. istnienie faktów poprzez dowody pośrednie I i II stopnia, stwierdza- Sąd pewny jące jedynie fakty prawdopodob- ne, które staramy się potwierdzić Przy spełnieniu jakich warunków sąd wykorzystując zasady wiedzy nasz konkluzywny uzyskuje epistemiczny i doświadczenia, a także mie- przymiot pewności? – to kluczowe pyta- rząc siłę i zakres kontrdowodów nie, istotne dla każdego uczestnika sporu i kontrhipotez. Należy pamiętać, argumentacyjnego, w tym instytucji sądo- że mocą domniemań faktycznych wych. Czy możemy zracjonalizować pojęcie na zasadzie związków przyczyno- pewności poznania? Myślę, że mimo funk- wo-skutkowych następuje proces cjonowania w zrelatywizowanym świecie transmisji prawdy z jednego sądu faktów i wartości, a już na pewno naszych (bezpośrednio wyprowadzone- relatywnych o nich sądów, pewne kryteria go) na drugi sąd – pochodny racjonalizacji mocy naszych przekonań względem tego pierwszego. Nie możemy wyróżnić i zdefiniować. A zatem, ulega wątpliwości, że do praw- jakie są kryteria wartościujące status sądu dy dochodzimy określoną drogą, pewnego w sensie obiektywnym czy też etapami i z ostrożnością tworząc oczywistego w sensie subiektywnym? systemową unifikację przekonań. Bez wątpienia pewność jest Jej wiarygodność zależy od posia- funkcją zakorzenioną w obiek- danych świadectw obrazujących tywnej wiedzy, doświadczeniu interesującą nas rzeczywistość, ale i logice rozumowania, wyklucza- i od relacji pomiędzy faktami oraz jąc jakąkolwiek sprzeczność czy zgodności z naukowymi prawami niezgodność empiryczną. Z regu- i doświadczeniem. Argumentacja ły przekonanie pewne jest w tym jest kluczem otwierającym wrota sensie prawdziwe (uzasadnione), do naszych lepiej ugruntowanych że stało się elementem spójnego przekonań. systemu przekonań; idea spójno- ści musi wykazać, jak przekona- Owa unifikacja przekonań dotyczy za- nia mogą wspierać się wzajemnie równo zgodności intersubiektywnej między

59 Dariusz Czajka

co najmniej dwoma podmiotami poznaw- samość i stała się prawdą dla innych ludzi. czymi, jak i wewnętrznej obiektywizacji Wtedy rodzi się jej obiektywna pewność, przekonań, uzyskiwanej przez dany pod- która wyrasta z subiektywnej dla mnie sa- miot poznawczy za pośrednictwem poszu- mego oczywistości. kiwania koherencji sądów empirycznych Zgodnie z przywoływaną wyżej regułą z sądami rozumowymi. Innymi słowy, pod- konwergencji sformułowaną przez Crispi- mioty poznawcze winny kształtować swe na Wrighta – jeśli klasa zdań składa się ze przekonanie na podstawie kompleksowych zdań zdolnych do bycia prawdziwymi, to źródeł informacji ocenianych w zgodności wówczas będzie istniała tendencja, aby – z zasadami prawidłowego rozumowania, w odpowiednich okolicznościach – kom- wskazaniami wiedzy obiektywnej i inter- petentne podmioty zgadzały się co do subiektywnego doświadczenia życiowego. prawdziwości elementów tej klasy. A za- W ten sposób uzyskujemy fenomenolo- tem obiektywnym korelatem mojej praw- giczną pewność docierającą do sensu praw- dy wewnętrznej, mającej dla mnie status dy danego przypadku. Jak trafnie zauważył oczywistości, jest pewność przekonania Maurice Merleau-Ponty, najważniejszym formowana na podstawie intersubiektyw- osiągnięciem fenomenologicznego pozna- nej zgody lub też braku skutecznej refutacji nia jest połączenie w jeden spójny sens (tzn. podważenia prezentowanego poglą- subiektywizmu oraz obiektywizmu pojmo- du). wania świata lub stosowania w tym procesie Karl Popper słusznie zauważa, że po- racjonalności. Ścisłą miarą racjonalności są winniśmy przyjąć wobec relatywności na- doświadczenia, w których się ów sens od- szych mniemań zdroworozsądkowe pojęcie słania. W ramach tak pojętej racjonalności pewności, które oznacza pewność wystar- perspektywy poznawcze się przecinają, per- czającą dla celów praktycznych; pewność cepcje się potwierdzają, ukazuje się jeden przekonania jest nie tyle sprawą intensyw- spójny i wspólny sens poznawczy; ów sens ności, ile sytuacji oraz naszych oczekiwań co ujawnia się w punkcie przecinania się moich do jej możliwych konsekwencji. Wszystko doświadczeń oraz doświadczeń innych ludzi, zależy od wagi przywiązywanej do praw- tam gdzie nachodzą one na siebie wzajem; dziwości lub fałszywości przekonania. Owo tak więc sensu poznawczego nie można od- przekonanie łączy się z praktycznymi ce- dzielić od subiektywności i od intersubiek- lami codziennego życia. Podejmujemy tywności, które tworzą jedność – poprzez działania na podstawie naszych przeko- wykorzystanie np. osobistych doświadczeń nań, dlatego też w większości wypadków minionych w doświadczeniach obecnych, wystarcza dość niski stopień pewności; gdy a doświadczeń innych w doświadczeniach jednak wiele zależy od przekonania naszego osobistych. lub innych w zakresie ochrony czyichś praw Tak rozumiane, krzyżujące się pozna- czy interesów, zmienia się wówczas nie tylko nie fenomenologiczne nie jest objaśnianiem intensywność (waga) przekonania, ale zara- bytu istniejącego wcześniej, ale ugruntowa- zem cała jego biologiczna funkcja. Wynika niem bytu, przy czym proces poznawczy z tego, że absolutna pewność to pojęcie gra- w tym znaczeniu jest sztuką urzeczywist- niczne – i że pewność subiektywna zależy nienia prawdy. Istotne jest, by moja prawda nie tylko od stopnia przekonania i od do- wewnętrzna zyskała intersubiektywną toż- stępnych informacji, lecz także od sytuacji,

60 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów od wartości stawki. W życiu codziennym sądu uzyskujemy poprzez fazę musimy działać, bez przerwy podejmować weryfikacyjną popartą optymal- decyzje – i zawsze odbywa się to na podsta- nym potencjałem dowodowym, wie niecałkowitej pewności (nie istnieje bo- niepodważonym w żadnym istot- wiem coś takiego, jak pewność doskonała). nym ogniwie. Z reguły informacje, na podstawie których działamy lub dokonujemy oceny, są akcep- Sąd oczywisty towane po bardzo pobieżnym ich zbadaniu; natomiast krytyczna dyskusja nad konku- Sąd oczywisty to z kolei subiektywny rencyjnymi hipotezami, charakterystyczna stan przekonania formowany na podstawie np. dla współczesnego dyskursu naukowego niczym niezakłóconego procesu percepcji czy sądowego, z reguły idzie znacznie dalej, oraz logicznego wnioskowania. Z obiek- wykraczając poza ten rodzaj pospolitej pew- tywnego punktu widzenia na samym po- ności, która w praktycznym życiu w zupeł- czątku procesu weryfikacji czy falsyfikacji ności nam wystarcza. W tych obszarach, tj. twierdzeń w przestrzeni społecznego dys- w świecie nauki lub praw rządzących proce- kursu każde subiektywne przekonanie sami sądowymi, wszystkie nasze twierdze- mające status oczywistości dla indywidu- nia są zrazu hipotetyczne. Popper słusznie alnego podmiotu poznającego ma jedynie stwierdza, że nie ma sprzeczności pomiędzy charakter obiektywnie prawdopodobnej tezą, że cała wiedza reprezentowana w tych hipotezy, która podlega sprawdzeniu czy obszarach jest hipotetyczna, i faktem, że jej wyjaśnieniu za pośrednictwem prezento- znaczną część przyjmujemy jako praktycz- wanych dowodów. Każda artykulacja czy- nie pewną, ale w bardzo określonym sensie ichś myśli w polu społecznej komunikacji – to znaczy jako wiedzę lepiej sprawdzoną podlega ocenie – weryfikacji lub falsyfikacji. niż jej konkurentki. Zadaniem mówiącego jest przygotowanie Myślę, że można dokonać na po- się i artykułowanie w poważnej (a nie np. czątku swoistej syntezy stratyfikacji frywolnej) rozmowie jedynie tez dla niego dokonanej przez Karneadesa z po- oczywistych lub wysoce prawdopodobnych. działem zaproponowanym przez Gdy takiej przesłanki brakuje, wówczas Chisholma – twierdząc np., że sąd formuła dialogu winna być nakierowana pewny to sąd wysoce prawdopo- na model pytań i poszukiwanych odpo- dobny lub subiektywnie oczywi- wiedzi. Oczywistość sądu oparta jest na sty, który nie został sfalsyfikowany przekonaniu formowanym na podstawie (zaprzeczony) w żadnym istotnym już istniejących przekonań, dotyczących ogniwie wyjaśniania lub wniosko- podobnych (analogicznych) stanów rzeczy, wania i który na podstawie do- oraz na podstawie konkretnych świadectw stępnych wiarygodnych świadectw empirycznych, poświadczających istnienie został pozytywnie zweryfikowa- lub znaczenie faktu hic et nunc. ny (potwierdzony); sąd pewny to A zatem sąd oczywisty to subiek- zobiektywizowane przekonanie tywny akt świadomości generującej żywione przez racjonalne myślą- informacje, których wiarygodność ce audytorium, a zatem pewność jest funkcją prawidłowo przepro-

61 Dariusz Czajka

wadzonego procesu percepcji oraz dlaczego uważamy, że dany dowód jest wia- rozumowania przez podmiot po- rygodny. W tym znaczeniu bierzemy zwy- znający. Subiektywny sąd oczywisty kle pod uwagę tzw. wiarygodność formalną jest korelatem obiektywnego sądu oraz materialną (ontologiczną). W aspekcie pewnego. Subiektywna oczywi- wiarygodności formalnej przedstawiamy stość, by zyskać przymiot zobiekty- argument autentyczności – w postaci np. wizowanej pewności, winna przejść dokumentu urzędowego lub prywatnego, proces weryfikacyjno-falsyfikacyjny bądź też dowodu osobowego, np. zeznań dokonany przez podmiot niezależ- świadka. ny i rzetelny. Na przykład świadek Wiarygodność materialna oparta na zeznający w sprawie karnej twier- ewidentnym argumencie odnosi się do rze- dzi, że widział osobę włamującą telności treści informacji przedstawianych się do sklepu za pomocą narzędzia lub obrazowanych przez określone źródło przypominającego łom. Proces dowodowe. weryfikacji, a zatem obiektywizacji Rzetelność tę argumentujemy – tj. uza- jego prawdy wewnętrznej, polega sadniamy – poprzez fakt, że np. zeznania na określeniu funkcjonalności jego są logicznie spójne, nie zawierają żadnej pola poznawczego, naświetlenia sprzeczności, są koherentne z zasadami dynamiki zdarzenia, tj. czasu ob- wiedzy i doświadczenia, a także harmoni- serwacji, perspektywy, czyli odle- zują z innymi dowodami w swej istotnej głości percepcji tego zdarzenia, treści poznawczej, a zatem rzetelność ma- wewnętrznego psychiczno-inte- terialna jest funkcją pozytywnej weryfikacji lektualnego potencjału poznaw- hipotezy przyjętej a priori. czego – celem wyeliminowania Mając na uwadze powyższe refleksje jakichkolwiek dysfunkcji. Dopiero można zauważyć synchroniczne związki gdy stwierdzimy optymalność tych pomiędzy stanami sądu ewidentnego, oczy- zarówno zewnętrznych, jak i we- wistego oraz pewnego – w tym znaczeniu, wnętrznych źródeł poznawczych, że do sądu konkluzywnego, czyli pewnego, wówczas możemy mówić o wiary- dochodzimy poprzez subiektywność sądu godności zeznań świadka. oczywistego, opartego na ewidentnych świadectwach niepodważonych żadnym Sąd ewidentny konkluzywnym kontrargumentem. Sąd ewidentny (obvious) czy inaczej Sądy oczywiste wynikają z sądów ewi- przekonanie ewidentne – obejmuje dentnych, określających wiarygodność nasze mniemanie o wiarygodności świadectw. świadectw, stwarzających bezpo- Sądy ewidentne (od evidence) zarezer- średnie racje dla prezentowanych wowane są zatem znaczeniowo dla tych tez (wiarygodność dowodowa). naszych ocen, które dotyczą wiarygodno- Nie ma sądu pewnego bez uzy- ści dowodów i świadectw uzasadniających skania sądu ewidentnego, zgodnie prawdziwość owych przesłanek, stanowią- z uwagami dotyczącymi świadectw, cych konkluzywne argumenty dla koń- które potwierdzają formułowane cowych wniosków. Np. argumentujemy,

62 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

przekonania. Innymi słowy, o są- orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Białym- dzie ewidentnym możemy mówić, stoku z 6 czerwca 2013 r. (II AKa 61/13): gdy sprawdziliśmy dowody w za- „Wobec tego należy na wstępie wyraź- kresie ich wiarygodności formalnej, nie zaznaczyć, że zasada swobodnej oceny czyli autentyczności, i materialnej dowodów nie daje podstaw do apriorycz- – czyli rzetelności w obrazowaniu nego preferowania lub dyskwalifikowania identyfikowanych i analizowanych jednych dowodów na rzecz drugich – za- faktów. równo według klucza najkorzystniejsze- go dla oskarżonego, jak też przeciwnego Np. w czasie przesłuchania wychodzimy kryterium. O wartości dowodowej stanowi z apriorycznego domniemania prawdziwo- bowiem nie kierunek dowodu z punktu wi- ści zeznań świadka, weryfikując ich treść dzenia interesów oskarżonego albo oskar- poprzez zastosowanie tzw. testu zdolności życiela publicznego, lecz wyłącznie treść i skłonności do świadczenia prawdy. Skłon- dowodu, tak w aspekcie jego wewnętrz- ność do świadczenia prawdy wiąże się ze nej spójności, jak i w konfrontacji z tre- zbadaniem w pierwszej kolejności kwestii ścią innych dowodów. Zarazem, w świetle tzw. neutralności świadka – poprzez wyklu- rzeczonej zasady, możliwe jest wydanie czenie istnienia relacji rodzinnych lub to- wyroku skazującego na podstawie zeznań warzysko-osobistych. Innymi słowy, należy tylko jednego świadka, i to takiego, który odpowiedzieć sobie na pytanie, czy dany obciążył uprzednio oskarżonego jako po- świadek poprzez istnienie jednej z takich dejrzany w tej samej sprawie, nawet wów- alternatywnych relacji może mieć dyspo- czas gdy oskarżony nie przyznaje się do zycję umysłową do fałszywych zeznań, winy. Skazanie wyłącznie w oparciu o taki chociaż z drugiej strony nie możemy prima dowód nie daje automatycznie podstaw do facie zakwestionować takich zeznań jedy- przyjęcia za trafny zarzutu błędu w usta- nie z tego powodu. Istotniejsze jest zatem leniach faktycznych. Nie istnieje bowiem określenie, czy świadek składający zeznania żadna reguła dowodowa, która uzasadnia- ma tzw. zdolność obiektywną świadczenia łaby pogląd, że zeznania jednego świadka prawdy, która jest funkcją zarówno we- są niewystarczającą podstawą skazania. wnętrznych, jak i zewnętrznych warunków Niedopuszczalna jest zarazem ocena war- składania prawdziwych zeznań. tości zeznań takiego źródła dowodowego Istotą takiego obiektywnego testu jest tylko według kryterium, że ma […] status przywoływana wcześniej Wrightowska podejrzanego w innej sprawie, jest osobą zasada konwergencji, której testową kon- o kryminalnej przeszłości, która spędziła kretyzację przywołano na początku niniej- wiele lat w zakładzie karnym (por. wyrok szego artykułu. Sądu Najwyższego z 11 stycznia 1996 r., Dodajmy, że należy pamiętać o ogólnej II KRN 178195, Mon. Pr. 1996/10/376, zasadzie, by nie dyskwalifikować a priori LEX 24729; a także wyrok Sądu Apela- (czy tym bardziej a limine) wiarygodności cyjnego we Wrocławiu z 12 lipca 2012 r., zeznań określonego świadka tylko z uwagi II AKa 191/12, LEX nr 1213784; jak rów- na jego cechy charakterologiczne, negatyw- nież wyrok Sądu Apelacyjnego w Krako- ne doświadczenia z prawem, używkami itd. wie z 28 maja 2010 r., II AKa 71/10, KZS Autorytatywną egzemplifikacją tego jest 2010/6/39)”.

63 Dariusz Czajka

Jeśli zaś chodzi o dokument – do tego tworzących tożsamość rekonstruowanego stopnia wiarygodności dochodzimy, gdy i ocenianego zjawiska. W klasyfikacji mo- nikt nie podważy ani autentyczności, ani dalnej sąd pewny jest logicznie konieczny, wiarygodności materialnej dokumentu gdy: – i gdy informacja zawarta w rzeczonym 1) został potwierdzony przez weryfikację dokumencie będzie właściwie zinterpreto- wielu świadectw spójnych logicznie wana. Podobnie rzecz się przedstawia przy i empirycznie; badaniu opinii biegłego sądowego. 2) w żadnym z ogniw nie został sfalsyfi- 8. Podsumowanie kowany (skutecznie zakwestionowa- ny, obalony); nie skonstatowano faktu Pewność dysfunkcji procesu percepcyjnego (test konwergencji) ani w żadnym ogniwie Sąd pewny jest funkcją subiek- procesu rozumowania nie podważo- tywnego sądu oczywistego, który no wiarygodności poprzez wykazanie zyskał atrybut intersubiektywnej sprzeczności lub niezgodności empi- akceptacji – dzięki zgodności rycznej (test Lehlera); z zasadami obiektywnej wiedzy 3) został wykorzystany optymalny w da- i wspólnego doświadczenia. Ina- nych warunkach potencjał dowodowy, czej mówiąc: sąd pewny jest funkcją pozwalający obronić i uzasadnić przed- subiektywnego sądu oczywistego, stawianą prawdę. uwierzytelnionego ewidentnymi świadectwami empirycznymi i ro- Do pewności naszego sądu o istnie- zumowymi, potwierdzającymi jego niu i znaczeniu określonego stanu rze- trafność w każdym istotnym ogni- czy w dyskursach prawnych dochodzimy wie danego stanu rzeczy, przez metodą racjonalnej metody, która wielo- co zyskuje znamię intersubiektyw- krotnie została sformułowana w licznych nej akceptowalności. Jest to więc orzeczeniach Sądu Najwyższego w proce- epistemiczny wyraz formowania sie karnym (gdzie jasno widać obiektywizm wiarygodnego przekonania. Na- dążenia do prawdy materialnej warunko- tomiast w aspekcie logicznym sąd wany logiczno-funkcjonalnymi regułami pewny zasadza się na sądach ar- myślenia i sądzenia). gumentacyjnych, które w myśleniu W tym kontekście należy podkreślić, dedukcyjnym stanowią oczywiste że przekonanie sądu orzekającego o wia- (wiarygodne) przesłanki. rygodności jednych dowodów i niewiary- godności innych pozostaje pod ochroną Sąd pewny (certain) uzyskujemy, gdy przepisu art. 7 k.p.k. – pod warunkiem przedmiot przekonania jest uzasadnia- ujawnienia w toku rozprawy całokształtu ny bezpośrednimi, samoprezentującymi okoliczności sprawy w sposób podykto- się świadectwami, których autentyczność wany obowiązkiem dochodzenia praw- oraz wiarygodność materialna nie została dy i gdy stanowi ono wynik rozważenia podważona; nadto gdy został on spraw- wszystkich okoliczności, przemawiają- dzony dowodami potwierdzającymi każ- cych zarówno na korzyść, jak i niekorzyść de z twierdzeń – co do istotnych faktów

64 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów oskarżonego. Ustalenia faktyczne wyro- i grożąc pozbawieniem życia, gdy ta ostatnia ku tylko wtedy nie wykraczają poza ramy nie spełni żądania. Po zabraniu pieniędzy swobodnej oceny dowodów, gdy poczy- opuścił sklep i poszedł po alkohol do skle- nione zostały na podstawie wszechstron- pu monopolowego. Po zatrzymaniu przez nej analizy przeprowadzonych dowodów, policję przyznał się w trakcie przesłuchania których ocena nie wykazuje błędów natu- do zarzucanego czynu rozboju kwalifiko- ry faktycznej czy logicznej i zgodna jest wanego, wyjaśniając wszystkie okoliczności ze wskazaniami wiedzy i doświadczenia i motywy, które skłoniły go do tej napaści. życiowego (por. wyrok Sądu Najwyższe- Ekspedientka rozpoznała w jego osobie go z 5 września 1974 r., II KR 114/74, sprawcę, który przystawił jej nóż do szyi OSNKW 1975, z. 2, poz. 28). i zabrał pieniądze. Znaleziono także nóż Dopiero pełne respektowanie (corpus delicti) należący do oskarżonego. owych reguł powoduje, że le- Z punktu widzenia poziomu przekonania żąca u podstaw prawidłowego epistemicznego mamy do czynienia z sytu- wyrokowania zasada swobodnej acją pewności, gdyż wysoce prawdopodob- oceny dowodów jest zachowana, ny empirycznie czyn został potwierdzony czyniąc bezzasadnym ewentualny przez samego sprawcę oraz zweryfikowany zarzut dowolności w tym zakre- dowodami bezpośrednimi, tj. zeznaniami sie. Oczywiście może się zdarzyć pokrzywdzonej oraz dowodem rzeczowym przypadek sądu pewnego, speł- w postaci noża. Nie ma zatem wątpliwości, niającego warunki sformułowane że oskarżenie jest zasadne, a skazanie ko- powyżej, a mimo to – jak może się nieczne. okazać w przyszłości – opartego Prawdopodobieństwo na fałszywych, spreparowanych dowodach i argumentach. Nie ma Idąc dalej w dół stopni przeko- jednak możliwości, by uniknąć tutaj nania epistemicznego powiemy, jakiegokolwiek ryzyka – i dlatego że sąd prawdopodobny to ten, zgodnie z pragmatyczną teorią który nie ma pełnej reprezentacji prawdy należy uznawać za do- w bezpośrednich czy pośrednich wiedzione te twierdzenia, które są świadectwach empirycznych ani najbardziej prawdopodobne, zo- w prawdach rozumowych – i któ- stały potwierdzone wiarygodnymi ry przez to nie został do końca świadectwami i niezakwestionowa- zweryfikowany ani sfalsyfikowa- ne kontrświadectwami przez którą- ny; jednakże poziom przekonania kolwiek ze stron. o prawdziwości zakładanej prima Oto przykład sądu pewnego w rozu- facie hipotezy jest większy, niż mieniu prawdy sądowej: kontradyktoryjne przeciwne prze- 62-letni mężczyzna wszedł do sklepu konanie o jej fałszywości lub też spożywczego, by ukraść z kasy pieniądze prawdziwości innej hipotezy. z użyciem przemocy. W tym celu przysta- Sąd prawdopodobny opiera się na je- wił nóż sprężynowy do szyi ekspedient- dynie uprawdopodobnionych faktach, i to ki, żądając wydania środków pieniężnych

65 Dariusz Czajka

w sposób niekompleksowy – co oznacza, że dectwa właśnie, a tym samym argumenty. nie wszystkie ogniwa analizowanego i za- Przyjmijmy, że mamy jakieś przekonanie kładanego zdarzenia ma swą reprezentację i jakieś świadectwa. Możemy zastanawiać w bezpośrednich świadectwach empirycz- się nad tym, czy niedawno odkryte świa- nych (dowodach osobowych i rzeczowych). dectwa są dowodami, które przemawiają Nasza argumentacja w dyskursie praw- za tym przekonaniem, czy też przeciwko niczym wiąże się z reguły z podnoszeniem niemu. Możemy wreszcie zastanawiać się, stopnia prawdopodobieństwa zdarzeń – czy obrazowany przez to świadectwo fakt w ich rekonstrukcyjnym czy projekcyjnym może stanowić istotną rację przemawiają- wymiarze czasu i miejsca. Prawdopodo- cą na rzecz tego przekonania. W obu wy- bieństwo może być zarówno miarą szan- padkach zastanawiając się nad tym, w jaki sy, że wystąpiło lub wystąpi w przyszłości sposób świadectwa mogą dostarczać racji jakieś zdarzenie, jak i miarą siły świadectw skłaniających do zaakceptowania danego (argumentów), że jakieś przekonanie co do przekonania, często odkrywamy, że dostar- już istniejącego stanu rzeczy jest prawdziwe. czają one racji przemawiających na rzecz Powyższe dwa rozumienia są skądinąd ści- owego przekonania tylko wtedy, gdy zakła- słe ze sobą związane. Podstawowym faktem damy ponadto jakieś inne przekonanie lub dotyczącym prawdopodobieństwa jest to, przekonania. że występuje ono w ograniczonym zakresie Jeżeli wiemy, że często dochodziło do i zmienia się w czasie: gdy bowiem jedno awantur i przemocy domowej męża wobec przekonanie staje się bardziej prawdopo- żony, to świadectwo obrazujące siniaki na dobne, inne stają się eo ipso mniej prawdo- jej twarzy daje podstawę do przekonania, podobne. Jeżeli dojdziesz do przekonania, że została po raz kolejny pobita przez męża. że z jakichś względów istnieją większe Jeżeli mamy dowody na to, że ojciec rodzi- szanse na to, że moneta spadnie reszką do ny na miesiąc przed pożarem ubezpieczył góry, to zarazem powinieneś widzieć mniej- żonę na wypadek śmierci, a 30 dni później sze szanse na to, że w następnym rzucie zginęła ona wraz z czwórką ich wspólnych wypadnie orzeł. Prawdopodobieństwo wa- dzieci, zatruta dwutlenkiem węgla – to runkowe określa, jak prawdopodobny byłby prawdopodobna hipoteza o jego odpowie- określony sąd, gdyby zostało zaakceptowa- dzialności za ten czyn wydaje się naturalna. ne jakieś świadectwo. Powinniśmy zatem Często dochodzimy do przeko- wierzyć w sąd stosownie do jego prawdo- nania o zaistnieniu określonego podobieństwa – uwarunkowanego świa- zdarzenia spowodowanego przez dectwami, do których mamy dostęp i które konkretną osobę na podstawie in- same w sobie niosą znamię wiarygodności. nych sądów czy przekonań, które Istotnym zjawiskiem w procesie kondy- występowały wcześniej, przy okazji cjonalizacji i prezentowania argumentów charakteryzowania sylwetki, skłon- formalnych jest psychologiczna dyspozy- ności, dyspozycji i motywów psy- cja nazwana syndromem przekonań w tle. chicznych. Sprzężenie tych sądów Przekonania ukryte w tle to te mianowicie nie opiera się na logicznej zasadzie przekonania, które musimy zakładać, aby wnikania, ale na relacji prawdopo- świadectwa przemawiające na rzecz jakie- dobieństwa. goś sądu miały jakąkolwiek siłę jako świa-

66 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

Warto zwrócić bliższą uwagę także na Jeżeli prawdopodobieństwo zdania M poglądy przywoływanego już Franza Bol- ze względu na przesłanki A B C D wynosi zana, który zajmował się w swych pracach ½ i jeśli to zauważymy, to oczywiste, że nie logicznych stopniem przekonania opartym sformułujemy sądu M. W tym przypadku na pewności i prawdopodobieństwie Pisze stopień przekonania nazwiemy wątpliwo- on, że bezpośrednio stopień przekonania ściami – zapewne też dlatego wstrzymu- właściwy sądowi M wyznaczają dwie rzeczy: jemy się od sądu, wątpimy. Jeśli natomiast stopień prawdopodobieństwa, który sąd M 1) stopień prawdopodobieństwa lub zu- ma dla nas ze względu na przesłanki A B pełnej pewności właściwy zdaniu M ze C D, jest większy niż ½, to zrozumiałe, że względu na ogół sądów A B C D, które sformułujemy sąd M, gdy tylko przesłanki są obecne w naszym umyśle i dostarcza- A B C D pojawią się w naszym umyśle. ją argumentów na rzecz lub przeciw M; Podobnie stopień przekonania, z jakim oraz formułujemy ów sąd, będzie proporcjo- 2) stopień przekonania samych sądów nalny do nadwyżki prawdopodobieństwa A B C D; jest bowiem oczywiste, że te zdania M nad prawdopodobieństwem za- sądy wpływają na stopień końcowego przeczenia M – skoro właśnie ta nadwyżka przekonania właściwego sądowi M tyl- sprawia, że wydajemy sąd. Możemy po- ko proporcjonalnie do przekonania ich wiedzieć, że stopień przekonania, z jakim samych. Poglądy te harmonizują z po- wydajemy sąd, da się wykazać przez obli- glądem prezentowanym przez autora czenie różnicy między liczbą wzajemnie w niniejszym opracowaniu, a opartym wykluczających się przypadków, w których na twierdzeniu, że w każdym sądzie sąd jest prawdziwy, a liczbą przypadków, stwierdzającym określony stan rzeczy w których jest fałszywy – podzieloną przez mamy dwa jego elementy: ontologiczny, ich sumę. konstatujący dany fakt, oraz epistemicz- Różnica między prawdopodobień- ny, który zawiera poziom przekonania stwem M a prawdopodobieństwem negacji o wiarygodności (prawdziwości) i stop- M wynosi zatem niu prawdopodobieństwa owego stwier- m-n dzenia. M+n Sądy A B C D dające zdaniu M określo- Gdzie m+n reprezentuje liczbę przy- ny stopień prawdopodobieństwa winniśmy padków o jednakowym prawdopodobień- postrzegać jako siły, które wytwarzają sąd stwie, które się wykluczają, kiedy wszystkie M o określonym stopniu przekonania lub przesłanki A B C D są prawdziwe. wiarygodności. Ich siła jest tym większa, im Bolzano wskazuje, że te obliczenia dają wyższy stopień ich własnej wiarygodności, stopień przekonania równy 0, kiedy praw- sam zaś sąd M, który one wytwarzają, jest dopodobieństwo zdania wynosi ½, co się tym silniejszy (tzn. cechuje go tym większe zgadza. Kolejne obliczenia wyglądają na- przekonanie, tym większa wiarygodność), stępująco: im większa jest siła sądów go wytwarza- Stopień przekonania dla sądu negujące- jących. go M wynosi n-m Jak można przedstawić rachunkowo różne stopnie przekonania? – pyta Bolzano. M+n

67 Dariusz Czajka

Negatywna wartość stopnia przekonania stwa zaistnienia faktu będącego skutkiem pokazuje, że nie wydajemy już sądu M, lecz domniemania jest tak duży, jak duży jest sąd negujący M z tym samym, tyle że po- stopień prawdopodobieństwa, że nie za- zytywnym stopniem prawdopodobieństwa. chodziły okoliczności wykluczające zaist- nienie tego faktu. (LEX nr 187000) Wiarygodność ponad rozsądną Nadto warto też zacytować wyrok SN wątpliwość z 11 stycznia 1972 r. (I CR 516/71): Jeżeli śmiertelny wynik operacji poprze- Wiarygodność ponad rozsądną dziły związane z jej przebiegiem zaniedba- beyond reasonable wątpliwość ( nia operatora lub innych funkcjonariuszy doubt ) to stan naszego umysłu, zakładu służby zdrowia, przepis art. 231 który formułuje sąd oparty na k.p.c. daje sądowi podstawę do uznania prawdopodobieństwie pierwszego w trybie domniemania faktycznego, że i drugiego stopnia, tzn. na podsta- między tymi zaniedbaniami a śmiercią wie domniemania faktycznego oraz operowanego zachodzi normalny związek poszlak, bez istnienia w równym przyczynowy, chyba że istniałyby podstawy stopniu świadectw podważających do wniosku, iż zasady medycyny związek wiarygodność prezentowanych taki wyłączają. Jeżeli opinia biegłych wy- twierdzeń. Stosując klasyfikację klucza jedynie wyłączność wpływu oma- modalną, sąd ponad rozsądną wianych zaniedbań na śmiertelny wynik wątpliwość jest realny empirycznie operacji, obciążenie wyżej wymienionych i racjonalistycznie, choć realność ta osób w połowie odpowiedzialnością za po- nie zyskuje miana pewności. Wy- niesioną przez powoda szkodę nie nasuwa korzystujemy tutaj ogólną regułę zastrzeżeń. roztropności Karneadesa, który mówił, że mądry człowiek będzie Należy raz jeszcze także przypo- uwzględniał wszystkie prawdo- mnieć, że istnieją różne stopnie podobne obrazy przedstawiające prawdopodobieństwa. Określony fakty, które rejestruje, o ile nie pre- sąd przyjmuje status prawdopodo- zentuje mu się nic, co w równym bieństwa pierwszego stopnia, gdy stopniu przeczy ich prawdopo- istnieje choć jedno bezpośrednie prima facie dobieństwu. Wprawdzie bowiem świadectwo ( ) oparte żadne sądy nie są same w sobie na autentycznym źródle pozna- pewne, ale nie są też w równej mie- nia, które nie tylko wyjaśnia istot- rze niepewne. ne ogniwo zdarzenia, ale i nadaje sens funkcjonalny innym faktom, dla których nie mamy dowodów Egzemplifikacją tego założenia jest teza bezpośrednich, a które możemy zawarta w wyroku SN z 28 września 2005 r. wywieść łącząc w koniunkcji ten (I CK 114/05): symptomatyczny fakt z prawami Dopiero prawidłowe ustalenie nie- związku przyczynowo-skutkowe- wątpliwych faktów dawałoby podstawę go tworzącego tożsamość anali- do przeprowadzenia rozumowania oce- zowanego zdarzenia. Jest to tzw. niającego, czy stopień prawdopodobień-

68 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

prawdopodobieństwo graniczące się naszym zdaniem zdarzyło, ale z pewnością. nie mamy wszystkich świadectw konkluzywnych dla pełnego o tym Prawdopodobieństwo pierwszego stop- przekonania, czy też problem po- nia powstaje na podstawie argumentu (do- znawczy dotyczy prawdopodo- wodu) prima facie, czyli inaczej mówiąc bieństwa warunkowego zdarzenia, – świadectwa formalnie autentycznego które zaistniałoby w określonej o konkluzywnej mocy wiedzotwórczej na funkcji miejsca i czasu, gdyby nie temat analizowanego stanu rzeczy. wystąpienie określonej przeszkody. Przykładowo dowód prima facie daje podstawę do zastosowania domniema- Jeśli na przykład osoba niesłusznie nia faktycznego, istotą którego jest lo- aresztowana zostaje uniewinniona i adre- giczno-funkcjonalny ciąg wnioskowania, suje do sądu roszczenie o odszkodowanie oparty na bezpośrednio wywiedzionych za błąd zastosowania tego środka zapo- w akcie percepcji faktach empirycznych, biegawczego – winna wykazać, że gdyby które będąc ufundowane na tzw. prawdach nie ten areszt, otrzymałaby obiecane sta- rozumowych (regułach, zasadach wiedzy nowisko, np. dyrektora administracyjnego obiektywnej) są racją dla przyjęcia określo- konkretnego szpitala. Wówczas na zasadzie nej konkluzji. Jeśli np. w prawie tym samym prawdopodobieństwa graniczącego z pew- czasie, w warunkach istnienia oligopolu nością powinna wykazać horyzontalną oraz dwa przedsiębiorstwa produkujące cukier wertykalną koherencję dowodową potwier- podwyższają o tę samą wielkość cenę swego dzającą tę hipotezę, przy czym nie może produktu, można domniemywać istnienie pojawić się formułowane przez prokura- między nimi bezprawnego porozumienia tora równoważne kontrświadectwo – ani antykonkurencyjnego. na poziomie dowodów empirycznych, ani Argument konkluzywny uzasadniają- racjonalistycznych. cym owo przekonanie jest złożony z dwóch Prawdopodobieństwo drugiego stopnia przesłanek, mających charakter logicznych obejmuje natomiast możliwą hipotezę zda- eksplikansów, tj. z faktu podwyższenia tego rzenia popartą dowodami pośrednimi, przy samego dnia o tę samą wartość ceny cukru braku przeciwstawnych dowodów falsyfi- za tonę oraz z ogólnej zasady (wynikającej kacyjnych. z doświadczenia) – mówiącej, że musi tutaj Dobrą egzemplifikacją tego zja- istnieć porozumienie cenowe, a nie zbieg wiska jest tzw. proces poszlakowy, okoliczności, gdy się weźmie pod uwagę, że przez który należy rozumieć sy- oba przedsiębiorstwa mają różny potencjał tuację, gdy nie ma bezpośrednich ekonomiczno-finansowy, a zatem gdyby dowodów winy; poszlaki są więc kierowały się tylko czynnikami ekonomicz- świadectwami niepełnymi. W rozu- nymi, podwyżka miałaby u każdego z nich mowaniu poszlakowym, aby można indywidualne, odmienne parametry. było osiągnąć status przekonania Analizując pojęcie prawdopodo- ponad rozsądną wątpliwość, należy bieństwa winniśmy rozróżnić tak- stwierdzić, że każda z poszlak bę- że tzw. kontekst miejsca i czasu, dąca ogniwem łańcucha myślenia tj. czy dotyczy zdarzenia, które logiczno-empirycznego w sposób

69 Dariusz Czajka

niebudzący wątpliwości i uniemoż- Sąd epistemicznie (tj. empirycz- liwiający jakiekolwiek inne rozważa- nie i racjonalistycznie) bez za- nia musi uzasadniać stwierdzenia strzeżeń tylko jednej wersji zdarzenia. Proces poszlakowy w żadnym ogniwie fak- Ten status naszego przeświadczenia tów wypełniających znamię dane- osiągamy wstępnie w procesie tworzenia go przestępstwa nie ma świadectw hipotez, gdy dysponujemy wiedzą o niektó- bezpośrednio obrazujących dany rych tylko faktach (warunki początkowe), stan rzeczy. Konkluzywność osta- łącząc je z prawami zachowania człowieka, teczna zawarta w twierdzeniu, że ogólnej natury postępowania ludzi w da- oskarżony popełnił zarzucany mu nych kontekstach sytuacyjnych. Z reguły na czyn, wynika z szeregu świadectw samym początku stawiamy sobie dwie prze- pośrednich (pochodnych poznaw- ciwstawne hipotezy, które wydają się moż- czo), które w połączeniu z brakiem liwe, ale jeszcze nie prawdoupodobnione. równoważnych dowodów falsy- Ponieważ świadomie lub podświadomie za- fikacyjnych – dają w swym pozy- wsze oceniamy pojawiające się przed nami tywnym weryfikacyjnym zbiorze fakty w kontekście funkcjonujących praw argumentów pośrednich asumpt natury (biologicznych) i życia społecznego – do stwierdzenia, że dana osoba stawiamy hipotezy wyjaśniające analizowa- popełniła zarzucany jej czyn. ne zdarzenie czy zjawisko, które są w istocie rzeczy koherentne właśnie z paradygmata- W tworzeniu przekonania opartego na mi zobiektywizowanej wiedzy. Hipotezy te, prawdopodobieństwie drugiego stopnia które w dalszym procesie podlegają testowi istotną kwestią jest indywidualne rozstrzy- weryfikacyjno-falsyfikacyjnemu, są prima ganie każdej wątpliwości, która podważa- facie epistemicznie bez zastrzeżeń. łaby wersję oskarżenia, mierzenie ich mocy Warto się zastanowić, czy owa hi- na podstawie kryteriów modalnych zawar- poteza mająca taki wstępny status tych w prawdach rozumowych, takich jak może się przekształcić w konkluzję możliwość, realność czy konieczność. Jeśli stwierdzającą, że ktoś np. popełnił uznamy, że w istotnym ogniwie sprawczym jakiś konkretny czyn przestępny, gdy istnieje równie silna możliwość, że oskarżo- brak dodatkowych dowodów o em- ny nie mógł np. być w określonej godzinie na pirycznym znaczeniu argumenta- miejscu zbrodni lub nie mógł posłużyć się cyjnym. Wydaje się, że taki – by tak danym narzędziem np. zabójstwa, wówczas rzec – jakościowy przeskok kwanto- – jeśli nawet subiektywnie w czasie przesłu- wy jest bardzo niebezpieczny. chania przed policjantami raz przyznał się do winy, by następnie odwołać te wyjaśnie- Dostrzega to niebezpieczeństwo np. nia przed sądem – nie można uznać, że jest Sąd Apelacyjny w Katowicach, który winien zabójstwa. Działa tu bowiem zasada w wyroku z 15 maja 2013 r. stwierdził, in dubio pro reo, będąca wyrazem domnie- że odrzucenie wiarygodności wyjaśnień mania niewinności i mówiąca, że wszelkie oskarżonego chronionego zasadami do- wątpliwości, których nie da się usunąć, na- mniemania niewinności i in dubio pro reo leży oceniać na korzyść oskarżonego. samo w sobie nie może rodzić dla niego

70 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów niekorzystnych skutków; w szczególności przeciwstawne względem siebie są pozbawienie waloru wiarygodności jego równouprawdopodobnione (tzn. alibi nie może być traktowane jako jed- znajdują się w tym samym sta- na z obciążających go poszlak. Wstępne tusie modalnym, czyli są równie zafałszowanie faktu przez oskarżonego możliwe), albo dowolne dwa sądy i przedstawienie fałszywego alibi w sensie spośród trzech nie potwierdzają epistemicznym daje podstawę do posta- tego trzeciego. Sądy równosilne są wienia hipotezy, że być może to on po- konsekwencją pojawienia się istot- pełnił zarzucany mu czyn, jednakże nie nych wątpliwości na tle deficytu można tylko na takiej wątłej podstawie dowodowego, tj. braku bazy em- zawiesić końcowy sąd uznający go za win- pirycznej. Oczywiście, że do takie- nego. W tym samym orzeczeniu Sąd Ape- go wniosku możemy dotrzeć tylko lacyjny nadto stwierdził, że ustalenie winy i wyłącznie w razie zastosowania w procesie poszlakowym wymaga szcze- kompleksowej metody rozumowa- gólnie wnikliwej analizy zgromadzonych nia hipotetyczno-weryfikacyjnego. dowodów. Nie można bowiem opierać Sytuacja równoznaczna z niedają- wyroku skazującego na takich poszlakach, cymi się usunąć wątpliwościami jest z których wynika tylko prawdopodobień- kategorią obiektywną w tym sensie, stwo popełnienia przez oskarżonego za- że zasady logicznego rozumowa- rzucanego mu czynu. Z tego wynika, że nia, doświadczenia życiowego ani sama prawdopodobna hipoteza stawiana nauki nie pozwalają określić ist- na początku, która jest epistemicznie bez nienia lub znaczenia danego faktu zastrzeżeń, nie wystarcza do skazania. lub zdarzenia. Włączenie jednak Szczególnie w trudnych i zawiłych pro- dyrektywy sądu opartego na nie- cesach poszlakowych, ale i w typowych dających się usunąć wątpliwościach procesach, obok zgodności hipotezy z za- nie jest dopuszczalne, gdy subiek- sadami wiedzy i doświadczenia, należy tywne wątpliwości sądu odnośnie dysponować także materialnymi świadec- do sprawstwa i winy oskarżanego twami o empirycznym charakterze, które wynikają bądź z niedostatecznie dowartościowują w swym weryfikacyjnym pogłębionej i wnikliwej analizy znaczeniu przyjmowaną prima facie, racjo- dowodów w ich wzajemnym po- nalistycznie prawdopodobną hipotezę. wiązaniu, bądź też z pominięcia niektórych z przeprowadzanych Sądy równosilne dowodów o istotnym dla sprawy (counterbalanced) znaczeniu.

Jeśli nie znamy i nie możemy po- Przeciwstawne sądy równosilne często znać w wyniku przeprowadzone- oparte są na intuicji. A wiemy przecież, go postępowania dowodowego że w naszym zracjonalizowanym świecie żadnego powodu, by miał zajść nie jest to – wbrew temu, co sądził Henri raczej ten, a nie inny przypadek, Bergson – autorytatywne źródło argumen- to przypadki te są równosilne. tacji. Sądy równosilne możemy postrzegać W takich sytuacjach albo dwa sądy na dwóch epistemicznych płaszczyznach.

71 Dariusz Czajka

Po pierwsze wtedy, gdy naszym zdaniem kie powinny były powziąć. W wypadku za- mamy mało danych, aby stwierdzić w pro- tem, gdy pewne ustalenie faktyczne zależne cesie rekonstrukcji przeszłości lub pro- jest od dania wiary tej lub innej grupie do- jekcji przyszłości, jaka wersja zdarzenia wodów, dania wiary (lub jej odmówienia) zaistniała lub ma zaistnieć; po drugie zaś wyjaśnieniom oskarżonego czy też dania wtedy, gdy mimo posiadania optymalnego wiary zeznaniom świadka z określonej fazy zasobu świadectw, hipoteza w ten sposób postępowania, a odmówienia jej zeznaniom najbardziej obiektywna kłóci się z subiek- tegoż składanym na innym etapie tego po- tywnie, negatywnie i emocjonalnie zdeter- stępowania – nie można mówić o narusze- minowaną kontrhipotezą, która jest nie tyle niu zasady in dubio pro reo, a ewentualnie zgodna z rzeczywistością, ile z interesem zastrzeżenia co do oceny wiarygodności lub emocjami audytorium oceniającego, konkretnego dowodu rozstrzygane mogą np. sądu. Np. sąd pierwszej instancji za- być na płaszczyźnie utrzymania się przez sądził skarżącemu kwotę 2.000.000 zł ty- sąd w granicach sędziowskiej swobody tułem odszkodowania i zadośćuczynienia ocen, wynikającej z treści art. 7 k.p.k., lub za oczywiste niesłuszne aresztowanie. Sąd też przekroczenia przez sąd tych granic drugiej instancji – przyjmując a priori, że i wkroczenia w sferę dowolności ocen. kwota ta jest zbyt wygórowana – uznał, że W procedurze cywilnej stan rów- należy uchylić wyrok i przekazać do po- nosilnych przeciwstawnych sądów nownego rozpoznania, wskazując jednak na (hipotez) powoduje konieczność konieczność nie tyle zmniejszenia zasądzo- rozważenia, na kim spoczywał nej kwoty, co konieczności przesłuchania ciężar dowodzenia istotnych fak- ponownie świadka, który notabene zezna- tów zgodnie z regułą określoną wał logicznie i zgodnie z obiektywną wie- w art. 6 k.c. i 232 k.p.c. – i na tej dzą i doświadczeniem. A zatem zjawisko podstawie można skonkludować, sądów równosilnych może mieć charakter że roszczenie nie zostało dosta- albo obiektywny, albo skrajnie subiektywny. tecznie udowodnione lub, w przy- W procesie karnym sądy równosilne padku domniemań, że pozwany mają inny wymiar, niż w procesie cywil- nie ekskulpował się stosownymi nym – z uwagi na aksjomat domniemania świadectwami od zarzutów sta- niewinności oraz zasadę in dubio pro reo. wianych przez powoda. Gdy np. W postanowieniu Sądu Najwyższego powód zaniedbał sprawę lub nie z 14 czerwca 2013 r. (II KK 133/13) po- sprostał ciężarowi dowodowemu jawiła się następująca teza:,,dla oceny, czy albo pozwany nie wdał się w spór nie został naruszony zakaz in dubio pro reo, – i w wyniku tego powstał stan rów- nie są miarodajne wątpliwości zgłaszane nosilnych przeciwstawnych sądów przez stronę, ale jedynie to, czy orzekające – wówczas owo zaniedbanie koń- w sprawie sądy realnie powzięły wątpli- czy się przegraniem sprawy przez wości co do treści ustaleń faktycznych lub tego, kto naruszył obowiązek do- wykładni prawa i wobec braku możliwości wodzenia lub na kim spoczywał ich usunięcia rozstrzygnęły je na niekorzyść ciężar obrony. oskarżonego, względnie to, czy w świetle realiów konkretnej sprawy wątpliwości ta-

72 Metodologia i kryteria wartościujące siłę argumentów

Sąd prawdopodobnie fałszywy być spowodowane innymi okolicznościa- mi, w tym wynikać mogą z niedostatków Sąd prawdopodobnie fałszywy for- ludzkiej pamięci. mułujemy na podstawie pojawiającej się sprzeczności logicznej lub niezgodności Sąd niewiarygodny empirycznej. W pierwszym przypadku np. świadek kluczowy wpada w istotne Sąd niewiarygodny jest funkcją sprzeczności co do istotnych faktów – np. sądu nieprawdopodobnego, któ- raz twierdzi, że widział wysokiego męż- rego nietrafność (nieprawdziwość) czyznę wybiegającego z domu, gdzie zna- została udowodniona na podsta- leziono martwego człowieka, po czym na wie świadectw czy dowodów opar- okazaniu wskazuje osobę niskiego wzro- tych na mniemaniach sprzecznych stu. Niezgodność empiryczna dotyczy np. z doświadczeniem i wiedzą tudzież sytuacji, gdy ktoś oskarżony jest o pobicie logiką rozumowania. Niewiary- dwóch interweniujących policjantów słusz- godność jest przeciwieństwem nej budowy, a sam jest wątłym człowiekiem. wiarygodności, a zatem winniśmy Prawdopodobieństwo fałszu rośnie także przypuszczać, że dany sąd jest w miarę nakładania się na siebie sprzecz- obarczony błędem poznawczym nych relacji z tego samego zdarzenia, po- polegającym na przyjęciu fałszy- chodzących z różnych źródeł dowodowych wych przesłanek, kierowaniu się A zatem sąd konkluzywny lub argumen- sprzecznymi przekonaniami, ist- tacyjny jest prawdopodobnie fałszywy, gdy nieniu błędu percepcyjnego, np. jest on sprzeczny logicznie lub nieadekwat- świadomego (intencjonalnego) fał- ny empirycznie oraz brakuje mu koherencji szowania rzeczywistości lub inter- z innymi sądami (zarówno argumentacyj- ferencji polegającej na kognitywnej nymi, jak i konkluzywnymi). dysfunkcji organizmu lub niewłaści- Należy jednak pamiętać, że nie wszyst- wej relacji poznawczej względem kie sprzeczności falsyfikują końcową obserwowanego stanu rzeczy. konkluzję. W wyroku z 26 października 2012 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie Sąd racjonalnie niewiarygodny obejmu- stwierdził, że reguła oceny dowodów okre- je twierdzenia (domniemania faktyczne) ślona w art. 7 k.p.k. zezwala na to, by przyjąć, niezgodne z wiedzą obiektywną, intersu- że poddawany ocenie dowód jest wiarygod- biektywnym doświadczeniem czy zasadami ny jedynie w części. Samo stwierdzenie, że logicznego rozumowania. Na przykład ktoś deskrypcje procesowe oskarżonego i świad- miał motyw, by zabić teściową, bo jej nie ków są w większym lub mniejszym stop- lubił; teściowa została znaleziona martwa niu wewnętrznie sprzeczne oraz sprzeczne w łóżku, ale istnieje świadectwo, że osoba ze sobą – nie wystarczy, aby je na tej tylko podejrzana, której przypisano motyw, była jednej podstawie odrzucić jako niewiary- w tym czasie w miejscowości oddalonej godne, bo przecież owe sprzeczności nie- o 200 km, a zmarła wcześniej leczyła się na koniecznie muszą mieć związek z próbą wieńcówkę. Sąd racjonalnie niewiarygodny świadomego zafałszowania przez te osoby jest nieadekwatny do zasad wiedzy i do- rzeczywistości, lecz równie dobrze mogą świadczenia – dwóch składników warto-

73 Dariusz Czajka

ściujących nasze twierdzenia o możliwych albo niezgodne z zasadami doświadczenia przebiegach stanów rzeczy. i wiedzy; brak im także autentyczności. Np. istnieje dowód fałszywości dokumen- Sąd oczywiście fałszywy tu (jego przerobienia czy podrobienia). Ewidentny fałszywy dowód to także takie Sąd oczywiście fałszywy formułujemy świadectwo, które nie wytrzymuje próby po drugim etapie sprawdzania hipotez, gdy dotarliśmy do konkluzywnych dowo- konfrontacji z innymi dowodami. dów zaprzeczających stawianej wcześniej Sąd pewnie fałszywy a priori hipotezie, ujętej np. w oskarżeniu. Oczywistość przekonania o fałszywości na- Jest to taki sąd, który nie przeszedł szego sądu z reguły jest funkcją istnienia obiektywnej próby potwierdzenia; świadectw (przesłanek) ewidentnie falsy- przeciwnie – został w wielu ogni- fikujących przyjętą wcześniej jako praw- wach sfalsyfikowany kontrdowoda- dopodobną hipotezę i podważających jej mi o charakterze empirycznym czy prawdopodobieństwo. racjonalistycznym. Taki sąd uzysku- je tę negatywną pewność, gdy jest Oczywista fałszywość wiąże się empirycznie i racjonalistycznie sfal- także z przyjęciem jako bazowego syfikowany; może się także okazać, (a zatem nie podlegającego ar- że na pewnym etapie dowodzenia gumentacji) twierdzenia, które dla pojawi się nowa hipoteza, która audytorium ocennego nie jest wia- zyska status przekonania opartego rygodne per se. Często bowiem sąd na pewności. zawarty w tzw. zdaniu bazowym uważamy za oczywisty na zasadzie Np. ktoś przyznał się do popełnienia konwencji – tj. dzięki autorytatyw- czynu i opisał dokładnie wszystkie szcze- nemu wyborowi – tłumacząc, że góły dokonanej zbrodni, wskazując miejsce jest on powszechnie uznany i przy- zakopania ciała. Wówczas dotychczasowa jęty; może się zaś okazać, że wcale hipoteza odnosząca się do innego podejrza- nie jest to konwencja powszechnie nego czy oskarżonego okazuje się w sposób akceptowana. Oczywista fałszywość pewny fałszywa. Sąd pewnie fałszywy to sądu konkluzywnego jest funkcją konkluzja, która zasadza się na sfalsyfiko- fałszywych przesłanek, wynikają- wanych stosownymi dowodami przesłan- cych ze sfalsyfikowanych świadectw kach; to zatem hipoteza sfalsyfikowana na – zarówno empirycznych, jak i ra- podstawie wiarygodnie przeprowadzonego cjonalistycznych. procesu refutacji, popartego konkluzywny- mi dowodami zaprzeczającymi. Sąd ewidentnie fałszywy

Dotyczy on niewiarygodności dowo- dów, które albo są sprzeczne same w sobie,

74 Wzorzec osoby Tadeusz Szymanek rozsądnej jako standard wykładni umów

Wstęp skich systemach prawnych zgodnie przyj- muje się, że w procesie interpretacji umów Zasada swobody kontraktowania, bę- należy poszukiwać wspólnej woli stron. dąca przejawem uznania autonomii woli Zobiektywizowane metody interpretacji stron, sprawia, że umowy obligacyjne są prawnie relewantnych zachowań ludzkich najlepszym polem do ścierania interesów zyskują współcześnie coraz większe znacze- uczestników obrotu prawnego oraz pod- nie. Ochrona zaufania uczestników obrotu stawowym instrumentem kształtowania ich uznana została za fundament konstrukcji prywatnych praw podmiotowych. Reguły czynności prawnej. Wynika to z założenia, zaś odczytywania zawartej w nich treści, iż rynkową grę interesów należy oceniać w której określane są prawa i obowiązki poprzez pryzmat norm etycznych. Nato- stron, mają fundamentalne znaczenie dla miast podmiot w swych prawnie relewant- prawa prywatnego. Skala i siła oddziały- nych zachowaniach powinien uwzględniać wania umowy cywilnoprawnej na obsza- podstawowe wartości moralne. Interpretacja rze stosunków majątkowych powoduje, umów oparta na wzorcu osoby rozsądnej jest iż zagadnienie wykładni kontraktów jest we współczesnych systemach europejskich dość często podejmowane w europejskiej jedną z podstawowych metod wykładni. literaturze prawniczej. Impuls tym rozwa- żaniom dodaje postępująca integracja go- Rozsądek jako kryterium prawne spodarczo-prawna państw członkowskich Unii Europejskiej oraz podejmowane próby Kryteria prawne odwołujące się do roz- ujednolicenia prawa umów o charakterze sądku wywodzą się z systemu common law soft law, które być może w przyszłości sta- i dotyczą nie tylko prawa prywatnego, ale nie się wiążącymi wszystkie państwa człon- i publicznego. kowskie normami europejskiego kodeksu Rozsądek w świetle przepisów prawa cywilnego. Prawie we wszystkich europej- może występować zarówno w kontek-

75 Tadeusz Szymanek

ście podmiotowym (rozsądna osoba), jak postrzegając rozum jako kryterium lo- i przedmiotowym (rozsądne oczekiwania, giczne, za pomocą którego weryfikujemy, rozsądny termin, rozsądne koszty, rozsąd- co jest prawdą, a co nie. Uczeń Platona ny czas). Służy on jako standard oceny Arystoteles poszedł jeszcze dalej, uznając zachowań wszystkich uczestników obrotu rozum za podstawową cechę stanowiącą prawnego. o istocie człowieka. Według niego „dla Judykatura anglo-amerykańska uznaje człowieka najprzyjemniejsze jest życie wzorzec człowieka rozsądnego za ważny zgodne z rozumem”1. Jego zdaniem każde instrument interpretacyjny. Do systemów działanie człowieka powinno być powo- państw Europy kontynentalnej został dowane rozsądkiem. Rozsądek dotyczy wprowadzony za pośrednictwem prawa tego, co sprawiedliwe i moralnie piękne. wspólnotowego i tzw. konwencji wiedeń- Związek między rozumem a słusznością skiej z 1980 r. o umowach międzynarodo- dostrzegał także Heralit z Efezu, ale nie wej sprzedaży towarów (CISG). Kryteria przeciwstawiał tych dwóch kategorii uzna- oparte na rozsądku w systemach civil law jąc, iż jedna wynika z drugiej – i stanowią pełnią funkcję klauzul generalnych. one jedność, której nie sposób rozdzielić. Rozsądek według słownika języ- W akcie rozumienia odkrywamy obowiąz- ka polskiego tłumaczony jest jako ki moralne i prawne. A zatem rozumne zdolność trafnego oceniania sytu- działanie człowieka jest prawne, rozsąd- acji i odpowiadającego tej ocenie ne i uzasadnione, a każda osoba rozsądna zachowania się, a także zdolność jest uczciwa. Średniowieczni myśliciele rozumowego, trzeźwego zała- także poruszali w swoich rozwiązaniach twiania spraw, wydawania trafnych kwestie definicji rozumu i jego znaczenia 2 sądów, praktyczny rozum. To także w życiu człowieka . Ze wszystkich filo- rozwaga, roztropność i niepodda- zofów najbardziej rozum upodobali sobie wanie się emocjom. Przymiotnik myśliciele epoki oświecenia. Dlatego okres ‘rozsądny’ może być przypisany ten nazywany był wiekiem rozumu. Umysł zarówno człowiekowi, jak i zjawi- oświecać miał drogę do poznania praw- sku (np. rozsądny termin). O oso- dy o człowieku i otaczającym go świecie. bie powiemy, że jest rozsądna, gdy Dotyczyło to wszystkich przestrzeni ży- kieruje się rozsądkiem w swoim cia ludzkiego; w tym także prawa. Reguły postępowaniu; jest także rozważ- prawa naturalnego odczytywane przez ro- na, roztropna, pełna rozsądku. Taki zum służyły jako podstawa tworzenia pra- człowiek jest dodatkowo: trzeźwo wa stanowionego (pozytywnego). Prawo myślący, mądry, odpowiedzialny odpowiadało założeniom poczynionym i rozumny. przez rozum i miało służyć utrzymaniu porządku, a zarazem powszechnego zado- W koncepcjach filozoficznych rozsą- dek utożsamiany jest z rozumem, a nawet 1 Arystoteles, Etyka nikomachejska, przekład traktowany jako jego synonim. Według D. Gromska, Warszawa 1956, 1178/a5 Sokratesa wszystko, co pozostaje w zgo- 2 Zob. J. Bańka, Filozofia prawa a etyka prostomyśl- dzie z rozumem, należy uznać za praw- ności [w:] Filozofia prawa a tworzenie i stosowa- dziwe. Myśl tą rozwija następnie Platon, nie prawa, pod red. B. Czecha, Katowice 1992 r., s. 555.

76 Wzorzec osoby rozsądnej jako standard wykładni umów wolenia. W późniejszym czasie pogląd ten swoich obowiązków zasadami wynikający- poddany został rewizji; uznano bowiem, iż mi z rozsądku oraz dobrej wiary. umysł nie może być samodzielnym mier- civil law nikiem idei i pojęć ani władzą decydują- Rozsądek w systemach cą o wyborze wartości; stanowi jedynie W systemach prawnych państw Eu- w tym procesie element bierny, odbiera- ropy Zachodniej rozsądek jako kryterium jący zaledwie echa pochodzące ze świata prawne nie wzbudza większego uznania, zmysłowego. wielu autorów odnosi się do niego nie- 3 Rozsądek jako kryterium prawne przychylnie . Pierwszym aktem, w którym w różnych systemach prawnych prawnicy europejscy znaleźli kryterium rozsądku, była konwencja haska z 1964 r., Rola rozsądku jako kryterium uwzględ- dotycząca jednolitej ustawy o międzynaro- nionego przez prawo można odszukać dowej sprzedaży materialnych przedmio- w zasadach naturalnej sprawiedliwości tów ruchomych. Jednakże najistotniejszym (principles of natural justice). Reguły te, po- dokumentem prawa międzynarodowego dobnie jak prawo zwyczajowe, są niepisa- wprowadzającym kategorię rozsądku do nymi normami postępowania, chociaż nie systemów prawnych Europy Zachodniej mają charakteru norm prawnych, ale jedy- była wymieniona wyżej wiedeńska kon- nie moralny. Nakazują one uwzględnianie wencja Narodów Zjednoczonych z 1980 r. w działaniach człowieka takich wartości jak (Convention on Contracts for the Internatio- uczciwość (fairness), rozsądek, racjonalność nal Sale of Goods). Mimo że owa konwen- (reasonableness), równość (equality) i słusz- cja ratyfikowana była przez znaczną liczbę ność (equity). Przez wieki oddziaływały one państw, pierwszymi, które wprowadziły na kształt zasad common law. klauzulę rozsądku do krajowych porządków Kryterium rozsądku w systemach praw- prawnych, były Holandia, Estonia i Rosja. nych o tradycji common law służy ocenie Stosowane one są nie tylko w od- zachowania uczestników obrotu prawne- niesieniu do zobowiązań kon- go. Stosuje się go także przy ustalaniu od- traktowych, ale także w prawie powiedzialności kontraktowej, wysokości rzeczowym, przepisach odno- odszkodowania oraz uchylaniu odpowie- szących się do osób prawnych, dzialności kontraktowej. Odgrywa on istot- zdarzeń wynikających z czynów ną rolę w procesie interpretacji oświadczeń niedozwolonych, bezpodstawne- woli oraz innych zachowań człowieka. go wzbogacenia, prowadzenia cu- Przywołana wyżej kategoria reasona- dzych spraw bez zlecenia. bleness ma istotne znaczenie przy ocenie Klauzule odnoszące się do rozsąd- zachowania osoby, która wyrządziła szko- ku znajdują coraz większe uznanie dę (tort of negligence). Można ją odnaleźć w systemach prawnych państw Eu- także w prawie publicznym. W judykaturze ropy kontynentalnej. anglosaskiej uznana została zasada, iż wła- dza publiczna nie może być wykonywana w sposób nierozsądny. Podmioty prawa pu- blicznego są związane przy wykonywaniu 3 Zob. R. Mańko, Zasady umów długoterminowych, Kwartalnik Prawa Prywatnego, 2006, z. 2, s. 542.

77 Tadeusz Szymanek

Rozsądek w aktach prawa euro- wartości i przyjęli kombinowaną pejskiego i międzynarodowego metodę interpretacji umów. Nad- rzędną wartością jest jednak dą- W wielu konwencjach międzynarodo- żenie do odtworzenia rzeczywistej wych kryterium rozsądku odgrywa znaczną woli stron. Gdyby ustalenie rze- 4 rolę . Odnaleźć je można także w aktach czywistej woli stron na podstawie 5 prawa wspólnotowego . Zawierają to kry- powyższych reguł nie powiodło terium także opracowane w 1994 r. przez się, wówczas zastosowana będzie Międzynarodowy Instytut Unifikacji Prawa metoda normatywna z wykorzysta- Prywatnego (UNIDROIT) Zasady mię- niem wzorca osoby rozsądnej. dzynarodowych kontraktów handlowych. Wymienione wyżej akty przypisują Wykładnia oświadczeń woli istotną role klauzulom nawiązującym do w świetle przepisów kodeksu rozsądku. Wykorzystuje się je do wykład- cywilnego ni kontraktu w celu określenia jego tre- ści w trakcie wykonywania wynikających Polskie prawo kontraktów oparte na z niego zobowiązań, a także po jego za- koncepcji czynności prawnej postrzega kończeniu. Stosuje się je także do innych umowę jedynie jako jeden z jej rodzajów, instytucji prawnych, takich jak np. culpa in co w konsekwencji prowadzi do braku roz- contrahendo czy klauzuli rebus sic stantibus. budowanych zasad wykładni umów. Zachowanie rozsądne – według obecnego Podstawę do dokonywania wykładni stanu wiedzy oraz współczesnych wskazań oświadczeń woli stanowi art. 65 k.c. Przepis moralności – jest niezbędne w każdym za- ten ustanawia dwie ogólne reguły interpreta- kresie prawa prywatnego. cji. Pierwsza dotyczy wszystkich oświadczeń Metoda wykładni umów według woli i wskazuje, iż kryterium tłumaczenia powołanych wyżej aktów praw- są zasady współżycia społecznego i ustalane nych zwyczaje. Kryteria te powinny służyć re- konstrukcji treści oświadczenia woli w taki Kwestia wyboru podstawowej me- sposób, aby zawsze był brany pod uwagę tody wykładni umów (oświadczeń kontekst faktyczny, w jakim doszło do zło- woli) to zagadnienie aksjologiczne. żenia oświadczenia woli. Powołany art. 65 Ich katalog ogranicza się do dwóch k.c. ma ogólne zastosowanie w stosunkach podstawowych dóbr: ochrony au- cywilnoprawnych. Jednakże odmienne od tonomii woli stron (tzn. rzeczywistej ogólnych reguł wykładni oświadczeń woli woli) lub ochrony pewności obrotu mogą wynikać z przepisów, które dla danych prawnego. Autorzy komentowa- oświadczeń woli wprowadzają swoiste kry- nych aktów uwzględnili obydwie teria – np. art. 948 k.c., podkreślający ko- nieczność uwzględnienia wewnętrznej woli 4 Powoływana wcześniej tzw. konwencja wiedeńska składającego oświadczenie. W § 2 art. 65 k.c., z 1980 r. odnoszącym się do interpretacji umów, usta- 5 Zob. dyrektywy: nr 93/13, dotycząca niedozwolo- wodawca zaś uznał, że pierwszeństwo przed nych klauzul umownych w umowach konsumenc- dosłownym brzmieniem tekstu ma zgodny kich, oraz nr 86/653, dotycząca niezależnych agen- tów handlowych. zamiar stron oraz cel, w jakim kontrakt był

78 Wzorzec osoby rozsądnej jako standard wykładni umów zawierany. Jest to więc zbiór dyrektyw in- iż strony nie przyjęły jednakowe- terpretacyjnych, który nie zawiera w sposób go rozumienia swoich oświadczeń oczywisty preferowanych przesłanek. lub pojmowały je zgoła odmiennie. Brak jasności regulacji stwarza stan nie- Wtedy należy przy użyciu elemen- pewności i nie można jej uznać za pomocny tu obiektywnego ustalić, jak adresat instrument wykładni. Wielu przedstawicie- rozumiał sens oświadczenia woli – li piśmiennictwa wypowiada tezę, że oma- bądź jak powinien je rozumieć – wiany przepis wprowadził do naszego w czym pomaga stworzenie wzorca porządku prawnego metodę kombinowaną postępowania i myślenia adresata wykładni, łączącą w sobie elementy subiek- zobowiązania. Etap obiektywnej tywne i obiektywne, a więc respektowanie wykładni określony w art. 65 k.c. woli stron i ochronę zaufania uczestników ma więc zastosowanie wtedy, gdy obrotu. nie udało się odnaleźć wspólnego zamiaru stron, tj. strony w odmien- Inaczej poglądy kształtowały się ny sposób rozumiały sens umowy. w orzecznictwie sądowym. Począt- kowo sądy zwracały uwagę w stro- W opisanym przypadku przyjmuje się nę metody subiektywnej, następnie pierwszeństwo pewności obrotu prawnego nastąpił zwrot w kierunku metody i ochronę zaufania jej uczestników przed 6 kombinowanej . W przywołanej autonomią woli stron i ich wolą wewnętrzną. uchwale Sąd Najwyższy uznał, iż Obiektywna metoda wykładni nie po- wykładnia obejmuje dwa stany. lega na przeniesieniu punktu widzenia W pierwszej fazie należy badać z subiektywnego wyobrażenia oświadczają- zgodne intencje stron, czyli jak obie cego na subiektywne wyobrażenie odbiorcy strony rozumiały oświadczenie woli oświadczenia – istotą tej metody jest bo- w momencie zawierania umowy. wiem ochrona zaufania oraz rozsądnych Do drugiej fazy interpretacji do- oczekiwań pozostałych uczestników obrotu. chodzi wówczas, gdy okaże się,

6 Zob. uchwała SN z 29 czerwca 1995 r., III CZP 66/95, OSNC 1995, z. 12, poz. 168.

79 Prezent czy łapówka? Dagmara Lasocka Kultura obdarowywania w Korei Południowej

Druga połowa XX stulecia to w hi- niezwykle przywiązani do tradycyjnych storii Republiki Korei okres nie- wartości i dawnego sposobu życia. Jednym zwykle gwałtownych przemian z najważniejszych elementów scalających gospodarczych i społecznych. prawie jednorodne narodowościowo ko- Państwo, którego populacja obec- reańskie społeczeństwo jest poszanowa- nie przekracza 50 mln obywateli, nie rodziny i wartości rodzinnych. Przez na przestrzeni zaledwie jednego całe życie Koreańczyk myśli o sobie jako pokolenia z ubogiego, niestabil- o członku rodziny i społeczności, a nie jako nego politycznie i gospodarczo, o jednostce. W przeszłości dominował mo- pod każdym względem zacofa- del rodziny wielopokoleniowej. Obecnie nego kraju, przeistoczyło się w li- młode koreańskie małżeństwa naśladują czącą się potęgę wolnego świata wzory zaczerpnięte z zachodniego świata i obecnie odgrywa istotną rolę po- i chcą mieszkać samodzielnie, co siłą rze- lityczną w regionie. Ten czas pełen czy prowadzi do większego zatomizowania sukcesów zakorzenił się w ogólnej społeczeństwa. Jednak modernizacja kra- świadomości pod nazwą ‘cud nad ju i wzrost zamożności obywateli, a także rzeką Han’. Nie należy jednak za- zanikanie rodzin wielopokoleniowych po- pominać, że po zakończeniu woj- zostały w zasadzie bez wpływu na bardzo ny koreańskiej w 1953 roku produkt silne relacje rodzinne i przyjacielskie. krajowy brutto per capita wynosił W pierwszej połowie XX wieku udział niecałe 100 USD. Dziś jest to ponad rolnictwa wytworzeniu produktu krajo- 28.000 USD na mieszkańca, a kore- wego brutto wynosił ponad 36 procent, ańska gospodarka plasuje się na 14. a zatrudnienie w tym sektorze znajdowa- miejscu w świecie. ło 60 procent społeczeństwa. W połowie lat 80. udział w PKB zmalał do niecałych Mimo tych nadzwyczajnych sukcesów 14 procent, a zatrudnienie do 26 procent. ekonomicznych, Koreańczycy są nadal 80 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej

Z procesem tym nierozerwalnie związana państwa wyznaczane są przez tradycyjne była migracja mieszkańców wsi do dużych normy oparte na konfucjanizmie. Zgodnie ośrodków miejskich i przemysłowych, któ- z nimi osobom zajmującym wyższe miejsce ra mogłaby skutkować zerwaniem lokal- w hierarchii należy się szacunek – zarówno nych więzi. w relacjach rodzinnych, jak i społecznych, Jednak w Korei członkowie lokalnej a honor osobisty i rodzinny są najwyższą społeczności, bez względu na dokonującą wartością. się społeczną transformację oraz na to- Koreańskie społeczeństwo jest w za- warzyszące temu zjawisku rozproszenie, sadzie jednorodne narodowościowo, za to pozostają nadal w bliskich stosunkach, niezwykle różnorodne pod względem reli- wzajemnie się wspierając. Dla prawidło- gijnym. Z badań przeprowadzonych przez wego rozumienia zachowań społecznych Koreański Urząd Statystyczny2 w 2003 roku niezbędne jest uwzględnienie stosunków wynika, że tylko 53,9% społeczeństwa jest rodzinno-koleżeńsko-regionalnych, które wierząca, z czego 47% stanowią buddyści, stanowią niezwykle ważny czynnik w po- 36,8% protestanci, a 13,7% katolicy. Ponad łudniowokoreańskim życiu społeczno- 46% to niewierzący. Elementem spajają- -politycznym. Zostały one ukształtowane cym, bez względu na miejsce zamieszkania na przestrzeni ostatnich stuleci, w okresie czy wyznawaną religię, jest język. Zawiera królestwa Joseon1, gdy dominującą rolę on bardzo wiele elementów, które umiej- odgrywał konfucjanizm. Niepisane zasady scawiają jednostkę w hierarchii społecznej. dotyczące wsparcia, jakiego udzielają so- System honoryfikatywny odzwierciedla bie krewni i znajomi, rozciągają się także społeczny status interlokutorów. Stosow- na strefę polityki. Jednakże konfucjańskie ne poziomy grzeczności osiąga się poprzez wartości, tak mocno zakorzenione w spo- używanie odpowiednich przyrostków lub łeczeństwie – zarówno na obszarze poli- słów oznaczających poszanowanie oso- tyki, jak i gospodarki – mogą prowadzić by, do której wypowiedź jest skierowana. do nepotyzmu. Choć z biegiem lat swo- Dlatego też okazanie właściwego poziomu boda życiowych wyborów i kształtowania grzeczności w wypowiedzi ma ogromne ścieżki zawodowej jest coraz większa, to znaczenie dla określenia relacji interperso- nadal niezwykle ważnym elementem po- nalnej. Należy brać pod uwagę różne aspek- zostaje utrzymanie harmonii tak w kręgu ty, takie jak wiek, płeć i bliskość relacji. rodzinnym, jak i pomiędzy członkami spo- Istotne jest także to, że koleżanki i koledzy łeczności. Od najmłodszych lat każdy Ko- ze szkoły, studiów czy pracy zwracają się reańczyk uczy się akceptować przypisaną do siebie starsza(y)/młodsza(y) siostro/bra- mu rolę i odpowiedni sposób zachowania. cie, co powoduje nawiązanie bliskich relacji Stosunki społeczne, rodzinne oraz wobec kontynuowanych przez całe życie. Z poszanowania tych wszystkich 1 Joseon – państwo założone w 1392 roku przez kró- zawiłych reguł wynika także ko- la Yi Seong-gye w wyniku bezkrwawego zamachu nieczność wzajemnego obdarowy- stanu. Istniało przez prawie pięć wieków, do 1897 wania się. Jest to niezwykle ważny roku. Członkowie dynastii Yi rządzili Koreą, także element współżycia społecznego jako cesarze, od 1897 do 1910 roku, gdy na skutek japońskiej aneksji Korea jako niepodległe państwo przestała istnieć. 2 http://kostat.go.kr/eng/ stan na 21 stycznia 2011 r.

81 Dagmara Lasocka

Koreańczyków, ściśle powiązany kle istotne znaczenie ma marka, a co za tym z okazywaniem wzajemnego sza- idzie wartość ofiarowanego produktu. Pre- cunku. Z okazji świąt takich jak zent nie może być kupiony na bazarze lub Seollal (księżycowy Nowy Rok), w przydomowym sklepiku, ponieważ to nie Chuseok (święto plonów) i ro- sam przedmiot się liczy, ale jego unikato- dzinnych uroczystości – pierwsze wość tudzież opakowanie będące symbolem i 60. urodziny, ślub czy pogrzeb luksusu. Przed wszystkimi ważnym święta- – Koreańczycy wręczają sobie pre- mi największe i najdroższe domy towarowe zenty, których wartość uwarun- prześcigają się w propozycjach przepięknie kowana jest bliskością relacji oraz zapakowanych podarunków, a ich ceny są obowiązkiem odwzajemnienia się często wręcz astronomiczne – choćby kilka za wcześniej otrzymany dar. Po dorodnych jabłek za drobne 100 dolarów zawarciu związku małżeńskiego lub pięć ryb za 300, a nawet butelka im- panna młoda staje się członkiem portowanej whisky za 1000 USD. To, skąd rodziny męża i od tego czasu wo- pochodzi przedmiot, jest jednoznacznym bec niej spełnia wszystkie rodzinne wyznacznikiem jego ceny, jednocześnie zaś powinności. Z okazji rodzinnych odzwierciedla stosunek obdarowującego do świąt, obowiązkowo na wyżej wy- obdarowanego. mienione Seollal i Chuseok, młodzi Kiedy Koreańczyk wyjeżdża za grani- małżonkowie przygotowują dla cę – bez względu na to, czy jest to podróż rodziców i ich rodzeństwa koperty służbowa, czy wycieczka – przywozi pre- z pieniędzmi. Tak dzieje się choć- zenty dla członków rodziny oraz znajo- by w dzień Nowego Roku, gdy po mych. Nierzadko w strefach bezcłowych dokonaniu wszystkich ceremonii na można zaobserwować Koreańczyków jesz- cześć przodków nadchodzi czas, cze w ostatniej chwili kupujących znaczne gdy najmłodsi członkowie rodziny ilości drogich alkoholi, markowych torebek oddają pokłon kolejno dziadkom, czy perfum. I tu także obowiązuje zasada, rodzicom, wujom i ciotkom – skła- że musi to być rzecz cenna i ekskluzywna. dając także życzenia pomyślności Często opowiada się całą historię obrazu- w nadchodzącym roku. W zamian jącą, jak bardzo wartościowy jest to przed- otrzymują pieniądze ( jak się je miot. nazywa) na szczęście. Do tradycji W koreańskiej tradycji, podobnie jak tego dnia należy też przekazywa- w polskiej, zaproszenie do domu zobowią- nie podarunków w postaci produk- zuje do przyniesienia bukietu kwiatów albo tów spożywczych i alkoholu. Także butelki alkoholu. Do dobrego tonu należy z okazji jesiennego święta plonów także podarowanie choćby drobiazgu ma- Koreańczycy przekazują sobie oka- łym dzieciom gospodarzy czy też rodzicom załe kosze owoców, pięknie zapa- tych ostatnich. Z europejskiego punktu kowane porcje wołowiny i drogie widzenia zwyczajowy podarunek związany alkohole. z tak zwaną parapetówką może wydawać się zabawny. Z tej okazji goście przynoszą Wśród Koreańczyków niespecjalnie li- papier toaletowy i różne jego wariacje, np. czą się same dobre chęci i pamięć. Niezwy- ręczniki kuchenne, chusteczki higieniczne

82 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej oraz detergenty. W koreańskiej kulturze, podarunek nie jest rozpakowywany natych- tak bogatej w różnorodną symbolikę, rów- miast, gdyż – jak wspomniano – opakowa- nież i tym przedmiotom towarzyszy ukry- nie mówi prawie wszystko, choć osoby, te znaczenie. Papier toaletowy symbolizuje które mają szerszy kontakt z zachodnią to, jak lekko ma się rozwijać (toczyć) życie kulturą, otwierają jednak paczuszki w obec- mieszkańców nowego domu, a obficie i bez ności gości. większego wysiłku pieniące się mydła i inne Od pokoleń praktykowany jest zwyczaj środki czystości mają obrazować przyszłą prowadzenia rodzinnych rejestrów, w któ- pomyślność. I choć tradycja ta została za- rych odnotowuje się donatorów i wartość początkowana w czasach, gdy Korea była prezentów, aby móc się w odpowiedniej bardzo biednym krajem, a produkty te były sytuacji zrewanżować. Zaniedbanie tego trudne do zdobycia (a przecież w kwestii obowiązku skutkuje zniszczeniem więzi papieru toaletowego mamy własne, nie- oraz utratą rodzinnego honoru. Choć ta- zapomniane doświadczenia!), to jest z po- kie zachowanie z europejskiego punktu wodzeniem kontynuowana i dzisiaj, bez widzenia może się wydawać szokujące, względu na zasobność portfela. to w społeczeństwie koreańskim jest ono Tradycyjnym prezentem z okazji w pełni akceptowanie, a nawet wymagane. pierwszych urodzin dziecka, bez Podstawowym prezentem jest oczywiście względu na płeć, jest pierścionek gotówka wręczana w białej, często podpisa- z osiemnastokaratowego złota. nej kopercie. Koreańczycy praktykują zasa- Także i w tym przypadku podarun- dy niepisanego kodeksu, zgodnie z którym kowi towarzyszy ukryta symbolika. suma odzwierciedla bliskość relacji. I tak Złoto jest cennym podarunkiem, oczekuje się, że młoda para otrzyma od bli- 3 który nigdy nie straci na wartości skich przyjaciół co najmniej po 100.000 ani nie ulegnie zniszczeniu. Warto wonów, od dalszych przyjaciół 50.000, pamiętać, że ze względu na niski a współpracowników i znajomych 30.000. poziom gospodarki i medycyny Koperta podarowana przez członków ro- jeszcze do lat 70. zeszłego wieku dziny i osoby blisko z nią związane może śmiertelność wśród noworodków być dowolnie gruba, ale nie mniejsza niż i małych dzieci była w Korei bardzo wcześniej otrzymana. Zgodnie z tradycją wysoka. Dlatego pierwsze urodziny kwota musi zawsze być liczbą nieparzystą, obchodzone były jako szczególnie natomiast nigdy nie może być to 40 lub ważny moment zarówno w życiu 400 tysięcy wonów, gdyż liczba cztery, od- dziecka i jego rodziców, jak całej nosząca się do chińskiego znaku oznaczają- lokalnej społeczności. cego śmierć, jest uznawana za przynosząca nieszczęście. Podczas ceremonii ślubnych, Etykieta nakazuje, aby prezent podczas które zwykle odbywają się w hotelach lub wręczania był trzymany oburącz, podobnie specjalnie do tego przeznaczonych ele- jak w wielu innych oficjalnych sytuacjach, ganckich budynkach, przy wejściu do sali gdy Koreańczyk coś komuś podaje. Dar- znajduje się stolik, a odpowiednie osoby czyńca skromnie przeprasza, że jest to rzecz witając gości, przyjmują jednocześnie ko- o niewielkiej wartości, choć w rzeczywisto- 3 ści mogła kosztować setki dolarów. Zwykle Kurs wymiany na 28.01.2015 wynosi: 1 USD – 1079.30 KRW, 1 KRW – 0,288 PLN.

83 Dagmara Lasocka

perty i zapisują darczyńców po stronie pan- Białe koperty są symbolem syste- ny młodej albo pana młodego. Prawda jest mu, w którym przekazanie gotów- taka, że pieniądze te zwykle nie trafiają do ki jest nieomal tak powszechne jak nowożeńców. Zabierają je rodzice, którzy powitanie. I choć uzasadnieniem pokrywają bardzo duże koszty uroczysto- są liczne uroczystości, to często ści. Często zdarza się więc, że przyjaciele stanowią one przykrywkę dla wrę- niepostrzeżenie wsuwają koperty młodym, czenia łapówki. Przeprowadzona omijając oficjalną drogę. Podczas pogrzebu w 2004 roku nowelizacja prawa Koreańczycy zachowują się podobnie. I nie wyborczego zabrania politykom należy posądzać ich o brak wrażliwości – przekazywania kopert z pieniędz- oni są po prostu praktyczni. Ceremonia mi – z wyjątkiem ślubów, pogrze- pogrzebowa jest kosztowna, więc chcąc bów i dla bliskiej rodziny. Mimo pomóc w tej trudnej chwili, najlepiej jest to liczba otrzymywanych każde- wręczyć pieniądze. go roku zaproszeń od przyjaciół, Można by zaryzykować twierdzenie, że współpracowników i partnerów ten system obdarowywania się stanowi coś biznesowych umożliwia przepływ w rodzaju kasy ubezpieczeń wzajemnych znacznych sum. Tym bardziej że lo- – gwarantującej, że w odpowiednim mo- kalna społeczność oczekuje od re- mencie rodzina oraz bliscy i dalsi znajomi prezentującego ją polityka, że jeśli pośpieszą z pomocą. Warto zwrócić w tym nie pojawi się osobiście na ślubie miejscu uwagę na fakt, iż ubezpieczenie dziecka zaprzyjaźnionego wybor- zdrowotne wprowadzono w Korei dopiero cy, to przynajmniej przekaże odpo- w 1977 roku, a system emerytalny (Natio- wiednia kopertę. Z drugiej jednak nal Pension Service) w 1988, co powoduje, strony, choć obecnie już znaczna że bardzo niewiele osób jest uprawnionych część Koreańczyków nie jest prze- do pobierania świadczeń. Między innymi konana o właściwości systemu dlatego obdarowywanie się jako swoisty przekazywania gotówki i towa- rodzaj samopomocy jest tak powszechnie rzyszącej temu zjawisku rywali- akceptowane i pożądane. zacji „kto da więcej”, to jest mało Innym przykładem wyrażania wdzięcz- prawdopodobne, aby zwyczaj ten ności za pomocą koperty jest dawanie zaniknął w dającej się przewidzieć pieniędzy nauczycielom bez żadnej kon- przyszłości. kretnej okazji. Z europejskiego punktu Kultura obdarowywania odgrywa tak- widzenia takie zachowanie ma dość jed- że ważną rolę w kontaktach biznesowych. noznaczny sens. Jednak koreańscy ro- Zwykle podarunki są wymieniane podczas dzice pragną w ten sposób podziękować pierwszego spotkania. Najbardziej warto- nauczycielom za trud nauczania i troskę ściowy jest ofiarowywany osobie zajmującej o ich dzieci. Warto podkreślić, że w Korei najwyższe stanowisko, a osoby o tej samej zawody takie jak nauczyciel czy wykładow- pozycji zawodowej otrzymują przedmio- ca akademicki cieszą się niezwykle dużym ty tej samej wartości. I choć można by się zaufaniem społecznym i należą do najbar- w tej sytuacji doszukiwać chęci uzyskania dziej poważanych. przychylności poprzez wręczenie swego

84 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej rodzaju łapówki, to podstawową intencją koreańskiej gospodarce, w której kredy- przekazywania prezentów podczas pierw- ty bankowe były dostępne wyłącznie dla szego spotkania biznesowego jest raczej firm realizujących rządowe cele, nawet stworzenie podstaw dla przyjaznej relacji, największe przedsiębiorstwa musiały cza- a podarunki zwykle są wzajemne. Do ko- sem zapewniać sobie płynność poprzez reańskiej tradycji prowadzenia firmowych środki uzyskane nielegalnie. Chang Yong interesów należy także potrzeba odwdzię- Ja wykorzystała swoje powiązania z Błę- czenia się osobom, które były pomocne kitnym Domem (siedziba prezydenta lub mogą się takimi okazać w przyszłości. Korei) i zbudowała piramidę finansową, W tym drugim przypadku można by po- pożyczając pieniądze w zamian za weksle, sądzać obdarowującego o chęć osiągnięcia które później sprzedała, mimo że dłużnicy przyszłej korzyści poprzez wpływanie na spłacili swoje zobowiązania. Machinacje sposób podejmowania decyzji. Dlatego te doprowadziły do upadku dwóch dużych też w koreańskim społeczeństwie toczy się firm: Ilssin Steel Co oraz Konyung Con- nieustająca dyskusja, czy wręczanie prezen- struction. Tylko szybka interwencja rządu, tów jest właściwym zachowaniem zarówno który zasilił banki znacznymi kwotami po- w biznesie, jak i w polityce, biorąc pod uwa- zwalającymi finansować zagrożone przed- gę, że owa skądinąd sympatyczna tradycja siębiorstwa, uchroniła koreański system często bywa nadużywana i prowadzi wprost bankowy od poważnych problemów. do korupcji. Koreańska gospodarka przez Obszar finansowej aktywności oby- dziesięciolecia była modelem wateli ma w Korei również jeszcze inne opartym na interwencjonizmie oblicze – pożyczanie pieniędzy. Zamiast państwowym, w którym za pomo- udać się po kredyt czy pożyczkę do banku, cą kolejnych planów pięcioletnich Koreańczycy znacznie chętniej poszukują rozwijano gałęzie przemysłu prefe- źródeł kapitału wśród rodziny oraz bliż- rowane przez rząd. Doprowadziło szych i dalszych znajomych. Mimo znacz- to do powstania wielobranżowych nie większego ryzyka wiążącego się z taką konglomeratów, kontrolowanych transakcją i wyższego oprocentowania, przez zarządzające nimi rodzi- korzyści – w postaci uniknięcia wszel- ny, zwanych chaebol. I tak grupa kich bankowych procedur oraz ewentual- Hyundai objęła przemysł ciężki, nej kontroli podatkowej – bywają nie do grupa Samsung – przemysł lekki, pogardzenia. Szara strefa obrotu pienią- a grupa Daewoo – przemysł tek- dza funkcjonowała i funkcjonuje w Korei stylny. Z biegiem lat rozszerzały z powodzeniem, choć zdarzają się i wielkie się branże, którymi zajmowały się skandale. Jak choćby ten z maja 1982 roku, poszczególne chaebole, a przed- który położył się cieniem na prezydenturze siębiorstwa rosły w siłę. Tylko grupa generała Chun Doo Hwana (3.03.1981- wybranych firm korzystała z prefe- 24.02.1988). Chang Yong Ja oraz jej mąż, rencyjnych warunków – zarówno były oficer służb wywiadowczych, zajmo- kredytowych, jak i podatkowych. wali się pożyczaniem pieniędzy na wyso- Protekcja państwowa nie pozwoli- ki procent i zdefraudowali ponad miliard ła na rozwój wolnej i konkurencyj- dolarów. W ciągle potrzebującej funduszy

85 Dagmara Lasocka

nej gospodarki. Skoro to państwo ponad 60 mln USD. Większość firm prze- przez swego urzędnika decydowa- kazywała kwoty rzędu 1 mln USD rocznie. ło, którą firmę wspomóc i jaka ma Wielkie korporacje funkcjonują na być wysokość przekazanych środ- całym świecie, ale model koreański ków, nieuniknione stało się zabie- jest specyficzny. Jego odmienność ganie o przychylność decydentów. zaobserwować możemy w dwóch Podczas prezydentury Chun Doo aspektach. Po pierwsze zostały Hwana rozwiązanie to stało się częścią one zbudowane jako przedsię- systemu funkcjonowania władzy. Po za- biorstwa familijne i są zarządzane machu, do którego doszło w trakcie wizyty przez członków rodzin, a po dru- koreańskiej delegacji rządowej w Rangu- gie rozrosły się do gigantycznych nie4, powołana została Fundacja Ilhae, rozmiarów, posiadają dziesiątki filii której zadaniem miała być opieka nad i prowadzą działalność w różnorod- wdowami i sierotami po zabitych urzędni- nych gałęziach gospodarki, tworząc kach. Fundacja stała się przyczyną jednego strukturę przypominającą ośmior- z największych skandali finansowych Pią- nicę. Aby zobrazować rozmiar tych tej Republiki.5 Instytucja ta przyjęła sta- olbrzymich przedsiębiorstw, warto tus think tanku, organizując konferencje przytoczyć kilka liczb. W 2013 roku i sympozja, na które zapraszała najważ- dziesięć największych chaeboli, do niejsze postaci międzynarodowej polityki. których zaliczają się Samsung, LG, Wielu koreańskich przedsiębiorców było Hyundai czy Lotte wytworzyło 80 nakłanianych przez administrację Chu- procent dochodu krajowego brutto, na do przekazywania znacznych kwot na a sama tylko Grupa Samsung – 28 rzecz Fundacji Ilhae, która zgromadziła procent. Wartość firm z pierwszej dziesiątki notowanych na seulskiej 4 9 października 1983 roku północnokoreańskie giełdzie odpowiada połowie warto- służby wywiadowcze przeprowadziły zamach ter- ści 2000 kolejnych przedsiębiorstw. rorystyczny, na skutek którego śmierć poniosło Uświadomienie sobie skali wiel- 21 osób, a 46 zostało rannych. Wśród ofiar było 17 koreańskich urzędników i 4 Birmańczyków. kości i znaczenia tych rodzinnych Pośród zabitych znaleźli się między innymi wice- konglomeratów dla koreańskiej premier, ministrowie: spraw zagranicznych, ener- gospodarki jest istotne ze względu gii, przemysłu i handlu oraz doradcy ekonomiczni na realizowany w nich model opie- prezydenta Korei. 5 Pierwsza Republika – prezydent Li Syng Man ki nad pracownikiem. Kiedy młody [Syngman Rhee] (1948-60), Druga Republi- robotnik trafia do hali produkcyjnej ka – prezydent Yun Bo-seon (1960-61), Trzecia jednego z wielkich przedsiębiorstw, i Czwarta Republika – prezydent Park Chung-hee można śmiało założyć, że spędzi (1962-1979), okres przejściowy – prezydent Choi tam całe swoje zawodowe życie, Kyu-ha (1979-80), Piąta Republika – prezydent Chun Doo-hwan (1980-87), Szósta Republika – a jego marzeniem będzie, by jego prezydenci Roh Tae-woo (1988-92), Kim Young syn, gdy zdobędzie odpowiednie Sam (1993-97), Kim Dae-jung (1998-2003), Roh wykształcenie, został w nim inżynie- Moo-hyun (2003-2008), Lee Myung-bak (2008- rem. Firma zapewni mu szeroko ro- 2012); obecnie Park Geun-hye (objęła prezyden- turę w 2012 r.). zumianą opiekę socjalną. Biorąc za

86 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej

przykład firmę Hyundai – pracow- zaliczyć powiązana polityczno-biznesowe, nik w niedługim czasie zamieszka to problemy finansowe firmy powstały tak- na osiedlu wybudowanym przez tę że na skutek działań kadry zarządzającej. spółkę i kupi samochód produko- Yang Chung-mo, syn założyciela, sam nie wany przez kolejną, należącą do miał synów i wszystkie ważne stanowiska tego chaebolu. Będzie posługiwał powierzył ośmiu zięciom. Nie posiadali się kartą kredytową Hyundai, leczył oni gruntownego wykształcenia z zakresu w szpitalu Hyundai, a jego dzieci zarządzania, a ich częste konflikty prowa- otrzymają stypendia naukowe. Tak dziły do podejmowania sprzecznych de- więc bardzo silne więzi powstają nie cyzji. Ostateczne firma została odcięta od tylko w rodzinach, ale także w fir- gwarantowanych przez rząd pożyczek, co mach. Lojalność pracownika wobec doprowadziło do jej błyskawicznego upad- pracodawcy wyraża się właśnie po- ku i spowodowało przejęcie jej składników przez korzystanie z produktów wy- przez inne przedsiębiorstwa. twarzanych przez daną korporację; W połowie 1997 roku w krajach Azji z drugiej zaś strony przyjmowanie Południowo-Wschodniej niespodziewa- przez pracownika różnych udo- nie wybuchł kryzys finansowy. Dołujący godnień proponowanych przez gwałtownie kurs koreańskiego wona oraz firmę jest rzeczą całkowicie natu- załamanie wymiany handlowej były za- ralną. W ten sposób w koreańskim skoczeniem dla administracji urzędujące- społeczeństwie zobowiązania skut- go ówcześnie prezydenta Kim Young Sama kujące koniecznością wzajemnego (25.02.1993–25.02.1998). Przyczyn takie- obdarowywania się powstają nie go obrotu spraw należy upatrywać zarów- tylko pomiędzy kolegami z pracy, no w dominacji wielkich konglomeratów, lecz także pomiędzy podwładnymi jak i w braku odpowiednich reform, któ- a przełożonymi. re zakończyłyby funkcjonujące przez lata nieformalne związki pomiędzy polityką Dominujące w koreańskiej gospodarce a biznesem. Kim Young Sam u progu swej wielobranżowe konglomeraty od momentu prezydentury deklarował przeprowadzenie swego powstania, w pierwszej połowie XX 6 zmian, jednakże podczas jego kadencji na- wieku , są zwykle zarządzane przez kolejne dal z powodzeniem działał system koneksji pokolenia tej samej rodziny. Warto jednak pozwalających na uzyskiwanie kontraktów zauważyć, że tak rozumiana familijność i rządowych gwarancji w zamian za różno- czasami przynosi bardzo negatywne skut- rodne korzyści materialne. ki. Choć do głównych przyczyn upadku 7 Wielki biznes, chcąc zapewnić so- w 1985 roku konglomeratu Kukje , należy bie przychylność polityków najwyższego szczebla, przez dziesięciolecia przekazy- 6 Firma Samsung została założona przez Lee By- ung-chula w 1938, Hyundai Group przez Chung wał im nielegalne fundusze. Prawie każdy Ju-yunga w 1947, LG Corporation jako Lak-Hui Chemical Industrial Corp. w 1947 roku. zabawkarskiej, a także ubezpieczeniowej. W chwili 7 Rodzinna firma została założona w 1949 r. jako upadku była pod względem wielkości 7. koreań- producent tekstyliów; rozwijając się przez kolejne skim chaebolem i zatrudniała 20 tysięcy pracowni- dziesięciolecia rozpoczęła działalność w branżach: ków. stalowej, budowlanej, papierniczej, maszynowej,

87 Dagmara Lasocka

z południowokoreańskich prezydentów po którego ukształtował się system powiązań zakończeniu kadencji był sądzony za ko- między biznesem a polityką, kierował się je- rupcję. W grudniu 1995 roku rozpoczął się dynie dobrem państwa. Gdy po osiemnastu publiczny proces dwóch prezydentów, który latach autorytarnego sprawowania niczym można określić mianem procesu stulecia. 27 nieograniczonej władzy został zastrzelony sierpnia 1996 roku sąd okręgowy w Seulu przez szefa swej ochrony – okazało się, że skazał Chun Doo Hwana na karę śmier- nie zgromadził żadnych dóbr. 8 ci i grzywnę w wysokości 132 mln USD, Korupcja to także dziedzictwo lat a jego następcę, Roh Tae Woo (25.02.1988– gwałtownego rozwoju gospodar- 24.02.1993) na 22 i pół roku więzienia czego, kiedy największe znaczenie oraz grzywnę w wysokości 158 mln USD. miał rezultat, a nie sposób, w jaki W drugiej instancji wyroki złagodzono, po go uzyskano. Upowszechniło się czym obydwaj zostali ułaskawieni przez przekonanie, że Korea osiągnęła prezydenta Kim Dae-junga (25.02.1998– ogromny i szybki postęp za cenę 25.02.2003). Jednak ani sam Kim, ani jego jakości i braku odpowiedzialno- poprzednik Kim Young Sam nie uniknęli ści w różnych dziedzinach życia. podobnych problemów. Synowie obydwu Wspólną przyczyną wielu katastrof Kimów oraz inni członkowie ich rodzin w latach 90. była bowiem korup- także zostali skazani za przyjmowanie ko- cja – objawiająca się brakiem od- rzyści majątkowych lub płatną protekcję. powiedniej konserwacji, procedur Podejrzenia tego rodzaju doprowadziły do nadzoru i użytkowania, a także samobójstwa prezydenta Roh Moo-hyuna zachłannością właścicieli. Do naj- (25.02.2003–25.02.2008), a jego następca większych należały: zawalenie się Lee Myung-bak (25.02.2008–25.02.2013) seulskiego mostu Seongso, gdzie w przemówieniu telewizyjnym z lipca 2012 życie straciły 32 osoby, a 17 zostało roku przepraszał społeczeństwo za korup- rannych, jak również zawalenie się cję, jaka opanowała jego otoczenie, gdyż w pięciopiętrowego domu towaro- w tym czasie aresztowanych zostało kilku wego Sampoong w Seulu. W tym urzędników jego administracji oraz starszy drugim wypadku trwająca wiele brat. Nie przeszkodziło mu to jednak, tuż godzin operacja ratunkowa była przed końcem kadencji, ułaskawić wielu transmitowana przez wszystkie ko- sojuszników i przyjaciół. reańskie stacje telewizyjne. W ka- Paradoksalnie twórca gospodarczego tastrofie zginęły 502 osoby, a 937 sukcesu Korei, prezydent Park Chung- zostało rannych. Przeprowadzone 9 -hee , który wprowadził model gospodar- śledztwo wykazało, że oddany do ki centralnie sterowanej i podczas rządów użytku w 1989 roku budynek po- wstał z naruszeniem prawa budow- 8 Zarzuty dotyczyły głównie masakry w Kwangju, lanego. Jego właściciele przekupili mieście na południu kraju, gdzie w maju 1980 roku urzędników miejskich, którzy wy- krwawo stłumiono demonstracje przeciw rządom dali zgodę na niedopuszczalne Chun Doo-hwana. Organizacje pozarządowe sza- zmiany w projekcie i konstrukcji. cują, że zabito wówczas ponad 240 osób. 9 Przywódca puczu wojskowego w 1961 roku; pre- Właściciel domu handlowego, jego zydent Republiki Korei w latach 1963-79.

88 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej

syn oraz skorumpowani urzędnicy, się toczy. Udowadniają one, że mimo upły- w sumie 25 osób, zostali skazani na wu lat korupcja i defraudacja nadal są zmo- więzienie, ale nawet surowe kary rą południowokoreańskiego społeczeństwa. dla bezpośrednio odpowiedzial- W ostatnim Globalnym raporcie nych nie były w stanie uspokoić konkurencyjności przygotowanym powszechnego wrzenia. Urząd przez Światowe Forum Ekonomicz- miasta Seul zaoferował rodzinom ne10 Republika Korei spadła na 26. pokrzywdzonych odszkodowania miejsce i jest to najniższa pozycja w wysokości około 260 tys. USD, od 2004 roku. Jeśli chodzi o przej- a właściciele przystąpili do ugody, rzystość polityki rządu, kraj został na mocy której w 3300 sprawach sklasyfikowany na 133. pozycji spo- wypłacono 350 mln USD. śród 144 ocenianych, w kwestii na- Ostatnią wielką tragedią było zatonię- tomiast zaufania do polityków na cie w kwietniu 2014 roku promu Sewol. 97. pozycji. Dlatego też katastrofa Spośród 476 pasażerów ocalało tylko 172, promu Sewol pobudziła ogólno- a za zmarłe lub zaginione uznano 304 oso- narodową dyskusję, która zaowo- by. Szczególnie tragiczny jest fakt, że 250 cowała przygotowaniem kolejnych ofiar to uczniowie jednej ze szkół średnich poprawek do ustawy antykorupcyj- w okolicach Seulu, którzy wybrali się na nej. Urzędująca obecnie prezydent wiosenną wycieczkę szkolną. Brak odpo- Park Geun-hye, o czym może nie wiednich procedur i sprawnej komunikacji wszyscy wiedzą – córka rządzącego spowodował, że wielu pasażerów zostało Koreą przez osiemnaście lat prezy- uratowanych tylko dzięki rybakom i wła- denta-dyktatora Park Chung-hee, ścicielom prywatnych łodzi znajdujących zapowiedziała poparcie tych dzia- się w okolicy, gdyż jednostki straży ochrony łań. Projekt, który trafił pod obrady wybrzeża przybyły zbyt późno. Przeprowa- parlamentu w sierpniu ubiegłego dzone śledztwo ujawniło, że podstawo- roku, zakłada karę trzech lat wię- wym powodem katastrofy był niezgodna zienia i grzywnę w wysokości oko- z przepisami przebudowa statku, która ło 30 tys. USD dla urzędnika, który umożliwiła jego nadmierne załadowanie. przyjął łapówkę – bez względu W listopadzie zeszłego roku prezes Chon- na to, czy podjął czynności, które ghaejin Marine Co Ltd, firmy-właścicie- opłacono. Zabrania także urzęd- la statku, Kim Han-sik został skazany na nikom państwowym działalności, karę 10 lat więzienia. Kapitan, który jako która mogłaby skutkować konflik- jeden z pierwszych opuścił tonącą jednost- tem interesów i zakłada penalizację kę, usłyszał wyrok 36 lat. Urzędnika Korea przyjmowania prowizji. Propozycje Shipping Association, nadzorującej prze- dotyczą też wprowadzenia zaka- strzeganie przepisów bezpieczeństwa, który zu podejmowania przez byłych zezwolił na opuszczenie przez prom portu urzędników państwowych pracy bez przeprowadzenia kontroli ładunku, skazano na 3 lata więzienia. To oczywiście 10 http://www3.weforum.org/docs/img/WEF_ nie koniec, gdyż wiele z postępowań nadal GCR2014-15_Asia10_Image.png dostęp na dzień 4.02.2015 r.

89 Dagmara Lasocka

w firmach, które uprzednio znajdo- stępują trącące farsą przepychanki i bieg wały się w obszarze ich działalności do kasy. Zwycięzca ma poczucie spełnio- zawodowej. Jednak, jak określiła ją nego obowiązku. To przecież sprawa ho- w swym przemówieniu prezydent noru. Czego jednak oczekuje w zamian? Park, biurokratyczna mafia skutecz- Czy skutki tego spotkania będą podobne, nie blokuje przyjęcie nowych prze- jak w przypadku premiera Lee Hae-chana, pisów. Zresztą czy można w sposób który musiał ustąpić ze stanowiska, gdy wy- nakazowy wykorzenić korupcję? szło na jaw, że w okresie strajku pracowni- Funkcjonujące dotychczas przepi- ków kolei i metra – zaniedbując obowiązki sy byłyby wystarczające, gdyby nie – grał w golfa z biznesmenem, który opła- można było ich tak łatwo ominąć. cał wstęp na pole? Opisując podłoże i efekty działania W Korei sieć rodzinnych, szkolnych wybranych mechanizmów nie proponu- czy lokalnych powiązań jest niezwykle ję bynajmniej relatywizacji oceny tych mocna, a siła tradycji zarówno niezmier- negatywnych zachowań. Wszakże rygo- nie utrudnia odmowę przyjęcia „podarun- ryzm w klasyfikowaniu zjawisk z zakresu ku”, jak i zobowiązuje do jego wręczenia. obyczajowości musi dopuszczać pewną Problem polega jednak na zdefiniowaniu elastyczność – choćby wobec całkowicie i ewentualnym przesunięciu owej subtelnej odmiennych systemów wartości ukształto- granicy, która oddziela sympatyczną trady- wanych przez stulecia w wielu regionach cję od zjawisk par excellence kryminalnych. świata. Sądzę jednak, że analiza tła kultu- Do ogólnie przyjętego zwyczaju należą rowego tego obszaru pozwoli głębiej zrozu- lunche i kolacje w gronie współpracowni- mieć istotę procesów w nim zachodzących, ków i partnerów biznesowych. Zwykle po a jego ocenę odpowiednio zobiektywizo- zakończeniu posiłku uczestniczące w nim wać. osoby kłócą się, kto zapłaci rachunek. Na-

Osobom zainteresowanym problemami Korei oraz Półwyspu Koreańskiego polecam lekturę książki Korea w oczach Polaków, wyd. Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2012, szczególnie zaś rozdział pt. Prawo.

Różnorodne grzyby. Cena pudełka po lewej to ponad 90 USD. Zdjęcie pochodzi z https://kimchiandboere- wors.wordpress.com/2013/09/25/chuseok-a- -time-for-presents/

90 Prezent czy łapówka? Kultura obdarowywania w Korei Południowej

Azjatyckie gruszki, jeden z największych przysmaków. Zdjęcie pochodzi z http://hangukstyle.blog- spot.com/2012/09/chuseok-korean-thanks- giving.html

Tradycyjny złoty pierścionek wręczany z oka- zji pierwszych urodzin dziecka. Zdjęcie pochodzi z https://chrissantosra. wordpress.com/tag/fi rst-birthday-or-dol/

Księga, w której rejestruje się wartość prezen- tów. Zdjęcie pochodzi z https://chrissantosra. wordpress.com/tag/fi rst-birthday-or-dol/

Siedziba fi rmy Samsung w Daegu na połu- dniu kraju w latach 30. Zdjęcie zaczerpnięte z www.en.wikipedia.org na podstawie licencji creative commons

91 Pozycja interpretacji Artur Kotowski teleologicznej w teoriach wykładni prawa

I. Wprowadzenie lozofii prawa okresu tzw. ideologii zwią- zania decyzji sędziowskiej, przekształconej Celem opracowania jest analiza za- szybko w ideologię swobodnej oceny2, to gadnienia ogólnej charakterystyki jednej podział wykładni na słowną i realną był z metod wykładni (interpretacji) prawa podstawowy, wprowadzenie zaś utrzymanej w postaci tzw. wykładni teleologicznej po dziś dzień w kanonie porządku praw- (celowościowej, funkcjonalnej) ze szcze- nego kultury prawa stanowionego triady gólnym uwzględnieniem jej pozycji w pod- interpretacyjnej von Savigny`ego było od- stawowych teoriach wykładni prawa, które stępstwem od przyjętej zasady3. Warto to znane są polskiej teorii prawa. Wymagane zaakcentować, gdyż wraz ze zwróceniem jest zatem dookreślenie kilku założeń, któ- uwagi na aspekt celowościowo-funkcjonal- re przyjmowane są odmiennie w różnych ny normy prawnej pojawia się pewien roz- nastawieniach teoretyczno-filozoficznych. dźwięk w zakresie jej definiowania. Należy Pierwsze dotyczy samego zdefiniowania przecież zaznaczyć, że podejście celowo- tzw. wykładni teleologicznej, rozumianej na ściowe do wykładni prawa było doskonale potrzeby niniejszego artykułu jako jedna znane przed formalnym zainteresowaniem z metod wykładni prawa, w ślad za histo- się wykładnią, jako częścią ogólnej nauki rycznym podziałem dokonanym przez Frie- o prawie, w postaci teorii prawa. Teoria wy- dricha Carla von Savigny’ego na wykładnię kładni prawa bada w tym ujęciu znane na- językową, nas interesującą – teleologiczną uce prawa (w szczególności dogmatykom (pojmowaną łącznie jako celowościowa prawniczym) oraz praktyce stosowania bądź funkcjonalna) oraz systemową (sys- 1 prawa sposoby (podejścia, techniki, meto- tematyczną) . W dobie twardego pozyty- dy, ujęcia itp.) pracy z tekstami prawnymi wizmu prawniczego i wyszczególnianego w niektórych pracach z zakresu teorii i fi- 2 Por. J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, 1 Por. E. Waśkowski, Teoria wykładni prawa cywilne- Warszawa 1988, s. 341 i 342. go, Kraków 1936, s. 19. 3 Por. E. Waśkowski, tamże.

92 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa w celu uzyskania ich znaczenia (czy też metody teleologicznej – bądź to jako sa- sposoby wypracowania znaczenia obo- modzielnej metody interpretacyjnej, która wiązującej normy postępowania). Poszu- może nawet zastąpić znaczenie literalne kiwanie wewnętrznego sensu regulacji jest (mówimy z dzisiejszej perspektywy o prze- znane od zarania jurysprudencji i posiada łamaniu znaczenia leksykalnego), bądź jako genezę jeszcze w prawie rzymskim. Dość dyrektywy subsydiarnej, tj. wyboru – w ra- przywołać paremie: ratio est anima legis – zie wystąpienia alternatywy – znaczenia sens ustawy jest jej duszą, lub scire leges non leksykalnego interpretowanego wyrażenia hoc est verba earum tenere, sed vim ac potesta- z punktu widzenia dyrektywy teleologicz- tem – znać ustawy nie znaczy trzymać się nej. To drugie ujęcie stanowi bezpośrednio ich słów, ale rozumieć ich sens i znaczenie. opozycję względem pierwszego i dotyczy W tym jednak ujęciu wykładnia celowo- tylko – ni mniej, ni więcej – zdefiniowa- ściowa rozumiana jest raczej jako dyrekty- nia metody wykładni teleologicznej: albo wa konkretnego rozstrzygnięcia, mniej zaś jako samodzielnej metody interpretacyj- jako metoda wypracowania znaczenia re- nej, albo jako jedynie metody subsydiarnej, guły (normy) generalnej i abstrakcyjnej. Ta będącej w istocie jedną z wyróżnianych druga koncepcja, z natury rzeczy, była moż- przez Jerzego Wróblewskiego tzw. dyrek- liwa do wypracowania wraz z zapotrzebo- tyw preferencji wyboru znaczenia, spośród waniem na wykładnię prawa rozumianą alternatyw decyzyjnych wydobytych z in- jako zbiór określonych dyrektyw (metod) terpretowanego wyrażenia tekstu prawne- interpretacyjnych określonego aktu prawa go, które odznacza się wieloznacznością. pozytywnego. Genezy takiego podejścia Wieloznaczność redukowana jest wszakże można się także doszukiwać w działalności jedynie do polisemiczności, czyli sytuacji, jurystów z okresu średniowiecza i recepcji gdy znaczenie wyrażenia nie jest jasne (sy- prawa rzymskiego na potrzeby ówczesnej, tuacja izomorfii), pojawia się zaś możliwość feudalnej praktyki obrotu gospodarczego. wystąpienia różnych znaczeń – z punktu Reguły antycznego oraz – przede wszyst- widzenia zastosowania prymarnej metody kim – wczesnośredniowiecznego prawa wykładni w postaci metody językowo-lo- rzymskiego (z kodyfikacją justyniańską na gicznej. czele) ustalano właśnie z punktu widze- Na potrzeby niniejszego opracowania nia celu regulacji, wedle ówczesnego jego przyjęto to drugie rozumienie wykładni pojmowania. W tym więc znaczeniu wy- teleologicznej – jako jednej z metod in- kładnia celowościowa z etapu stosowania terpretacji tekstu prawnego, a nie dyrek- prawa w postaci dyrektywy konkretnych tywy finalnego rozstrzygnięcia. To drugie rozstrzygnięć została przesunięta na wła- ujęcie można przyrównać do wyróżnianej ściwy etap konstrukcji przesłanki większej przez Macieja Zielińskiego tzw. wykładni subsumcji prawniczej – w postaci uzyskania apragmatycznej (zatem uzyskanie seman- przez egzegetę znaczenia normy in abstrac- tyki, wypracowanej przez niejako nadaną to, opierającego się na celu regulacji, a mniej regułę znaczeniową – klasyczny przykład na jej literalnym (językowym) znaczeniu. podawany przez tego autora dotyczy roli, Zapewne także w tym okresie historycz- jaką odgrywają w wykładni definicje legal- nym pojawiła się jednak dychotomia w po- ne). Lepiej więc mówić o metodzie inter- dejściu, co odnajdziemy w umiejscowieniu pretacji celowościowej, gdyż ujęcie sensu

93 Artur Kotowski largo wykładni zakłada istnienie triady historyczną), bądź uzupełnieniem metody interpretacyjnej – do literalnej (językowej) systemowej (a nie, jak się może wydawać, granicy wykładni, wraz z włączaniem reguł językowo-logicznej). Na gruncie niniejsze- inferencji prawniczej jako kolejnej fazy wy- go opracowania nie poszerzam tego wątku, kładni prawa. W tym przeto ujęciu inter- pozostając przy dotychczasowym, chyba pretacja prawa jest pojęciem wchodzącym najbardziej popularnym ujęciu omawianej w zakres znaczenia wykładni sensu largo. Na metody interpretacji prawa. potrzeby niniejszego opracowania mimo to zamiennie operuję nazwami interpretacji II. Metoda teleologiczna i wykładni – z koniecznym zastrzeżeniem w tradycyjnej teorii wykładni precyzyjnej relacji denotacyjnej, jaka wystę- prawa Eugeniusza Waśkow- puje między tymi nazwami od strony teo- skiego retycznej. Opracowanie dotyczy wskazania Tradycyjna teoria wykładni prawa au- założeń najbardziej znanych, konkretnych torstwa znakomitego polskiego prawnika, teorii wykładni prawa co do charakteru profesora Eugeniusza Waśkowskiego, jak oraz – przede wszystkim – pozycji metody słusznie zauważa się w literaturze, pozo- interpretacji teleologicznej. Drugie wska- staje w zasadzie zapomniana w rodzimej zane ujęcie, czyli jako dyrektywy rozstrzy- 5 teorii prawa . Choć pomijana w okresie gnięcia, wymagałoby bardziej pogłębionych powojennym, pozostaje podstawowym studiów, przede wszystkim (jak się wydaje) pomnikiem polskiej myśli egzegetycznej dokonanych na podstawie empirycznych przełomu XIX i XX wieku. Jest szczegól- badań orzecznictwa. nie cenna, gdyż teoria tradycyjna pozostaje Na koniec jeszcze jedna uwaga. W ro- – wraz z pierwotną, intensjonalną odmia- dzimej literaturze teoretycznoprawnej ną teorii semantycznej (klaryfikacyjnej) Je- można odnotować ujęcia rozdzielające me- rzego Wróblewskiego – jedynym znanym todę teleologiczną na dwa, niejako osobne polskiej teorii prawa opisem jakiejś aktu- aspekty – tj. wykładnię celowościową sensu alnej praktyki interpretacyjnej. Jest więc stricto i metodę funkcjonalną (funkcja re- 4 teorią wykładni w prawdziwym tego słowa guły w systemie prawa) . Chodzi o prze- znaczeniu, gdyż celem E. Waśkowskiego ciwstawienie klasycznemu ujęciu wykładni było zebranie i uporządkowanie istniejące- celowościowej, poszukującej celu regulacji go ówcześnie stanu rzeczy w przedmiocie niejako poza innymi normami (w rze- wiedzy o wykładni prawa. Rzecz wyłożona czywistości społecznej), funkcji reguły została w publikacji z 1936 roku, ale dzieło w zakresie jej koegzystowania z innymi autora stanowi kompilację wcześniejszych normami. W takim definiowaniu wykład- 6 jego prac z okresu ponad 30 lat . nia funkcjonalna byłaby bądź samodziel- ną metodą interpretacji (rozszerzając tym 5 samym katalog von Savigny’ego, i tak już Por. A. Redzik, Eugeniusz Waśkowski. W siedem- dziesięciolecie śmierci wybitnego uczonego i adwokata, przez niego samego poszerzony o metodę Palestra 2012 nr 9-10, s. 267. 6 Teoria tradycyjna przedstawiona została w trudno 4 Czyni tak w teorii walidacyjno-derywacyjnej Le- dostępnej dziś publikacji: E. Waśkowski, Teoria szek Leszczyński; por. L. Leszczyński: Zagad- wykładni prawa cywilnego, Warszawa 1936, pas- nienia teorii stosowania prawa. Doktryna i tezy sim. Opis praktyki interpretacyjnej powielony zo- orzecznictwa, Kraków 2004, s. 121 i nast. stał z opracowanych wcześniej przez tego autora

94 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa

Tradycyjna teoria wykładni prawa wa ze szkołą socjologiczną. Rzecz dotyczy jest więc tzw. teorią deskryptywną, a nie szkoły wykładni określanej jurysprudencją zbiorem przedefiniowanych na podstawie interesu, rozwijanej następnie przez Josefa określonych założeń filozoficznoprawnych Kohlera8. Warto zatem zaznaczyć, że sa- metod wykładni prawa. Teoria tradycyjna modzielne wyszczególnienie metody tele- stanowi opis ówczesnej praktyki interpre- ologicznej możliwe jest dopiero po pełnej tacyjnej, choć – w przeciwieństwie do teo- adaptacji triady interpretacyjnej von Savi- rii klasyfikacyjnej intensjonalnej – nie jest gny`ego, gdyż podejście to w okresie jeszcze ograniczona jedynie do specyfiki wykładni przed II wojną światową było odstępstwem operatywnej. Wręcz przeciwnie, stanowi od przyjętej zasady podziału interpretacji do raczej opis dominujących poglądów i ujęć granicy językowej na wspomnianą już fazę celem wpłynięcia na ujednolicenie prakty- słowną oraz realną9. W tym nurcie – ówcze- ki wykładni tekstów prawnych. Co istotne, snym – metoda teleologiczna umiejscawiana z punktu widzenia dzisiejszych ujęć, w wie- była jako część aspektu realnego wykładni. lu miejscach pozostaje w sprzeczności i jest W pewien sposób przeciwstawiano meto- interesującym studium wiedzy z dziedziny dę słowną (dzisiejszą językowo-logiczną) historiografii wykładni prawa. grupowanym w zbiorze metod realnych – W pierwszej kolejności wypada wska- interpretacji systemowej oraz właśnie tele- zać, że wykładnię prawa w teorii tradycyjnej ologicznej (celowościowo-funkcjonalnej). dzieli się jedynie na aspekt tzw. słowno-real- Co jednak bardzo istotne – o fakcie ro- ny (językowo-logiczny, z pewnymi elemen- zumienia wykładni teleologicznej nie jako tami funkcjonalnymi) oraz, odpowiadający pewnego elementu etapu realnego wy- dzisiejszej inferencji prawniczej, etap logicz- kładni, lecz jako konkretnej, samodzielnej nego rozwijania norm. Co ciekawe, teoria metody wykładni E. Waśkowski wypowia- ta mieści się w grupie najszerzej wymienia- da się w rozdziale poświęconym nowym nych przez J. Wróblewskiego grupy teorii prądom w teorii wykładni10. Mamy więc wykładni prawa, tj. opartych na hermeneuty- do czynienia z omówieniem aspektu te- ce prawniczej grupie teorii sensu largissimo7. leologicznego wykładni z elementu, gdzie Historycznie główną rolę w zakresie będącej jest on wkomponowany w stadium real- przedmiotem naszego zainteresowania me- ne wykładni w teorii E. Waśkowskiego, tody teleologicznej E. Waśkowski przypisuje oraz konkretnie, z nazwy, gdzie metoda Rudolfowi von Iheringowi, łącząc cel pra- teleologiczna jest z niej – w tym sposobie rozumienia – wykluczona. Autor łączył te- podręczników napisanych w języku rosyjskim; leologię jako metodę wykładni z ratio legis. tenże, Uczenije o tołkowanii i primienienii graż- Podstawowy problem, który pojawia się dańskich zakonów, 1901 oraz tenże, „Rukowod- w wielu innych teoriach wykładni, gdzie stwo k tołkowaniju i primienieniju zakonów, 1913, próbuje się zdefiniować aspekt teleolo- za: tenże, Tradycyjna teoria…, s. 2. Omówienie teorii tradycyjnej przedstawiłem w: A. Kotowski, giczny wykładni jako metodę, dotyczy po- Tradycyjna teoria wykładni prawa Eugeniusza zycji względem pozostałych metod, przede Waśkowskiego i jej znaczenie dla rozwoju polskiej myśli egzegetycznej, Przegląd Prawa Publicznego 8 Por. E. Waśkowski, Teoria…, s. 205, 206, a także nr 7-8/ 2015. 239 i nast. 7 Por. J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni 9 Por. tamże, s. 19. prawa ludowego, Warszawa 1959, s. 109-115. 10 Por. tamże, s.204 i nast.

95 Artur Kotowski wszystkim metody językowo-logicznej. gicznej nawet w sytuacji, w której przeła- Lektura pracy E. Waśkowskiego wskazuje muje ona znaczenie leksykalne przepisu. jednoznacznie, że jest to zagadnienie do- Nie jest więc jedynie, wskazywaną już skonale znane już w XIX wieku. Pierwsze w tym artykule, regułą preferencji wyboru użycie nazwy ‘metoda teleologiczna’ przy- znaczenia spośród możliwości leksykal- pisywane jest Kohlerowi i datowane na nych, ale samodzielną metodą wyciągają- 1886 r.11 E. Waśkowski łączy nurt, w któ- cą znaczenie na podstawie jednak głównie rym wypowiadali się także Lorenz Brütt aspektu systemowego – treści zasad prawa. i Hans Reichel, z powstającymi ówcze- E. Waśkowski przywołuje, za Reichlem, śnie teoriami wykładni obiektywnej, tj. że „znaczenie decydujące (sic! – A.K.) ma odrywającymi znaczenie i cel prawa od nie brzmienie słowne ustawy, lecz zawar- historycznego prawodawcy. Wykładnia te w niej dążenie do celu”13. Definiowanie subiektywna definiowana była ze zna- metody teleologicznej jako samodzielnie czeniem normy prawnej, którą zakodo- przełamującej znaczenie leksykalne aktu wał historyczny prawodawca (w pewnym normatywnego jest jednak nieobecne stopniu oddaje tę opozycję dzisiejszy w samej teorii tradycyjnej. Waśkowski podział na wykładnię statyczną i dyna- krytykuje tak dalece posunięte ujęcie, gdyż miczną). Był to pewien przełom, gdy E. „dać sędziemu prawo tłumaczenia ustaw Waśkowski dostrzega, że „w ten sposób podług obiektywnego ich celu znaczyłoby powstała tzw. wykładnia obiektywna, albo upoważnić go do ignorowania celu usta- ściślej mówiąc, teorie wykładni obiektyw- wodawcy, do zastąpienia tego celu przez nej [podkreślenie moje – A.K.]”12. Chodzi swój własny, a więc do udaremnienia o to, że dopiero na tej kanwie myślenia wszystkich poczynań państwa w dziedzi- o wykładni, tj. przeciwstawienia ducha nie prawa”14. W teorii tradycyjnej mamy i podmiotowości systemu prawa woli więc do czynienia z elementami podejścia pewnego (historycznego) suwerena, moż- teleologicznego, przede wszystkim od liwe było wypracowanie różnych, nieraz strony funkcjonalnej, w ramach stadium przeciwstawnych w założeniach teorii wy- realnego wykładni. Cel ustawy zastępuje kładni, będących zbiorami przedefiniowa- się raczej ujęciem funkcji prawa w aspek- nych metod. Jest to ujęcie wykładni, które cie wewnętrznym (intrajurydycznym). Jaką znamy i współcześnie, gdy mówimy o wy- rolę pełni norma w zestawieniu z innymi kładni bądź jako zakorzenionych w da- normami? Charakteryzuje to wykładnię nym porządku prawnym podstawowych teleologiczną nie jako samodzielną meto- zasadach egzegezy prawniczej, bądź jako dę, ale raczej jako wyszczególnioną już dy- o zbiorze zdefiniowanych i pozostających rektywę preferencji znaczenia wynikłego w określonych relacjach podporządkowa- z tekstu prawnego – w mniejszym stopniu nia stadiów i metod wykładni, różnie de- opartego na celu (duchu prawa), bardziej finiowanych przez różne teorie. zaś na funkcji normy. Wszyscy ci autorzy przywołani przez E. Waśkowskiego dopuszczali możliwość samodzielnego istnienia metody teleolo- 13 Reichel, Gesetz und Richterspruch, 1915 za: tamże, 11 Por. tamże, s. 239. s. 243. 12 Cyt. E. Waśkowski, Teoria…, s. 15. 14 Por. E. Waśkowski, dz. cyt., s. 246.

96 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa

III. Metoda teleologiczna w teorii metod interpretacyjnych jedynie w stanie klaryfikacyjnej wykładni pra- zaburzenia stanu izomorfii egzegety (bez- wa Jerzego Wróblewskiego pośredniego rozumienia). Klaryfikacyj- ność zakłada przeciwstawienie sytuacji Klaryfikacyjna teoria wykładni prawa izomorfii sytuacji wykładni w momencie, opracowana została przez prof. Jerzego gdy interpretator napotyka na polisemicz- Wróblewskiego na podstawie analizy wy- ność wykładanego wyrażenia. Opiera się kładni operatywnej Sądu Najwyższego, na paremiach: clara non sunt interpretanda głównie w sprawach karnych. Wyłożona oraz, jak trafnie zauważa się w literaturze, została pierwotnie w opracowaniu „Za- innej (o charakterze, by tak rzec, antykon- gadnienia teorii wykładni prawa ludowego” 17 15 tynuacyjnym): interpretatio cessat in claris . z 1959 r. Jest to tzw. odmiana intensjonal- W tym ujęciu wykładnia prawa pojmowa- na teorii klaryfikacyjnej, rozwijana przez na jest bardzo wąsko. Ma miejsce jedynie tego uczonego oraz jego uczniów przez w sytuacji enigmatycznego zaburzenia sta- kilkadziesiąt lat. W dalszym ciągu – jak się nu bezpośredniego rozumienia do granicy wydaje – jest to dominująca teoria wykładni, leksykalnej przepisu (teoria nie posługuje przede wszystkim gdy się ma na względzie się poziomem metajęzyka norm prawnych). obserwowaną praktykę interpretacyjną na- Wnioskowania prawnicze nie są w odmia- czelnych organów sądowych, chociaż warto nie intensjonalnej (w przeciwieństwie do w tym względzie przywołać nowsze analizy, odmiany ekstensjonalnej Jana Woleńskie- świadczące o stopniowym przyjmowaniu go18) traktowane jako stadium wykładni, przez praktykę przynajmniej niektórych gdyż wszystkie reguły inferencji traktowa- założeń konkurencyjnej (gdyż w gruncie 19 16 ne są jako rozumowania per analogiam . rzeczy opozycyjnej) teorii derywacyjnej . Wykładnia teleologiczna traktowana W pierwotnej wersji teoria klaryfikacyjna jest jako samodzielna metoda interpreta- była więc również teorią deskryptywną, by cyjna (celowościowa), ale o statusie sub- następnie uzyskać status dyrektywny – wo- sydiarnym względem prymarnej metody bec adaptacji jej założeń przez naukę prawa językowej. J. Wróblewski podsumowuje, i wykładanie jej założeń (w masowej skali) że wykładnia celowościowa jest najbliższa na studiach prawniczych w okresie Polski polityce, czyli stanowi element instrumen- Ludowej. Fakt ten nie wpływa na wysoką talizacji znaczenia leksykalnego, oparty na ocenę stopnia przydatności jej cech konsty- kontekście funkcjonalnym normy, ale nigdy tutywnych, jeśli uwzględnić zapotrzebowa- na samodzielności tej metody interpreta- nie prawnika-praktyka. cji20. W literaturze zauważa się, że do pol- Teoria klaryfikacyjna mieści się w gru- skiej literatury teoretycznoprawnej nazwę pie wyróżnionych przez J. Wróblewskie- ‘wykładnia funkcjonalna’ wprowadził wła- go grupy teorii wykładni sensu stricto, co oznacza, że wykładnię rozumie się wą- sko – jako proces wdrożenia konkretnych 17 Por. tamże, s. 18. 18 15 Por. J. Wróblewski, Zagadnienia teorii wykładni Por. J. Woleński, Logiczne problemy wykładni prawa ludowego, Warszawa 1959, passim. prawa, Kraków 1972, passim. 16 Por. O. Bogucki, Wykładnia funkcjonalna w dzia- 19 Por. J. Wróblewski, Zagadnienia…, s. 129 i nast. łalności najwyższych organów władzy sądowniczej, 20 Por. tamże, s. 387, i O. Bogucki, Wykładnia…, Szczecin 2011, passim. s. 20 i 21.

97 Artur Kotowski

śnie Jerzy Wróblewski21. Można zgodzić się da interpretacji, a nie wykładnia teleolo- z takim stanowiskiem (mając na względzie giczna. Stanowisko zaprezentowane przez dorobek dwóch teorii przedwojennych22) J. Wróblewskiego w teorii klaryfikacyjnej – pod warunkiem, że rozumienie tej me- jest dość istotną modyfikacją, ale na grun- tody interpretacji jest nastawione właśnie cie tego drugiego nurtu. Na gruncie teorii na kontekst funkcjonalny reguły, przynaj- klaryfikacyjnej prymarna pozostaje zawsze mniej w zakresie określonej rzeczywistości metoda językowo-logiczna i subsydiarność społecznej. Teoria klaryfikacyjna spośród pozostałych metod do granicy alternatyw dwóch skrajnych stanowisk w przedmio- znaczeniowych (gdyż jednolitość znacze- cie definiowania metody teleologicznej nia zakłada izomorfię i brak stanu polise- wybiera stanowisko jak gdyby pośrednie. mii usprawiedliwiającej istnienie sytuacji Przypomnijmy, że teoria prawa XIX-wiecz- wykładni). Natomiast odesłanie, które na (wspominane przez E. Waśkowskiego wprowadził autor teorii klaryfikacyjnej in- prace m.in. J. Kohlera oraz dorobek szko- tensjonalnej, do kontekstu funkcjonalnego ły socjologicznej) przyjmowały wprost cel w postaci ustroju społecznego, relacji eko- normy jako bezpośrednie odesłanie meto- nomicznych itp., dotyczy sytuacji nie tylko dy teleologicznej. To w istocie nie meto- wyboru znaczenia spośród jego alternatyw, da interpretacji, ale wykładnia oparta na ale jego ewentualnej modyfikacji opartego celu, która służy raczej przełamywaniu na odesłaniu pozajęzykowym23. To bardzo znaczenia leksykalnego i zgodzie na taką istotna różnica względem tekstualnie poj- konstrukcję reguły sprzyjającej realizacji mowanej normatywności w subiektywnych określonego ratio. Ujęcie opozycyjne, wą- teoriach wykładni (poszukujących jednej skie, oparte na aspekcie funkcjonalnym, normy prawodawcy). Teoria klaryfika- dotyczy badania wyłącznie celu normy, ale cyjna sytuuje więc metodę teleologiczną jedynie w aspekcie wewnętrznym prawa. jako próbę włączenia ujęcia czysto celo- Nie oznacza więc wyjścia poza literalną wościowego (pełnego odesłania do kryte- granicę wykładni (co do zasady jest dome- riów pozatekstowych) jako pozwalających ną inferencji prawniczej), lecz tylko wy- modyfikować (lub lepiej – przystosowywać bór (bo nawet nie modyfikację) wariantu znaczenie do aktualnych realiów), ale pod znaczeniowego polisemicznego zwrotu warunkami określonymi w założeniach podlegającego wykładni, za pomocą funk- teorii, czyli jedynie w sytuacji wystąpienia cjonalnie pojętej wykładni teleologicznej. sytuacji wykładni (gdy występuje sytuacja W istocie jest to więc pełnoprawna meto- izomorfii, zabieg jest niemożliwy z uwagi na brak możliwości uruchomienia teorii 21 Por. O. Bogucki, Wykładnia…, s. 15, J. Wróblew- wykładni), czyli w razie wystąpienia sytu-

ski, Zagadnienia…, s. 353. 23 22 Prócz wymienionej już teorii tradycyjnej nale- Pojęciem ‘odesłania pozajęzykowe’ J. Wróblewski ży zaznaczyć, że cel regulacji mocno był również posługuje się dość konsekwentnie. Klaryfikacyjność nigdy nie oznacza „pełnej tekstowości” znaczenia, mocno akcentowany w konstrukcyjnej (socjo- tj. osadzenia uzyskiwania semantyki jedynie w ra- logicznej) teorii wykładni Sawy Frydmana (po mach operacji logicznych. Język jest zjawiskiem wojnie: Czesław Nowiński), za: K. Płeszka, Wy- dynamicznym, co autor wielokrotnie podkreśla. kładnia rozszerzająca, Warszawa 2010, s. 67, Rzecz dotyczy przede wszystkim empirycznych i S. Frydman, Dogmatyka prawa w świetle socjo- dyrektyw sensu, gdzie chodzi o przypisywanie logii. Studium pierwsze: o wykładni ustaw, Wilno znaczenia oparte na wzorcach kulturowych, por. 1936, passim. J. Wróblewski, Zagadnienia…, s. 17 i 18.

98 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa acji alternatyw znaczeniowych lub nieja- zło zastosowanie w tej części orzecznictwa sności jednego takiego wariantu. Kryteria PRL, w której przyjmowano określone pozatekstowe są zatem włączane do granicy znaczenie oparte na kontekście funkcjonal- językowej wykładni (by utrzymać konsty- nym, np. mając na względzie zasady ustroju tuujące teorię założenie wyjściowe). Ujęcie gospodarczego. takie było i jest niezwykle atrakcyjne dla or- ganów stosowania prawa, szczególnie typu IV. Metoda teleologiczna w de- sądowego. Uważam bowiem, że umiejętnie rywacyjnej teorii wykładni stosowana teoria klaryfikacyjna zapewnia prawa Macieja Zielińskiego egzegecie największą elastyczność, choć Derywacyjna teoria wykładni prawa mie- nie zawsze wszakże z zachowaniem stan- ści się w grupie sensu largo teorii wykładni, co dardów rzetelności, słuszności i szczero- oznacza, że pojęcie wykładni rozciąga się na ści, szczególnie w zakresie konstruowania proces od samego początku językowej per- rzeczywistej argumentacji uzasadnienia cepcji tekstu (na podstawie paremii: omnia podjętej decyzji interpretacyjnej – i w kon- sunt interpretanda), a stadia działań interpre- sekwencji decyzji stosowania prawa. Teoria tacyjnych, za pewnym wzorcem przedwo- klaryfikacyjna posługuje się pewnym eufe- jennym, dzieli się na metody interpretacyjne mizmem; pozwalając egzegecie uzasadnić (metody wykładni), które – co do zasady – decyzję interpretacyjną rygorem pozosta- traktowane są w sposób równorzędny, oraz wania w obszarze alternatyw znaczenio- reguły inferencji prawniczej. Teoria dery- wych tekstu (zatem w sferze tekstowości wacyjna jest normatywna, co umieszcza ją prawa wydanego przez upoważniony organ w grupie filozofii wykładni. Narzuca się prawodawczy), nie narażając się na zarzut w niej określony sposób definiowania dzia- tworzenia prawa lub wykładni contra le- 24 łań interpretacyjnych. Centralnym założe- gem . Pozwala jednak tak traktować me- niem teorii jest jednak rozróżnienie poziomu todę teleologiczną, by nie tylko stanowiła języka na metajęzyk prawny (przepisów pra- wybór preferencji na określonej zasadzie je- wa), na poziomie którego wysłowiona jest dynie co do wyboru semantyki z ich zbioru, norma prawna, oraz właściwy poziom rezul- ale zachowując wpływ na jej treść poprzez tatu działań interpretacyjnych, tj. metajęzyk odesłanie do kryteriów pozatekstowych. norm prawnych. W teorii derywacyjnej tekst W ten sposób umiejętny organ jest w sta- prawny traktuje się jako agregat, czyli jako nie uzasadnić właściwie prawie każdy (do pewną całość rozczłonkowaną do postaci granicy wyznaczonej przez znaczenie za- jednostek redakcyjnych aktu normatywne- sad kardynalnych danego systemu prawa) go. Norma prawna dekodowana jest poprzez rezultat interpretacyjny, co zresztą znala- etap konstrukcji wyrażenia normokształt- nego, z którego następuje dopiero translacja 24 W interesujący sposób wykładnię contra legem de- (przekład) języka prawnego na metajęzyk finiował Chaim Perelman, który traktuje to jako „stan contra legem”, gdy ogranicza się świadomie norm prawnych. Normę pojmuje się jako ję- zakres zastosowania reguły, tworzy lukę i wypełnia zykowy derywat przepisu, zatem dekodowa- normą (najczęściej opartą na regułach słuszności na jest na gruncie języka prawnego; dlatego lub aksjologii zasad prawa), sprzeczną z treścią re- guły sprzed ograniczenia zakresu jej stosowania – możliwe jest równoważenie różnych metod Ch. Perelman, Logika prawnicza; nowa retoryka, wykładni prawa. Chodzi o to, że struktu- Warszawa 1984, s. 84.

99 Artur Kotowski ra derywatu jako jednostki lingwistycznej to, które zostałoby uzyskane wskutek dopuszcza rozszerzenie leksyki o jednostki pełnego i jednoznacznego zastosowania nieznane na szczeblu języka – bazy (tekstu wszystkich zasad tej teorii wykładni. Teo- prawnego)25. Sam jednak proces translacji ria derywacyjna jest bowiem przykładem języka prawnego na język normy odbywa teorii wybitnie dyrektywnej, która ma do- się poprzez etap konstrukcji – przyjętego prowadzić do uzyskania brzmienia normy w teorii – wyrażenia normokształtnego, za przy wykorzystaniu założenia racjonalne- pomocą precyzyjnie ułożonych reguł inter- go prawodawcy29. pretacji językowo-logicznej w formie trzy- Nie jest przy tym tak istotne definiowa- dziestu trzech dyrektyw kierowanych do nie, że teoria derywacyjna za teorią klary- interpretatora26. To dlatego możliwe – choć fikacyjną wprowadza nakaz pierwszeństwa nie powszechnie akceptowane – jest ujęcie, zastosowania reguł wykładni językowej30. w myśl którego klaryfikacyjność (ale nie teo- Jest to raczej kwestia lingwistycznej per- rię klaryfikacyjną!) wykładni można zawrzeć cepcji tekstu, której nie da się uniknąć w samej teorii derywacyjnej27. w żadnym procesie poznawania dzieła W teorii derywacyjnej M. Zielińskie- literackiego, naukowego czy innego jako go konstytutywne założenie polega na tworu kultury. Najistotniejsze w przypad- przyjęciu, że wykładnia polega na zastą- ku pozycji metody teleologicznej w teo- pieniu przy pomocy reguł R przepisu P rii derywacyjnej jest takie ukształtowanie wyrażeniem W równoznacznym z P (na wzajemnej relacji między metodami inter- gruncie reguł R), a będącym normą po- pretacji, a także między metodami w ogó- stępowania lub jej elementem (czyli że le a regułami wnioskowań prawniczych, za pomocą reguł R można zastępować że wynik ich zastosowania ma umożliwić tekst prawny zbiorem norm postępowa- (wskutek zastosowania reguły R) ocenę nia, które odznaczają się równoznaczno- tożsamości znaczenia między poziomem ścią semantyczną na gruncie R z tekstem przepisów a poziomem języka normy prawnym)28. Założenie to wprowadza prawnej. W teorii derywacyjnej norma implicite bardzo istotne reperkusje dla prawna jest wyrażeniem (tak samo jak egzegety, który konsekwentnie chce się w teorii klaryfikacyjnej), ale dekodowanym posługiwać teorią derywacyjną. Mia- na innej płaszczyźnie niż poziom języka nowicie – jak się wydaje – niepełne lub prawnego31. Nie jest to jednak bezpośred- jedynie zależne od woli interpretatora nio metajęzyk prawniczy. Chodzi raczej (wybiórcze) stosowanie niektórych reguł o to, że leksyka języka prawniczego może teorii derywacyjnej może doprowadzać być wykorzystana do dekodowania zna- do wypracowania innego znaczenia niż czenia z języka prawnego do metajęzyka norm prawnych, przy zastosowaniu reguł 25 Por. M. Zieliński, Wybrane zagadnienia wykładni R przyjętych w tej teorii. prawa, Państwo i Prawo 2009 nr 6, passim. 26 Por. M. Zieliński, Interpretacja jako proces deko- 29 Por. O. Bogucki, dz. cyt., s. 21 i 22. dowania tekstu prawnego, Poznań 1972, s. 66-69. 30 Por. tamże, s. 18. 27 Por. M. Zieliński, M. Zirk-Sadowski, Klaryfika- 31 Por. M. Matczak, Tekst prawny jako opis świata cyjność i derywacyjność w integrowaniu polskich teorii możliwego. Rozważania o statusie ontologicznym wykładni prawa [w:] Ruch Prawniczy, Ekono- normy prawnej, http://knfpifs.files.wordpress. miczny i Socjologiczny nr 2/2011, passim. com/2012/11/matczak_tekst_prawny_jako_opis_ 28 Por. M. Zieliński, Interpretacja…, s. 26. lodz2012_knfp.pdf z dnia 13-11-2013 r., s. 2.

100 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa

Pozycja metody funkcjonalnej jest za- W pewnym więc sensie to teoria klaryfika- tem wyznaczona przez powyższe założenie cyjna pozwala definiować szerzej metodę konstytutywne teorii derywacyjnej. Pierw- teleologiczną, pod określonymi warunka- szeństwo metody językowo-logicznej wyni- mi, w ramach tzw. kontekstu funkcjonal- ka raczej z pewnego nawyku postępowania nego. Teoria derywacyjna celu regulacji i dyrektyw kierowanych do interpretato- poszukuje w aspekcie intrajurydycznym ra (o różnej randze i różnym charakterze; (wewnątrzsystemowym). Sięgnięcie po niektóre wyłączają możliwość skorzystania kontekst funkcjonalny, podobnie definio- z metody teleologicznej w określonych sy- wany jak w teorii semantycznej (a wydaje tuacjach), których pełne omówienie prze- się, że w pewien sposób i w ujęciach her- kracza ramy tego opracowania. W istocie meneutycznych), jest możliwe, ale jednak jednak metoda teleologiczna zajmuje po- z obostrzeniem, które wynika z dyrektyw- zycję równoważną metodzie językowo- ności i metodologicznej precyzji samej -logicznej, podobnie jak włączane są w tej teorii derywacyjnej. W zasadzie metodę teorii do stadium wykładni reguły inferencji teleologiczną charakteryzuje ona bardziej prawniczej. Testem poprawności uzyska- z punktu widzenia funkcji normy w aspek- nego znaczenia jest jedynie semantyczna cie jej powiązań treściowych, ale z innymi zgodność wyrażenia W (normy prawnej) ze regułami. Odesłanie zewnętrzne do celu znaczeniem z poziomu P (przepisów praw- normy w aspekcie społecznym, czyli do nych). Jakie zaś metody egzegeta zastosu- wyróżnianego w odmianie walidacyjnej je – jest w pewnym sensie drugoplanowe. teorii (o czym dalej), kontekstu społecz- Teoria derywacyjna nie traktuje więc pozo- nego działania prawa – jest możliwe, ale stałych (aż do metody językowo-logicznej) tylko na zasadzie odesłań zakodowanych metod wykładni jako subsydiarnych. przez samego prawodawcę w postaci klau- Z drugiej strony do analizy pozostaje zul generalnych, zwrotów niedookreślo- jeszcze charakter zdefiniowania metody nych itp. teleologicznej. Teoria derywacyjna, całko- wicie poprawnie używana, jest klasyczną V. Podsumowanie teorią mieszczącą się w filozofii prawa W pierwszej kolejności należy wskazać, pozytywnego. Wydaje się teorią opartą że w opracowaniu, z racji jego objętości wybitnie na tekstualistycznej wizji wy- o charakterze przyczynkarskim, pomi- kładni prawa, która w ograniczony spo- nięto osadzenie wykładni teleologicznej sób pozwala sięgać egzegecie po zmienne, w całej teorii wykładni prawa, rozumianej trafnie określane przez M. Matczaka jako jako część ogólnej nauki o prawie, tj. teorii ‘standardy zewnętrzne’ w procesie inter- prawa. Pominięto więc szerzej opisywa- pretacji (zmienne konstruujące znaczenie ny w literaturze specjalistycznej kontekst normy in abstracto oparte na treściach 32 filozoficznoprawny i – w rzeczywistości pozatekstowych) . Jest tak, gdyż norma polskiego dyskursu teoretycznoprawne- polega na uzyskaniu wyrażenia W przy go – pewien spór pomiędzy ujmowaniem wykorzystaniu reguł R o równoznacznym wykładni teleologicznej w ramach filozofii znaczeniu z przepisem (przepisami) P… prawa pozytywnego (we współczesnej od- 32 Por. Matczak, Summa iniuria. O błędzie formali- mianie neopozytywizmu) a dominującym, zmu w stosowaniu prawa, Warszawa 2007, s. 13.

101 Artur Kotowski jak się zdaje, podejściem do wykładni raczej W różnych teoriach prawa w zakresie w nurcie hermeneutycznym, filozofii post- wykładni teleologicznej istotnego znacze- modernizmu33. Poza tym pominięto nie- nia nabiera kwestia poszukiwania wartości które inne teorie wykładni prawa, ważne brzegowych, granic, których interpretator z punktu widzenia rozwoju polskiej myśli nie może przekroczyć, szczególnie w ra- o egzegezie prawniczej. mach szeroko rozumianego aspektu kre- Nie chcąc rangować ich w pewien okre- acyjnego metody teleologicznej. Czy to ślony sposób, muszę jednak wymienić od- w ujęciach pozytywistycznych, czy też mianę walidacyjną teorii derywacyjnej (tzw. postmodernistycznych, gdzie interpretator teoria walidacyjno-derywacyjna), autorstwa raczej konstruuje regułę przy udziale tekstu Leszka Leszczyńskiego, rozwijana dalej prawnego, niż ją jedynie uzyskuje w ramach przez jego uczniów. Odnotować tu wypada językowych granic interpretacji – wskazuje wprowadzany podział w ramach metody się na wspólny mianownik w postaci efektu, teleologicznej na odmianę celowościową do którego wykładnia celowościowa może oraz – osobno – funkcjonalną, co było już prowadzić, a który byłby już nieakcepto- wzmiankowane. Na określanie wykład- wany ze względu na kulturowe wartości. ni teleologicznej jako metody wykładni Kontekst kulturowy jest więc w przypadku wskazuje i bazowanie na dyrektywnej teo- wykładni funkcjonalnej szczególnie istotny, rii derywacyjnej i – wprost – określanie co podkreśla się także w innych teoriach przez autorów zarówno tej, jak i innych wykładni prawa, znanych rodzimej teorii operacji interpretacyjnych mianem ‘reguł’. prawa35. W tym ujęciu interpretację celowościową Warto zaznaczyć, że w okresie przed- definiuje się przez klasyczne rozumienie wojennym Sąd Najwyższy przeciwstawiał wykładni teleologicznej, związanej z ratio wykładnię celowościową bezpośrednio po- normy (ustalane na poziomie aktu nor- stulatowi jednolitości orzecznictwa (por. matywnego), zarówno w wersji wykładni „[…] zadaniem sędziego jest drogą nowej, obiektywnej (dynamicznej, adaptacyjnej), twórczej wykładni tekstu sprawiedliwości jak i subiektywnej (historycznej, statycz- zadośćuczynić”36. To sformułowanie wyzna- nej, historycznego prawodawcy). Inter- cza też dwa, moim zdaniem, dominujące pretacja funkcjonalna związana jest już i przeciwstawne ujęcia tej metody wykład- bezpośrednio z odesłaniem pozaprawnym ni, które starałem się wskazać w niniej- i z „wykorzystaniem argumentu ze spo- szym tekście. Pierwsze związane jest raczej łecznego działania prawa”. Jest to więc nie z wąskim ujęciem interpretacji teleologicz- dekodowanie celu oparte na uzasadnieniu nej – i nie na w gruncie rzeczy znaczenia, prawodawcy, ale jedynie na funkcji normy ropejskiej konwencji praw człowieka i prawa Unii (lub norm) w rzeczywistości przez nią (lub 34 Europejskiej, Lublin 2011, s. 55-59, cyt. s. 58. przez nie) kształtowanych . 35 Por. K. Płeszka, Uzasadnianie decyzji interpre- tacyjnych przez ich konsekwencje, Kraków 1996, 33 Por. M. Błachut (red.) Z zagadnień teorii i filozo- passim, oraz tenże, Reguły preferencji w prawni- fii prawa. Ponowoczesność, Wrocław 2007, passim, czych rozumowaniach interpretacyjnych [w:] Stu- a także P. Kaczmarek (red.), Lokalny a uniwersalny dia z filozofii prawa t. 2, Kraków 2003, passim. charakter interpretacji prawniczej, Wrocław 2009, 36 Za: L. Leszczyński, Dyskrecjonalność a jednolitość passim. stosowania prawa. Rola argumentu per rationem 34 Por. A. Kalisz, L. Leszczyński, B. Liżewski, Wy- decidendi [w:] W. Staśkiewicz, T. Stawecki (red.), kładnia prawa. Model ogólny a perspektywa eu- Dyskrecjonalność…, s. 143.

102 Pozycja interpretacji teleologicznej w teoriach wykładni prawa czy opiera się na założeniu subsydiarności, reguł moralnych metazasadami systemu czy też równorzędności pozycji względem prawa). Te dwa ujęcia, jak sądzę, są do- metody językowo-logicznej. Można oce- minujące w polskich ujęciach teoretycz- niać, że teorie klaryfikacyjna i derywacyjna noprawnych. Jest to godne odnotowania wspólnie konsumują te zakresy wykładni w kontekście nadmienionej jedynie teorii teleologicznej, które pozwalają egzegecie na walidacyjno-derywacyjnej, gdzie de facto większą swobodę w poszukiwaniu kontek- połączono oba te ujęcia i rozbito na aspekt stu społecznego (klasycznego ratio) regula- celowościowy oraz funkcjonalny, w ramach cji. Teoria klaryfikacyjna pozwala sięgnąć metody teleologicznej. po kontekst funkcjonalny, ale obwarowuje Dodać jednak należy, że osobnym za- to wystąpieniem w ogóle sytuacji wykładni gadnieniem, co wzmiankowałem na po- (zatem nie w sytuacji izomorfii) – i jesz- czątku tekstu, jest badanie teleologiczności cze pod określonymi warunkami. Teoria jako wykładni bardziej w ujęciu reguły derywacyjna natomiast skupia się raczej słuszności i sprawiedliwości, czyli same- na funkcji normy w aspekcie treściowym go efektu rozstrzygnięcia. Nie jest to ro- (wewnątrz samego porządku normatyw- zumienie wykładni teleologicznej jako nego prawa). Na jej gruncie nie wydaje się metody. Na ten temat wypadałoby jednak możliwe, bez bezpośredniego odesłania przygotować osobne opracowanie, z pew- prawodawcy, sięganie poprzez kontekst nością przekraczające ramy artykułu. Ta- funkcjonalny np. do standardów zewnętrz- kiego podejścia do wykładni teleologicznej nych moralności, chyba że odesłanie w tym można poszukiwać zapewne w niektórych kierunku zawrze sam prawodawca, np. po- postępowaniach administracyjnych i oko- przez zastosowanie zwrotów niedookreślo- łoadministracyjnych (np. w ramach sektora nych czy generalnych klauzul odsyłających. szkolnictwa wyższego), gdzie wykładnia Egzegeta ocenia ratio normy; jeżeli już teleologiczna staje się bardziej dyrektywą występuje potrzeba sięgnięcia po standardy rozstrzygnięcia, niż metodą interpretacji moralne, to w ramach tzw. moralności we- samego tekstu normatywnego. wnętrznej samego systemu prawa (mówi się np. o moralności wewnętrznej konstytucji, czyli pozytywizowaniu niedookreślonych

103 Recenzje

Theory and Practice of the Welfare State in Europe in Zlatica Zudová Lešková 20th Century i Emil Voráček (red.) Prague: Institute of History, Acade- my of Sciences of the Czech Repu- blic 2014, stron 639

oncepcja „państwa dobrobytu”, jak najczęściej tłumaczy się angielski termin „welfare state”1, odegrała szczególnie wielką rolę w pierwszych Kczterech dziesięcioleciach po drugiej wojnie światowej, by pod koniec dwudziestego wieku znaleźć się pod zmasowanym atakiem zwolenników neoliberalnych koncepcji ekonomicznych – jako rzekomo nieefektywna go- spodarczo i szkodliwa społecznie. Obecnie, w dużej mierze pod wpływem kryzysu finansowego, który uderzył w gospodarkę światową w 2008 roku i którego skutki są nadal odczuwane, mamy do czynienia z odchodzeniem od skrajnych koncepcji neoliberalnych, a tym samym – z rehabilitacją kon- cepcji „państwa dobrobytu”. Wybitny historyk i teoretyk liberalizmu Andrzej Walicki postuluje „nieodwracalność zdobyczy welfare state” i przypomina, że „John Rawls, największy autorytet liberalizmu ekonomicznego, za główny problem współczesnego liberalizmu uznał nie wolność rynku, lecz kwestię sprawiedliwości”2.

1 Grażyna Skąpska (“Państwo”, Encyklopedia socjologii, Warszawa: Oficyna Naukowa 2000, tom 3, s. 61) wymienia trzy kolejne koncepcje: państwa socjalnego, państwa dobrobytu i państwa bezpieczeństwa socjalnego – traktując je jako etapy kształtowania się teorii i praktyki ‘państwa aktywnego’, którego cechą jest „dążenie do zniwelowania ponoszonych przez jednostki ujem- nych skutków rozwoju gospodarczego i technologicznego – przede wszystkim upadku całych gałęzi przemysłu, bezrobocia, chorób zawodowych, zniszczenia środowiska naturalnego”. 2 Andrzej Walicki, Od projektu komunistycznego do neoliberalnej utopii, Kraków: Universitas 2013, s. 119 i 208.

104 Theory and Practise of the Welfare State in Europe in 20th Century

W wydanym ponad czterdzieści lat temu „Słowniku historii idei” rzeczo- nej koncepcji poświęcono obszerny rozdział, w którym wyrażono pogląd, że koncepcja państwa dobrobytu szczególnie wiele zawdzięcza liberałom, a nie socjalistom, chociaż i ich rola – zwłaszcza po drugiej wojnie światowej, nie może być lekceważona3. To właśnie kryzys myśli liberalnej (przede wszyst- kim w okresie rządów Ronalda Reagana w USA i Margaret Thatcher w Wiel- kiej Brytanii) pociągnął za sobą wzmożoną – i najczęściej niesprawiedliwą – krytykę teorii i praktyki państwa dobrobytu. Obecnie wahadło przechyla się w drugą stronę. W klimacie zrodzonym przez wielki kryzys początku XXI wieku coraz więcej uczonych patrzy krytycznie na dogmaty neoliberalne, co w konsekwencji stwarza nowy klimat dla refleksji nad doświadczeniami i perspektywami państwa dobrobytu. Ważnym elementem tej nowej fali jest zbiorowa praca opublikowana przez Instytut Historii Czeskiej Akademii Nauk. Jest ona rezultatem zespo- łowego wysiłku uczonych czeskich (23), niemieckich (4), francuskich (3), sło- wackich (3), rosyjskich (3) i francuskich (1). Redaktorami całości są czescy hi- storycy Zlatica Zudová Lešková i Emil Voráček, których wcześniejsze prace naukowe obejmują kluczowe problemy historii społecznej. Kierowany przez tę dwójkę uczonych międzynarodowy program badawczy miał od początku wyraźnie zarysowany profil ideologiczny. Redaktorzy omawianego tu tomu i autorzy poszczególnych rozdziałów są zwolennikami państwa dobrobytu, widząc w nim realistyczną przeciwwagę zarówno dla totalitarnych koncepcji (czy to w wersji radzieckiej, czy też nazistowskiej), jak i dla koncepcji neoliberalnych, gotowych rezygnować z aktywnej roli państwa na rzecz bezkrytycznie gloryfikowanej wolnej gry sił rynkowych. Odrzucając model wszechwładnego państwa totalitarnego i ukazując pozytywne aspekty demokratycznych przemian, które miały miejsce w naszej części Europy w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku, podkreślają jednak, że w procesie tych zmian wystąpiły zjawiska negatywne, takie jak postępująca dezintegracja społeczeństw i ich atomizacja, szybki wzrost nierówności społecznych i związanych z tym negatywnych zjawisk społecznych, którym państwo demokratyczne nie potrafi się skutecznie przeciwstawić. W rozdziale wstępnym redaktorzy tomu zwracają uwagę na trudności terminologiczne, zwłaszcza zaś na to, że ogólna koncepcja państwa dobrobytu obejmowała trzy dające się wyróżnić obszary: społeczny, ekonomiczny i polityczny (państwowy). Przede wszystkim ten ostatni aspekt ma istotne znaczenie dla rozważań z zakresu prawa konstytucyjnego, gdyż sięga istoty funkcji nowoczesnego państwa demokratycznego. Trzy podstawowe typy państwa dobrobytu odegrały, zdaniem autorów (patrz s. 21), szczególnie wielką rolę w historii: państwo socjalne Ottona von

3 Asa Briggs, “Welfare state” w: Philip P. Wiener, red. Dictionary of the History of Ideas, New York: Charles Scribner’s Sons 1973, vol. IV, ss. 509-514.

105 Jerzy J. Wiatr Recenzje

Bismarcka, anglosaskie liberalne państwo dobrobytu oraz skandynawski model socjaldemokratyczny. W latach po drugiej wojnie światowej odpo- wiednikiem tych historycznych tradycji były: socjaldemokratyczne państwo dobrobytu (zwłaszcza w wersji skandynawskiej), rozwiązanie patriarchalne i konserwatywne – realizowane zwłaszcza przez rządy chrześcijańsko-demo- kratyczne – oraz liberalne państwo dobrobytu w wersji amerykańskiej. Tym odmiennym tradycjom ideologicznym odpowiadały różne doświadczenia historyczne. Rozdział wstępny podejmuje także analizę krytyk, z jakimi spotkały się koncepcje państwa dobrobytu. Autorzy odróżniają dwa główne kierunki kry- tyki: neoliberalną (czy też, inaczej ją nazywając, neokonserwatywną) oraz radykalnie lewicową. Odrzucając obie te krytyki opowiadają się za ideą pań- stwa dobrobytu jako trzecią drogą między kapitalizmem a rewolucyjnym socjalizmem (s. 38). „Państwo dobrobytu – piszą – może być krótko zdefi- niowane jako reżym polityczny, w którym kapitalizm jest ograniczany przez demokratyczny rząd, w rezultacie czego rynkowa alokacja dóbr jest regulo- wana przez państwo w interesie sprawiedliwości społecznej” (s. 38). Książka składa się z sześciu części. W pierwszej rozważane są wybrane teoretyczne koncepcje państwa dobrobytu, a w drugiej – teoretyczne założe- nia leżące u podstaw różnych programów państwa dobrobytu. Część trzecia poświęcona jest doświadczeniom realizacji idei państwa dobrobytu w Euro- pie międzywojennej, a czwarta – mało znanemu doświadczeniu autorytar- nych reżymów zależnych od nazistowskich Niemiec w okresie drugiej wojny światowej (zwłaszcza Słowacji oraz Protektoratu Czech i Moraw). W części piątej mowa jest o wprowadzaniu koncepcji państwa dobrobytu w Europie powojennej, a w części szóstej – o doświadczeniu państwa dobrobytu pod koniec XX i na początku XXI wieku. Ta ostatnia część jest w tym sensie roz- czarowująca, że kryzys państwa dobrobytu jest w niej zaledwie szkicowo zarysowany. Ostatni rozdział książki (pióra rosyjskiej uczonej Elli Zadorozh- nyuk) podejmuje ważny problem miejsca, jakie państwo dobrobytu zajmuje w doktrynie partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych w XXI wieku. Całość stanowi niezwykle cenne kompendium wiedzy o koncepcji i prak- tyce państwa dobrobytu. Dla teoretyków państwa i prawa jest to obszar analiz bardzo ważny i niesłusznie spychany ostatnio na margines. Czeska publikacja na ten temat może stać się punktem wyjścia poważnej międzyna- rodowej debaty na ten temat.

Jerzy J. Wiatr

106 Piszą w numerze:

Anton Bebler – emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu w Lublanie i profesor zagraniczny EWSPiA, były ambasador Słowenii przy ONZ Dariusz Czajka – dr nauk prawnych, profesor nadzwyczajny i rektor EWSPiA Julia Aleksandrowna German – kandydat nauk historycznych, do- cent i prodziekan Wydziału Nauk Społecznych i Stosunków Między- narodowych Narodowego Uniwersytetu im. Ołesia Honczara w Dnie- propietrowsku Artur Kotowski – dr nauk prawnych, asystent sędziego Sądu Naj- wyższego – Izba Karna, radca prawny, prodziekan EWSPiA Dagmara Lasocka – dr nauk politycznych, adiunkt w Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Tadeusz Szymanek – prorektor EWSPiA, sędzia Sądu Najwyższego w stanie spoczynku Jerzy J. Wiatr – profesor zwyczajny dr hab., rektor honorowy EWSPiA, były minister edukacji narodowej