December 2018 | Nr 029

Dossier HISTORISCHE INTERIEURS

Varia DE RESTAURATIE VAN HET CHEVAL MARIN HET ŒUVRE VAN ARCHITECT FRANÇOIS VAN MEULECOM GESPREKKEN OVER IMMATERIEEL CULTUREEL ERFGOED HUIS DE SAINT-CYR DE HERONTDEKKING VAN EEN DECORATIEF ECLECTICISME

LISE CUYKENS Na enkele jaren van onzekerheid is ARCHITECT, MA2 Huis de Saint-Cyr eindelijk helemaal gerestaureerd. Achter zijn bijzonder indrukwekkende gevel kan het inte- rieur van dit atypische huis opnieuw gasten verwelkomen en zijn weder- geboorte vieren. De architecte belast met het restauratieproject schetst hieronder de belangrijkste etappes van de interieurwerken en beschrijft de belangrijkste uitdagingen waar- voor de restaurateurs kwamen te staan.

Achter een van de bekendste Brusselse art-nouveaugevels ver- bergt de woning de Saint-Cyr een ver- rassend eclectisch interieur (afb.1). Van meet af aan ging de art-nou- veaudecoratie er hand in hand met de neo-Vlaamse renaissancestijl, Lodewijk XVI-stijl of empirestijl. Deze opeenvolgende stijlen werden aange- vuld met ‘exotische’ culturele refe- renties die het parcours doorheen de woning her en der benadrukken. Alle ruimten, elk badend in een sfeer die een eigen tijd en ruimte uitdrukt, zit- ten geprangd binnen een smal per- ceel in de Squareswijk. In de loop der jaren hebben de opeenvolgende bewoners bijkomende lagen aan deze plek toegevoegd die de leesbaarheid niet altijd ten goede zijn gekomen en de essentie van het huis soms zelfs volledig verborgen.

Toen de huidige eigenaar het huis midden jaren 2010 kocht, was de gevel al gerestaureerd. Die restau- ratie werd in 2008-2009 door het bureau Sum uitgevoerd en liet het

Afb.1 Voorgevel na restauratie (© Marie-Françoise Plissart, maart 2017).

088 Afb.2 Plannen en doorsnede van het voorontwerp voor het huis de Saint Cyr (gespiegelde kopie van het Ozalidplan © SAB, TP 122, 1900).

publiek het vermeende oorspronke- DE RESULTATEN VAN gegevens aan het licht, terwijl bij- lijke uitzicht van het huis zien. Voor HET VOORONDERZOEK komende historische studies meer de huidige restauratiecampagne informatie verschaften over de werd het bureau Ma² omwille van Hoewel de studies van zowel figuur van Gustave Strauven, van zijn erfgoedkundige expertise aan- het Koninklijk Instituut voor het wie een uniek portret werd ontdekt. gesteld om de bouwheer te begelei- Kunstpatrimonium (KIK) als van Een precieze opmeting en een studie den gedurende het hele restauratie- de architectuurhistorici Olivier van de pathologieën van het gebouw proces van het interieur, de daken, Berckmans (vanaf 2003) en Carlo verrijkten op hun beurt de kennis de achtergevel en de buitenruimten. R. Chapelle belangrijke informatie van het huis. aan het licht brachten, bleven toch Het gebouw volgt de traditionele vele vraagtekens over. Hoe het huis indeling van het typisch Brusselse na zijn voltooiing er precies uitzag EEN BIJZONDER HUIS woonhuis met drie achter elkaar lig- is niet helemaal bekend, aangezien gende vertrekken en is opgebouwd het definitieve ontwerp uit 1903 ver- Architect Gustave Strauven was rond een groot trappenhuis met een loren is gegaan. Door vergelijking nog jong toen hij het ontwerp voor

glazen koepel dat een ware licht- van het archiefmateriaal en de toet- een herenhuis aanvatte voor kunst- 2018 DECEMBER - NR029 schacht vormt. Deze structuur zorgt sing ervan aan de resultaten van schilder Georges Léonard de Saint- niet alleen voor natuurlijk daglicht de door het KIK uitgevoerde strati- Cyr en zijn echtgenote. Hoewel en verluchting in de aanpalende ver- grafische sonderingen, kon de evo- Strauven bij in de leer trekken, maar ze creëert ook een lutie van voorontwerp naar uitvoe- was geweest, spreekt uit zijn ont- openheid naar boven toe die het ring echter achterhaald worden. werp voor dit huis een zekere onbe- ingesloten karakter van dit bijzonder Een tweede onderzoekscampagne vangenheid in de details die verder

smalle perceel compenseert (afb.2). bracht aanvullende stratigrafische reikt dan alleen het spectaculaire BRUSSEL ERFGOED

089 Huis de Saint-Cyr

EVOLUERENDE de aandacht van de Commissie erop pen op het grondgebied van de 19 APPRECIATIES EN dat het pand op de aanbevelingslijst Brusselse gemeenten beschermde, MENINGEN. DE stond van panden die de Verenigde omvatte, naast de woning de Saint- BESCHERMING ALS Commissies voor de Culturen van de Cyr, trouwens nog een aantal MONUMENT VAN DE Brusselse Agglomeratie bescher- andere – toen nog minder bekende WONING DE SAINT-CYR menswaardig vonden. Desondanks – art-nouveaupanden5. bracht de KCML opnieuw een ongun- Hoewel de eigen woning en ate- Griet MEYFROOTS, stig advies uit over de bescherming, lier van Victor Horta al in 1963 Kunsthistorica, Directie Cultureel in nagenoeg dezelfde bewoordingen beschermd werden, toont het 17 jaar Erfgoed als die van Jean Rombaux enkele durende getouwtrek in dit bescher- jaren eerder. mingsdossier aan dat de weg naar De bescherming als monument In 1981 legde de gouverneur van erkenning van andere panden in van de woning de Saint-Cyr liep Brabant de bescherming opnieuw art-nouveaustijl nog lang en moei- niet van een leien dakje. De eer- op tafel. In een brief herinnerde hij zaam zou zijn. Het eclectisch interi- ste briefwisseling hieromtrent met de KCML eraan dat het provinciaal eur en de exuberante vormentaal van de Koninklijke Commissie voor comité al in 1978 zijn negatief advies de gevel van de woning de Saint-Cyr Monumenten en Landschappen over het belang van de woning had stuitten aanvankelijk op veel onbe- (KCML) dateert van begin jaren bijgestuurd, hoewel het een defini- grip bij de officiële erfgoedinstanties, 19701. In 1971 maakte de tentoon- tief oordeel hieromtrent overliet aan die zich lange tijd tegen de bescher- stelling Bruxelles 1900. Capitale de de centrale commissie. Ditmaal ver- ming verzetten. l’ gewag van de mogelijke trouwde de KCML het dossier toe aan Vandaag maakt een grondigere ken- afbraak van deze en een groot aan- een ander briefwisselend lid, Richard nis van architect Gustave Strauven tal andere art-nouveauwoningen. De Vandendaele. Tien jaar na het ver- – een van de zogenaamde tweede conservator van het Hortamuseum slag van Rombaux van 1973, stond generatie art-nouveau-architecten waarschuwde de KCML hieromtrent zijn beoordeling lijnrecht tegenover die door onder andere Victor Horta in datzelfde jaar. Daarop vroeg de die van zijn voorganger: volgens hem gevormd werd – en van diens oeuvre Commissie het provinciaal comité de ging het om een van de beste reali- het mogelijk om op een meer weten- eventuele bescherming van het huis saties van de ‘Modern Style’, geken- schappelijke en objectieve wijze het te onderzoeken. Het oordeel van brief- merkt door “de overdrijving zelf die architecturale belang van dit pand en wisselend comitélid Jean Rombaux, voortkomt uit de totale vrijheid van den- de originele bijdrage van zijn archi- stadsarchitect van Brussel, was onver- ken bij het scheppen van de composi- tect aan de evolutie van de Brusselse biddelijk: ‘een interieur zonder een- tie”, kortom een uniek gebouw “in zijn art nouveau te evalueren. Het heid’, ‘een gevel met een ingewikkelde geest en zijn artistieke concept dat - en ‘onstuimige’ lijnenspel en het ver- en ‘fantaisistische’ architectuur wars ik veroorloof me dit voorbeeld en enkel rassende interieur van de woning de van elke coherentie’, ‘een tumultueus dit voorbeeld te geven - in de schilder- Saint-Cyr worden vandaag eenduidig bouwwerk met verwarrende propor- kunst zijn evenknie vindt bij Van Gogh3”. erkend als een absoluut te vrijwaren ties’, ‘een theaterdecor eerder dan een Bovendien was het opgenomen in getuige van de meest flamboyante ‘serieus’, geordend en logisch archi- categorie 1 van de urgentie-inventa- uitdrukkingsvorm van deze stijl. tecturaal geheel’. Kortom, een gebouw ris van het Sint-Lukasarchief, dat het dat, ‘ofschoon het (enigszins overdre- dus als uniek en van internationale NOTEN ven) origineel en indrukwekkend is en betekenis beschouwde4. Derde keer, 1. Verloop van de beschermingsprocedure getuigt van een zekere tijdsgeest, geen goede keer: op 27 maart 1984 bracht op basis van het dossier van de KCML werkelijke artistieke waarde bezit’… De de KCML een gunstig advies uit over (BXL-2.46) (documentatiecentrum BSE). toenmalige autonome Franstalige en de bescherming. De wettelijke pro- 2. Verslag van Jean Rombaux van 1 oktober 1973 (dossier KCML BXL2.46). Nederlandstalige secties van de KCML cedure werd in gang gezet bij minis- 3. Verslag van Richard Vandendaele van 14 sloten zich in 1974 aan bij dat ongun- terieel besluit van 6 juli 1984, maar juni 1983 (dossier KCML BXL2.46). 2 stige advies . In 1975 en 1976 kwam het duurde nog tot 1988 alvorens 4. Bouwen door de Eeuwen Heen. er een nieuwe poging: toen vroeg het definitieve besluit ter bescher- Brussel-Hoofdstad. Urgentie-inventaris, de minister van Nationaal onderwijs ming als monument van de woning Snoeck-Ducaju, Gent, 1979. en Franse cultuur op zijn beurt de de Saint-Cyr op 8 augustus werd 5. Besluit genoemd naar Louis Tobback, toenmalige minister van binnenlandse KCML een mogelijke bescherming ondertekend. Dit fameuze besluit zaken, van de modernisering van de te beoordelen. Hijzelf gaf aan hier ‘Tobback’, dat met één pennentrek openbare diensten en van de nationale wetenschappelijke en culturele voorstander van te zijn en vestigde 46 monumenten en twee landschap- instellingen.

090 worden, bood een grote soepelheid doordat het in geen enkel opzicht afbreuk doet aan de oorspronke- lijke bestemming van het huis. Maar omdat het comfort van weleer niet te vergelijken is met dat van van- daag, bleken sommige wijzigingen noodzakelijk om het huis goed te kunnen gebruiken en de bewoners de nodige woonkwaliteit te bieden. Dat vergde oordeelkundige en ver- antwoorde ingrepen op het gebouw, want de geschiedenis moet ook na onze ingrepen voortgezet kunnen worden. Daarom moeten de ingre- pen omkeerbaar zijn. Restauraties of reconstructies dienen zodanig te Afb.3 Schetsen door Gustave Strauven getekend op de pleisterlaag (foto O. Berckmans, april worden bestudeerd en uitgevoerd 2017). dat ze herkenbaar zijn voor de ken- ner, maar bijna onmerkbaar voor het smeedwerk – dat trouwens afstand papier in kleuren die aansloten bij gewone oog. neemt van Horta’s werk – of de deli- de veranderde smaak. Soms kon cate benadering van de circulatie- een bepaalde ingreep exact worden In stand houden is beter dan her- ruimte. De behoedzame demontage gedateerd dankzij achtergebleven stellen, herstellen beter dan res- van decors bracht bovendien op de sporen: een krant gebruikt als voor- taureren en restaureren beter dan muur getekende assemblagede- bereidingslaag of als verpakking van bouwen. Hoewel deze restauratie- tails aan het licht, die getuigen van een broodtrommel die tussen de filosofie de rode draad is doorheen beslissingen die op het ogenblik van planken werd teruggevonden… elke beslissing die voor dit project de uitvoering zelf werden genomen werd genomen, werd ze constant ter (afb.3). De opeenvolgende ingrepen lie- discussie gesteld door de aard van ten sporen na die ons in staat stel- het gebouw zelf. In sommige zones Hoewel Georges Léonard de Saint- len de oorspronkelijke of een eerste die op het eerste gezicht enkel wat Cyr slechts enkele jaren in dit huis betekenisvolle toestand te recon- onderhoud nodig hadden, bleken aan de Ambiorixsquare woonde strueren in bepaalde vertrekken. reconstructies noodzakelijk, terwijl (1903-1909) en ondanks het verblijf In andere gevallen zijn de sporen de bewaringsstaat van andere delen van latere bewoners blijft zijn naam zo schaars dat elke ingreep eer- heel wat beter bleek dan aanvan- er onlosmakelijk mee verbonden. der een verzinsel dan een getrouwe kelijk gedacht. De voorbereidende Tijdens de volgende 45 jaar (1909- reconstructie zou zijn. Dat geldt demontagefase met het oog op de 1954) onderging het huis ingrijpende voor de Chinese Salon, waarvan het opmetingen bracht talrijke decors veranderingen, zowel op het gebied initiële klassieke decor niet gere- aan het licht, verborgen achter van comfort (lopend water, elektrici- construeerd kon worden, maar opeenvolgende ingrepen. teit, telefoon) als van decoratie. Het ook voor een deel van de decors in Lodewijk XVI/empiresalon kreeg neo-Vlaamse renaissancestijl in Zo werd de oorspronkelijke sym- een oosters tintje dat de smaak de eetkamer, of voor de verdwenen metrie van de grote polyvalente weerspiegelde van de toenma- schoorsteenmantels. zaal (de nieuwe functie van de vroe-

lige eigenaar. De grote slaapkamer gere eetkamer) op het tuinniveau 2018 DECEMBER - NR029 werd in de jaren 1930 ingericht in in ere hersteld. Hiertoe werd een art-decostijl, waarbij ook oorspron- RESTAURATIE ALS groot binnenkozijn op identieke kelijke scheidingswanden werden NALATENSCHAP wijze gereconstrueerd, op basis verplaatst. De japoniserende stijl van het model van zijn tegenhan- van de grote hal verdween in een Het programma dat de bouwheer ger dat wel bewaard was gebleven. later stadium op zijn beurt achter opstelde voor het huis, dat op ter- De originele afwerking van de ronde

een sober decor met nieuw behang- mijn zijn persoonlijke woning zal schouwmantel in groene gever- BRUSSEL ERFGOED

091 Huis de Saint-Cyr

niste baksteen werd behoedzaam blootgelegd door gespecialiseerde ambachtelijke restaurateurs. Het patroon van de troggewelven, uit- gevoerd in dezelfde bakstenen, werd eveneens vrijgelegd. Tegen de muren van ditzelfde vertrek bevond zich een vrij sobere lambrisering met een felgroene beschildering die werd afgewerkt met een glaceer- vernis, wat de algemene compositie diepte gaf. Boven dit geheel waren de muren afgewerkt met een gewa- feld behangpapier met een donkere ondergrond en een bronskleurig motief. Hoewel slechts kleine stuk- jes van dit behangpapier terugge- vonden werden, zijn we er toch in geslaagd het motief te reconstrue- ren zodat het bovenste gedeelte van

het vertrek met dit papier kon wor- Afb.4 Afb.5 den afgewerkt. De granitovloer werd Schouwmantel van de vroegere eetkamer, Gerestaureerde schouwmantel, hersteld, gerestaureerd en op som- tuinniveau (foto O. Berckmans, februari troggewelven en lambrisering, samen met 2017). een staal van het gereconstrueerd gewafeld mige plaatsen ook gereconstrueerd behangpapier (© Ma², oktober 2018). volgens de oorspronkelijke kleur- schakeringen en composities, zodat het vertrek zijn algehele samenhang terugvond (afb. 4 en 5).

In het licht van de restauratie, lij- ken bepaalde keuzes van Gustave Strauven – of van de Saint-Cyr, of van de ambachtslieden die dit werk moesten uitvoeren? – soms verras- send. De kleurschakeringen die de stratigrafische studies aan het licht brachten en de combinatie van een onderbouw bekleed met tegels van wit en turkoois glas enerzijds en een behangpapier met bloemen- motief anderzijds, roepen vragen op betreffende de samenhang tussen Afb.6 deze elementen. Het is echter niet Restauratie in het atelier van de gebeeldhouwde lambrisering van de salon in neo- Vlaamse renaissancestijl (© Ma², april 2018). de taak van de architect-restaura- teur om deze ongerijmdheden weg te werken, maar integendeel om ze dragers (hout, stuc, steen, papier, Delftse tegels beklede schouwman- te aanvaarden als getuigenissen van faience…) binnen eenzelfde compo- tel (afb. 7 en 8), gewafeld behang- een verdwenen tijdperk. sitie, vereist de inbreng van even- papier met een subtiel motief en zoveel vaklui uit verschillende dis- glas-in-lood met de wapens van de De veelheid aan stijlen (neo-Vlaamse ciplines. Zo gaat in de salon in familie de Saint-Cyr. De natuurlijke renaissancestijl, vroeg-20ste- neo-Vlaamse renaissancestijl op de eik van de lambrisering en het par- eeuwse chinoiserie, art nouveau, bel-etage een rijk bewerkte lambri- ket is dan weer nagebootst op de art deco, klassiek, neo-empire…) en sering (afb.6) samen met een met reliëfdecors van het plafond.

092 HISTORIEK VAN DE WONING werd verwijderd) en een rolluik, Gewest4. Na de voltooiing van deze EN HAAR EIGENAARS konden opgetekend worden. restauratie werd het huis opnieuw In 1954 werd het pand verkocht te koop gesteld. Het kwam in 2014 Griet MEYFROOTS, aan Roland Colruyt, die er samen in het bezit van de huidige eigenaar, Kunsthistorica, Directie Cultureel met zijn echtgenote Liliane Barbier die op zijn beurt het project voor Erfgoed introk. Mevrouw Barbier zou er de volledige restauratie van het de bijna een halve eeuw onafgebroken rest van het gebouw, met name het De woning de Saint-Cyr wisselde wonen, tot in 2002. De bescherming interieur, het dak en de buitenruim- relatief weinig van eigenaar. In de van de woning de Saint-Cyr in 1988 ten, in gang zette. De vergunning eerste eeuw van zijn bestaan werd had als gevolg dat voortaan voor voor dit project werd afgeleverd op het pland slechts tweemaal ver- alle werken aan het pand een spe- 23 december 2015. Weldra zal de kocht. Kunstschilder en decora- cifieke toelating moest worden aan- woning de Saint-Cyr, na meer dan teur Georges Léonard de Saint- gevraagd die door de Koninklijke 15 jaar leegstand, opnieuw gebruikt Cyr en zijn echtgenote betrokken Commissie voor Monumenten en en bewoond worden. Dat zal de hun gloednieuwe woning in de Landschappen en de administratie beste garantie bieden voor het ver- lente van 1903. In 1909 werd het voor Monumenten en Landschappen dere behoud van dit bijzondere huis verkocht aan Paul Leurs, die beoordeeld en al dan niet goedge- art-nouveaupand. het met zijn echtgenote en kinde- keurd werd. Behalve enkele her- ren onafgebroken bewoonde van stellings- en renovatiewerken aan 1910 tot 1954. Er zijn echter aan- het dak en de glas-in-loodramen wijzingen dat er, samen met de van de dakkoepel, die aan het begin familie Leurs, in bepaalde perio- van de jaren ’90 werden aange- NOTEN des ook nog andere bewoners in vraagd3, werden er door de familie 1. CHAPELLE, C., Projet d’une étude het huis vertoefden, wat ook een Colruyt-Barbier echter geen noe- historique de la maison connue sous le aantal wijzigingen aan het interieur menswaardige wijzigingen aan de nom de “Maison Saint-Cyr” construite zou kunnen verklaren1. In elk geval woning aangebracht. en 1900-1903 par l’architecte Gustave Strauven (1878-1919). Square Ambiorix, onderging het huis de meeste ver- De verkoop in 2003 zou een eer- 11, à Bruxelles, onuitgegeven studie, bouwingen en aanpassingen toen ste aanzet vormen tot een globale Brussel, 2014, p.77. het in handen was van deze fami- restauratie van de woning, die een 2. Zie hierover de studies van lie. Zij pasten het interieur aan hun eeuw na haar afwerking duidelijk BERCKMANS, C. en O., 2003, pp. 16-19, en van CHAPELLE, C., 2014, pp. wisselende noden en smaak aan de sporen van de tijd begon te ver- 79-83. Over bepaalde elementen van en verbeterden gaandeweg het tonen. In 2003-2005 werd een res- de bouwhistorische studie zijn beide comfort. De indeling van de ruim- tauratiedossier voor de voorgevel auteurs het niet eens. ten werd her en der wat gewijzigd. uitgewerkt en vergund. Al snel ble- 3. Historiek van de opeenvolgende restauraties op basis van het dossier Sommige vertrekken kregen een ken de nodige werken om de gevel KCML BXL-2.46 en de archiefdossiers volledig nieuwe stoffering, onder opnieuw in goede staat te brengen van de cel Werken van de Directie andere een neo-Empire of Lodewijk echter erg complex en kostelijk, Monumenten en Landschappen. XVI-salon dat werd heringericht als waardoor het pand in 2006 opnieuw 4. De restauratie van de gevel werd Chinees salon in de jaren 1920, en te koop moest worden gesteld. uitgevoerd onder leiding van de architectenassociatie SUM en Xavier het trappenhuis, dat in 1934-35 een Prangende stabiliteitsproblemen Viérin. art-decokarakter kreeg. Op het noopten de Directie Monumenten vlak van comfort werd de woning en Landschappen ertoe om de gevel in 1910 met een centraal verwar- in datzelfde jaar al te laten stutten, mingssysteem uitgerust, de elek- in afwachting van de uitvoering van

trische verlichtingsinstallatie werd het daadwerkelijke restauratiepro- 2018 DECEMBER - NR029 meermaals gerenoveerd en het ject . sanitair werd op verschillende tijd- Een kantoor gespecialiseerd in stippen gemoderniseerd2. De gevel monumentaal vastgoed liet de res- bleef echter grotendeels van wij- tauratie van de gevel uiteindelijk zigingen gespaard. Slechts enkele uitvoeren in 2008-2009, een res- kleinere ingrepen, zoals de toevoe- tauratiewerf die voor 50% van de

ging van een zonnetent (die later kostprijs werd betoelaagd door het BRUSSEL ERFGOED

093 Huis de Saint-Cyr

Afb.7 Afb.8 Afb.11 Schouwmantel van de salon in neo- Schouwmantel van de salon in neo- Moule van het lijstwerk van het Vlaamse renaissancestijl vóór restauratie Vlaamse renaissancestijl na restauratie hoofdtrappenhuis (©Ma², augustus 2018). (foto Olivier Berckmans, februari 2017). (© Ma², augustus 2018).

Het glas-in-loodraam in het grote eens de afgietseltechniek toege- den. Van de schouw bleven slechts trappenhuis moest volledig worden past, maar daarvoor moest de res- enkele sporen op de vloer over. In verwijderd om het in het atelier te taurateur van het behangpaper een plaats van een heterocliet element kunnen restaureren (fig.9). Om het negatief maken in het atelier (afb.10, te plaatsen, werd ervoor geopteerd te beschermen werd op het dak een 11 en 12a - 12c). om het decor van de lambrisering buitenkoepel geplaatst die aan alle op die plaats op omkeerbare wijze moderne eisen voldoet en de inval Ook het japoniserende decor van door te trekken. Het kan dus mak- van daglicht in het trappenhuis en de hoofdingang, waarvan op het kelijk worden gedemonteerd indien de gaanderijen verzekert. De ont- plafond sporen werden aangetrof- een latere ontdekking een histo- brekende op hout gestucte decors fen, is gereconstrueerd. Er bleken risch getrouwe reconstructie alsnog konden door middel van afgietsels echter te weinig motieven van het mogelijk zou maken. worden aangevuld en in situ gere- behangpapier bewaard te zijn om ze construeerd: om ze te kunnen over- te kunnen extrapoleren of om een Muurtegels vormen altijd een bij- brengen, werden ze aangebracht op verwante referentie te vinden. Er zondere uitdaging omdat de aan- een fijn blad Japans papier en dan werd bijgevolg geopteerd voor een hechting aan de drager het demon- bijgewerkt. Voor de reconstructie eenvoudig behangpapier geschil- teren bemoeilijkt. De faiencetegels van het carton-pierre werd even- derd in de tint die werd teruggevon- en de friezen van de vroegere bad-

Afb.9 Afb.10 Zicht op het hoofdtrappenhuis vanuit de Chinese Salon Restauratie en verguldsel op fries in carton-pierre (© Ma², (© Marie-Françoise Plissart, maart 2017). september 2018).

094 12b 12c

Afb.12a en 12b Afb.12c Het maken van een afgietsel van de Gereconstrueerd en beschilderd carton- 12a lambrisering in carton-pierre voor de pierre, gereconstrueerd behangpapier vervaardiging van een negatief in het (© Ma², december 2018). atelier (©Ma², juli 2018). Afb.13 Glazen koepel van het trappenhuis met gerestaureerd glas-in-lood (© Marie- Françoise Plissart, december 2018).

ven en ambachtslieden die bij het project betrokken waren, even- als de kunsthistorici, het KIK en de Directie Cultureel Erfgoed (de vroegere Directie Monumenten en Landschappen), krijgt het volledig gerestaureerde Huis de Saint-Cyr binnenkort een gedeeltelijk ver- nieuwd programma dat de over- kamer konden in dit geval wel gede- van geschilderd ‘imitatiemarmer’ dracht van dit uitzonderlijke gebouw monteerd en opnieuw aangebracht in het secundaire trappenhuis, aan toekomstige generaties moet worden volgens het oorspronke- vloerafwerking, enz.). Voor de ele- verzekeren. Zo eigent het huis zich lijke patroon en in dezelfde ruimte, menten waarvan elk spoor verdwe- opnieuw een geheugen toe dat, hoe-

die een andere – zij het verwante – nen is, werden daarentegen alterna- wel het doorheen de tijd wat verwa- 2018 DECEMBER - NR029 functie kreeg, namelijk de nieuwe tieven gezocht die harmoniëren met terd is, opnieuw elke dag door zijn keuken. de gerestaureerde elementen. bewoners, en af en toe ook door bezoekers, kan worden herbeleefd Elders werden elementen gerecon- Elk getuigenis dat ons bereikt, ont- (fig.13). strueerd waarvan de aanwezigheid hult iets nieuws over het leven van door het onderzoek was bevestigd het gebouw. Dankzij de gezamen- Vertaald uit het Frans (behalve de

(kleur van het schrijnwerk, decor lijke inspanningen van de bedrij- kaderteksten) BRUSSEL ERFGOED

095 COLOFON

REDACTIECOMITÉ VERANTWOORDELIJKE UITGEVER Stéphane Demeter, Paula Dumont, Bety Waknine, directeur-generaal, Pascale Ingelaere, Murielle Lesecque, urban. (Gewestelijke Griet Meyfroots, Cecilia Paredes Overheidsdienst Brussel en Brigitte Vander Brugghen Stedenbouw en Erfgoed) Kunstberg 10-13, Brussel EINDREDACTIE NEDERLANDS Paula Dumont en Griet Meyfroots De artikelen zijn gepubliceerd EINDREDACTIE FRANS onder de verantwoordelijkheid Stéphane Demeter van de auteurs. Alle rechten voor het reproduceren, vertalen of REDACTIESECRETARIAAT herwerken zijn voorbehouden. Murielle Lesecque CONTACT COORDINATIE ICONOGRAFIE Directie Cultureel Erfgoed Cecilia Paredes Kunstberg 10-13, 1000 Brussel www.erfgoed.brussels COORDINATIE DOSSIER [email protected] Paula Dumont en Pascale Ingelaere HERKOMST VAN DE FOTO’S AUTEURS/ REDACTIONELE Mochten er ondanks onze inspanningen MEDEWERKING om alle reproductierechten te betalen Werner Adriaenssens, Manuela Core, toch nog gerechtigden zijn die niet Lise Cuykens, Emmanuelle de Sart, gecontacteerd werden, dan worden Paula Dumont, Vincent Heymans, zij verzocht zich kenbaar te maken bij Isabelle Leroy, Griet Meyfroots, de Directie Cultureel Erfgoed van het Christophe Mouzelard, Constantin Brussels Hoofdstedelijk Gewest Pion, Coralie Smets, Christian Spapens, Guido Stegen, Anne Van Loo, LIJST MET AFKORTINGEN Ann Verdonck, Tom Verhofstadt AAM Archives d’Architecture Moderne AML Archief en Museum van VERTALING de Franstalige literatuur Gitracom, Hilde Pauwels, Erik Tack, CIDEP Centre d’information, de Ubiqus Belgium NV/SA documentation et d’étude du patrimoine NALEZING ENSAV École nationale Koenraad Raeymaekers, Harry supérieure des arts visuels Lelièvre, Wim Kenis, Coralie GAE/DS Gemeentearchief Smets, Tom Verhofstadt en de Elsene/Dienst Stedenbouw leden van het redactiecomité GAV/DS Gemeentearchief Vorst/Dienst Stedenbouw VORMGEVING KIK-IRPA – Koninklijk Instituut voor Polygraph’ het Kunstpatrimonium / Institut royal du Patrimoine artistique ONTWERPER MAQUETTE KMKG Koninklijk Musea voor The Crew communication nv Kunst en Geschiedenis DRUK RBC-BHG Région Bruxelles Capitale, IPM printing Brussels Hoofdstedelijk Gewest RIBA Royal Institute of British Architects VERSPREIDING EN SAB – Stadsarchief Brussel ABONNEMENTENBEHEER Cindy De Brandt, ISSN Brigitte Vander Brugghen 2034-5771 [email protected] WETTELIJK DEPOT BEDANKINGEN D/2019/6860/007 Sait Kôse, Francis Metzger, Marie-Françoise Plissart, Cette revue paraît également Augustin Siaens, Familie Speidel, en Français sous le titre Philippe et Marinette Terseleer Bruxelles Patrimoines. Erfgoed Brussel Reeds verschenen

001 - November 2011 009 - December 2013 018 - April 2016 Terug naar school Parken en tuinen De Gemeentehuizen

002 - Juni 2012 010 - April 2014 019-020 - September 2016 De Hallepoort Jean-Baptiste Dewin Stijlen gerecycleerd

003-004 - September 2012 011-012- September 2014 021 - December 2016 De kunst van het bouwen Geschiedenis en herinnering Victor Besme

005 - December 2012 013- December 2014 022 - April 2017 Hôtel Dewez Cultusgebouwen Art nouveau

Extra nummer 2013 014- April 2015 023-024 - September 2017 Het erfgoed schrijft onze geschiedenis Zoniënwoud Natuur in de stad 015-016 - September 2015 006-007 - September 2013 Ateliers, fabrieken en kantoren 025 - December 2017 Brussel, m’as-tu vu ? Conservatie op de steigers 017 - December 2015 008 - November 2013 Stadsarcheologie Industriële architectuur

Laatste nummers

026-027 - April 2018 028 - September 2018 Extra nummer - 2018 Kunstenaarsateliers Het Erfgoed, dat zijn wij! De restauratie van een uitzonderlijk decor

10 €

ISBN 978-2-87584-176-6