Het Politieke Spectrum Van De Npo

HET POLITIEKE SPECTRUM VAN DE NPO

Politieke diversiteit tijdens de Provinciale Statenverkiezingen bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur

MARLOU PONCIN - 12283126 MASTERSCRIPTIE JOURNALISTIEK EN MEDIA Universiteit van Amsterdam Februari 2020 Scriptiebegeleider: Pauline van Romondt-Vis | Tweede lezer: Eline Huiberts Het land boven de provincie Hoe de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 over alles behalve de provincies gingen bij Nieuwsuur en Goedemorgen Nederland

De actualiteitenprogramma’s Nieuwsuur en Goedemorgen Nederland besteedden tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 vooral aandacht aan de Eerste Kamer en de nationale politiek. Daarbij kwamen de coalitiepartijen in beide programma’s veelvuldig aan het woord, bij Goedemorgen Nederland aangevuld door Forum voor Democratie, en bij Nieuwsuur door Groenlinks.

Wie Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur keek tijdens de Provinciale Statenverkiezingen zou haast niet geloven dat het niet om landelijke verkiezingen draait. ’s Morgens schuiven partijleiders van de landelijke partijen aan bij WNL om als gasthoofdredacteur en medepresentator hun partij te promoten, terwijl bij Nieuwsuur de discussie steeds terugkeert naar de Eerste Kamer en de zetelverdeling daar. De politici die daadwerkelijk in de Provinciale Staten zouden plaatsnemen, en de plannen die zij hebben, komen nauwelijks aan bod. Dat blijkt uit de scriptie ‘het politieke spectrum bij de NPO’. Na het kijken van alle items over Nederlandse politiek in de twee programma’s voorafgaand en in de week na de verkiezingen, blijkt dat vooral overheidspartijen vaak besproken worden en aan het woord komen. De meest gesproken politicus komt bij beide programma’s echter van de oppositie: Thierry Baudet van Forum voor Democratie bij Goedemorgen Nederland, en Jesse Klaver van Groenlinks bij Nieuwsuur. Bijna alle landelijke partijen komen zelf aan het woord en worden besproken in beide programma’s, met slechts twee uitzonderingen. De Partij voor de Dieren ontbreekt volledig bij beide programma’s. 50Plus kwam alleen in Goedemorgen Nederland voor, maar ontbrak volledig bij Nieuwsuur. Verder blijkt uit het onderzoek dat de beide programma’s politiek regelmatig als spel of strijd omschrijven, met winnaars en verliezers. Hierdoor is er minder aandacht voor de daadwerkelijke onderwerpen waarop politieke partijen zich proberen te onderscheiden, hoewel hier bij Nieuwsuur inhoudelijk meer ruimte voor werd vrijgemaakt dan bij Goedemorgen Nederland. Met name op het thema ‘klimaat’ ging Nieuwsuur de diepte in, onder andere door een eigen debat te organiseren in de studio. Over het algemeen was er meer aandacht voor conflicten, en voor het focussen op peilingen dan op inhoudelijke verschillen tussen partijen in beide programma’s. De berichtgeving leek daarnaast ook niet altijd neutraal en objectief. Zo viel bij Goedemorgen Nederland op dat het programma de SP en DENK aan een grotere verscheidenheid van kritische vragen onderwierp dan andere partijen. Bij Nieuwsuur kreeg vooral Forum voor Democratie vaker te maken met kritiek en ongeloof vanuit de presentatoren en interviewers. In hoeverre deze verkiezingen daarvoor een uitzondering vormen of een structurele wijze van berichtgeving, valt met het onderzoek niet vast te stellen.

Inhoudsopgave Inleiding ______3

Context ______6

Theoretisch kader ______8

Politieke journalistiek ______8

Het mediasysteem in een politieke context ______11

Politiek en media ______14

Effecten van media op het publiek ______17

Politieke diversiteit in nieuws ______20

Het Nederlandse televisielandschap en politieke diversiteit ______23

Methode ______26

Methode van onderzoek ______26

Onderzoekseenheden ______27

Meetinstrument ______29

Analyseprocedures ______30

Resultaten ______32

Goedemorgen Nederland ______32

Nieuwsuur ______41

Verschillen ______51

Conclusie & discussie ______56

Literatuurlijst ______63

Bijlage 1: Codeboek ______67

Bijlage 2: Items voor kwalitatieve analyse ______72

Bijlage 3 - Transcripten ______74

Transcripten Goedemorgen Nederland ______74

Transcripten Nieuwsuur ______117

Bijlage 4 – Kwalitatieve analyse ______201

Inleiding

“Aardverschuiving: Forum voor Democratie stormt Eerste Kamer in” (De Telegraaf, 21 maart 2019), “Rutte zal moeten bellen, bellen, bellen” (AD, 21 maart 2019) en “Wat wordt de zetelverdeling in de senaat” (De Volkskrant, 21 maart 2019). Tijdens en na de Provinciale Statenverkiezingen in 2019 was het vrij duidelijk: hoewel er gestemd werd op het bestuur van de provincies, ging het ook en vooral over de Eerste Kamer die door diezelfde provincies moest worden gekozen. Het waren niet alleen kranten die aandacht besteden aan deze verkiezingen. Ook in tv- programma’s verschenen nationale politici aan de talkshowtafel, bezochten nieuwsprogramma’s campagnebijeenkomsten en zetten actualiteitenprogramma’s experts en duiders in om alles te analyseren. Ook bij de Nederlandse Publieke Omroep (NPO) werd er tijd voor vrij geruimd in programma’s. In Goedemorgen Nederland mochten iedere dag lijsttrekkers van de nationale partij-afdelingen als gasthoofdredacteur en medepresentator fungeren in het programma. Bij Nieuwsuur werden de debatten gevolgd, ging het team mee naar campagnebijeenkomsten en organiseerden ze ook zelf een klimaatdebat. De NPO dient voor alle Nederlanders programma’s aan te bieden die als doel hebben te informeren, inspireren en/of amuseren (NPO, 2015). Hiervoor maakt de organisatie gebruik van een aantal omroepen die vanuit verschillende ideologieën en/of levenswijze programma’s creëren. Hiermee probeert de NPO een stelsel te vormen waarin voor iedere burger een omroep is waarbij men aansluiting kan vinden. Binnen dit kader vormt de NOS een uitzonderingspositie. Deze omroep is verantwoordelijk voor alle nieuwsvoorziening vanuit de NPO en dient daarom onafhankelijk te zijn om op deze wijze iedereen te kunnen aanspreken (NOS, z.j.). Hierbij zijn met name waarden als objectiviteit en onafhankelijkheid erg belangrijk, wat ook benadrukt wordt door McQuail (2015) als centrale waardes voor nieuwsorganisaties. Ook de NTR heeft een uitzonderingspositie. Net als de NOS vormt de NTR een taakomroep, wat betekent dat het alle doelgroepen moet aanspreken, in dit geval op het gebied van cultuur, jeugd, educatie en diversiteit (NTR, z.j.). Deze omroepen maken samen het programma Nieuwsuur wat achtergronden brengt bij het nieuws, en naar eigen zeggen dit “onafhankelijk, onpartijdig en ongebonden” (NOS, z.j.) doet. Het programma is al regelmatig aan wetenschappelijk onderzoek onderworpen, onder andere op het gebied van framing van immigranten en de effecten op het politieke beleid (Dekker & Scholten, 2017) en het effect van nieuwsconsumptie op anti-moslim attitudes (Jacobs, Boukes & Vliegenthart, 2019). Bij deze

3 onderzoeken is er alleen gekeken naar effecten, maar niet of nauwelijks naar wat er daadwerkelijk gezegd en gedaan wordt in het programma. Ook WNL kent een bijzondere positie. Deze omroep onderscheidt zich door programma’s te maken vanuit het gedachtegoed van een liberaal-conservatieve stroming aan de hand van vier thema’s: politiek, economie, veiligheid en de Nederlandse identiteit. Het is de enige omroep die zich expliciet op deze stroming richt en zich identificeert als “vrolijk rechts” (WNL, 2018). Op werkdagen heeft WNL het vaste tijdslot van 7 tot 9 ’s morgens op NPO1 voor het actualiteitenprogramma Goedemorgen Nederland. Over WNL is relatief weinig bekend in de wetenschappelijke literatuur. Als de omroep genoemd wordt, is het vaak in de context van de NPO en haar beleid om pluriformiteit en diversiteit te representeren (Engelbert & Awad, 2014; Wonneberger, Schoenbach & Meurs, 2013). Voor de enige omroep die zich als rechts van het midden neerzet, en die zich bovendien expliciet op politiek richt als een van de centrale thema’s, zou het interessant zijn om te kijken hoe deze visie in het actualiteitenprogramma, wat ook rekening houdt met journalistieke waardes als objectiviteit, tot uiting komt. Zowel Nieuwsuur als Goedemorgen Nederland behandelen als actualiteitenprogramma regelmatig de Nederlandse politiek, zowel met politici zelf als met analisten en experts. Vanuit de missie en taken die de NPO oplegt aan de omroepen is er wel een verschil tussen beide programma’s. Zo heeft Nieuwsuur te allen tijde de opdracht om objectief en neutraal te blijven, om zo alle doelgroepen aan te kunnen spreken, terwijl bij Goedemorgen Nederland meer ruimte is om vanuit de visie van de omroep de programma- inhoud te vormen en aan te sluiten bij de liberaal-conservatieve stroming waar zij voor staat. De NPO vindt het belangrijk om alle doelgroepen aan te kunnen spreken, en dus is diversiteit voor hen een centraal punt. WNL vult in dit stelsel de rol in van de ‘rechtse’ omroep om daarmee die diversiteit in het omroepbestel te vergroten. In dit onderzoek zal daarom worden gekeken of deze omroepen aan deze verwachtingen voldoen en of zij aansluiten bij de missie en visie waar zij met belastinggeld voor betaald worden. In voorgaand wetenschappelijk onderzoek was er tot op heden weinig aandacht voor WNL als omroep. Daarin vult dit onderzoek de literatuur aan met een publieke omroep die zich als rechts identificeert en daarmee uniek is in Nederland. Hoewel er bij Nieuwsuur wel vaker wetenschappelijk onderzoek heeft plaatsgevonden, richtte dit zich vaak op de effecten (Dekker & Scholten, 2017; Jacobs, Boukes & Vliegenthart, 2019). Op het gebied van politieke verslaggeving tijdens verkiezingen is er nog niet veel bekend over dit programma. De twee programma’s zijn daarnaast voor zover bekend nog niet eerder naast elkaar gelegd in

4 een vergelijking om te zien in hoeverre deze aan hun taken en missie voldoen en in hoeverre zij daadwerkelijk verschillen. Ook daarin vult dit onderzoek de bestaande wetenschappelijke literatuur aan. In dit onderzoek zal daarom worden gekeken hoe deze twee omroepen in hun actualiteitenprogramma om zijn gegaan met de Provinciale Statenverkiezingen in 2019. Gezien de taken vanuit de NPO, zal er daarbij specifiek gekeken worden naar de politieke diversiteit binnen de programma’s. Dit zal worden onderzocht aan de hand van de volgende hoofdvraag:

Hoofdvraag: Hoe ziet de politieke diversiteit bij Goedemorgen Nederland (WNL) en Nieuwsuur (NOS-NTR) rondom en tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 eruit?

Ter ondersteuning van deze vraag worden ook de volgende deelvragen beantwoord:

Deelvraag 1: Hoe bericht Goedemorgen Nederland over de Nederlandse politiek rondom en tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2019? Deelvraag 2: Hoe bericht Nieuwsuur over de Nederlandse politiek rondom en tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2019? Deelvraag 3: Hoe verschilt de berichtgeving in Goedemorgen Nederland van de berichtgeving in Nieuwsuur? Deelvraag 4: Hoe sluit de berichtgeving aan bij de missie en taken van respectievelijk WNL en NOS-NTR?

Met deze deelvragen kan worden vastgesteld hoe de berichtgeving van zowel Goedemorgen Nederland als Nieuwsuur eruit heeft gezien tijdens en rondom de verkiezingen, welke verschillen er tussen de programma’s waarneembaar zijn en in hoeverre deze berichtgeving aansluit bij de missie en taken van de omroepen waar zij bij horen. Daarmee kan ook worden beantwoord hoe de politieke diversiteit uiting krijgt in beide programma’s. Voor de eerste twee deelvragen zal worden gekeken naar de uitzendingen tijdens en rondom de Provinciale Statenverkiezingen, waarbij er zowel aandacht is voor kwantitatieve, telbare kenmerken als voor kwalitatieve kenmerken die meer interpretatie vereisen. Voor de derde deelvraag zal deze data met elkaar worden vergeleken tussen de beide programma’s. Voor de vierde deelvraag zullen de jaarverslagen en omschrijvingen van de taakomroepen worden

5 vergeleken met de verzamelde data. Aan de hand van de antwoorden op de deelvragen zal de hoofdvraag beantwoord worden.

Context

Er viel in 2019 genoeg te kiezen voor Nederlanders: zowel de Provinciale Staten moesten gekozen worden, degene die zetels behaalden mochten vervolgens de Eerste Kamer bepalen, en er waren ook Europese verkiezingen. In dit onderzoek wordt gekeken naar de berichtgeving rondom de Provinciale Statenverkiezingen, maar gezien deze ook de Eerste Kamer mochten bepalen, ligt er ook een nadruk op deze Eerste Kamer in het onderzoek. Aan de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 deden alle partijen die al vertegenwoordigd waren in de Tweede Kamer mee. Het kabinet bestond op dat moment uit de VVD, die door Mark Rutte – tevens premier – geleid werden, het CDA, welke nog vertegenwoordigd werd door Sybrand Buma, D66, die door nieuwkomer Rob Jetten geleid werd en ChristenUnie die onder leiding stond van Gert-Jan Segers. Het kabinet kon er van tevoren rekening mee houden dat zij wel eens flinke verliezen konden leiden (Rijlaarsdam & de Koning, 2019). Hoewel zij voor de verkiezingen nog een meerderheid hadden in zowel de Tweede als de Eerste Kamer, leek het een reëel scenario dat zij die meerderheid in de Eerste Kamer niet zouden behouden. Oppositiepartijen als Groenlinks en Forum voor Democratie op respectievelijk links en rechts scoorden goed bij het publiek en konden grote overwinningen verwachten (Hummelen, 22 februari 2019). Voor de verkiezingen waren er meerdere debatten tussen zowel kandidaten van de Provinciale Staten, als Eerste Kamerleden als partijleiders in de Tweede Kamer die niet zelf verkiesbaar waren. In nationale media was er hierbij met name aandacht voor de debatten tussen de lijsttrekkers van de Tweede Kamer (Aharouay & Rijlaarsdam, 2019). Op 7 maart 2019 mocht een deel van deze lijsttrekkers het spits afbijten in de Rode Hoed bij het RTL- debat. De selectie werd gemaakt op basis van grootte in de peilingen: de acht partijen die er het best voor stonden in de peilingen, mochten meedoen. De stellingen die besproken werden, waren allemaal nationaal van aard. Na het RTL-debat vond bij Nieuwsuur ook nog een speciaal klimaatdebat plaats. Deze werd gehouden tussen Thierry Baudet van Forum voor Democratie, Rob Jetten van D66 en Jesse Klaver van Groenlinks. Zij debatteerden over twee stellingen met als thema klimaat, en de kosten daarvan. Daarnaast was er ook nog een NOS-Slotdebat op 19 maart 2019, waaraan

6 alle partijleiders van de Tweede Kamer meededen, ongeacht hun grootte (Van de Wiel, 2019). Partijleiders waren ook op straat en in de media regelmatig te zien om hun partij te vertegenwoordigen, zo ook bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Bij Goedemorgen Nederland zat iedere dag een partijleider aan tafel als gast-hoofdredacteur en co-presentator, op Tunahun Kuzu (Denk) na die als gast was uitgenodigd nadat hij kritiek leverde op De Nieuwe Maan en opriep tot meer controle over de pers (Mebius, 6 maart 2019). Zijn uitnodiging om als gasthoofdredacteur en co-presentator deel te nemen is daarop ingetrokken, en er is besloten om hem als gast kritisch te bevragen. Ook bij Nieuwsuur kwam er in verschillende items aandacht voor de verkiezingen. Zo was er een vast format waarbij de partijen bezocht werden op campagne of bij partijdagen, en werden de debatten gevolgd met politiek experts. Daarnaast was er dus ook een speciaal Nieuwsuur klimaatdebat in het programma te zien. De voorspellingen van de Provinciale Statenverkiezingen van 2019, die indirect ook de Eerste Kamer-verdeling bepalen, bleken voor een deel te kloppen (Kranenburg, 2019). Forum voor Democratie werd de grote winnaar. De snelle groei van de partij zorgde voor een verschuiving in de zetelverdeling in de Eerste Kamer. De tweede en derde grootste partij werden VVD en CDA, waardoor het rechterveld een groter geheel vormde dan het linkerveld. Ook Groenlinks won overtuigend. De partij werd de grootste op links en haalde een historische overwinning. De uitslag betekende ook dat de coalitiepartijen hun meerderheid in de Eerste Kamer kwijt zouden raken, en dat samenwerking met andere partijen noodzakelijk zou worden. Zowel Nieuwsuur als Goedemorgen Nederland besteedden hier aandacht aan in de week na de uitslagen met behulp van analisten en experts. Ook kwamen in beide programma’s verschillende lijsttrekkers van de Tweede Kamer aan bod om een reactie te geven op de uitslagen. Dit onderzoek beperkt zich tot de week na de Provinciale Statenverkiezingen. Na deze periode begon ook het formeren van de provinciale besturen en het kiezen van de nieuwe Eerste Kamer.

Theoretisch kader

Het theoretisch kader is over twee delen verdeeld. Het eerste deel richt zich op theorieën waarbij er wordt gekeken naar de definitie van (politieke) journalistiek, en hoe de partijen die hieraan deelnemen – burgers, journalisten en politici – zich tot elkaar verhouden om zo te zien binnen welke context Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur zich bevinden. Daarbij wordt ten eerste gekeken naar wat voor waarden (politiek) journalisten belangrijk vinden, en hoe hun rol binnen de samenleving eruit hoort te zien. Vervolgens wordt het mediasysteem van Nederland binnen de politieke context geplaatst. Daarna gaat de paragraaf verder met de wisselwerking tussen politici en media, en de effecten van media op burgers. In het tweede deel wordt er gekeken naar politieke diversiteit, en de invloed en zichtbaarheid ervan op de Nederlandse televisie. Dit deel geeft een indicatie hoe het politieke systeem tot uiting komt op de Nederlandse televisie en dient als basis voor het onderzoek naar Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Hierbij zal er eerst worden toegelicht wat er onder politieke diversiteit binnen dit onderzoek verstaan wordt, waarbij meerdere vormen van diversiteit aan bod komen. Daarna wordt er gekeken naar eerder onderzoek over de Nederlandse televisie wat zich op deze vormen van diversiteit richtte.

Politieke journalistiek

Politieke journalistiek is geen nieuw fenomeen. Het bestaat al sinds de eerste drukpers een krant maakte in de zeventiende eeuw waarin aandacht werd besteed aan belangrijke gebeurtenissen (McQuail, 2005). Sindsdien is de definitie van wie journalist is en waar goede journalistiek aan moet voldoen continu veranderd en geherdefinieerd door nieuwe ontwikkelingen in de samenleving, zoals de komst van de televisie en het internet (Deuze, 2005; Hanitzsch, 2011; McQuail, 2005). In de huidige Westerse democratische samenlevingen ziet men herhaaldelijk dezelfde karateristieken en waarden die journalisten zichzelf en hun werk toe-eigenen, waarmee er sprake is van een uitgesproken journalistiek milieu. Deuze (2005) onderscheidt vijf eigenschappen die in democratische samenlevingen door journalisten aangehaald worden als zelf-legitimatie en als basis voor hun werk. De eerste eigenschap is het bieden van een

8 publieke service. Journalisten zijn watch dogs1, actieve verzamelaars en verspreiders van informatie. De tweede eigenschap die journalisten als basis van hun werk zien is objectiviteit. Hiermee wordt bedoeld dat ze onpartijdig, neutraal, objectief, eerlijk en dus geloofwaardig zijn. Daarnaast moeten journalisten ook autonoom zijn. Ze moeten vrij en onafhankelijk kunnen handelen binnen hun werk. Ook is het belangrijk voor een goede journalist dat deze een gevoel van immediacy heeft, waarmee Deuze (2005) bedoelt dat journalisten goed aanvoelen wat de actualiteit is, en hier snel op in kunnen spelen. Tot slot speelt ook ethiek een belangrijke rol. Een journalist moet kunnen bepalen wat ethisch verantwoord is en wat niet. Met deze vijf kenmerken zouden journalisten een onafhankelijke rol moeten vervullen in de samenleving, waarbij zij het publiek voorzien van datgene wat zij zouden moeten weten, en de overheid controleren. Een rol die bij Hanitzsch (2011) samengevat wordt als de detached watchdog. Deze vorm is dan ook zichtbaar in de meeste democratische Westerse landen, waar de media gezien worden als een aanvulling op het democratische karakter en als extra controle op de overheid (McQuail, 2005). Toch zijn er binnen de specifieke media van een land ook verschillen waarneembaar als het aankomt op de journalistieke werkwijze. Hoewel binnen een land de wetten en regels in principe voor ieder medium gelijk zijn, zijn er factoren die ook invloed hebben op de uitoefening van het journalistieke beroep. Zo is de eigendomsstructuur en controle van belang. Een publieke omroep zoals WNL die in Nederland zich moet houden aan het beleid van de NPO zal aan andere voorwaarden gehoor geven dan een commerciële omroep zoals RTL die meer door de markt geleid kan worden. Daarnaast kunnen verschillende werkroutines en verwachtingen binnen media ook leiden tot verschillen tussen media. Tot slot noemt McQail (2005) de link met politiek als veroorzaker van verschillen binnen media van hetzelfde land (McQuail, 2005). Wanneer bepaalde media zich ideologisch identificeren met politieke stromingen en partijen kan dit leiden tot een andere vorm van journalistiek, of het belang geven aan andere journalistieke waarden, dan bij media die zich niet ideologisch achter een politieke partij of stroming scharen. Voor Westerse democratieën geldt dat journalisten hun basisrol zien als detached watchdog die de overheid controleert en onafhankelijk blijft (Hanitzsch, 2011). Deze belangrijke rol van de journalistiek binnen de samenleving wordt in de wetenschappelijke

1 In dit onderzoek komen geregeld Engelse termen voor. Waar een passende vertaling mogelijk was, is er gekozen voor de vertaling. Waar deze vertaling niet de lading van het Engelse begrip volledig omvatte, is gekozen voor de Engelse term.

9 literatuur dan ook regelmatig aangehaald. Bell en Owen (2017) schreven een boek over de rol van de journalistiek nadat bekend werd door klokkenluider Edward Snowden dat nationale geheime diensten op grootschalige wijze afluisterpraktijken inzetten. Zij stellen dat de vrije pers nodig is om dit soort praktijken aan het licht te kunnen brengen, omdat er zonder de vrije pers geen controle zou zijn op de overheden. Bell en Owen (2017) gaan hierbij echter voorbij aan de rol van social media, en de mogelijkheid van burgers om zelf journalistiek te bedrijven of zonder traditioneel medium als klokkenluider via het internet deze praktijken aan het licht te brengen. Goidel, Gaddie en Ehrl (2017) leggen daarnaast de link tussen publieke omroepen en het verhoogd vertrouwen in het belang van democratie. Journalistiek zou er met name voor zorgen dat het publiek toegang krijgt tot informatie over publieke zaken, die ze anders niet zouden krijgen (Nielsen, 2017). Ook hierbij geldt dat bij zowel Goidel et al. (2017), als bij Nielsen (2017) geen rekening is gehouden met de invloed van social media en het internet hierop, waarbij burgers in staat zijn om zelf meer informatie dan ooit te vergaren op vindplaatsen die verder reiken dan traditionele media. Er valt echter wel wat voor te zeggen dat traditionele media nog een belangrijke invloed zouden hebben. In de Europese Unie geeft 67% van de burgers nog altijd de voorkeur aan televisie om politiek nieuws te ontvangen (Eurobarometer, 2009). Dat er meer mogelijkheden zijn om aan nieuws te komen, wil dus niet zeggen dat burgers daar ook daadwerkelijk gebruik van (willen) maken.

Zoals McQuail (2005) in zijn boek stelt kunnen verschillen tussen specifieke media in hetzelfde land gedeeltelijk verklaard worden door de link tussen media en politiek. Hanitzsch (2011) bouwt hierop verder door te stellen dat journalisten vier verschillende rollen hebben die zij kunnen innemen met hun werk ten opzichte van de politiek en machtshebbers binnen een land: de populist disseminator, de detached watchdog, de critical change agent en de opportunist facilitator. Deze rollen zouden verschillen op drie gebieden: interventionisme, afstand tot de macht en marktoriëntatie. Interventionisme is in hoeverre de journalist zich laat leiden door een bepaald doel of door bepaalde waarden, waarbij het spectrum van zeer neutraal en objectief tot betrokken en sociaal toegewijd reikt. In Nederland zou bijvoorbeeld het online platform De Correspondent gezien kunnen worden als een medium wat zich sociaal toegewijd opstelt, en de input van consumenten zeer serieus neemt, terwijl van de NOS verwacht zou kunnen worden dat deze zich als publieke taakomroep zeer neutraal en objectief opstelt. Het tweede gebied waarop de rollen van de journalist verschillen heeft te maken met de afstand tot de macht. Deze valt ook

10 in een spectrum, met aan de ene kant onafhankelijke journalisten die als een vierde macht de overheid controleren tot aan de andere kant journalisten die zichzelf zien als partners van de overheid en zichzelf dus minder een controle-functie toeschrijven. Marktoriëntatie bepaalt hoe journalisten hun publiek zien: als consumenten of als burgers. In het tweede geval zullen journalisten hun werk zien als een manier om een geïnformeerde samenleving te krijgen. In het eerste geval zou het met name draaien om winstmaximalisatie voor het bedrijf waar de journalist voor werkt. Deze drie gebieden leiden volgens Hanitzsch (2011) in verschillende combinaties tot de viertal rollen van de journalist zoals hierboven genoemd. De eerste rol, de populist disseminator, is gekarakteriseerd door het bieden van nieuws wat interessant is voor een zo groot mogelijke groep, en een onafhankelijke rol van de journalist. Zij zien zich echter niet als controle op de overheid. Hierbij vervult de journalist dus meer de rol van verzamelaar van interessante informatie voor een grote groep, dan dat er actief op zoek wordt gegaan naar misstanden binnen de overheid. De tweede rol, de detached watchdog ziet zichzelf wel als vierde macht en geeft minder om hoe geschikt nieuws is voor een grote groep. Hierbij zal deze zich dus ook kritischer opstellen, en eerder doorgraven naar misstanden bij een overheidsinstantie. Als een journalist zich meer identificeert met de laatste twee groepen, critical change agent en opportunist facilitator, dan geeft deze minder om de onafhankelijke positie van de journalist, waarbij de critical change agent zich richt op het hervormen van het sociale systeem, en dus een duidelijk doel voor ogen heeft waarvan deze hoopt dat de journalistiek daaraan bijdraagt, terwijl de opportunist facilitator de overheid juist steunt en dus niet snel kritisch naar de overheid zal kijken. Journalisten in Westerse democratieën vinden zichzelf grootendeels in de categorie van de detached watchdog horen (Deuze, 2005 & Hanitzsch, 2011).

Het mediasysteem in een politieke context

Hanitzsch’ (2011) onderzoek richtte zich op de vraag hoe journalisten zichzelf en hun rol binnen de samenleving zien. Journalisten opereren zelden op zichzelf en zijn vaak onderdeel van een medium, en dat medium is weer onderdeel van een groter systeem. Hallin en Mancini (2004) ontwikkelden daarom een methode om het medialandschap in de context van het politieke systeem te zien en daarbinnen te kijken hoe media functioneren. Media zouden volgens hen niet los kunnen worden gezien van de politieke context en de geschiedenis van

11 een land. Op basis van hun onderzoek werden drie modellen vastgesteld: het Mediterraanse of gepolariseerd pluralistisch model, het Noord-/Centraal-Europees of democratisch bedrijfsmodel en het Noord-Atlantische of liberale model. In het eerste model vallen landen als Spanje, Griekenland en Frankrijk. In het tweede model valt onder andere Nederland en in het derde model vallen landen als het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Het onderscheid tussen de drie modellen is gevormd door verschillen op vier belangrijke dimensies: de structuur van de markt, politiek parallellisme – de samenhang tussen media en politieke partijen, welke ook McQuail (2005) aanhaalde –, de ontwikkeling van journalistieke professionaliteit en de mate en vorm van staatsinterventie in het mediasysteem. Deze hangen nauw samen met het politieke systeem van een land waarin een medium zich bevindt. In het gepolariseerd pluralistisch model, welke dus in onder andere Spanje zichtbaar is, bemoeien de staat en politieke partijen zich actief met allerlei aspecten in de samenleving, waaronder de pers. Media worden gezien als boegbeeld van verschillende politieke stromingen, wat zwaarder weegt voor journalisten dan de inzet voor een professionele journalistieke cultuur. Het democratisch bedrijfsmodel, waar Hallin en Mancini (2004) Nederland onder scharen, laat zich meer leiden door goed georganiseerde sociale groepen in de samenleving, en voelt tegelijkertijd een verplichting om aan het ‘grotere goed’ te voldoen door zich aan de normen en waarden van die verschillende sociale groepen te houden. Er wordt in dit model door burgers relatief veel nieuws geconsumeerd. Hoewel media zich dus niet per sé in dienst stellen van de overheid, zijn zij vaak wel terug te voeren op een ideologie als basis van hun werk. In het liberale model ligt de nadruk op het ontbreken van staatsinvloed en laten media zich leiden door wat zij zelf belangrijk vinden en minder door het ‘grotere goed’ voor de samenleving. Media worden gezien als watchdogs en informatieverstrekkers. Hallin en Mancini (2004) verwachtten dat steeds meer mediasystemen zullen opschuiven naar het liberale model, gezien de invloed van landen als de Verenigde Staten op de wereld in het geheel, en de toename van globalisering, waardoor systemen steeds meer grijze gebieden krijgen door invloeden van buitenaf.

Sinds het oorspronkelijke boek van Hallin en Mancini (2004) zijn er vele vervolgonderzoeken geweest die een of meerdere aspecten van de modellen testten of aanvulden (o.a. Aalberg, van Aelst & Curran, 2010; Albaek, van Dalen, Jebril & de Vreese, 2014; Brüggemann, Engesser, Büchel, Humprecht & Castro, 2014; Büchel, Humprech, Castro-Herrero, Engesser & Brüggemann, 2016; Esser et al., 2012; Goidel et al., 2017;

Goldman & Mutz, 2011; Van Kempen, 2007). Aalberg et al. (2010) en Esser et al. (2013) richtten zich op de rol van commercialisering van televisienieuws. Aalberg et al. (2010) keken hierbij met name naar de consumptie door burgers, terwijl Esser et al. (2013) zich meer richtten op het marktsysteem waarbinnen media zich bevinden. Bij beide onderzoeken blijkt dat als het nieuwsaanbod groot is, de kans voor burgers om zich goed te informeren ook toeneemt. Hoe meer gecommercialiseerd media binnen een land zijn, hoe minder variatie er is van beschikbaar nieuws, en hoe minder burgers dus de kans hebben om zich te informeren. In het televisielandschap van Nederland is over een periode van dertig jaar een hoop veranderd: er zijn meer kanalen bijgekomen, met name commerciële zenders. Het aanbod van televisienieuws is ook toegenomen, met name buiten prime time (Aalberg et al., 2010). Het verwachte effect dat deze commercialisering zou leiden tot een verschuiving naar het liberale model, zoals Hallin & Mancini (2004) voorstelden, bleek echter niet plaats te vinden. Aalberg et al. (2010) en Esser et al. (2013) verklaren dit, net als Curran, Iyengar, Lund en Salovaara- Moring (2009) door te stellen dat in Europese landen met een sterke publieke omroep het belang van democratie sterker zou tellen dan het behalen van winst met nieuwsprogramma’s op televisie, en dat dit belang ook bij commerciële omroepen een rol speelt. De sterke publieke omroep geeft namelijk meer aandacht aan nieuws, moedigt nieuwsconsumptie aan en leidt tot een minder groot kennisgat tussen burgers wanneer deze hiernaar kijken. Hierdoor vindt een verder verschuiving richting het liberale model minder snel plaats dan bij landen waar geen sterke publieke omroep is. Bovendien is het door de toename aan nieuwsprogramma’s haast onmogelijk om niet in contact te komen met de actualiteit (Curran et al., 2009). In een land als de Verenigde Staten, een klassiek voorbeeld van het liberale model zonder sterke publieke omroep, speelt het belang van de markt waarin meer aandacht is voor entertainment wel een grotere rol, waardoor er daar minder nieuws tijdens prime time op televisie is (Aalberg et al., 2010). Uit het onderzoek van Aalberg et al. (2010) bleek verder dat er binnen het democratisch bedrijfsmodel van Hallin en Mancini (2004) ook verschillen zijn tussen landen. Zo hebben de Scandinavische landen, Noorwegen en Zweden, een veel hoger percentage kijkers naar prime time televisienieuws dan België en Nederland, terwijl zij allemaal volgens Hallin en Mancini (2004) in hetzelfde model passen. Ook Esser et al. (2013) ontdekten verschillen tussen de landen uit hetzelfde model. Zo is er in onder andere Nederland een groot aanbod aan televisienieuws op prime time bij zowel commerciële als de publieke omroepen, terwijl dit in Duitsland alleen bij de publieke omroep het geval is. Deze

13 onderzoeken dragen daarmee bij aan de opvatting dat de typologie van Hallin en Mancini (2004) niet altijd betekent dat een land aan alle onderdelen van de indeling voldoet.

Brüggemann et al. (2014) stelden vast dat op de dimensie van de rol van de staat een belangrijke factor kan zijn waarop landen verschillen die binnen dezelfde categorieën zouden vallen volgens Hallin en Mancini (2004). Net als Aalberg et al. (2010) erkennen Brüggemann et al. (2014) dat de grootte en rol van de publieke omroep erg bepalend kunnen zijn. Ook de mogelijkheid tot perssubsidies, en de eigendomsregulering van media zorgen voor verschillen. Volgens Brüggemann et al. (2014) zou Nederland dan ook eigenschappen hebben die wel meer uit het liberale model komen, zoals het voorop stellen van onafhankelijkheid van de staat. Ook Büchel et al. (2016) stelt dat Nederland op de dimensie van de rol van de staat kenmerken vertoond die eerder in het verlengde van het liberale model van Hallin en Mancini (2004) vallen en sluiten zich daarmee aan bij Brüggemann et al. (2014). Zij stellen dat Nederland daarmee een hybride model is, wat tussen het democratisch bedrijfsmodel en liberale model in zit, waarbij dit met name komt doordat Nederlandse journalisten zich, in tegenstelling tot wat Hallin en Mancini (2004) schreven, eerder in een onafhankelijke rol zien dan ideologisch verbonden met bepaalde politieke stromingen.

Politiek en media

Journalisten opereren in hun werkveld van de politieke journalistiek in samenwerking met politici, woordvoerders, lobbygroepen en allerlei andere sociale groepen. Volgens Hanitzsch (2011) zouden Nederlandse journalisten, als onderdeel van een Westerse democratische cultuur zich beschouwen als detached watchdog. Toch bleek ook uit Hallin en Mancini (2004), Brüggeman et al. (2014) en Büchel et al. (2016) dat Nederland ook kenmerken vertoont die erop duiden dat media niet altijd volledig gevrijwaard zullen zijn van politieke invloed. Dat valt vanuit de geschiedenis van Nederland ook goed te verklaren, met name bij de publieke omroepen. Deze komen voort uit de verzuiling, waarbij iedere omroep voor een eigen, afzonderlijke sociale groep programma’s produceerde vanuit een bepaalde levensbeschouwing of waarde. Hoewel verschillende omroepen inmiddels gefuseerd zijn, zou deze ontstaansgeschiedenis nog steeds een rol kunnen spelen in hun contact met politiek. Immers hoorden bij verschillende sociale groepen ook verschillende politieke partijen die vandaag de dag nog steeds actief zijn.

De rolverdeling tussen politici en journalisten staat daardoor soms onder spanning. Vanuit het detached watchdog principe zien Westerse journalisten zichzelf als een vierde macht, een controle-apparaat op het handelen van de overheid (Hanitzsch, 2011). Daarbij geldt ook dat de publieke omroep in Nederland betaald wordt vanuit diezelfde overheid. De politiek heeft andersom media ook nodig om potentiële kiezers en gelijkgestemden te bereiken (Van Aelst et al., 2008), hoewel sociale media politici vaker in staat stellen om ook direct de kiezer te bereiken. Toch blijkt ook uit de Eurobarometer (2009) dat binnen de Europese Unie burgers met een ruime meerderheid de voorkeur geven aan televisie als medium om politiek nieuws te verzamelen, en niet aan social media of het internet. Zowel politici als journalisten zijn dan ook continu bezig met het gedrag van elkaar en passen hun eigen gedrag daarop aan, wat in de literatuur bekend staat als roltheorie (Albaek et al., 2014). Het woord wat de relatie tussen politici en journalisten omschrijft, is cynisme (Albaek et al., 2014; Brants, de Vreese, Möller en van Praag, 2010; Van Aelst et al., 2008; Van Dalen, Albaek en de Vreese, 2011). Van Dalen et al. (2011) lieten zien dat journalisten cynisch zijn over politici wanneer zij een negatief beeld hebben van de spin doctors die politici gebruiken, en wanneer zij de indruk krijgen dat politici slechts gebruikmaken van de journalist om media-aandacht te verkrijgen. Hierbij zou namelijk de onafhankelijke rol van de journalist niet serieus genoeg worden genomen. Uit eerder onderzoek van Van Aelst et al. (2008) bleek dit beeld onder journalisten ook al te bestaan. Zij lieten bovendien zien dat dit gevoel wederzijds is. In België en Nederland hebben politici een negatief beeld van journalisten. Parlementsleden vinden dat politiek journalisten teveel macht hebben, een beeld wat journalisten zelf niet herkennen. Zo zouden media volgens politici het succes van een individuele politicus kunnen bepalen en teveel invloed hebben op wat er op de politieke agenda komt. Dit beeld was sterker onder Belgische parlementsleden dan onder de Nederlandse, hoewel het ook in Nederland wel degelijk voorkwam dat parlementsleden deze negatieve houding ten opzichte van journalisten ervaren. Dezelfde beelden waren ook waarneembaar bij Brants et al. (2010). Journalisten vinden dat politici teveel bezig zijn met wat zij noemen ‘media wellustigheid’, een drang naar media-aandacht en het zien van deze aandacht als een doel op zich. Albaek et al. (2014) concluderen ook dat deze opvatting voor cynisme zorgt bij de journalist. Hiermee zou hun rol als detached watchdog niet serieus genomen worden. Daarnaast leidt financiële afhankelijkheid van politieke beslissingen met name bij publieke omroepen tot een gevoel van een ongelijke machtsbalans tussen politici en journalisten, wat de onafhankelijkheid van

15 journalisten niet ten goede komt. Dit beeld toont een spiraal van gedeeld wantrouwen tussen politici en journalisten aan.

Toch is er geen weg meer terug: de politiek heeft media nodig om kiezers te bereiken (Brants & van Praag, 2006) en heeft gedurende de jaren ook meer kennis gekregen van welke processen nodig zijn om media-aandacht te ontvangen. Dit geleidelijke proces waarbij politiek steeds meer door de (ongesproken) regels en wetten van media bepaald wordt, noemt Strömbäck (2008) mediatisering. Hij onderscheidt daarbij vier fasen. In de eerste fase worden massamedia de belangrijkste bron van politieke informatie voor burgers en dragen deze media dus bij aan de meningsvorming van de burgers. In de tweede fase worden media meer onafhankelijk van de overheid en politieke instituties, doordat zij hun eigen journalistieke idealen en waarden belangrijker gaan vinden dan de aansluiting bij politieke partijen en de overheid. Medialogica, het geheel van de (ongesproken) regels en wetten van media, gaat in deze fase ook een rol spelen bij de overheidsinstituties en politieke partijen: zij gaan zich aanpassen aan de media. In de derde fase van mediatisering vormen media naast deze rol ook het dominante communicatiekanaal tussen verschillende sociale groepen. Deze groepen moeten zich vormen naar de media, in plaats van de situatie waarin media zich schikken aan het belang van de groep. In de vierde fase hebben politici het besef dat zij niet meer zonder media kunnen, en compleet ondergeschikt zijn aan de realiteit die media scheppen in plaats van aan de realiteit zoals deze is. Volgens de Nooy en Kleinnijenhuis (2013) bevinden Nederlandse politici zich tussen de derde en vierde fase, waarbij politici de indruk hebben dat de snelste manier om hun boodschap te verspreiden via massamedia is of dat zij helemaal niet zonder aandacht van massamedia een boodschap kunnen verspreiden. Dat kan verklaren waarom onder andere Brants et al. (2010) cynisme over de macht van media en journalisten waarnemen bij politici. Zij zouden zich volgens Strömbäck (2008) in deze fasen namelijk moeten schikken naar de wil van de media en de realiteit die media hen voorschotelt. Green-Pedersen en Mortensen (2010) concluderen dat een groot deel van verkiezingen en politieke meningsvorming tegenwoordig via massamedia plaatsvindt. De indruk van politici van het belang van aandacht door massamedia, is dus niet ongegrond. Politici kunnen echter wel tactieken ontwikkelen om vaker media-aandacht te krijgen. Zij proberen dan ook om zichzelf op bepaalde onderwerpen te profileren met een aanvallende, conflict-zoekende tactiek (Green-Pedersen & Mortensen, 2010). In een

16 meerpartijenstelsel kan het bovendien lonen om als partij een positieve uiting te doen naar andere partijen, waarmee voor de kiezer duidelijk wordt dat een mogelijke samenwerking of coalitie niet uitgesloten wordt door deze partij. Uit het onderzoek van de Nooy en Kleinnijenhuis (2013) blijkt dat deze strategie toegepast wordt door coaltiepartijen van de zittende overheid, die elkaar tijdens de verkiezingscampagne over het algemeen blijven steunen, net als partijgenoten elkaar in bescherming nemen door zich niet negatief over elkaar uit te laten. Grote partijen, waaronder de zittende overheidspartijen worden vaker doelwit van conflict-zoekende en aanvallende boodschappen door andere politici. Zittende partijen zijn wel zelf aanvallender dan oppositiepartijen in hun boodschappen via nieuwsmedia.

Effecten van media op het publiek

Hoewel journalisten en politici een cynische houding hebben ten opzichte van elkaar, zijn de media waarvoor de journalisten werken ook een bron van informatie voor burgers en consumenten. Volgens Albaek et al. (2014) zijn zij zelfs de belangrijkste bron om politieke kennis te vergaren, en kan de politiek daardoor niet meer zonder de media. Media hebben bovendien invloed op de publieke perceptie. Zo blijkt uit Albaek et al. (2014) dat als media volgens het publiek hun rol als watchdog goed uitvoeren, het publiek positiever is over het functioneren van de journalistiek dan wanneer zij het idee hebben dat deze rol niet uitgevoerd wordt. Forgette en Morris (2006) lieten zien dat politiek nieuws waarin conflict zit kan leiden tot een negatievere perceptie van kijkers omtrent politieke instituties, minder vertrouwen in de leiders, en minder steun voor politieke partijen en het politieke systeem in het geheel. Toch stellen Albaek et al. (2014) dat er ondanks meerdere onderzoeken naar dit soort fenomenen, nog geen duidelijkheid is waarmee gesteld kan worden in welke gevallen dit wel of niet plaats zou vinden en dat de bewijzen op dit moment nog niet hard genoeg zijn. In dit onderzoek zal er desondanks wel gekeken worden in hoeverre conflict een onderdeel is van items over het Nederlandse politieke nieuws in Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Wel is duidelijk dat media de band kunnen versterken tussen burgers en politieke partijen wanneer burgers hun eigen standpunten en meningen terugzien in de media (Hallin & Mancini, 2004) en zij dus opmerken welke partijen aansluiten bij hun eigen denkbeelden. Hoe meer media overeenkomen met politieke partijen, partij parallellisme, hoe meer de populatie van een land hun eigen mening ziet terugkeren in media (Goldman & Mutz, 2011).

Het is door partij parallellisme mogelijk voor burgers om te kiezen voor media die ideologisch gezien in hun eigen straatje passen. Media vormen daarmee een brug tussen wat de consument vindt en waarin politieke partijen aansluiten bij die mening. Ze kunnen hierdoor ook invloed hebben op het opkomstpercentage bij politieke verkiezingen. Brynin en Newton (2003) stellen net als Hallin en Mancini (2004) dat als de mening van de consument in een krant overeenkomt met het beeld wat uit de krant naar voren komt, de kans groter is dat deze consument zal gaan stemmen dan wanneer de krant ook andere geluiden laat horen. Als de ideologie van de lezer dus overeenkomt met de realiteit die de media weergeeft, leidt dit tot een hoger opkomstpercentage bij de verkiezing. Het risico hiervan is echter wel dat media een eenzijdig beeld geven, waardoor journalisten zichzelf schikken aan de mening van de groep in plaats van de autonome houding die zij volgens Deuze (2005) zo belangrijk vinden. Ze zouden hiermee hun rol om burgers te informeren van verschillende standpunten niet vervullen. Dat dit ook voor televisie geldt, blijkt uit onderzoek van Van Kempen (2017). Wanneer er bij media sprake is van partij-parallellisme heeft dit een positief effect op de hoeveelheid stemmers. Dit effect is bovendien sterker voor mensen met een lage interesse in politiek dan voor mensen met een hoge interesse in politiek. Mensen met een lage interesse zouden mogelijk zonder deze media-aandacht niet gaan stemmen, terwijl mensen met een hoge interesse voor politiek sowieso hun stem zouden uitbrengen. Dit effect geldt naast kranten dus ook voor televisie. Naast traditionele media als kranten en televisie is de laatste decennia het aanbod van nieuws gegroeid door de komst van nieuwe media. Zowel op het internet als op televisie is er veel meer nieuwsconsumptie mogelijk. Hoewel consumenten dus in theorie meer mogelijkheden hebben om nieuws tot zich te nemen (Aalberg et al., 2010), blijkt dit in de praktijk niet altijd te gebeuren. Zo blijkt uit Prior (2005) dat consumenten die entertainment boven nieuws verkiezen door de hoeveelheid nieuwe mogelijkheden juist verder weg blijven van nieuws en entertainment blijven kiezen, in tegenstelling tot mensen die een voorkeur voor nieuws hebben en door de explosieve toename juist nog meer nieuws gaan consumeren. Hierdoor wordt het kennisgat tussen de twee groepen groter. Gibson (2015) deed een soortgelijk onderzoek in Australië en kwam tot dezelfde conclusie: wanneer er meer consumptiemogelijkheden zijn om nieuws te vergaren, zullen alleen die mensen daar gebruik van maken die vooraf al een hogere interesse hadden in politiek, waardoor het kennisgat met hen die dit niet hebben groter wordt. Wonneberger, Schoenbach en van Meurs (2013) stellen dat de toename in televisie-infotainment, de combinatie van entertainment en informatie, juist

18 kan leiden tot meer nieuwsvergaring. Consumenten zouden diversere bronnen gaan gebruiken en op deze wijze alsnog extra nieuws consumeren. Infotainment combineert daarmee de behoefte aan nieuws met de behoefte aan entertainment. De manier waarop een programma dus nieuws inzet, kan invloed hebben op de behoefte van consumenten om dit programma wel of niet te gaan kijken, en daarmee indirect op de hoeveelheid politieke kennis die consumenten vergaren.

Voor mensen met een lage politieke interesse geldt dat de nieuwsconsumptie die zij wel verkrijgen van een grotere invloed is dan bij mensen die een hoge politieke interesse hebben. Albaek et al. (2014) zeggen dat met name conflicten human interest-invalshoeken bij nieuwsmedia ervoor zorgen dat mensen met een lage politieke interesse meer kennis vergaren. Het zou een goede methode zijn om deze groep meer bij te brengen over de politieke situatie. Dit sluit aan bij Wonneberg et al. (2013) die het belang van entertainment bij het aantrekken van mensen met een lage politieke interesse benadrukken. Kleinnijenhuis en Scholten (2007) vonden bovendien dat binnen Nederland mensen met een lage politieke interesse sterker beïnvloed worden door nieuwsaspecten dan mensen met een hoge politieke interesse. Zij hebben vaak nog niet voldoende achtergrondkennis en worden daardoor sneller beïnvloed door de media die zij consumeren. Belangrijk daarbij zijn de nieuwsaspecten die zich richten op hoe het gaat vergeleken met hoe het moet, conflict- georiënteerd nieuws en horse-race nieuws, over het succes of falen van partijen. De effecten zijn het sterkste bij deze laatste categorie. Hierbij treedt bij kiezers een bandwagon-effect op, waarbij zij zich sneller scharen achter de kandidaat en partij die succesvol in de media komt dan achter degene die als falend verschijnt. Op zijn beurt versterkt dit weer het beeld in media van een succesvolle of falende politicus en ontstaat er dus een spiraal van wederzijdse beïnvloeding, waarbij door steeds positievere berichtgeving een succesvolle politicus steeds succesvoller kan worden, terwijl bij negatievere berichtgeving een falende politicus steeds minder succesvol wordt. Ook in Duitsland stelde Faas, Mackenrodt en Schmitt-Beck (2008) vast dat nieuws over tussentijdse peilingen, een graadmeter van de horse race, invloed had op de uiteindelijke uitslag, waarbij partijen die het goed deden in de peilingen uiteindelijk verder groeiden bij de verkiezing zelf. Kiezers blijken bovendien niet bewust te zijn dat dit effect plaatsvindt (Kleinnijenhuis & Scholten, 2007). Hoe programma’s als Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur over politici en politieke partijen praten, kan dus een invloed hebben op de uiteindelijke uitslag en de perceptie van kiezers.

Er is ook verschil waarneembaar tussen kiezers die van tevoren een duidelijk beeld hebben op welke partij ze gaan stemmen, en zwevende kiezers die deze keuze gedurende de campagne pas maken (Van der Meer, van Elsas, Lubbe & van der Brug, 2015). Oudere stemmers zijn bijvoorbeeld zeer vast en wisselen weinig van partijvoorkeur, ongeacht media- aandacht. Van de verdere bevolking wisselt iets meer dan de helft van voorkeur, vaak naar een partij die in hetzelfde ideologische blok zit. Onder lager opgeleiden is de kans echter groter dat zij gedurende de campagne wisselen van partijvoorkeur naar een partij die ideologisch gezien niet op een lijn ligt met de eerdere partijvoorkeur. Het wisselen van voorkeur kan verschillende oorzaken hebben, zoals Kleinnijenhuis en Scholten (2007) laten zien. Het kan afhankelijk zijn van de representatie van politici in media, maar ook door de profilering van een partij op bepaalde onderwerpen. In een ander onderzoek van Kleinnijenhuis (1998) bleek dat de koppeling tussen bepaalde onderwerpen en de profilering van de partij op deze onderwerpen van belang kan zijn bij de uiteindelijke keuze van de stemmers. Als een politicus zich dus goed weet te profileren op onderwerpen die bij zijn partij passen, zal deze een grotere kans hebben om stemmen binnen te halen bij de verkiezing zelf. Deze bevinding wordt ook door Kleinnijenhuis en Scholten (2007) gedeeld. Deze profilering kan voor een belangrijk deel plaatsvinden via media als Nieuwsuur en Goedemorgen Nederland.

Politieke diversiteit in nieuws

In de wetenschappelijke literatuur zijn er meerdere manieren om naar diversiteit te kijken. Hellman (2001) onderscheidt hierbij horizontale diversiteit, diversiteit binnen het mediasysteem, en verticale diversiteit, diversiteit binnen individuele media. Bij Hallin en Mancini (2004) heten deze vormen van diversiteit respectievelijk extern pluralisme en intern pluralisme. Extern pluralisme krijgt vorm doordat er een breed spectrum aan media beschikbaar is dat allerlei verschillende visies en groepen uit de samenleving reflecteert. Intern pluralisme, of verticale diversiteit, houdt in dat media zichzelf neutraal en gebalanceerd opstellen en zo alle standpunten een kans geven. Op inhoudsniveau kan diversiteit bij media worden gedefinieerd als reflectief of open (Van der Wurff & van Cuilenburg, 2001). Reflectieve diversiteit houdt in dat media ideeën en onderwerpen tonen in proportionaliteit met hoe de consumenten het graag zien, terwijl open diversiteit stelt dat alle ideëen even verdeeld worden, ongeacht wat consumenten ervan vinden. Bij reflectieve

20 diversiteit houden media rekening met de belangen van alle mediagebruikers en geven deze proportioneel aandacht. De grootste groep heeft het meeste belang en krijgt dus de meeste relevante media-aandacht. Een voordeel hiervan is dat de representatie van ideëen van groepen gelijk is aan de grootte van deze groepen. Het nadeel is dat kleinere partijen en minderheden hierdoor ook minder kans hebben om te groeien, aangezien zij minder aandacht zullen ontvangen. Bij open diversiteit speelt het principe dat media objectief moeten zijn en alle ideëen een kans moeten geven een belangrijke rol. Voordeel hiervan is voor journalisten dat zij hun objectiviteit en neutraliteit meer kracht bij kunnen zetten doordat zij de beschikbare tijd evenredig over alle ideëen en partijen verdelen. Nadeel ervan is dat hierdoor weinig ruimte overblijft voor diepgang: om alle ideëen uitgebreid aan bod te laten komen zou er meer beschikbare tijd moeten zijn. Hoewel journalisten normen als objectiviteit (Deuze, 2005) belangrijk vinden, blijkt in de praktijk dat er toch regelmatig sprake is van een over- of ondervertegenwoordiging van bepaalde standpunten. Baron (2006) stelt dat journalisten er namelijk financieel belang bij kunnen hebben om sommige standpunten meer te vertegenwoordigen dan andere, wanneer deze bijvoorbeeld meer gelezen zullen worden. Hij noemt dit een persistente media bias. Dit belang wordt dan ook sterker wanneer media zich in een competitieve markt begeven waarin zij moeten strijden om de aandacht van de consument, en waarin werkgevers journalisten zo laag mogelijk willen betalen om winstmaximalisatie te realiseren. Journalisten die werkzaam zijn voor deze bedrijven zouden dan ook ervaren dat deze verwachting er is, en hun gedrag erop aanpassen. Volgens Gentzkov en Shapiro (2006) hoeft competitie tussen verschillende aanbieders echter niet te betekenen dat er meer bias ontstaat bij media, omdat consumenten onafhankelijk bewijs kunnen vergaren en dit kunnen vergelijken met wat andere media aanbieden. Een te afwijkend beeld zou hierdoor juist tot minder betrouwbaarheid kunnen leiden en niet aan de verwachtingen van de consument voldoen, waardoor deze afhaakt. In dat geval zou de bias verminderen door de hoeveelheid competitie tussen media. Groseclose en Milyo (2005) constateren dat in de Verenigde Staten, een liberale journalistieke cultuur met hoge competitie, er bij meerdere nieuwszenders en kranten, waaronder de New York Times en CBS Evening News, een neiging is om vaker over linkse politieke en sociale groepen te berichten dan dat deze groepen genoemd worden in het Congres. Hiermee zou er sprake kunnen zijn van een liberale bias. Ook Lott en Hassett (2014) rapporteerden dat Amerikaanse kranten positiever berichten over economisch nieuws wanneer er een Democraat in het Witte Huis zit dan wanneer er een Repubiklein president is.

Hetzelfde effect, maar in mindere mate, was ook terug te zien wanneer er een Democratische meerderheid in het Congres was.

Over het algemeen krijgt een overheid in verschillende journalistieke culturen bij voorbaat meer aandacht, doordat de overheid als belangrijke speler in het politieke veld een nieuwswaarde heeft om over te rapporteren (Deuze, 2005) en de journalist als detached watchdog het gevoel heeft als onderdeel van zijn werk deze overheid te controleren (Hanitzsch, 2011). Van Dalen (2012) bevestigt dat de overheid structureel veel aandacht krijgt van media. Dit heeft bovendien een versterkend effect op de macht. Echter, bij sommige journalistieke culturen, waar de zoektocht naar conflict binnen nieuws een belangrijke waarde is, neemt de dominantie van de overheid juist iets meer af. Bij deze journalistieke culturen, zoals in het Verenigd Koninkrijk, komt de oppositie vaker aan het woord dan in journalistieke culturen waar conflict geen belangrijke nieuwswaarde is, zoals in Spanje, en is er dus meer ruimte voor een ander geluid. Toch geldt ook voor het Verenigd Koninkrijk dat media de machtbalans in stand houden door grotere partijen meer aandacht te geven dan kleinere partijen, en overheidspartijen te laten domineren over de media-aandacht aan de oppositie (Wayne & Murray, 2009). Dit is dus een vorm van reflectieve diversiteit (Van der Wurff & Cuilenburg, 2001). Het meeste nieuws tijdens verkiezingscampagnes richt zich op onderwerpen die met politieke beslissingen te maken hebben (Eargle, Esmail & Sulliva, 2008). Toch zien Eargle et al. (2008) ook dat bij minderheden en vrouwelijke kandidaten er meer nadruk wordt gelegd op hun afkomst of gender dan bij witte, mannelijke kandidaten in de Verenigde Staten. Bij verkiezingen speelt bovendien het zien van politiek als spel meer op in de Verenigde Staten dan in Zweedse kranten (Strömbäck & Dimitrova, 2006). In Zweden richten kranten zich meer op de onderwerpen zelf. Strömbäck en Dimitrova (2006) noemen deze twee manieren van berichtgeving respectievelijk het metaframe van politiek als strategisch spel en het metaframe van politiek als onderwerpen. Het gebruik van frames om berichtgeving inzichtelijker te maken door herhalende concepten te gebruiken, komt in het nieuws vaker voor (Vreese, 2005). Frames kunnen specifiek voor een onderwerp gelden of generiek zijn. Strömbäck en Van Aelst (2010) lieten zien dat in België en Zweden generieke metaframes zichtbaar zijn in de berichtgeving over politiek. In beide landen is bij commerciële televisiezenders en tabloid-kranten meer gebruik gemaakt van het ‘politiek als spel’-frame dan bij kwaliteitskranten en de publieke omroep. Ook werd er meer gepersonaliseerd bij deze commerciële partijen. België en Zweden vallen

22 allebei onder het democratisch bedrijfsmodel (Hallin & Mancini, 2004). In een andere studie van Strömbäck en Shehata (2007) onderzochten zij de verschillen tussen België en het Verenigd Koninkrijk, wat onder het liberale model valt van Hallin en Mancini (2004). Hieruit bleek dat in het liberale model meer aandacht was voor het ‘politiek als spel’-frame dan in het democratisch bedrijfsmodel. Ook is er in het liberale model meer ruimte voor een interpretatieve vorm van journalistiek en werd het conflict-frame vaker gebruikt dan in België. Tot slot bleek bij Wayne en Murray (2009) dat media zich meer richten op een horse race, politiek als spel, en op personalisatie dan op de onderwerpen waar politiek over gaat. Hoe meer een land zich dus richting het liberale model van Hallin en Mancini (2004) begeeft, hoe groter de kans dat conflict-frames en het metaframe van politiek als spel optreedt in onderwerpen over politiek.

Het Nederlandse televisielandschap en politieke diversiteit

Nederland heeft zowel een publieke omroep als commerciële omroepen. Uit de Eurobarometer (2016) blijkt dat Nederlanders over het algemeen vinden dat Nederlandse media divers en onafhankelijk te werk gaan. Het percentage Nederlanders dat zich hierin kan vinden, ligt ook structureel hoger dan het Europees gemiddelde. 44% van de Nederlanders vindt dat er ten opzichte van vijf jaar voor het onderzoek meer diversiteit aan standpunten en meningen in media te zien is. Zoals Büchel et al. (2016) lieten zien, valt het Nederlandse mediasysteem ten opzichte van het politieke systeem in een hybride model. Er zitten kenmerken in van het liberale model en van het democratisch bedrijfsmodel, zoals omschreven door Hallin en Mancini (2004). Hallin en Mancini (2004) voorspelden dat de Westerse landen die in het democratisch bedrijfsmodel vallen, langzaam op zouden schuiven naar het liberale model. Brants en Van Praag (2006) onderzochten dit voor Nederland. Hoewel er wel een toenadering naar het liberale model zichtbaar is, lijkt deze gestagneerd te zijn. Er vindt geen verdere ontwikkeling richting horse race verkiezingsberichtgeving plaats, wat zij verklaren door de sterke publieke omroep die deze gecommercialiseerde belangen inbindt. De lichte toename die zij wel vinden richting het liberale model verklaren zij door te stellen dat politici meer vertrouwen op media, en meer gebruikmaken van de kracht van media. Nederland past daarmee tussen de derde en vierde fase van mediatisering, zoals omschreven door Strömbäck (2008). Hoewel het dus wel verwacht kan worden dat er een vorm van horse race

23 verkiezingsberichtgeving zichtbaar zal zijn bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur, zou deze dus naar verwachting niet als belangrijkste punt boven komen door het karakter van deze publieke omroepen. Een ander gevolg van deze verschuiving is dat politici als bron vaker gebruikt worden door journalisten om hun eigen interpretatie van nieuwsgebeurtenissen te ondersteunen, waarmee er meer ruimte ontstaat voor een interpretatieve vorm van journalistiek die in het liberale model meer aanwezig is dan in het democratisch bedrijfsmodel (Schohaus, 2013). Media passen de quotes van politici in in een bestaand format. Daarbij komen wel allerlei partijen aan het woord. Hoof, Jacobi, Ruigrok en van Atteveldt (2014) constateren namelijk dat de diversiteit met betrekking tot partijen die aan bod komen bij media is toegenomen tussen 1994 en 2012, maar diversiteit op onderwerpen niet. Er komen dus meer partijen van verschillende ideologische stromingen aan bod in 2012 vergeleken met 1994, maar de onderwerpen waarover zij spreken zijn niet diverser geworden in dezelfde tijdsperiode. De verdeling tussen verschillende politieke posities ligt in Nederland gelijker dan in Duitsland met meer nadruk op oppositieleden en minder op de zittende overheid (Schoenbach, de Ridder & Lauf, 2001). In hoeverre een politicus vaker in beeld komt, wordt met name bepaald door de persoonlijke karakteristieken van de politicus, zijn politieke oriëntatie en de relevantie. Bij de Nederlandse talkshow Pauw & Witteman zou de vraagstelling aan politici van verschillende stromingen wel verschillen. Huls en Varwijk (2011) stelden vast dat linkse politici minder vragen kregen met een aard van conflict in de vraag dan rechtse politici en politici die zich in het midden van het ideologische spectrum bevinden. Daarmee sturen de interviewers het plaatje wat politici van zichzelf proberen te presenteren in de publieke sfeer. Nederlandse media lijken geen voorkeur te hebben voor het herhalen van aanvallen tussen politici ten opzichte van steunbetuigingen (De Nooy & Kleinnijenhuis, 2013), waarmee zij dus niet altijd bijdragen aan conflict in nieuws.

In dit theoretisch kader is er aandacht geweest voor de journalistieke waarden (Deuze, 2005) die ervoor zorgen dat journalisten hun rol binnen de samenleving zien als watch dogs die de overheid moeten controleren (Hanitzsch, 2011). Het Nederlandse medialandschap valt onder een hybride model (Büchel et al., 2016), met kenmerken van zowel het democratisch bedrijfsmodel als het liberale model zoals omschreven door Hallin en Mancini (2004). Door een sterke publieke omroep zou de volledige verschuiving naar het liberale model die door Hallin en Mancini (2004) werd verwacht uitblijven (Aalberg et al., 2010; Esser et al., 2013; Curran et al., 2009).

Daarnaast was er aandacht voor de band tussen politici en media. Politici en journalisten hebben een cynische verstandhouding onderling (Albaek et al., 2014; Brants et al., 2010; Van Aelst et al., 2008; Van Dalen et al., 2011). Toch beseffen politici ook dat zij media nodig hebben door het proces van mediatisering (Strömbäck, 2008; de Nooy & Kleinnijenhuis, 2013). Zij kunnen kiezen voor een conflict-strategie of een samenwerkingsstrategie wanneer zij zich in media uitlaten over andere politieke partijen of politici. Een conflictstrategie kan echter leiden tot een negatievere perceptie bij kijkers (Forgette & Morris, 2006). Er is in het theoretisch kader ook gekeken naar politieke diversiteit, waarbij er meerdere vormen aan bod zijn gekomen. Bij diversiteit binnen het mediasysteem, wat de NPO nastreeft, spreekt Hellman (2001) over horizontale diversiteit, terwijl diversiteit binnen individuele media door hem wordt aangeduid als verticale diversiteit. Beide vormen zou de NPO dus na moeten streven om aan het brede publiek te voldoen. De inhoud die media creëeren kan bovendien reflectief zijn, waarbij media de grootste groep de meeste aandacht geven en de kleinste groep de minste, of open, waarbij media aan iedere groep evenveel aandacht schenken (Van der Wurff & van Cuilenburg, 2001). Wanneer media kiezen om zich te committeren aan bepaalde politieke stromingen en er meer sprake is van partijparallelisme (Goldman & Mutz, 2011), kunnen media de band tussen burgers en partijen ook versterken (Van Kempen, 2017). Dit kan zelfs leiden tot een hoger opkomstpercentage bij verkiezingen (Brynin & Newton, 2003). Met name mensen met een lage politieke interesse laten zich beïnvloeden door media (Kleinnijenhuis & Scholten, 2017). Of media dus kiezen voor reflectieve of open diversiteit kan van invloed zijn op de daadwerkelijke verkiezingen. Hierbij kunnen media politiek zien als een metaframe van politiek als strategisch spel of een metaframe van politiek als onderwerpen (Strömbäck & Dimitrova, 2006), waarbij er in het eerste metaframe meer ruimte is voor horse race- berichtgeving en bij het tweede metaframe meer inhoudelijke discussieruimte is. Uit eerdere onderzoeken (Van Dalen, 2012; Wayne & Murray, 2009) blijkt daarnaast dat bij media structureel meer aandacht is voor overheden dan voor oppositiepartijen. In Nederland blijkt er echter wel een grotere ruimte voor oppositiepartijen dan in Duitsland (Schoenbach et al., 2001). De diversiteit op partijen die aan bod komen in Nederland is wel groot, maar de onderwerpen die zij bespreken niet (Hoof et al., 2014). Er lijkt geen extra nadruk te liggen op conflict ten opzichte van samenwerking (De Nooy & Kleinnijenhuis, 2013).

Methode

In deze paragraaf wordt er stilgestaan bij de gebruikte methode, verantwoording en totstandkoming hiervan en de gebruikte analyses voor de resultaten en conclusies.

Methode van onderzoek

Bij dit onderzoek is er gebruikgemaakt van een inhoudsanalyse. Een inhoudsanalyse wordt gebruikt wanneer men vragen wil beantwoorden die zich richten op de inhoud zelf, en niet op het maakproces of de totstandkoming ervan (Koetsenruiter & van Hout, 2018). De centrale vraag van dit onderzoek gaat over de berichtgeving zelf en laat daarmee het maakproces en de totstandkoming buiten beschouwing. Er is dus gekozen voor de inhoudsanalyse om de onderzoeksvragen te beantwoorden. Deze inhoudsanalyse bestond uit twee delen. In het eerste deel zijn alle relevante items uit het corpus kwantitatief geanalyseerd aan de hand van een codeboek (zie Bijlage 1). Welke deze relevante items zijn, en de totstandkoming van het codeboek worden later in deze paragraaf uitgebreider behandeld. In het tweede deel is een selectie binnen de relevante items kwalitatief geanalyseerd. Ook deze selectieprocedure komt later in deze paragraaf aan bod. Hoewel Koetsenruiter en van Hout (2018) opmerken dat voor ‘hoe’-vragen zoals in dit onderzoek vaak gebruikgemaakt wordt van de kwalitatieve inhoudsanalyse, is er gekozen om ook een kwantitatief deel in te bouwen en deze voorafgaand aan de kwalitatieve analyse te doen. Hierdoor kon van het voltallige materiaal kennisgenomen worden, en een goede afweging gemaakt worden voor de selectie van de kwalitatieve inhoudsanalyse. Zoals de Goede, Boeije en ’t Hart (2009) namelijk beschrijven richt kwantitatief onderzoek zich op het opsporen van vaste kenmerken en de verdeling daarvan binnen een populatie, terwijl kwalitatief onderzoek de beschrijving van personen of situaties centraal stelt. Met het kwantitatieve deel van dit onderzoek zijn verschillende telbare, vaste kenmerken, waaronder de spreektijd van politici, gecodeerd om daarmee aanvullende informatie te verschaffen over de manier van berichtgeving binnen Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. De kwantitatieve analyse in dit onderzoek richt zich op de van tevoren vast te stellen, telbare kenmerken. Het kwalitatieve deel van deze inhoudsanalyse daarentegen is open van aard gestart en dus zonder codeboek. De grondslag van dit deel van het onderzoek is de gefundeerde theoriebenadering, waarbij op basis van systematisch verzamelde gegevens de theorie

26 tussentijds steeds verder wordt ontwikkeld en uitgebreid (Wester & Peters, 2004, p. 25). In een vroeg stadium binnen de analyse worden verschillende sensitizing concepts gedefinieerd, die vervolgens door middel van verdere analyse worden uitgebreid en aangescherpt. Ook de begrippen uit het theoretisch kader, zoals het metaframe van politiek als spel, zijn hierin meegenomen wanneer deze in de analyse naar voren kwamen. Het is hiermee een iteratief onderzoek, waarbij de onderzoekscyclus herhalend wordt doorlopen en eerdere analyses van materiaal gebruikt worden bij de selectie van verder materiaal om te analyseren. Hierdoor sturen de resultaten van de oorspronkelijke selectie de verdere selectie van materiaal (Wester & Peters, 2004, p. 41). Dit proces hield op wanneer er uit nieuwe, aanvullende selecties geen verdere verandering meer plaats vond in de analyse-uitkomsten en de concepten dus uitgeput waren.

Onderzoekseenheden

Het corpus van dit onderzoek werd gevormd door alle uitzendingen van Nieuwsuur vanaf 9 februari tot en met 29 maart, en de uitzendingen van Goedemorgen Nederland vanaf 5 tot en met 29 maart. De afbakening van deze data heeft te maken met de vermeldingen van de Provinciale Statenverkiezingen, waar dit onderzoek zich op richt. Op 9 februari was bij Nieuwsuur voor het eerst aandacht voor de campagne van partijen voor de verkiezingen door middel van een vast verkiezingsformat in het programma. Bij Goedemorgen Nederland was vanaf 5 maart iedere uitzenddag een politicus gasthoofdredacteur en co-presentator in het programma. Ook het intro van het programma was volledig aangepast om in het teken te staan van de verkiezingen. Daarom is 5 maart de startdatum geworden van deze uitzendingen. Op 20 maart vonden de verkiezingen zelf plaats. Er is gekozen om de week na de verkiezingen voor zowel Goedemorgen Nederland als Nieuwsuur als slotweek mee te nemen in het onderzoek, omdat de onderzoeksvraag zich ook richt op de totale periode rondom de verkiezingen. Hierdoor zitten er in het corpus zowel uitzendingen over de campagne, als over debatten en de uitslagen. Als eerste heeft de kwantitatieve analyse plaatsgevonden. Binnen het corpus zijn daarvoor alle uitzendingen geselecteerd waarin ten minste één item voorkwam wat zich richtte op de Nederlandse politiek. Dat kan dus breder zijn dan alleen over de Provinciale Statenverkiezingen. Dit gold voor beide programma’s. Voor Goedemorgen Nederland kwam dit neer op alle 19 uitzendingen die binnen de geselecteerde data passen. Bij Nieuwsuur

27 kwam dit neer op 29 van de 49 uitzendingen binnen het corpus. In 20 uitzendingen was geen enkel item gericht op de Nederlandse politiek als geheel. Deze zijn dus niet geanalyseerd en verwijderd uit het corpus. Binnen iedere uitzending zijn alleen die items die zich richten op de Nederlandse politiek gecodeerd en geanalyseerd. De hoeveelheid andere items is wel geteld, maar niet geanalyseerd omdat deze niet aansluiten bij de onderzoeksvraag. Bij Goedemorgen Nederland zijn er in totaal 88 items over de Nederlandse politiek geanalyseerd, verdeeld over de 29 uitzendingen, en bij Nieuwsuur zijn het 48 items verdeeld over de 29 uitzendingen. Na het coderen van de kwantitatieve analyse is er een selectie gemaakt voor de kwalitatieve analyse op basis van de bekeken uitzendingen. Tijdens het coderen van de uitzendingen voor kwantitatieve analyse heeft de onderzoeker enkele opvallende items genoteerd. Dit zijn items die op het oog lijken af te wijken van de rest van de uitzendingen, doordat deze een andere toon hadden dan de andere items. Denk hierbij onder andere aan een felle discussie tijdens een item in Goedemorgen Nederland tussen de presentator en politicus Tunahun Kuzu, of aan een portret van Thierry Baudet in Nieuwsuur waarbij veel beelden gebruikt worden buiten de politieke sfeer. Deze zijn als start gebruikt voor de kwalitatieve analyse. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat deze items dus afwijken van de standaardberichtgeving en behandeling van politici, en dus de context van de politieke partijen belangrijker is dan in items die niet in de analyse zijn meegenomen. Daarnaast zijn ook items die zich richten op debatten of op de uitslag van de verkiezingen meegenomen in de analyse. Deze items richten zich specifiek op politieke discussies en de resultaten van campagnes, en zijn daarom interessant om extra te belichten in dit onderzoek over de verkiezingen. Zoals in het theoretisch kader te lezen viel, ontstaat er rondom verkiezingen aan de hand van resultaten en peilingen vaak een metaframe van politiek als spel (Strömbäck & Dimitrova, 2006). Brants en Van Praag (2006) toonden aan dat een publieke omroep echter als tegenwicht kan bieden, waardoor dit frame minder aan bod komt. Om te zien hoe dit bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur is, zijn de items die zich specifiek richtten op debatten of uitslagen meegenomen in de kwalitatieve analyse. In totaal zijn er voor de kwalitatieve analyse 11 items uit Goedemorgen Nederland geanalyseerd, en 10 items uit Nieuwsuur. Een overzicht van de kwalitatief geanalyseerde items en de verantwoording voor deze keuze per item is te vinden in Bijlage 2.

Meetinstrument

Tijdens het coderen voor het kwantitatieve deel van dit onderzoek werd gebruikgemaakt van een eigen opgesteld codeboek (zie Bijlage 1). Al het materiaal is door één onderzoeker, de opsteller van het codeboek, gecodeerd. Er is daarom gekozen om makkelijk te identificeerbare kenmerken op te nemen in het codeboek, om de betrouwbaarheid van het onderzoek te verhogen. In dit deel van het onderzoek is met name ruimte gemaakt voor de kwantificeerbare kenmerken die antwoord kunnen geven op de vraag hoe Goedemorgen Nederland danwel Nieuwsuur over Nederlandse politiek tijdens de Provinciale Statenverkiezingen berichten. Dit is gedaan door middel van verschillende categorieën. Op uitzendingsniveau is gecodeerd hoeveel items over Nederlandse politiek gaan en hoeveel items er in totaal zijn, evenals de tijd besteed aan politiek en de totale uitzending. Op itemniveau is er eerst vastgelegd wat het onderwerp van het item is in een korte zin, voor de selectie van het materiaal voor kwalitatieve analyse. In deze zin kan worden afgelezen waar het item zich op richtte. Daarnaast is ook vastgesteld hoeveel partijen in totaal genoemd worden, alsmede hoe vaak deze partijen afzonderlijk genoemd worden. Ook het totaal aantal sprekers, exclusief de presentatoren en verslaggevers, is gecodeerd op itemniveau. Van alle losse sprekers binnen items is bovendien opgenomen hoe zij heten, en gemeten hoe lang zij aan het woord zijn, in welke hoedanigheid zij spreken binnen het item en - indien dit het geval is - bij welke politieke partij zij horen. Voor de kwalitatieve analyse is er open gecodeerd zonder codeboek. Wel is er bij het coderen van het materiaal gekeken naar bestaande wetenschappelijke literatuur en een aantal concepten hieruit om te zien of deze in enigerlei vorm terugkeren in het materiaal uit dit onderzoek. Deze vormden dan ook de basis voor de sensitizing concepts. Ten eerste blijkt uit verschillende onderzoeken dat er tussen politici en journalisten sprake is van een cynische houding ten opzichte van elkaar (Albaek et al., 2014; Brants, de Vreese, Möller en van Praag, 2010; Van Aelst et al., 2008; Van Dalen, Albaek en de Vreese, 2011). Daar is in dit deel van het onderzoek dan ook naar gekeken in hoeverre dit voorkwam of duidelijk werd bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Daarnaast is er ook gekeken naar de tactiek van politici wanneer zij over andere politici of politieke plannen praten, waarbij deze kan worden gezien als aanvallend, conflict-zoekend (Green-Pedersen & Mortensen, 2010) of juist als verbindend en positief (de Nooy & Kleinnijenhuis, 2013). Ook is er gekeken in hoeverre er sprake is van diversiteit in standpunten en argumenten die aangedragen worden in de

29 geanalyseerde items, en of deze dus als reflectief of open gedefinieerd kan worden (Van der Wurff & van Cuilenburg, 2001). Naast deze concepten is er gekeken of er andere structurele processen zichtbaar waren die de bestaande literatuur zouden kunnen aanvullen of nieuwe inzichten kunnen verschaffen.

Analyseprocedures

Voor de kwantitatieve analyse zijn alle gegevens over Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur in twee losse Microsoft Excel-bestanden opgenomen, in de vorm zoals deze aangegeven staat in het codeboek (zie Bijlage 1). Over deze gegevens zijn vervolgens frequentietabellen gemaakt, gemiddelden berekend en percentages, welke in de resultaten- paragraaf van dit onderzoek uitgebreid aan bod zullen komen. Hiernaast zijn een aantal gegevens in IBM SPSS 25 geanalyseerd door middel van een aantal t-testen en χ2-toetsen, afhankelijk van het niveau van de variabelen. Wanneer er sprake was van interval-variabelen, zoals het aantal sprekers in een item, is er gebruikgemaakt van t-toetsen om te testen op significante verschillen. Wanneer er sprake was van nominale of ordinale variabelen, zoals de hoedanigheid van personen, is er gebruikt gemaakt van een χ2-toets om te testen op verschillen. Het gaat hierbij om het aantal keer dat partijen genoemd zijn op itemniveau, en op sprekerniveau op de hoedanigheid van personen, partij van personen en spreektijd van personen op zowel hoedanigheid als partij gesplitst. Met deze data kon een eerste aanwijzing worden gedaan in tijd en aandacht op vormen van politieke diversiteit, en worden vastgesteld of er dus sprake is van meer open of meer reflectieve diversiteit (Van der Wurff & van Cuilenburg, 2001) bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Bij het kwalitatieve deel van dit onderzoek is eerst het materiaal gereed gemaakt voor codering. Dat is een noodzakelijke stap om de analyse mogelijk te maken (Wester, 2006). Er is daarbij gekozen om een transcript te maken met de gesproken tekst, waarbij aangegeven wordt wie wat zegt. Daarnaast is bij het transcript een korte omschrijving opgenomen welk beeld er te zien is en of daarbij een politicus danwel politieke partij zichtbaar is in beeld in schuingedrukte tekst (voor complete transcripten, zie Bijlage 3). In eerste instantie is er open gecodeerd, waarbij alle opvallendheden en variaties trefwoorden hebben gekregen. In deze fase spelen ook de sensitizing concepts een belangrijke rol. Hijmans (2006) beschrijft dat deze concepten gedeeltelijk vooraf aan het onderzoek, op basis van wetenschappelijke literatuur, vorm kunnen krijgen, maar zich tijdens het onderzoek ook aan kunnen passen aan

30 het beschikbare materiaal. Hiermee vindt begripsontwikkeling plaats. De sensitizing concepts helpen ook om relaties tussen verschillende codes aan te geven en naar een abstracter niveau te tillen, evenals codes te ordenen. In de volgende fase, de specificatiefase, wordt meer gericht gecodeerd. Hierbij worden themacodes en variatiecodes aangebracht om de centrale begrippen nog beter te ordenen en abstraheren. De codes die tijdens de eerste fase ontstaan zijn, worden hierbij geordend en het materiaal wordt een tweede keer doorgenomen. Een themacode is een overkoepelend begrip waar variatiecodes onder kunnen vallen. Een voorbeeld hiervan in dit onderzoek is ‘strategie van politicus’, waarbij variatiecodes die hieronder kunnen vallen zijn ‘conflict, of ‘samenwerking’. ‘Conflict’ valt hierbij ook weer op te splitsen in ‘direct conflict’ en ‘indirect conflict’. Deze fase van het onderzoek geeft uiteindelijk een compleet overzicht van de hiërarchie van de codes en wordt vervolgens gebruikt om de sensitizing concepts toe te lichten en aan te scherpen. Bij een kwalitatieve analyse speelt de onderzoeker een grote rol. De interpretatie en het toekennen van codes is tot op zekere hoogte subjectief van aard. Er is daarom gekozen om alle items van bepaalde criteria (debat, debatbespreking, of uitslagen) te coderen, behalve wanneer binnen een uitzending hetzelfde item meerdere keren voorkwam. Dit was bijvoorbeeld bij debatbesprekingen het geval, waar in de eerste versie er een korte tussenstand werd gegeven, omdat een debat bijvoorbeeld nog bezig was, en later in de uitzending uitgebreider is stilgestaan bij het debat. In deze gevallen is gekozen om het langste item te coderen voor kwalitatieve analyse. De oorspronkelijke codes, en de redenering voor het samenvoegen danwel abstraheren van codes zijn in een Microsoft Word-document bijgehouden (zie Bijlage 4 – Kwalitatieve analyse), waardoor de gedachtegang van de onderzoeker controleerbaar is. Daarnaast werken deze memo’s verhogend voor de betrouwbaarheid van het onderzoek, doordat er sprake is van systematische reflectie vanuit de onderzoeker. Ieder item en de processen voor het abstraheren en samenvoegen van codes is op systematische wijze gebeurd, en op systematische wijze in memo’s bijgehouden. Ook de uitwerking van de transcripten is op dezelfde manier voor ieder item verlopen. Dat verhoogt de navolgbaarheid van het onderzoek en draagt daarmee bij aan de externe betrouwbaarheid van dit onderzoek.

Resultaten

In deze paragraaf zullen de resultaten van de kwantitatieve en kwalitatieve resultaten per deelvraag toegelicht worden. Ten eerste zal er gekeken worden naar de berichtgeving van Goedemorgen Nederland omtrent de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 en antwoord worden gegeven op de eerste deelvraag, vervolgens worden de uitzendingen van Nieuwsuur uit deze periode behandeld en wordt er antwoord gegeven op de tweede deelvraag. Bij beide delen zal er ook antwoord worden gegeven op de vierde deelvraag, in hoeverre de berichtgeving aansluit bij de missie en taken van de desbetreffende omroepen en programma’s. Tot slot komen de verschillen tussen deze programma’s aan bod. In alle delen zal er eerst ingegaan worden op de resultaten van de kwantitatieve analyse en vervolgens op de resultaten van de kwalitatieve analyse, alvorens er een korte conclusie als antwoord op de desbetreffende deelvragen volgt.

Goedemorgen Nederland

Van het programma Goedemorgen Nederland zijn in totaal 19 uitzendingen bekeken. Daarin kwamen 88 items voor die zich richtten op de Nederlandse politiek gedurende de verkiezingsperiode. In die items kwamen in totaal 239 mensen aan het woord, exclusief presentatoren, interviewers en/of verslaggevers. Alle uitzendingen samen waren goed voor 21 uur, 31 minuten en 23 seconden. Daarvan was 8 uur, 40 minuten en 24 seconden toegewijd aan de Nederlandse politiek. Dat is 40.3% van de beschikbare tijd. In een uitzending zaten gemiddeld 8.00 items over politiek (SD = 4.595) met een gemiddelde totale duur van 27 minuten en 23 seconden (SD = 00:15:43). Een uitzending in zijn geheel bestond gemiddeld uit 20.95 items (SD = 2,392) met een gemiddelde duur van 1 uur, 7 minuten en 58 seconden (SD = 00:02:40). Alle 88 items zijn gecodeerd met het codeboek voor de kwantitatieve analyse. Voor alle items werd onder andere opgenomen hoeveel verschillende politieke partijen of politici van politieke partijen genoemd werden. Hierbij telt iedere partij maar één keer: hoe vaak ze zelf, of de politici die bij hen horen, werden genoemd, werd in aparte categorieën met losse partijen geteld. Uit de analyse blijkt dat gemiddeld 2.40 politieke partijen genoemd worden in een item (SD = 2.071). Er werd daarnaast gekeken hoeveel sprekers in het item voorkwamen, zowel politici als experts, vox pops etcetera. Alleen de presentatoren of interviewers werden

32 niet meegeteld. Er blijken gemiddeld 2.66 personen aan het woord te komen per item die zelf niet presentator of interviewer zijn (SD = 1.741). Dat betekent dat er gemiddeld 2.66 personen gekozen worden om als spreker in een item op te treden in het programma. In Grafiek 1 is te zien hoe vaak politieke partijen gemiddeld in een item genoemd werden in Goedemorgen Nederland. Wat hierin opvalt is dat de gemiddeld vaakst genoemde partij een nieuwkomer is, Forum voor Democratie (M = 1.82). Op de tweede plaats volgt de regeringspartij VVD (M = 1.01) en op de derde plaats coalitiepartij D66 (M = 0.67). De Partij voor de Dieren is nooit genoemd in de items van Goedemorgen Nederland.

Grafiek 1: Gemiddelde aantal keer genoemd per partij in Goedemorgen Nederland

Naast dat er gekeken is naar hoe vaak een partij genoemd wordt, is er ook gekeken naar wie er binnen items zelf aan het woord komt. Zoals eerder vermeld, zijn er 239 personen aan het woord gekomen in de 88 items. Daarvan waren 114 personen zelf politicus (47.7%), 51 personen een expert of duider (21.3%), 31 mensen een ervaringsdeskundige (13%), 36 mensen aanwezig als tafelgast bij het programma (15.1%) en 6 woordvoerders buiten een politieke partij (2.5%). De vorm van een vox pop kwam niet voor in de bekeken items. Iedere spreker kan slechts één categorie spreker zijn. De categorie tafelgast bevat mensen die door het programma zijn uitgenodigd voor een ander onderwerp, maar die binnen het politieke onderwerp wel om hun mening, of om commentaar wordt gevraagd. In Grafiek 2 is te zien hoe de verdeling over politieke partijen eruit zag bij Goedemorgen Nederland. Sprekers die niet bij een politieke partij horen, zoals experts en

33 duiders, zijn hier buiten beschouwing gelaten. Daardoor zijn er in totaal nog 114 sprekers over.

Grafiek 2: Aantal sprekers in items aan het woord van politieke partij in Goedemorgen Nederland

De grafiek is als volgt te lezen: in ieder item is er geteld welke sprekers erin voorkwamen. Wanneer deze aan een politieke partij gekoppeld zijn, is deze partij ook genoteerd voor deze spreker. Alle sprekers die aan een politieke partij gekoppeld zijn, zijn vervolgens opgeteld, waardoor Grafiek 2 ontstaan is. Hierbij komt het ook voor dat een spreker van een politieke partij die in verschillende items zit als meerdere sprekers is opgenomen. Het totaalcijfer bevat dus ook mensen die dubbel geteld zijn, doordat zij in meerdere items aan het woord zijn geweest. Zo heeft de PVV bijvoorbeeld een score van 10, waarvan 8 keer Geert Wilders in 8 verschillende items. De andere twee zijn Fleur Agema, die in 2 items verschijnt. Bij elkaar opgeteld leidt dit dus tot de totaalscore van 10 sprekers in losse items. In de grafiek is goed te zien dat Forum voor Democratie met 19 sprekers het vaakst aan het woord is geweest. Daarna volgen coalitiepartijen CDA met 15 personen aan het woord en VVD met 13 sprekers. Net als bij het noemen van partijen is de Partij voor de Dieren ook niet aan het woord geweest in Goedemorgen Nederland. Ook Groenlinks komt nauwelijks aan het woord met 2 sprekers. De enige individuele spreker die in meer dan 10 items aan het woord is gekomen, is Thierry Baudet, partijleider van Forum voor Democratie. Hij deed zijn intrede in 14 afzonderlijke items als spreker. Daarnaast blijkt dat Henk Krol in 9 items aan het woord komt, en Geert Wilders in 8.

Als men Grafiek 1 en Grafiek 2 naast elkaar legt, vallen er een aantal zaken op. Forum voor Democratie is zowel in gemiddeld aantal keer genoemd als in zelf aan het woord de grootste partij bij Goedemorgen Nederland. De VVD valt in beide categorieën in de top drie en ontving dus ook veel aandacht van het programma. Het CDA daarentegen komt opvallend vaak zelf aan het woord met een tweede plek in aantal sprekers, terwijl zij in aantal keer direct genoemd in het programma in de middenmoot valt. Tot slot valt ook Groenlinks op in het programma. Hoewel de Partij voor de Dieren geen sprekers en geen benoemingen heeft, staat Groenlinks op de vierde plaats met het aantal keer dat zij genoemd worden (M = 0.53), maar is het de minst gesproken partij naast Partij voor de Dieren met slechts 2 sprekers in 88 items. Qua kwantitatieve data kan er gesteld worden dat bijna de helft van de beschikbare tijd in Goedemorgen Nederland besteed wordt aan Nederlandse politiek. De partijen die het vaakst genoemd worden, zijn Forum voor Democratie, de VVD en D66. Bijna de helft van de sprekers die zelf aan het woord komen, is politicus. Het vaakst waren dit sprekers van Forum voor Democratie, gevolgd door het CDA en de VVD. Thierry Baudet van Forum voor Democratie was de enige persoon, inclusief de andere categorieën, die in meer dan 10 items aan het woord kwam. Daarnaast zijn Henk Krol en Geert Wilders in veel items teruggekeerd als spreker. Over Groenlinks kan gesteld worden dat zij vaak besproken zijn, maar nauwelijks aan het woord gekomen. Dat is nog altijd meer dan de Partij voor de Dieren: deze werd zowel niet besproken als gesproken. WNL stelt in haar eigen jaarverslag van 2018 (WNL, 2018) dat zij zich richt op “rechts van het midden” en programma’s maakt vanuit een liberaal-conservatieve stroming aan de hand van de vier thema’s: politiek, economie, veiligheid en de Nederlandse identiteit. In dit onderzoek is alleen gekeken naar het eerste thema: politiek. Hierin kan echter wel opgemerkt worden dat deze vaak samenhangt met de andere thema’s die WNL aanhaalt, gezien partijstandpunten en invloed van politieke besluiten op het land. WNL noemt zichzelf “vrolijk rechts”. Als we dit vergelijken met de aandacht voor politieke partijen, sluit dit aan bij haar eigen visie en missie. Het zijn met name politici die zich rechts, zoals de VVD, of rechts van het midden, zoals het CDA, op het ideologische spectrum bevinden. Partijen aan de linkerkant van het spectrum, zoals Groenlinks, komen minder aan het woord. Het thema Nederlandse politiek was zoals gezegd goed voor 40.3% van de uitzendingen van Goedemorgen Nederland rondom de verkiezing. Ook daarmee sluit het aan bij de eigen visie en missie van de omroep WNL.

Na het verzamelen van deze data is er doorgegaan met een kwalitatieve inhoudsanalyse van 11 items. De kwantitatieve analyse is namelijk maar beperkt in wat deze kan aantonen en zegt niets over de inhoudelijke manier waarop er gesproken wordt. Deze selectie bevatte drie items die gekozen zijn op basis van een opvallend kenmerk wat tijdens de kwantitatieve analyse was genoteerd, zoals een felle discussie tussen presentator en politicus, vier items die zich richten op debatbesprekingen en vier items die zich richten op de uitslagen van de Provinciale Statenverkiezingen. Na het coderen voor de kwalitatieve inhoudsanalyse kwamen een aantal thema’s naar voren die hier een voor een zullen worden behandeld. Deze thema’s en losse codes en onderverdelingen zijn ook te vinden in Bijlage 4. Als eerste zal er worden gekeken naar de verhouding tussen politici en journalisten. Vervolgens zal er worden gekeken naar de strategie van politici. Daarna volgt het metaframe van politiek als spel door het programma. Deze drie thema’s helpen samen te begrijpen hoe de verhoudingen bij Goedemorgen Nederland met politici en de behandeling van politieke onderwerpen ervoor staan, en welke opties het programma benut om over de Nederlandse politiek te praten. Er wordt afgesloten met het thema ‘de belangrijkste boodschap’, waaruit blijkt dat bij Goedemorgen Nederland niet veel op inhoudelijke standpunten van verschillende partijen wordt ingegaan. De verhouding tussen politici en journalisten zou zoals in het theoretisch kader te lezen viel, kunnen worden samengevat met het woord ‘cynisme’. Uit de kwalitatieve analyse van de items van Goedemorgen Nederland kan worden opgemerkt dat politici tegenover het programma af en toe inderdaad een cynische houding hebben. Ze weten dat ze media nodig heben voor aandacht, maar vinden tegelijkertijd dat deze media hen niet altijd eerlijk behandelen. Dit was in de geanalyseerde items met name het geval bij partijen die niet dezelfde ideologie als de omroep WNL hebben, zoals DENK en de SP. Zo zegt Tunahun Kuzu tijdens een discussie met de presentator het volgende:

“Op het moment dat je dus opkomt voor je rechten in Nederland, dan word je door bepaalde media als WNL weggezet als slachtoffer. En dat is helemaal niet het geval.” (Tunahun Kuzu, 06-03-2019, item 3)

De politicus laat duidelijk merken dat hij vindt dat het medium, in dit geval WNL, ervoor kiest om zijn partij op een bepaalde manier te framen die hij zelf zegt niet te herkennen. Kuzu klinkt verontwaardigd, maar blijft wel kalm. Vanuit het programma en de journalisten zijn er daarentegen net zo goed bepaalde waarden belangrijk, die zij verdedigen

36 wanneer deze in het nauw komen of wanneer een politicus deze aanhaalt. Zo verdedigt de presentator in hetzelfde item de keuze om Kuzu als gast en niet als mede-presentator uit te nodigen, door het aanhalen van het belang van persvrijheid in een democratie:

“U heeft meerdere keren aanvallen geplaatst. Uw collega Öztürk (...) die zegt “de pers is de vierde macht die gecontroleerd moet worden”, u heeft WNL vaker geboycot om meningen van mensen aan onze tafel. Waarom zegt u dan, ik juich die persvrijheid toe en ik mag hier vandaag als gasthoofdredacteur zitten?” (Presentator, 06-03-2019, item 3)

Naast deze verhouding tussen politici en journalisten die beiden hun eigen belangen hebben en op basis daarvan hun handelen aanpassen, kunnen politici zelf ook kiezen voor een bepaalde strategie om zich te uiten in de media. Hiervoor kiezen zij vaak voor een houding ten opzichte van andere politici en politieke partijen. Uit de analyse blijkt dat de keuze terug te brengen is tot samenwerking of conflict met andere partijen. Als het op samenwerking aankomt, moet men denken aan begrippen als ‘openstaan voor anderen’ of ‘op zoek naar de verbinding’ gaan. Thierry Baudet vertelt hoe dat gaat binnen een debat.

“Wat ik ga proberen te doen vanavond is op een rustige manier mijn verhaal te vertellen en proberen contact te maken, en ook te luisteren naar wat zeggen, en ook vragen te stellen om te kijken of zij nog kunnen luisteren...” (Thierry Baudet, 07-03-2019, item 7)

Veel vaker kwam de conflict-strategie terug in de items. Dat zou kunnen worden verklaard doordat de gekozen items zich voor een groot deel richtten op debatten en uitslagen, waarbij de setting van nature vraagt om vergelijkingen. Ook hierbij kan een programma desondanks kiezen om juist aandacht te besteden aan mogelijkheden en samenwerking in plaats van de nadruk op conflict die ze nu hebben gekozen. Uit de analyse blijkt dat conflict kan worden onderverdeeld in direct conflict, waarbij politici bijvoorbeeld een persoonlijke aanval plaatsen, en indirect conflict, waarbij zij zich bijvoorbeeld afzetten tegen het ‘politiek establishment’. Journalisten en media kunnen deze vormen van conflict vervolgens extra belichten. Zo valt politiek commentator Barbara Rijlaarsdam op dat Thierry Baudet deze laatste lijn graag aanhoudt.

“Hij zit daar volgens mij echt niet mee om zo’n afwijkend standpunt in te nemen en zich echt duidelijk buiten de gevestigde orde te plaatsen. Hij wil graag laten zien dat hij er niet bij hoort.” (Barbara Rijlaarsdam, 20-03-2019, item 7)

De conflict-strategie van politici kwam in de geselecteerde items van Goedemorgen Nederland alleen ter sprake in de context van rechtse, of populistische partijen als de PVV en Forum voor Democratie. Ook in het item waarin Sybrand Buma van het CDA directe kritiek uit op Forum voor Democratie, draait het item vooral om de vraag waarom Forum voor Democratie bepaalde keuzes maakt, en niet om de specifieke plaatsing van opmerkingen van Buma. De strategieën van linkse politici onderling komen niet ter sprake in de geanalyseerde items.

Het derde opvallende onderdeel uit de kwalitatieve analyse was het metaframe van politiek als spel door het programma. Dit kwam met name naar voren bij de presentatoren en experts die voor woorden of zinnen kozen die refereren naar spellen, strijd en show- elementen. Zo stelt de presentator bij een bespreking van het NOS-Slotdebat:

“Ja, en die strijd, het mag duidelijk zijn, de strijd om de kiezer op rechts is gewoon ontzettend spannend, want wat wordt de grootste rechtse partij in de Eerste Kamer? De VVD, de PVV of Forum? In het debat gisteravond dook Geert Wilders bovenop het klimaat en dat is toch hét thema van zijn concurrent Thierry Baudet.” (Presentator, 20-03-2019, item 7)

Hierin valt met name op dat de strijd centraal moet staan, en dat het daarin erg spannend wordt gemaakt. Directe concurrenten die elkaars thema afpakken, en of dat gaat leiden tot groei in de peilingen zijn belangrijker dan wat inhoudelijk gezegd werd door Baudet en Wilders over het klimaat. Dit komt bij Goedemorgen Nederland regelmatig terug: centraal staat niet wat er specifiek gezegd wordt, maar op welke manier. De vorm gaat boven de inhoud. Ook na de uitslagen blijft er gesproken worden over winnaars en verliezers, waarbij ook de peilingen als tussenstand werden gezien.

“... hoewel toch wel duidelijk was uit de peilingen dat het een nek-aan-nekrace zou worden tussen VVD en Forum, zien we toch veel verbazing over die monsteroverwinning voor Forum voor Democratie.” (Presentator 2, 22-03-2019, item 2)

Na de uitslag van de verkiezingen kiest het programma ervoor om zowel met winnaars als verliezers te spreken: het had geen specifieke voorkeur voor een van de twee. De strijd is dan inmiddels gestreden en dus maakt het programma op hoe de spelers het ervan af hebben gebracht. Zowel verliezers als winnaars werden uitgebreid gesproken, hoewel het programma hierbij wel poogde om ze in één van de twee categorieën te plaatsen. Een gelijkspel leek niet mogelijk: volgens het programma zijn partijen óf winnaar óf verliezer, ongeacht hoe de partijen of politici dat zelf zien. Dit is in de interactie met Jan-Willen van Vossen goed te merken. Hij is na de verkiezingsuitslag voor de SGP in Zeeland niet in het bestuur gekomen.

Presentator: “Dan val je dus waarschijnlijk net buiten de boot. Van Vossen: “Ja. Dat klopt. Ja.” Presentator: “Is het een grote teleurstelling?” Van Vossen: “Nou, zoals ik net al eigenlijk zei. We hadden eigenlijk al verwacht dat we op vijf zouden uitkomen.” (21-03-2019, item 6)

Tot slot is er binnen de kwalitatieve analyse gekeken naar inhoudelijke diversiteit. Deze kan worden samengevat in ‘de belangrijkste boodschap’. Dit is een breed thema geworden binnen de kwalitatieve analyse. Hieronder vallen meerdere codes die op het eerste oog uiteenlopen. Wat zij gemeen hebben is dat zij allemaal gaan over de focus van het programma op het ‘hoe’ achter de campagnes van politici, en niet gaan over de inhoud zelf. Ze behandelen niet waar partijen voor staan. Ook laten ze de Provinciale Staten zelf buiten beschouwing en richten ze zich volledig op de gevolgen voor de Eerste Kamer en daarmee met de nationale politiek. Daarbij kan ten eerste worden opgemerkt dat er met name wordt gesproken over rechtse partijen als de VVD, PVV en Forum voor Democratie, met als uitzondering de SP. De SP wordt hierin echter vaak aangehaald als onverantwoordelijk, en ‘hoe het niet moet’. Zowel de diversiteit op partijen als de diversiteit op onderwerpen is dus in Goedemorgen Nederland qua kwalitatieve data niet heel breed te noemen. Daarnaast kan worden opgemerkt dat veel van de discussies binnen het programma zich niet op inhoud en feiten richten, maar op vormkeuzes door politici en de manier van campagne voeren. Uit het programma valt niet goed op te maken waar partijen nu precies voor staan en wat zij daadwerkelijk willen bereiken. Binnen dit onderdeel neemt bij het programma verantwoordelijkheid van politici en politieke partijen een belangrijke positie in. Hoewel het niet inhoudelijk gaat over plannen

39 van partijen, wordt er wel gesproken over de verantwoordelijkheid van met name oppositiepartijen. Wat opvalt is dat er in de geanalyseerde items over de SP een vraag van verantwoordelijkheid opgeroepen werd door de experts, welke door de politicus Lilian Marijnissen moest worden verdedigd. Ook bij oppositiepartijen PVV en Forum voor Democratie kwam dit narratief van verantwoordelijkheid boven. Bij de PVV ging dat net als bij de SP over de vraag of de partij wel verantwoordelijkheid genoeg toont, terwijl bij Forum voor Democratie het met name vanuit de politici zelf werd geuit dat zij klaar zijn voor verantwoordelijkheid. Zo laat Thierry Baudet aan Goedemorgen Nederland na zijn verkiezingsoverwinning weten dat hij er klaar voor is.

“Dat vervult mij van eer en trots, en ook van verantwoordelijkheidsgevoel, want ik wil hier heel serieus mee omgaan.” (Thierry Baudet, 21-03-2019, item 1)

Wat hier nauw mee samenhangt en ook regelmatig terugkeerde in de items was de vraag hoe de politicus hoort te zijn ten opzichte van hoe politici zich daadwerkelijk gedragen. Hierbij kan worden opgemerkt dat een zelfverzekerde houding, het tonen van humor en het houden aan de fatsoensnormen als kenmerken van een ideale politicus werden benoemd. Schaamteloos gedrag, het maken van fouten en het hebben van een onbeschofte houding werden als valkuilen van politici benoemd in het programma. Wanneer deze kenmerken benoemd werden, ging het altijd over rechtse partijen: de VVD, de PVV en Forum voor Democratie. Bij de VVD was de toon begripvol en benadrukte het programma dat de VVD succesvol was, door bijvoorbeeld humor te gebruiken binnen een debat. Bij de PVV en Forum voor Democratie daarentegen ging het meer over wat politici vooral niet moeten doen, en waarin Thierry Baudet die dingen juist wel doet. De bespreking was dus niet altijd positief als de partijen genoemd werden. Daarnaast is het voor politici, blijkt uit de kwalitatieve analyse, belangrijk om herkenbaar te zijn. Experts en presentatoren viel het op dat er een flinke nadruk lag op bekende gezichten, de gevolgen voor Den Haag en de nationale politiek, en dat politici zich proberen te profileren op bepaalde thema’s. Marketingdeskundige Jan Driessen had op deze vorm van aandacht door media en partijen wel commentaar:

“Als je zit te kijken, denk je dat het over landelijke verkiezingen gaan. (...) En die duizenden vrijwilligers, die honderden lijsttrekkers, die komen nauwelijks in beeld.” (Jan Driessen, 11-03-2019, item 4)

Uit de kwalitatieve inhoudsanalyse blijken een aantal thema’s terug te keren: de houding tussen politici en journalisten is cynisch door tegengestelde belangen, politici kiezen tussen een samenwerkings- of conflictstrategie, politiek wordt gezien als spel en de belangrijkste boodschap ligt niet bij de inhoud van politieke bewegingen, maar bij de manier waarop zij deze inhoud brengen. De omroep is niet bang om haar eigen keuzes te verdedigen, zoals blijkt uit het item van DENK. Veel van de thema’s komen terug in uitingen door experts en presentatoren en geven blijk van de voorkeur van het programma. Uit de kwalitatieve analyse lijkt er met name kritiek op de SP en DENK te zien te zijn. Verdere aandacht ligt met name bij de PVV en Forum voor Democratie. De kritische houding ten opzichte van DENK en de SP is bij deze partijen veel minder te zien en te merken. Het programma kiest met name ervoor om experts en duiders te laten vertellen wat er gebeurt, zonder daarbij stil te staan bij de inhoud. Het programma geeft in het jaarverslag (WNL, 2018) ook aan bewust toegankelijk te willen zijn, en met name haar liberaal-conservatieve stroming te willen tonen in de keuze van gasten. Zij benadrukken daarentegen ook in het jaarverslag dat rondom verkiezingen zij het liefst alle politieke partijen een kans willen geven om aan tafel te komen, om een breed politiek spectrum te kunnen tonen. Hiermee voldoen zij ook aan de journalistieke werkwijze waarbij objectiviteit en gelijke kansen centraal staan. Er kan echter wel opgemerkt worden dat uit het programma niet duidelijk naar voren komt waar partijen voor staan, en dat niet alle partijen evenredig aan het woord komen. Hoewel zij dus misschien wel de intentie hebben, is een lichte voorkeur voor rechtse, populistische partijen wel te merken in het programma.

Nieuwsuur

Van het programma Nieuwsuur zijn in totaal 29 uitzendingen bekeken. Daarin waren 48 items gericht op de Nederlandse politiek, waarbij in totaal 288 personen aan het woord kwamen, exclusief presentatoren, interviewers en/of verslaggevers. De totale uitzendingstijd betrof 19 uur, 51 minuten en 32 seconden. Daarvan ging 5 uur, 21 minuten en 5 seconden over de Nederlandse politiek. Dat is 27% van de uitzendtijd. Gemiddeld bevatte een uitzending 1.59 items over politiek (SD = 1.086) met een gemiddelde totale duur van 11 minuten en 4 seconden (SD = 00:09:00). Een uitzending in zijn geheel van Nieuwsuur

41 bestond gemiddeld uit 13.41 items (SD = 2.514) met een gemiddelde totale duur van 41 minuten en 5 seconden (SD = 00:07:51). Ook de 48 items van Nieuwsuur zijn allemaal in de kwantitatieve analyse meegenomen. Daaruit blijkt dat gemiddeld 3.21 politieke partijen genoemd worden in een item (SD = 3.017) en er 5.94 personen aan het woord komen (SD = 5.126). In Grafiek 3 op de volgende pagina is te zien hoe vaak politieke partijen gemiddeld in een item genoemd werden in Nieuwsuur. Bij Nieuwsuur werd de VVD het vaakst genoemd (M = 2.65). Op de tweede plaats volgt de nieuwkomer Forum voor Democratie (M = 1.90) en op de derde plaats oppositiepartij Groenlinks (M = 1.33). De Partij voor de Dieren is slechts één keer genoemd in Nieuwsuur, maar ook 50Plus (M = 0.04) en de SGP (M = 0.23) worden weinig genoemd in de items. Naast dat er gekeken is naar hoe vaak een partij genoemd wordt, is er ook gekeken naar wie er binnen items zelf aan het woord komt. Zoals eerder vermeld, zijn er 288 personen aan het woord gekomen in de 48 items. Daaronder vielen 177 politici (61.5%), 30 experts of duiders (10.4%), 26 ervaringsdeskundigen (9%), 9 partijleden (3.1%), 16 woordvoerders buiten een politieke partij (5.6%) en 30 vox pops (10.4%). De vorm van een tafelgast die niet met het item zelf te maken had, kwam in Nieuwsuur niet voor. Nieuwsuur nodigt in principe alleen sprekers uit in de studio die met het onderwerp te maken heeft, om deze vervolgens de studio te laten verlaten voor de vervolgonderwerpen.

Grafiek 3: Gemiddelde aantal keer genoemd partij in Nieuwsuur

In Grafiek 4 op de volgende pagina is te zien hoe bij Nieuwsuur de verdeling van sprekers over politieke partijen eruit zag. Ook hier zijn sprekers die niet bij een politieke partij horen, zoals ervaringsdeskundigen, niet meegenomen in de aantallen. In deze grafiek is te zien dat de regeringspartijen, op ChristenUnie na, veel aan het woord komen. Het vaakst komt de VVD aan het woord met 33 sprekers, gevolgd door D66 met 29 sprekers en CDA met 26 partijgenoten in het programma. 50Plus is in Nieuwsuur niet aan het woord gekomen en belandt daarmee nog achter de Partij voor de Dieren met één spreker. Daarnaast is ook de SGP nauwelijks aan bod gekomen met 2 sprekers, net als DENK met 5 sprekers. Hoewel de regeringspartijen het vaakst aan het woord kwamen in totaal, is Jesse Klaver van Groenlinks de politicus die zelf in de meeste items aan het woord kwam. Hij werd in 15 items gesproken. Daarna volgen de coalitiepartijen met Rob Jetten in 14 items, Sybrand Buma in 13 en Mark Rutte in 12 items. Oppositiepartij en nieuwkomer Forum voor Democratie zag partijleider Thierry Baudet in 12 items verschijnen. Tussen Grafiek 3 en Grafiek 4 zijn er een aantal opvallendheden. Zo is de aandacht voor regeringspartijen VVD, CDA en D66 zichtbaar. Al deze partijen komen gemiddeld minstens 1 keer voor in items, en hebben meer dan 20 sprekers aan het woord gehad. Nieuwkomer Forum voor Democratie is wel vaak genoemd, maar kwam pas na opppositiepartij Groenlinks in aantal sprekers aan het woord. Groenlinks heeft veel aandacht gekregen van Nieuwsuur: de partij staat in de top 3 van vaakst genoemde partijen en is de vierde partij in het rijtje met de meeste sprekers. De partijleider Jesse Klaver is daarbij ook de meest gesproken politicus in Nieuwsuur. Op basis van de kwantitatieve data kan er gesteld worden dat iets meer dan een kwart van de beschikbare tijd in Nieuwsuur besteed wordt aan Nederlandse politiek. De partijen die het vaakst genoemd worden, zijn de VVD, Forum voor Democratie en Groenlinks. Iets meer dan 60% van de sprekers in politieke items, exclusief interviewers en presentatoren, is politicus. De VVD, gevolgd door D66 en het CDA leverde de meeste sprekers af: de regeringspartijen kwamen veel aan bod. Partijleider van Groenlinks, Jesse Klaver, is echter de individueel meest gesproken politicus. Hij kwam in 15 items voor. Partijleiders van de coalitiepartijen, Mark Rutte, Sybrand Buma en Rob Jetten kwamen daarna het vaakst aan bod, waarbij Jetten deze plaats deelt met nieuwkomer Thierry Baudet van Forum voor Democratie. De Partij voor de Dieren kwam slechts één keer aan bod: in een kort fragment tijdens een debat werd een quote van Marianna Thieme gebruikt. Ook 50Plus ontbreekt bijna volledig in Nieuwsuur.

Grafiek 4: Aantal sprekers aan het woord van politieke partij in Nieuwsuur

NOS-NTR stelt over Nieuwsuur dat het programma “onafhankelijk, onpartijdig en ongebonden” tv maakt (NOS, z.j.). Als twee taakomroepen is dit ook belangrijk: zij moeten iedereen kunnen aanspreken, en daarom staat de nieuwswaarde van objectiviteit en onafhankelijkheid hoog in het vaandel. Uit de resultaten van de kwantitatieve analyse blijkt echter dat er wel een voorkeur voor coalitiepartijen zichtbaar is, evenals voor Groenlinks – met name door de aanwezigheid van Jesse Klaver – en Forum voor Democratie. Voor de kleinere partijen, zowel christelijke partijen als de SGP als issuepartijen DENK en Partij voor de Dieren als 50Plus, is weinig aandacht. Echter, voor de inhoudelijke koppelingen en thema’s valt er met de huidige data niet te zeggen van welke aard de geschonken aandacht is. Dit is daarom onderzocht door middel van de kwalitatieve inhoudsanalyse.

Voor de kwalitatieve inhoudsanalyse van Nieuwsuur zijn er 10 items geselecteerd. Daarvan waren drie items een soort vast format van het programma in items over de Provinciale Statenverkiezingen, vier items over debatten of debatbesprekingen en drie items over de uitslagen. Aangezien deze items niet op willekeurige basis gekozen zijn, kan er niet worden vastgesteld in welke mate deze items representatief zijn voor het geheel aan items over Nederlandse politiek. Wel zijn alle opgenomen items specifiek gericht op de explicitie bespreking van de Provinciale Statenverkiezingen, waarmee er dus wel over de berichtgeving van deze specifieke verkiezingen iets gezegd kan worden. Op basis van deze items is er een lijst met thema’s gecreëerd waar de codes onder vallen, welke nu een voor een aan bod zullen komen. De complete lijst inclusief coderingen,

44 paginanummers en context is te vinden in Bijlage 4. Als eerste wordt er gekeken naar het metaframe van journalistiek als spel, wat net als bij Goedemorgen Nederland ook in Nieuwsuur veelvuldig voorkwam. Vervolgens zal er worden stilgestaan bij de strategie van politici onderling. Daarna volgen twee inhoudelijke thema’s van het programma, namelijk het ‘belang van bestuurbaarheid’ wat als centraal thema in het spreken over politieke beslissingen regelmatig terugkeerde, en ‘herkenbaarheid’ wat zich richtte op binnen welke thema’s politici zich kunnen profileren, hoe ze zich gedragen en wat er van partijen verwacht wordt. Tot slot wordt er stilgestaan bij de journalistieke werkwijze van het programma, met daarin ook aandacht voor directheid richting politici. Het eerste thema wat regelmatig terugkeerde was politiek als spel. Hiermee wordt bedoeld dat de politieke ontwikkelingen in het kader van een spel of strijdelement worden gezet. Dit taalgebruik kwam zowel voor bij presentatoren en experts als bij politici zelf. Zo had Thierry Baudet van Forum voor Democratie het in zijn overwinningsspeech over ‘de eerste grote veldslag’ die gewonnen was, vergeleek Klaas Dijkhoff van de VVD het net-niet de grootste partij zijn met het afkeuren van een doelpunt in de laatste minuut door de VAR en stelde Sybrand Buma van het CDA dat zijn partij in ieder geval de peilingen verslagen had. Wat opvalt is dat bij het gebruik van dit metaframe er met name over coalitiepartijen en over verwachte winnaars Forum voor Democratie en Groenlinks wordt gesproken door Nieuwsuur. Binnen dit thema hoort ook het regelmatig kijken naar de peilingen als een soort tussenstand of graadmeter van het verloop van de campagne. Ook hierbij is er met name aandacht voor coalitiepartijen, Forum voor Democratie en Groenlinks. Kleinere en andere linkse partijen worden alleen in het voorbijgaan genoemd als het gaat om dit metaframe van politiek als spel. Expert Arjan Noorlander merkt op dat de focus op peilingen door programma’s echter ook gevaren met zich meebrengt.

“Het was vandaag echt de dag van inzetten van de oppositie. Ze voelen allemaal dat er wat te halen valt. (...) dan moeten we eigenlijk kijken naar de peilingen. (...) Moet je heel voorzichtig mee zijn, er zijn niet echte peilingen, ingewikkelde, getrapte verkiezingen.” (Arjan Noorlander, 16-02-2019, item 1)

Ondanks dat er dus volgens de expert voorzichtig om moet worden gegaan met peilingen, komt het narratief van wat er uit die peilingen zou blijken regelmatig terug in het programma. In de meeste gevallen werden de peilingen aangehaald door de expert die er zelf

45 op wijst dat deze peilingen lastig te volgen zijn, maar er vervolgens wel uitgebreid op ingaat wat er uit die peilingen zou blijken. Wanneer de uitslag bekend is, eindigt het praten over peilingen vanuit het programma. De focus lag vervolgens bij Nieuwsuur met name op de winnaars, terwijl de verliezers alleen in een korte opsomming benoemd en gehoord werden, zonder daar verder dieper op in te gaan. Het volgende thema wat uit de items naar voren kwam, was de strategie van politici. Hierbinnen kunnen politici kiezen voor een samenwerkingsbenadering naar elkaar of een conflictbenadering. Voor beide benaderingen was aandacht, maar voor conflict was er aanzienlijk meer variatie en meer aandacht dan voor samenwerking. Als het over samenwerking ging, richtte zich dat vooral op de vraag hoe het kabinet doorkan, welke partijen openstaan voor samenwerking en hoe dat er dan uit zou zien. SGP-leider Kees van der Staaij richtte zich met zijn partij voornamelijk op deze strategie.

“Zo ging het ook in de achterliggende jaren: wie goed doet, goed ontmoet. Als je zelf je constructief opstelt, mag je ook verwachten dat de ander jou constructief bejegent.” (Kees van der Staaij, 16-02-2019, item 1)

Hoewel de SGP zich dus vooral constructief wilde opstellen, richtten de meeste andere partijen zich op de conflict-benadering. Hierbij kan er een onderscheid worden gemaakt tussen het directe conflict en het indirecte conflict. Onder het directe conflict valt onder andere de uitspraak van Groenlinks-partijleider Jesse Klaver dat de VVD een partij vol ‘politieke zakkenrollers’ is, en de veelgebruikte spreuk door de PVV, de SP en Forum voor Democratie ‘Weg met Rutte’. Het zijn vormen van directe aanvallen op andere politici en andere partijen. Veel van deze uitingen richtten zich vanuit de oppositiepartijen op de VVD en specifiek op Mark Rutte als boegbeeld van het kabinet. De VVD en andere coalitiepartijen kozen haast nooit voor de conflictstrategie binnen Nieuwsuur. Alleen D66 gebruikte deze strategie een keer om te waarschuwen voor de ‘bangmakers en boeroepers’ die aan de zijlijn blijven staan. Hij richtte zich hiermee tijdens een debat tot Baudet en Wilders. Deze directe vorm van conflict kwam vaker voor dan het indirecte conflict. Het indirecte conflict wordt samengevat door expert Arjan Noorlander wanneer hij praat over Jesse Klaver en Thierry Baudet.

“Het zijn allebei jonge politici die tegen hun achterban zeggen, jonge mensen, wij gaan het anders doen, wij gaan het establishment doorbreken, wij gaan een betere toekomst opbouwen.” (Arjan Noorlander, 21-03-2019, item 2)

Het gaat dus niet zozeer om directe aanvallen richting andere politici, maar het brengen van verandering. Het is het uiten van het tegen de gevestigde orde zijn, zonder deze gevestigde orde aan partijen te koppelen en te benoemen. In het totale plaatje samen met direct conflict kan echter geconstateerd worden dat ook als partijen niet een directe aanval plaatsen, er op basis van eerdere berichtgeving wel uit opgemaakt kan worden tegen wie het indirecte conflict gericht is. Het volgende thema wat herhaaldelijk in Nieuwsuur voorkwam was het belang van bestuurbaarheid. Binnen dit thema werd er regelmatig verwezen naar de verantwoordelijkheid van partijen en wie geschikt en bereid zouden zijn om de verantwoordelijkheid te dragen. Hierbij wordt benadrukt dat in de PVV weinig vertrouwen is vanuit andere partijen. De presentator benoemt hen als de ‘wegloperpartij’. Ook 50Plus zou weinig kans maken, omdat daar ‘veel gedoe’ is. Vanuit presentatoren en experts kwam daarbij ook naar voren dat een eventuele samenwerking verwezenlijkt moest worden met partijen die dan wel die verantwoordelijkheid kunnen en willen dragen. Het programma koos daardoor ervoor om extra aandacht te vestigen op de samenwerkingsstrategie die politici konden gebruiken. Zij vulden hierbij als buitenstaanders een politieke strategie in voor de partijen. Hierbij werden mogelijke winnaars Forum voor Democratie en Groenlinks aangehaald, en werd er aandacht gevestigd op de middenpartijen die de bestuurbaarheid kunnen behouden voor het kabinet. Binnen dit thema van het belang van bestuurbaarheid hoort ook het benoemen van een kloof in de samenleving en een kloof in de politiek, en de gevolgen daarvan. Er was veel focus op het benoemen van uitersten en flanken, absolute tegenpolen, die kiezers aantrekken en zorgen voor versplintering. Expert Arjan Noorlander licht het als volgt toe:

“Als je dan goed kijkt, zie je daar helemaal bovenin VVD, D66, CDA, ChristenUnie, het kabinet, een kabinet dus van partijen met een achterban van mensen die positief zijn. (...) En dan zie je hier onder, de andere partijen SP, PVV, Forum voor Democratie, mensen die ontevreden zijn, angstig over de toekomst. (...) En die kloof tussen die twee groepen, geluk en ongeluk, die is gewoon heel erg groot.” (Arjan Noorlander, 09-02-2019, item 1)

Die kloof werd dan ook regelmatig benadrukt door het programma in de vorm van experts. Hoe verder in de uitzendingen en items gekeken werd, hoe meer er benadrukt werd dat die kloof groter werd, dat de flanken groeiden en het midden kleiner werd. De gevolgen hiervan werden al in eerdere items benadrukt. Zo zou dit leiden tot een moeilijk bestuurbaar land, ontevreden burgers en te hoge, niet-realistische eisen vanuit de uitersten. Ook komt bij Nieuwsuur ‘herkenbaarheid’ aan bod. Er ligt een focus op bekende gezichten, het belang van de nationale politiek, maar ook op de boodschappen. Binnen de boodschappen wordt er bij Nieuwsuur bovendien uitgebreid ingegaan op met name het klimaat, maar ook ‘voor de burger’ wordt door partijen regelmatig aangehaald. Met deze laatste categorie wordt bedoeld dat Nederlanders centraal moeten staan, de belangen van de burger voorop. Hiermee hangt ook identiteit en migratie samen. Het programma geeft door diep in te gaan op deze thema’s partijen een kans om inhoudelijke standpunten te tonen en geeft daarmee de kijker een idee van waar partijen voor staan. Op het onderdeel klimaat organiseerde Nieuwsuur zelfs een eigen debat in de studio met Thierry Baudet, Jesse Klaver en Rob Jetten. Hierbij kwamen de drie standpunten van de partijen Forum voor Democratie, Groenlinks en D66 aan bod. Jesse Klaver hamerde met name op het feit dat klimaatbeleid eerlijk moet zijn, Rob Jetten pleitte ervoor dat Nederland weer voorop moet gaan lopen en moet innoveren, terwijl Thierry Baudet zich afzette tegen het klimaatrapport waar het debat op gebaseerd werd.

“Dit is een totaal flutrapport. Het is volksverlakkerij, omdat het een heleboel dingen niet meeneemt in de berekening.” (Thierry Baudet, 13-03-2019, item 4)

De reactie van Baudet werd hem door Jetten niet in dank afgenomen. Jetten benadrukte dat deze opmerking respectloos was ten opzichte van de onafhankelijke rekenbureaus. Dat hangt nauw samen met een andere vorm van herkenbaarheid, waarbij benadrukt wordt wat toegestaan is en wat niet kan door politici en experts. Middenpartijen blijven beleefd, zelfvertrouwen is belangrijk, vertrouwen in rapporten moet centraal staan en je mag niet als politicus op de man spelen. Daar tegenover staan politici die, zoals de presentator zegt, schreeuwen. Partijen die geen vertrouwen hebben in rapporten, of wiens politici ontregelend en afwijkend zijn, zoals de presentator in een ander item ook opvalt over Baudet.

“Een portret van de winnaar van deze verkiezingen, Thierry Baudet. Hij doet duidelijk álles anders dan iedereen gewend is in politiek Den Haag. Blijkbaar met succes.” (Presentator, 22-03-2019, item 2)

Het laatste thema wat uit de kwalitatieve analyse naar voren kwam, is de journalistieke werkwijze en de effecten daarvan in het programma. In het klimaatdebat was het meest zichtbaar welke journalistieke waarden van belang zijn voor het programma. De presentator geeft hierin nadrukkelijk aan dat hij alle partijen aan het woord wil laten, dat zijn eigen mening of geloof er niet toedoet en dat hij de controle wil behouden over het gesprek. Politici raken ook gewend aan de aanwezigheid van media. Expert Arjan Noorlander valt het op dat politici inmiddels ervaren tv-debaters zijn, die weten hoe het werkt doordat zij vaak in een situatie verkeren waarin ze om moeten gaan met de regels van media. Toch betekent dat niet dat politici er zelf altijd blij mee zijn dat zij zich aan moeten passen aan deze regels. Politici zelf lijken in sommige gevallen namelijk nog steeds ontevreden over de keuzes van journalisten. Thierry Baudet richtte zich dan met name op het ‘opkloppen door journalisten’ van zijn overwinningsspeech waarin hij volgens Nieuwsuur en andere media meerdere verwijzingen naar extreem-rechtse denkbeelden aanhaalde, terwijl in het klimaatdebat Jesse Klaver opmerkt dat vooral journalisten stellen dat oppositie voeren weinig zin heeft als het kabinet actie onderneemt.

“Dat is wat journalisten mij vandaag al een paar keer hebben voorgehouden. (...) Vandaag maakt Mark Rutte een enorme draai onze richting op: top, hartstikke goed. En dan ga ik daar alleen maar positieve dingen over zeggen.” (Jesse Klaver, 13-03-2019, item 4)

Hoewel het programma dus journalistieke waarden belangrijk vindt, was het niet vrij van het laten zien van een lichte politieke voorkeur. Zo benadrukken presentatoren en experts dat het kabinet weinig voor elkaar krijgt, veel heeft moeten slikken, ook al geeft Mark Rutte zelf in een interview aan dat het eigenlijk wel meevalt en ze best wat voor elkaar hebben gekregen. Er is extra nadruk vanuit interviewers en presentatoren op wat niet gelukt is, in plaats van op wat wel gelukt en geslaagd is qua overheidsplannen. Deze vragen worden in de geanalyseerde items alleen voorgelegd in de gesprekken met Mark Rutte. De partij die de meeste kritische vragen ontvangt, is echter niet een coalitiepartij, maar nieuwkomer Forum voor Democratie. In een interview met Thierry Baudet tijdens een partijdag somt hij op wat hij wil veranderen. De interviewer reageert.

“Dat gaat toch allemaal niet gebeuren. [spottend] Ja, ik waardeer uw idealisme, maar ziet u dat echt gebeuren?” (16-02-2019, item 1)

Deze houding was in interviews alleen zichtbaar bij Forum voor Democratie. Bij een partij als Groenlinks, ook een oppositiepartij en winnaar, werden deze vragen en opmerkingen achterwege gelaten in het item. Expert Arjan Noorlander stelt daarnaast in de studio ook dat Forum voor Democratie nog niet weet wat ze willen, en dat de plannen die ze hebben niet tegelijk kunnen. De plannen zouden daardoor onrealistisch zijn. Hoewel ook andere partijen campagne voeren met dezelfde strategieën als Forum voor Democratie en met ideëen waar het programma van stelt dat deze zonder medewerking van het kabinet niet gehaald gaan worden, worden deze alleen bij Forum voor Democratie extra benadrukt en besproken. Bij andere partijen richt de kritiek van gasten in het programma zich vaker op het niet willen samenwerken en daardoor buiten de boot vallen voor de coalitie, terwijl bij Forum de kritiek zich richt op de inhoudelijke ideëen en realiteit daarvan. Het meest opvallende item uit de selectie richtte zich ook volledig op Forum voor Democratie. Na de uitslagenavond besteedt Nieuwsuur namelijk een volledig item aan een portret van de nieuwe winnaar en partijleider van Forum: Thierry Baudet. Het is een soort collage van fragmenten, met name buiten de Tweede Kamer, waarin hij in persoonlijke sfeer gesproken wordt, opvallende uitspraken doet of – als hij wel in de Tweede Kamer gezien wordt – als hij terecht gewezen wordt of een fout maakt, zoals een speech starten in Latijn of niet door de beveiligingspoortjes komen. Het geheel wordt van een dramatisch pianomuziekje voorzien. Het item wijkt door deze opzet enorm af van de andere items die gezien zijn, die veel serieuzer van aard en toon blijven. Het lijkt qua stijl totaal niet te passen in de andere geanalyseerde items, en heeft een veel grappendere toon dan de items die normaal een serieuze, inhoudelijke insteek hebben. Dit was uniek voor Thierry Baudet en Forum voor Democratie en kwam in de verdere geanalyseerde items bij geen enkele andere partij op deze manier voor.

Uit de kwalitatieve inhoudsanalyse blijkt dat Nieuwsuur bepaalde thema’s heeft die regelmatig terugkeren. Het zien van politiek als spel, strategieën van politici, het belang van bestuurbaarheid, de herkenbaarheid en de journalistieke werkwijze inclusief politieke voorkeuren in het programma kwamen allemaal aan bod. Er was een breed scala aan onderwerpen en verhalen te zien in het programma, wat aansluit bij de taak van de omroepen

NOS en NTR. Voor iedere doelgroep zal er wat wils tussen hebben gezeten: debatbesprekingen, grappige fragmenten, maar ook serieuze discussie op de inhoud. Uit de analyse blijkt echter wel dat de houding ten opzichte van met name Forum voor Democratie niet neutraal en onpartijdig lijkt te zijn, terwijl dit wel een van de basisaannames is van het programma. Dit komt met name door de manier van vragen door de interviewer, die aanvallend en spottend is, en door het item waarin Thierry Baudet neergezet lijkt te worden als een vooral aparte man die politiek gezien niet veel te melden had. Deze associaties werden niet bij andere partijen gemaakt, voor zover uit deze items blijkt, waardoor gesteld kan worden dat Forum voor Democratie aan een afwijkende behandeling is blootgesteld dan de andere partijen en het programma daarin dus niet onpartijdig is geweest.

Verschillen

In dit deel worden als eerste de resultaten uit de kwantitatieve analyses met elkaar vergeleken, en vervolgens de resultaten uit de kwalitatieve analyses. Eerst de kwantitatieve analyse op het programmaniveau. Door middel van een independent samples t-test kan worden vastgesteld dat tussen Goedemorgen Nederland (M = 8.00, SD = 4.595) en Nieuwsuur (M = 1.59, SD = 1.086) het aantal items over Nederlandse politiek significant verschilt; t(46) = 5.976, p = .000. Er zijn in Goedemorgen Nederland significant meer items over Nederlandse politiek te zien dan in Nieuwsuur. Dat geldt ook voor de totale duur van de items over Nederlandse politiek, wat tussen Goedemorgen Nederland (M = 00:27:23, SD = 00:15:43) en Nieuwsuur (M = 00:11:04, SD = 00:09:00) ook significant verschilt; t(46) = 4.104, p = .000. Bij Goedemorgen Nederland van WNL was er zowel absoluut (3 uur, 19 minuten en 19 seconden) als relatief (40,3% ten opzichte van 27,0%) meer tijd besteed aan de Nederlandse politiek dan bij Nieuwsuur van NOS-NTR. Naast dat er dus meer items te zien zijn Goedemorgen Nederland dan in Nieuwsuur over Nederlandse politiek, is ook de totale duur die besteed wordt aan Nederlandse politiek hoger. Binnen die items is er ook door middel van een independent samples t-test gekeken of de verschillen tussen Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur op het aantal genoemde politieke partijen en het aantal personen aan het woord significant verschilt. Voor het aantal genoemde politieke partijen was dit niet het geval. Goedemorgen Nederland (M = 2.40, SD = 2.071) en Nieuwsuur (M = 3.21, SD = 3.017) hebben dus geen significant verschil in het

51 aantal partijen wat zij noemen per item; t(71.695) = -1.660, p = .101. Het verschil in aantal sprekers aan het woord per item was wel significant tussen Goedemorgen Nederland (M = 2.66, SD = 1.741) en Nieuwsuur (M = 5.94, SD = 5.126); t(52.990) = -4.298, p = .000, waarbij Nieuwsuur meer sprekers gemiddeld heeft dan Goedemorgen Nederland. Daarnaast zijn er binnen de items ook verschillen waarneembaar in het gemiddeld aantal keer noemen van een partij. In Grafiek 5 op de volgende pagina is te zien dat het gemiddeld aantal keer noemen van een partij bij alle partijen, behalve bij 50Plus, hoger ligt bij Nieuwsuur dan bij Goedemorgen Nederland. Daarnaast is Forum voor Democratie de enige partij in de top drie vaakst genoemde partijen waarbij het verschil in noemen per item gemiddeld minder dan 0,5 is tussen de twee programma’s. Uit de independent samples t-test blijkt dat alleen het verschil van het aantal keer noemen van VVD tussen Goedemorgen Nederland (M = 1.01, SD = 1.692) en Nieuwsuur (M = 2.65, SD = 3.856) statistisch significant is; t(57.054) = -2.793, p = .007. Bij de analyse is er ook gekeken naar de sprekers in de items. Om te bepalen of de verschillen tussen de hoedanigheid van sprekers bij de twee programma’s significant zijn, is een χ2 -toets uitgevoerd. Uit deze chi-kwadraattoets blijkt dat de relatie tussen hoedanigheid van spreker en programma significant was, χ2 (6, N = 527) = 92.713, p = .000. Dat betekent dat de hoedanigheid verschilt tussen de twee programma’s. Dit valt met name te verklaren door de absentie van de categorie tafelgast in Nieuwsuur en de absentie van de categorie vox pop in Goedemorgen Nederland. Daarnaast gebruikte Nieuwsuur relatief meer politici en Goedemorgen Nederland relatief vaker experts of duiders. Een tweede chi-kwadraattoets is uitgevoerd om te kijken of de relatie tussen het programma en de partij van de sprekers significant was. Hierbij zijn de sprekers die niet aan partijen te koppelen zijn buiten beschouwing gelaten. Uit deze chi-kwadraattoets blijkt dat de verschillen statistisch significant zijn, χ2 (13, N = 300) = 47.874, p = .000. In Grafiek 6 op de volgende pagina is een grafische weergave van de verschillen tussen de sprekers bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur te zien.

Grafiek 5: Gemiddeld aantal keer partij genoemd in Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur

Grafiek 6: Aantal sprekers van partijen aan het woord bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur

In Grafiek 6 is goed te zien dat in tegenstelling tot Grafiek 5 waar Nieuwsuur bij iedere partij, behalve 50Plus, gemiddeld vaker partijen noemt dan Goedemorgen Nederland, de verdeling in sprekers over partijen wel anders is tussen de twee programma’s. Bij Goedemorgen Nederland kwamen naast 50Plus, welke ontbreekt bij Nieuwsuur, ook Forum voor Democratie, de SGP en DENK vaker aan het woord. Daarnaast vallen ook de

53 verschillen bij D66 en Groenlinks tussen de twee programma’s erg op. Deze twee partijen zijn bij Nieuwsuur onderdeel van de grootste in aantal sprekers, terwijl deze bij Goedemorgen Nederland aan de onderkant zitten van het aantal sprekers van partijen.

Ook bij de kwalitatieve inhoudsanalyse zijn verschillen waargenomen in thema’s en thema-uitwerking. Ten eerste binnen het thema politiek als spel. Nieuwsuur focust binnen dit thema met name op de winnaars en hun verhaal, terwijl bij Goedemorgen Nederland ook de verliezers uitgebreid aan bod en aan het woord komen. Nieuwsuur besteedt daarentegen meer tijd aan het benadrukken van de bestuurbaarheid van het land, door ook een focus te leggen op de kloof tussen samenleving en politiek. Het gaat hiermee de diepte in, zoekt naar verklaringen. Bij Goedemorgen Nederland was dit verhaal wat breder, minder toegespitst. Er was bij dit programma meer ruimte voor het benadrukken van vormkeuzes, maar er werd niet in de diepte ingegaan op verklaringen voor peilingen en waar partijen voor staan. Ditzelfde fenomeen keerde ook terug in de thema’s herkenbaarheid en het belang van bestuurbaarheid bij Nieuwsuur tegenover het thema van de belangrijkste boodschap bij Goedemorgen Nederland. Waar Nieuwsuur in diepte verder praat in een debat over klimaat met politici, regelmatig terugkeert bij de belangen van de burgers, en op de inhoud verder praat met experts en duiders, wordt hier bij Goedemorgen Nederland gekozen om alleen kort thema’s te benoemen, zonder daar inhoudelijk op in te gaan. Het draait meer om de vorm van campagnes en partijen dan om waar ze voor staan en wat ze precies zeggen. In het programma was echter wel duidelijker cynisme terug te zien als thema dan in Nieuwsuur. In Nieuwsuur was er ook ruimte voor waardering van het programma voor het debattalent, en de gewenning aan televisie-optredens. In Goedemorgen Nederland was de toon hierin wat negatiever, sceptischer, wat met name in het item van DENK goed naar voren kwam. De diversiteit op onderwerpen was daardoor bij Nieuwsuur groter dan bij Goedemorgen Nederland. Tot slot werden er in Nieuwsuur meerdere koppelingen gemaakt die Forum voor Democratie neerzetten als een partij die niet realistische doelen nastreeft. De aandacht werd verder vooral gericht op coalitiepartijen, en winnaars Forum voor Democratie en Groenlinks. Middenpartijen waren goed voor de bestuurbaarheid, maar er werd niet uitgebreid bij stilgestaan. De politieke diversiteit op partijen viel daarmee iets tegen, maar was wel uitgebreider dan bij Goedemorgen Nederland. Bij Goedemorgen Nederland was er niet een partij die erbovenuit stak in aanpak door het programma. De partijen werden allemaal op enigszins gelijke wijze benaderd, en er werden weinig koppelingen herhaaldelijk vanuit het

54 programma aangebracht in interviews of door middel van experts. Toch kan wel gesteld worden dat de verwijzingen naar rechtse partijen als de PVV en Forum voor Democratie centraal stonden, en dat linkse partijen als de Partij van de Arbeid nauwelijks aan bod kwamen. Hoewel er uit de directe vraagstelling dus niet duidelijk werd wat de politieke voorkeur was, was dit wel te zien in de keuzes over wie er gepraat werd en met wie er gepraat werd.

Conclusie & discussie

In deze slotparagraaf zal er eerst antwoord worden gegeven op de hoofdvraag van dit scriptieonderzoek aan de hand van de deelvragen uit de vorige paragraaf. Hierbij zullen deze resultaten worden besproken in de context van het theoretisch kader. Tot slot worden er suggesties gedaan voor vervolgonderzoek.

De hoofdvraag van dit onderzoek richtte zich op de politieke diversiteit in berichtgeving over Nederlandse politiek rondom en tijdens de Provinciale Statenverkiezingen van 2019 in Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Op basis van de kwantitatieve en kwalitatieve analyse kan worden gesteld dat er bij beide programma’s op een eigen manier aandacht is besteed aan de verkiezingen. Zo had Goedemorgen Nederland iedere dag een andere lijsttrekker als gasthoofdredacteur en medepresentator aan tafel zitten, en ging Nieuwsuur met meerdere partijen mee op campagne. Nieuwsuur had ook haar eigen klimaatdebat georganiseerd in de studio. Samenvattend werd er bij Goedemorgen Nederland meer tijd besteed aan de Provinciale Statenverkiezingen dan bij Nieuwsuur. In Nieuwsuur kwamen wel meer mensen aan het woord binnen de items die zich richtten op Nederlandse politiek. Nieuwsuur noemt alle partijen gemiddeld vaker dan Goedemorgen Nederland, behalve 50Plus. Alleen voor regeringspartij VVD is dit verschil groot genoeg om statistisch significant te zijn. Waar Goedemorgen Nederland meer experts en duiders gebruikt, koos Nieuwsuur vaker voor politici als sprekers in haar items. De verschillen tussen D66 en Groenlinks in aantal sprekers bij beide programma’s zijn het grootste, waarbij Nieuwsuur beide partijen veel vaker aan het woord laat dan Goedemorgen Nederland. In thema’s verschillen de programma’s ook, waarbij Nieuwsuur vaker de diepte opzoekt en de inhoud verkent, terwijl Goedemorgen Nederland vaker op de vorm focust. Bij Goedemorgen Nederland was er wel cynisme merkbaar tussen politici en journalisten, wat bij Nieuwsuur niet teruggevonden is in deze mate. Bij Nieuwsuur was daarentegen de mening van de programmamakers duidelijker zichtbaar in de aanpak van Forum voor Democratie, terwijl bij Goedemorgen Nederland de berichtgeving over de SP en DENK vaker kritisch was en bij Forum voor Democratie juist neutraler. De berichtgeving bij Goedemorgen Nederland bestond voor bijna de helft uit de Nederlandse politiek. Bij Nieuwsuur bestreek deze iets meer dan een kwart. Beide programma’s noemden Forum voor Democratie en VVD het vaakst. Ook kwamen in beide

56 programma’s politici zelf vaak aan het woord. In het geval van Goedemorgen Nederland bestond bijna de helft van alle sprekers uit politici. Bij Nieuwsuur was dit zelfs iets meer dan 60%. Ook hier bleek de VVD bij beide programma’s in de top drie te staan. Ook het CDA stond bij beide programma’s in de top drie. Bij Goedemorgen Nederland vulde Forum voor Democratie de top drie aan, terwijl dit bij Nieuwsuur D66 was. Daarmee lag bij beide programma’s er een nadruk op de overheid. In zowel Goedemorgen Nederland als Nieuwsuur was de kleinere Partij voor de Dieren nauwelijks tot niet aanwezig. In Nieuwsuur bleek daarnaast ook 50Plus niet aan bod te zijn gekomen. Voor kleinere partijen was het dus een stuk moeilijker om aandacht te krijgen, waardoor het lijkt alsof er hier sprake is van reflectieve diversiteit (Van der Wurff & van Cuilenburg, 2001), waarbij een programma ideeën en onderwerpen toont in proportionaliteit met hoe consumenten het graag zien. Een grotere partij zoals de VVD heeft meer mogelijke stemmers en krijgt daarbij meer aandacht dan een kleinere partij zoals de Partij voor de Dieren. Deze bevindingen sluiten ook aan bij eerder onderzoek van Van Dalen (2012) en bij onderzoek van Wayne en Murray (2009), die ook ondervonden dat de overheid structureel meer aandacht krijgt dan kleinere oppositiepartijen. Ook in Nieuwsuur en Goedemorgen Nederland krijgt de overheid structureel meer het woord en wordt structureel vaker besproken dan de meeste oppositiepartijen. Hiermee zou de machtsbalans tussen partijen mede in stand worden gehouden door de media-aandacht. Hierbij kan wel gesteld worden dat als een oppositiepartij in de peilingen er goed voor staat, deze alsnog op een grotere hoeveelheid aandacht kan rekenen, zoals te zien was bij Forum voor Democratie. Deuze (2005) verklaarde dit ook door te stellen dat de overheid een belangrijke politieke speler is, en het vanuit die nieuwswaarde voor journalisten logisch is om er meer aandacht aan te besteden dan een kleinere partij met minder invloed. Wat verder opviel in de kwantitatieve analyse is dat de meest gesproken politicus bij beide programma’s bij een oppositiepartij hoort. In Goedemorgen Nederland was Thierry Baudet als enige spreker in meer dan 10 items te zien, terwijl in Nieuwsuur Jesse Klaver de kroon spande met 15 items. In het geval van WNL is het passend dat een omroep die zich omschrijft als ‘vrolijk rechts’ (WNL, 2018) aan een politicus van een rechtse partij veel aandacht besteed. Hoewel er dus structureel veel aandacht was voor de overheidspartijen, was het niet zo dat oppositiepartijen helemaal niet aan bod kwamen. Eerder bleek uit Schoenbach, de Ridder en Lauf (2001) al dat er in Nederland meer nadruk ligt op oppositieleden dan in Duitsland. Anno 2019 komen oppositieleden dus nog altijd veel aan het woord. Nieuwsuur kiest hierbij voor een oppositiepartij aan de linkerkant van het politieke spectrum, terwijl

Goedemorgen Nederland voor een politicus aan de rechterkant van het politieke spectrum de meeste aandacht besteed. Inhoudelijk viel uit de kwalitatieve analyse op dat bij Goedemorgen Nederland er een aantal thema’s steeds terugkeren, die ook bij Nieuwsuur te zien waren. Zo is in beide programma’s aandacht voor het zien van politiek als spel, met winnaars en verliezers. Wayne en Murray (2009) constateren ook dat media zich steeds meer richten op deze visie van politiek, evenals Strömbäck en Dimitrova (2006). Strömbäck en Dimitrova (2006) stelden dat berichtgeving over politiek op twee manieren kan worden ingestoken: het metaframe van politiek als spel en het metaframe van politiek als onderwerpen. Bij de eerste vorm van berichtgeving draait het om de strijd en spelelementen, terwijl de tweede vorm juist gaat over de inhoud. Beide programma’s hebben de neiging om het metaframe van politiek als spel herhaaldelijk in te zetten in hun berichtgeving. Brants en Van Praag (2006) constateerden eerder nog dat door de sterke publieke omroep deze verschuiving naar het metaframe van politiek als spel niet verder zou gaan. Het lijkt erop dat dit wellicht alsnog gebeurd, maar om dit vast te stellen zou een longitudinaal vervolgonderzoek een uitkomst kunnen geven. Uit de huidige analyse blijkt dat bij Goedemorgen Nederland politiek als spel veel vaker voorkwam dan een bespreking van inhoudelijke standpunten en onderwerpen. Bij Nieuwsuur is er daarentegen nog wel genoeg ruimte naast het metaframe van politiek als spel voor het metaframe van politiek als onderwerpen. Daarbij bleek dat bij Nieuwsuur meer de diepte opgezocht werd binnen thema’s dan bij Goedemorgen Nederland. Zo ging Nieuwsuur dieper in op de kloof tussen politiek en samenleving met een verklaring voor weergegeven peilingen, terwijl bij Goedemorgen Nederland het verhaal van de campagne wat meer op de oppervlakte en van beschrijvende aard bleef. Nieuwsuur ging ook diep in op het belang van bestuurbaarheid en op het thema klimaat, terwijl bij Goedemorgen Nederland deze thema’s slechts als korte vermelding voorbijkwamen en niet in de diepte bediscussieerd werden. Wat daarnaast opviel is dat bij beide programma’s terugkeerde wat het belang is van een juiste journalistieke werkwijze en wat er gebeurt als deze niet nagevolgd wordt. Bij beide was er regelmatig een verwijzing naar de belangrijke rol van journalistiek in de samenleving, als onafhankelijke en objectieve partij. Dat sluit ook aan bij wat McQuail (2005) omschreef wanneer hij het heeft over de detached watchdog: journalisten zouden dienen als een soort extra controle op de overheid. Uit de kwalitatieve analyse kan opgemaakt worden dat deze rol ook door Nederlandse journalisten bij Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur belangrijk

58 wordt gevonden, al gaat deze breder dan alleen bij overheidspartijen. Ook op oppositiepartijen zijn journalisten kritisch. Toch bleek uit de kwalitatieve analyse ook dat beide programma’s in de praktijk met sommige partijen toch moeite hebben om objectief te blijven. Bij Goedemorgen Nederland gold dat met name bij DENK en de SP, terwijl dit bij Nieuwsuur vooral tot uiting kwam bij Forum voor Democratie. In beide gevallen bleek uit de kwalitatieve analyse dat de vraagstelling van interviewers en presentatoren richting politici van deze partijen kritischer was dan bij politici van andere partijen die aan het woord kwamen in het programma. Bij Nieuwsuur werd deze houding nogmaals bevestigd in een ludiek portret van Thierry Baudet, waarin deze alleen getoond werd in privésfeer of met vreemde en mislukte acties bij de Tweede Kamer. Het zou interessant zijn voor vervolgonderzoek om deze en andere populistische partijen en de beeldvorming van deze partijen door televisieprogramma’s te onderzoeken om te zien of dit item uniek was voor deze verkiezingen en deze partij of dat dit een trend is die voor soortgelijke partijen ook geldt. Beide programma’s kozen er ook voor om onderlinge aanvallen en samenwerkingsopties tussen partijen veelvuldig te tonen. Het thema van strategieën van politici kwam dan ook vaak voor in beide programma’s. Ondanks eerdere bevindingen van De Nooy en Kleinnijenhuis (2013) dat Nederlandse media niet meer geneigd zouden zijn om aanvallende, conflictberichtgeving te tonen dan steunbetuigingen, lijkt uit dit onderzoek te blijken dat er wel degelijk extra aandacht wordt besteed aan vormen van conflict ten opzichte van vormen van samenwerking. Er was een grotere diversiteit te vinden aan vormen van conflict in beide programma’s dan aan steunbetuigingen en er werd geregeld meer op doorgevraagd en extra benadrukt wat er niet mogelijk was dan wat er wel mogelijk was. Het lijkt er daardoor op dat de programma’s de voorkeur geven aan conflict met spanning dan aan samenwerking. Tot slot was er ook nog een belangrijk verschil waarneembaar in de berichtgeving van Goedemorgen Nederland en Nieuwsuur. Waar bij die eerste duidelijk een thema van cynisme tussen politici en programma waarneembaar was, met name dankzij het item waarin Tunahun Kuzu van DENK bekritiseerd werd en Kuzu ook zelf kritisch was op het programma, was deze rolverdeling bij Nieuwsuur wat meer ambigue, waarbij het nooit helemaal duidelijk werd welke politicus geen vertrouwen heeft in het programma. In beide programma’s lieten sommige politici echter duidelijk merken dat zij vinden dat media teveel macht hebben, en kunnen bepalen wat er besproken wordt en wat niet. Dat sluit aan bij eerdere bevindingen van Van Aelst et al. (2008) waarin gesteld werd dat de band tussen journalisten en politici cynisch

59 van aard is. In Goedemorgen Nederland kwam daar nog bij dat ook het programma zelf vormen van cynisme leek te uiten, wat weer aansluit bij wat Van Dalen et al. (2011) ondervonden. Journalisten krijgen een negatief beeld op het moment dat zij de indruk krijgen dat een politicus hen slechts gebruikt als middel om aandacht te krijgen, wat de presentator duidelijk ervaarde in het gesprek met Tunahun Kuzu. Bij Nieuwsuur was er aanvullend ook bewondering van experts, waarin centraal werd gesteld dat de huidige generatie jonge politici heel natuurlijk en goed omgaat met televisie. Dit zou kunnen duiden op een verdergaande vorm van mediatisering, zoals door Strömbäck (2008) omschreven, waarbij politici niet zonder media kunnen en zich daarom ook gaan aanpassen naar wat deze media verlangen om zo aandacht te kunnen genereren voor hun denkbeelden of partijen. Ook De Nooy en Kleinnijenhuis (2013) stellen dat Nederlandse politici zich inmiddels tussen de derde en vierde fase van mediatisering in zouden vinden en dus uitstekend met media-aandacht weten om te gaan. De bevindingen van de kwantitatieve en kwalitatieve inhoudanalyses bevestigen voor Goedemorgen Nederland dat zij passen bij de omroep WNL. Er is relatief meer aandacht voor partijen op rechts, zoals Forum voor Democratie, de PVV en de VVD. SP en DENK kregen kritische noten in het programma, maar over het algemeen kan gesteld worden dat de gesproken politici uit de breedte van het politieke spectrum komen. De thema’s die onderscheiden zijn in de kwalitatieve analyse, maken het programma toegankelijk en gaan vaak niet te ver de diepte in. Hierdoor heeft het programma een gemakkelijke toon, waarin objectiviteit nog steeds zichtbaar is. Dat is volgens het jaarverslag van 2018 (WNL, 2018) ook precies de bedoeling van het programma. De analyes van Nieuwsuur daarentegen sluiten minder goed aan bij de taken van omroepen NOS en NTR. Beide omroepen benadrukken dat zij als taakomroep voor een brede doelgroep geschikt moeten zijn, en daarom objectiviteit en onpartijdigheid erg belangrijk vinden (NOS, z.j.). Nieuwsuur zat vol met verschillende soorten items met een verschillende toon: voor ieder wat wils dus. Van een debat in de studio, tot het bespreken van een debat met een expert, tot het op bezoek gaan bij partijleiders: er was een grote variëteit in gekozen vorm. Vaak werd hierbij ook diep ingegaan op de inhoud. In dit programma kregen de overheidspartijen en Groenlinks structureel meer aandacht dan de andere deelnemende partijen. Ook Forum voor Democratie was veelvuldig te zien in het programma, waarbij op te merken valt dat uit de kwalitatieve analyse blijkt dat deze aandacht regelmatig negatief van aard was, iets wat niet gezegd kan worden over elke andere partij. Tussen de presentatoren en interviewers en partijleden van Forum voor Democratie was vaak een vorm van spot of

60 ongeloof te horen die bij andere partijen in interviews niet te horen was. Ook de koppeling tussen Forum voor Democratie en Thierry Baudet als afwijkend politicus werden door een item nog extra benadrukt, en deze koppeling kwam dan ook regelmatig terug in meer of mindere mate in andere items. Uit eerder onderzoek naar talkshow Pauw & Witteman van Huls en Varwijk (2011) bleek ook dat linkse politici minder conflictvragen kregen dan rechtse politici. In het geval van de tegenstelling tussen Jesse Klaver en Thierry Baudet lijkt dat ook voor Nieuwsuur van toepassing. Hoewel hierbij wel gesteld moet worden dat deze twee politici een uitzondering vormen op de rest van hun collega’s die minder aan het woord kwamen.

Dit onderzoek richtte zich op de vraag hoe de berichtgeving tijdens specifieke verkiezingen in Nederland in 2019 bij twee televisieprogramma’s van de publieke omroep eruitzag. Daarmee biedt het een overzichtelijk geheel van een specifieke situatie. Het omvat daarentegen niet alle mogelijke actualiteitenprogramma’s en richt het zich niet op de commerciële partijen die zich ook in het televisielandschap bevinden. Daarnaast hebben er in 2019 ook nog Europese parlementsverkiezingen plaatsgevonden in mei, die in dit onderzoek niet meegenomen zijn in de analyse. Ook de mogelijke komst van een nieuwe omroep, Ongehoord Nederland, is in dit onderzoek buiten beschouwing gelaten. Deze omroep heeft als kritiekpunt dat zelfs met een omroep als WNL, die zich expliciet richt op conservatief en rechts, de publieke omroep nog altijd te links is en bepaalde groepen in de bevolking zich niet gehoord voelen (Ongehoord Nederland, z.j.). Het zou interessant zijn om de ontwikkeligen van deze nieuwe omroep te volgen en door middel van een inhoudsanalyse te kijken in hoeverre deze omroep afwijkt van de huidige omroepen in het publieke bestel. Voor vervolgonderzoek zou het ten eerste aan te raden zijn om de bevindingen voor te leggen aan de makers van de programma’s. Op basis van deze inhoudsanalyse kan niks gezegd worden over de beweegredenen van makers en journalisten om bepaalde uitingen te tonen in de programma’s. Het richtte zich puur op de output. In hoeverre beslissingen controversieel waren of juist vanzelfsprekend op een redactie kan daardoor ook niet worden vastgesteld. Ook zou het interessant zijn om de andere kant die niet onderzocht is in dit onderzoek te belichten: de effecten van deze programma’s op kijkers. Wat is hun perceptie van de manier waarop het programma omgaat met politici? En kunnen deze programma’s een wezenlijke invloed uitoefenen op het daadwerkelijke stemgedrag? Dit zijn vragen die met dit onderzoek niet beantwoord kunnen worden, maar wel interessant zouden zijn om ook de resultaten in een breder maatschappelijk perspectief te kunnen plaatsen.

Daarnaast richtte dit onderzoek zich slechts op een deel van de verkiezingen: de aanloop naar de Provinciale Statenverkiezingen en directe gevolgen de week erna. Na afloop van de verkiezingen duurt een formatieproces echter langer dan in dit onderzoek onderzocht is, en kan de berichtgeving alsnog veranderen. Een completer overzicht, met name gericht op de partijen die de meeste aandacht krijgen, zou daarom interessant zijn om te zien hoe deze partijen zich ontwikkelen. Tot slot zou het interessant zijn voor een vervolgonderzoek om te kijken naar de behandeling van verschillende populistische partijen die een plotselinge groei doormaakten in de Nederlandse politiek bij Nederlandse media. Uit dit onderzoek blijkt dat Forum voor Democratie namelijk een andere behandeling krijgt dan andere oppositiepartijen, waarbij Forum ook regelmatig door journalisten gekoppeld werd aan de LPF of de PVV. Het zou interessant kunnen zijn om te kijken wat voor strategieën deze partijen inzetten om media- aandacht te krijgen en hoe media om gaan met dit soort partijen die zich vaak ook afzetten tegen dezelfde media die aan hen aandacht schenken. De rol van social media zou hierbij ook een interessante zijtak kunnen vormen, aangezien partijen als Forum voor Democratie deze veelvuldig inzetten om hun publiek te bereiken om op deze wijze de traditionele media te omzeilen.

Literatuurlijst

Aalberg, T, van Aelst, P, & Curran, J. (2010). Media systems and the political information environment: A cross-national comparison. International Journal of Press-Politics, 15(3), 255/271. doi: 10.1177/1940161210367422 Aharouay, L., & Rijlaarsdam, B. (2019, 7 maart). Bekvechten over van alles, behalve over de provincie. NRC. Geraadpleegd via https://www.nrc.nl/nieuws/2019/03/07/bekvechten- over-van-alles-behalve-over-de-provincie-a3952537 Albaek, E., van Dalen, A., Jebril, N., & de Vreese, C. (2014). Political journalism in comparative perspective. New York, NY: Cambridge University Press. Baron, D. (2006). Persistent media bias. Journal of Public Economics, 90, 1-36. doi: 10.1016/j.pubeco.2004.10.006 Bell, E., & Owen, T. (2017). Journalism after Snowden: the Future of the Free Press in the Surveillance State. New York: Colombia University Press. Brants, K., & van Praag, P. (2006). Signs of Media Logic Half a Century of Political Communication in the Netherlands. Javnost – The Public, 13(1), 25-40. doi: 10.1080/13183222.2006.11008905 Brants, K., de Vreese, C., Möller, J., & van Praag, P. (2010). The Real Spiral of Cynicism? Symbiosis and Mistrust between Politicians and Journalists. International Journal of Press/Politics, 15(1), 25-40. doi: 10.1177/1940161209351005 Brüggemann, M., Engesser, S., Büchel, F., Humprecht, E., & Castro, L. (2014). Hallin and Mancini revisited: Four empirical types of Western media systems. Journal of Communication, 64(6), 1037-1065. doi: 10.1111/jcom.2014.64.issue-6 Brynin, M., & Newton, K. (2003). The National Press and Voting Turnout: British General Elections of 1992 and 1997. Political Communication, 20(1), 59-77. doi: 10.1080/10584600390172347 Büchel, F., Humprech, E., Castro-Herrero, L., Engesser, S., & Brüggemann, M. (2016). Building empirical typologies with QCA: Toward a classification of media systems. International Journal of Press/Politics, 21(2), 209-232. doi: 10.1177/0267323113494882 Curran, J., Iyengar, S., Lund, A., & Salovaara-Moring, I. (2009). Media System, Public Knowledge and Democracy: A Comparative Study. European Journal of Communication, 24(1), 5-26. doi: 10.1177/0267323108098943 Deuze, M. (2005). What is journalism? Professional identity and ideology of journalists reconsidered. Journalism, 6(4), 442-464. doi: 10.1177/14648849045200 De Goede, M., Boeije, H., & ’t Hart, H. (2009). Het onderzoeksplan. In H. Boeije, H. ’t Hart, J. Hox (Eds.), Onderzoeksmethoden (pp. 37-63). Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. De Koning, P., & Rijlaarsdam, B. (2019, 20 februari). Coalitie op campagne met moeizaam verhaal. NRC. Geraadpleegd via https://www.nrc.nl/nieuws/2019/02/20/coalitie-op- campagne-met-moeizaam-verhaal-a3654863 De Nooy, W., & Kleinnijenhuis, J. (2013). Polarization in the Media During an Election

Campaign: A Dynamic Network Model Predicting Support and Attack Among Political Actors. Political Communication, 30(1), 117-138. doi: 10.1080/10584609.2012.737417 De Volkskrant (2019, 21 maart). Bekijk hier alle uitslagen van de statenverkiezingen. Geraadpleegd van https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/bekijk-hier-alle- uitslagen-van-de-statenverkiezingen~b914eb03/ Eargle, L., Esmail, A., & Sullivan, J. (2008). Voting the Issues or Voting the Demographics? The Media’s Construction of Political Candidates Credibility. Race, Gender & Class, 15(3/4), 8-31. Esser, F., de Vreese, C., Strömbäck, J., van Aelst, P., Aalberg, T., Stanyer, J.,... Reinemann, C. (2012). Political information opportunities in Europe: A longitudinal and comparative study of thirteen television systems. The International Journal of Press/Politics, 17(3), 247-274. doi: 10.1177/1940161212442956 Eurobarometer (2009). The Europeans in 2009. Special Eurobarometer 308/Wave 71.1. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_308_en.pdf Eurobarometer (2016). Mediapluralisme en democratie. Speciale Eurobarometer 452. https://ec.europa.eu/commfrontoffice/publicopinion/index.cfm/ResultDoc/download/ DocumentKy/75591 Faas, T., Mackenrodt, C., & Schmitt-Beck, R. (2008). Polls that mattered: Effects of media polls on voter’s coalition expectations and party preferences in the 2005 German parliamentary election. International Journal of Public Opinion Research, 20(3), 299- 325. doi: 10.1093/ijpor/edmo34 Forgette, R., & Morris, J. (2006). High-Conflict Television News and Public Opinion. Political Research Quarterly, 59(3), 447-456. Gentzkow, M., & Shapiro, J. (2006). Media Bias and Reputation. Journal of Political Economy, 114(2), 280-316. Gibson, R., & McAllister, I. (2015). New media, elections and the political knowledge gap in Australia. Journal of Sociology, 51(2), 337-353. doi: 10.1177/1440783314532173 Goidel, K., Gaddie, K., & Ehrl, M. (2017). Watching the News and Support for Democracy: Why Media Systems Matter. Social Science Quarterly, 98(3), 836-855. doi: 10.1111/ssqu.12430 Goldman, S., & Mutz, D. (2011). The friendly media phenomenon: A cross-national analysis of cross-cutting exposure. Political Communication, 28(1), 42-66. doi: 10.1080/10584609.2010.544280 Green-Pedersen, C., & Mortensen, P. (2010). Who sets the agenda and who responds to it in the Danish parliament? A new model of issue competition and agenda-setting. European Journal of Political Research, 49, 257-281. doi: 10.1111/j.1475- 6765.2009.01897.x Groseclose, T., & Milyo, J. (2005). A Measure of Media Bias. The Quarterly Journal of Economics, 120(4), 1191-1237. Hallin, D., & Mancini, P. (2004). Comparing media systems: Three models of media and politics. New York, NY: Cambridge University Press. Hallin, D., & Mancini, P. (2017). Ten Years After Comparing Media Systems: What Have

We Learned?, Political Communication, 34(2), 155-171. doi: 10.1080/10584609.2016.1233158 Hanitzsch, T. (2011). Populist disseminators, detached watchdogs, critical change agents and opportunist facilitators: Professional milieus, the journalistic field and autonomy in 18 countries. The International Communication Gazette, 73(6), 477-494. doi: 10.1177/1748048511412279 Hellman, M. (2001). Diversity – An end in itself? Developing a multi-measure methodology of television programme variety studies. European Journal of Communication, 16(2), 181-208. Hijmans, E. (2006). De rol van sensitizing concepts; Spiritualiteit in de talkshow van Oprah Winfrey. In F. Wester (Ed.), Inhoudsanalyse: theorie en praktijk (pp. 121-137). Commented [RVPv1]: Moet dit al cursief? Alphen aan de Rijn: Wolters Kluwer Nederland B.V. Hoof, A., Jacobi, C., Ruigrok, N., & van Atteveldt, W. (2014). Diverse politics, diverse news coverage? A longitudinal study of diversity in Dutch political news during two decades of election campaigns. European Journal of Communication, 29(6), 668-686. doi: 10.1177/0267323114545712 Huls, E., & Varwijk, J. (2011). Political bias in TV interviews. Discourse & Society, 22(1), 48-65. doi:10.1177/0957926510382836 Kleinnijenhuis, J., & Scholten, O. (2007). Nederland vijfstromenland. De rol van media en stemwijzers bij de verkiezingen van 2006. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker. Koetsenruiter W., & van Hout, T. (2018). Methoden voor journalism studies. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. Kranenburg, M. (2019, 21 maart). FvD is in één klap grote partij. NRC. Geraadpleegd via https://www.nrc.nl/nieuws/2019/03/21/fvd-is-in-een-klap-grote-partij-a3954056 McQuail, D. (2005). What is Journalism? How is it Linked to Society? In D. McQuail (Ed.), Journalism and Society (1-26). Londen: Sage. Nielsen, R. (2017). The One Thing Journalism Might do for Democracy. Journalism Studies, 18(10), 1251-1262. doi: 10.1080/1461670X.2017.1338152 Prior, M. (2005). News vs. Entertainment: How Increasing Media Choice Widens Gaps in Political Knowledge and Turnout. American Journal of Political Science, 49(3), 577- 592. Schoenbach, K., de Ridder, J., & Lauf, E. (2001). Politicians on TV news: Getting attention in Dutch and German election campaigns. European Journal of Political Research, 39, 519-531. Schohaus, B. (2013). The perfect cut. The use of quotes in interpretation strategies on Dutch television news. Journalism Practice, 7(4), 502-516. doi: 10.1080/17512786.2013.802486 Strömbäck, J., & Dimitrova, D. (2006). Political and Media Systems Matter. A Comparison of Election News Coverage in Sweden and the United States. Press/Politics, 11(4), 131-147. doi: 10.1177/1080180X06293549 Strömbäck, J., & Shehate, A. (2007). Structural Biases in British and Swedish Election News Coverage. Journalism Studies, 8(5), 798-812. doi: 10.1080/14616700701504773 Strömbäck, J. (2008). Four Phases of Mediatization: An Analysis of the Mediatization of Politics. Press/Politics, 13(1), 228-246. doi: 10.1177/1940161208319097

Strömbäck, J., & van Aelst, P. (2010). Exploring Some Antecedents of the Media’s Framing of Election News: A Comparison of Swedish and Belgian Election News. International Journal of Press/Politics, 15(1), 41-59. doi: 10.1177/1940161209351004 Van Aelst, P, Brants, K., Van Praag, P., De Vreese, C., Nuytemans, M., & Van Dalen, A. (2008). The fourth estate as superpower? An empirical study of perceptions of media power in Belgium and the Netherlands. Journalism Studies, 9(4), 494-511. doi: 10.1080/14616700802114134 Van Dalen, A., Albaek, E., & de Vreese, C. (2011). Suspicious minds: Explaining political cynicism among political journalists in Europe. European Journal of Communication, 26(2), 147-162. doi: 10.1177/0267323111404841 Van Dalen, A. (2012). Structural Bias in Cross-National Perspective: How Political Systems and Journalism Cultures Influence Government Dominance in the News. The International Journal of Press/Politics, 17(1), 32-55. doi:10.1177/1940161211411087 Van Soest, H. (2019, 21 maart). Rutte zal moeten bellen, bellen, bellen. Geraadpleegd via https://www.ad.nl/politiek/rutte-zal-moeten-bellen-bellen-bellen~a27a49c1/ Van der Wurff, R., & Van Cuilenburg, J. (2001). Impact of moderate and ruinous competition on diversity: The Dutch television market. Journalism of Media Economics, 14(1), 213-229. Van de Wiel, C. (2019, 19 maart). Teruglezen: Het NOS-slotdebat met de landelijke partijleiders. NRC. Geraadpleegd via https://www.nrc.nl/nieuws/2019/03/19/live-het-nos-slotdebat-met- de-landelijke-partijleiders-a3953804 Van Kempen, H. (2007). Media-party parallelism and its effects: A cross-national comparative study. Political Communication, 24, 303-320. doi: 10.1080/10584600701471674 Wayne, M., & Murray, C. (2009). U.K. Television News. Monopoly Politics and Cynical Populism. Television & New Media, 10(5), 416-433. doi: 10.1177/1527476409334020 Wester, F., & Peters, V. (2004). Kwalitatieve analyse. Uitgangspunten en procedures. Bussum: Uitgeverij Coutinho. Wester, F. (2006). Inhoudsanalyse als onderzoeksontwerp. In F. Wester (Ed.), Inhoudsanalyse: theorie en praktijk (pp. 9-44). Alphen aan de Rijn: Wolters Kluwer Nederland B.V. Wonneberger, A., Schoenbach, K., & van Meurs, L. (2013). How keeping up diversifies: Watching public affairs TV in the Netherlands 1988-2010. European Journal of Communication, 28(6), 646-662. doi: 10.1177/0267323113501150

Bijlage 1: Codeboek

Variabelen per uitzending

Programmanaam

Dag Maand Jaar

Aantal items over Nederlandse politiek Aantal dubbele items over Nederlandse politiek Totaal aantal items Totaal aantal dubbele items

Totale duur items over Nederlandse politiek Totale duur programma

Codeerhandleiding Programmanaam: naam van het programma, numeriek aangeduid: 1 = Goedemorgen Nederland, 2 = Nieuwsuur

Dag: dag in de maand waarop de aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie voor maandag 2 februari 2019 = 2.

Maand: maand waarin de aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie maandag 2 februari 2019 = 2.

Jaar: jaar waarin aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie maandag 2 februari 2019 = 2019.

Aantal items over Nederlandse politiek: aantal items waarbij de Nederlandse politiek centraal staat in het item, gebaseerd op de introductietekst van het onderwerp, numeriek

67 aangeduid. Bij Goedemorgen Nederland is hierbij ook het onderwerp wat de politicus meegenomen heeft, meegeteld indien er in het item nadrukkelijk verwezen wordt naar het beleid van de politiek of plannen van politieke partijen.

Aantal dubbele items over Nederlandse politiek: aantal items wat vaker dan één keer in de uitzending voorkomt, numeriek aangeduid.

Totaal aantal items: totaal aantal losse items, inclusief aantal items over Nederlandse politiek, waaruit de uitzending bestaat. Introductie van het programma en de gasten wordt hierin niet als los item aangeduid. Ook het weer wordt niet als item geteld.

Totaal aantal dubbele items: aantal items wat vaker dan één keer in de uitzending voorkomt, numeriek aangeduid.

Totale duur items over Nederlandse politiek: totale tijd van items bij elkaar opgeteld. Bij Goedemorgen Nederland is de tijd van het gecodeerde item bij dubbele items gebruikt om mee te nemen in deze berekening. Genoteerd als uren:minuten:seconden. 28 minuten en 41 seconden is derhalve 00:28:41.

Totale duur programma: totale tijd in minuten en seconden. Genoteerd als uren:minuten:seconden. 28 minuten en 41 seconden is derhalve 00:28:41.

Variabelen per los item over Nederlandse politiek

Programmanaam

Dag Maand Jaar

Item-nummmer Aantal keer behandeld Duur van item

Aantal genoemde politieke partijen Genoemde partijen

Totaal aantal personen aan het woord Personen aan het woord Spreektijd personen aan het woord Hoedanigheid van personen aan het woord Partij van personen aan het woord

Codeerhandleiding Programmanaam: naam van het programma, numeriek aangeduid: 1 = Goedemorgen Nederland, 2 = Nieuwsuur

Dag: dag in de maand waarop de aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie voor maandag 2 februari 2019 = 2.

Maand: maand waarin de aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie maandag 2 februari 2019 = 2.

Jaar: jaar waarin aflevering de eerste keer werd uitgezonden, numeriek aangeduid: notatie maandag 2 februari 2019 = 2019.

Item-nummer: aanduiding van hoeveelste item over Nederlandse politiek het item is binnen alle items over Nederlandse politiek in de uitzending. Bij items die vaker dan één keer voorkwamen in dezelfde uitzending, is alleen de eerste keer dat deze aan bod kwam meegenomen in het databestand. Numerieke notatie: notatie tweede item over Nederlandse politiek = 2.

Aantal keer behandeld: Hoe vaak komt het betreffende item voor in de uitzending, numeriek aangeduid.

Duur van item: totale lengte van het item, uitgedrukt in minuten en seconden, gemeten met stopwatch. Notatie: uren:minuten:seconden, 12 minuten en 53 seconden is derhalve 00:12:53.

Aantal genoemde politieke partijen: Totaal aantal genoemde politieke partijen in item. Hieronder valt ook het noemen van partijleiders en andere politici bij naam. Indien een politicus en zijn partij direct achter elkaar genoemd worden, wordt dit als één vernoeming geteld. De vernoeming telt niet als het in de vorm van een directe vraag aan de politicus zelf is. Bijvoorbeeld: Wanneer de VVD geteld moet worden en wanneer niet. De VVD is de op een na grootste partij geworden = 1. Mark Rutte was vandaag op campagne = 1. Mark Rutte, partijleider van de VVD, was vandaag op campagne = 1. Meneer Rutte, wat vindt u eigenlijk van deze plannen? = 0. “Meneer Rutte, wat vindt u eigenlijk van deze plannen?”, “Het standpunt van de VVD is dat we hier niet verder op ingaan.” = 1. In totaal zou de VVD daarmee op 4 uitkomen.

Genoemde partijen: Per partij een losse regel voor het coderen, waarbij numeriek wordt aangegeven hoe vaak deze partij (of politicus in het kader van de partij) letterlijk genoemd wordt. Partijen die een eigen regel hebben zijn de volgende: Forum voor Democratie (FvD), Partij voor de Vrijheid (PVV), Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD), Christen Democratisch Appel (CDA), Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP), ChristenUnie (CU), , 50Plus, Democraten 66 (D66), Partij van de Arbeid (PvdA), Groenlinks, SP, Partij voor de Dieren (PvdD), DENK, Overige.

Personen aan het woord: per persoon een aparte regel met daarin naam van de persoon (indien bekend, indien onbekend wordt een omschrijving van de persoon gegeven in één woord) in volgorde van eerste uitgesproken zin. Presentator van het programma, voice-overs en presentatoren die in instarts van andere programma’s aan het woord zijn, worden niet meegenomen in deze categorie. Personen die in ingestarte fragmenten van andere programma’s aan het woord zijn, maar daar niet de presentator zijn, zijn wel meegenomen.

Spreektijd personen aan het woord: totale lengte van de spreektijd binnen het item, uitgedrukt in minuten en seconden, gemeten met stopwatch. De persoon moet hiervoor zelf aan het woord zijn, en niet door iemand anders gequote worden. Indien bij Goedemorgen Nederland de politicus een gastpresentator is, is de tijd aan interviewvragen en het voorlezen van autocue-presentatieteksten niet meegenomen in de totale spreektijd binnen een item van deze persoon. Notatie: minuten:seconden, 12 minuten en 53 seconden is derhalve 12:53.

Hoedanigheid van personen aan het woord: typering van de hoedanigheid waarin gasten aan het woord komen. Één typering per gast, waarbij:

1 = Politicus 2 = Expert of duider 3 = Ervaringsdeskundige 4 = Partijlid, zelf geen politicus 5 = Tafelgast 6 = Woordvoerder belangenorganisatie 7 = Vox pop

Partij van personen aan het woord: indien bij Hoedanigheid van personen aan het woord de categorie 1, Politicus, of 4, Partijlid, is: bij welke partij deze persoon hoort, waarbij:

1 = Forum voor Democratie (FvD) 2 = Partij voor de Vrijheid (PVV) 3 = Volkspartij voor Vrijheid en Democratie (VVD) 4 = Christen Democratisch Appel (CDA) 5 = Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) 6 = ChristenUnie (CU) 7 = 50Plus 8 = Democraten 66 (D66) 9 = Partij van de Arbeid (PvdA) 10 = Groenlinks 11 = SP 12 = Partij voor de Dieren (PvdD) 13 = DENK 14 = Overige

Indien bij Hoedanigheid van personen aan het woord een andere categorie dan 1 of 4 is: hier 0 noteren.

Bijlage 2: Items voor kwalitatieve analyse

Items uit Goedemorgen Nederland

Datum Item-nummer Omschrijving + opvallendheid/debat/uitslag 6/3/2019 3 De manier waarop DENK omgaat met de verkiezingen: reden dat Kuzu slechts als gast, en niet als copresentator aanwezig is. = Felle discussie tussen presentator en politicus: andere houding presentator ten opzichte van politicus dan in andere uitzending. 7/3/2019 7 Korte vooruitblik naar het RTL-debat van de komende avond. = Debat. 8/3/2019 1 Bespreking van opvallendheden RTL-debat. = Debat. 11/3/2019 4 Overzicht van hoe de campagnes tot nu toe gaan. = Onverwachte kritiek op gasthoofdredacteur Lillian Marijnissen (SP): Marijnissen geeft duidelijk aan dat zij hier niet over gesproken is van tevoren, terwijl zij als gasthoofdredacteur op alles invloed zou mogen hebben. 15/3/2019 4 Buma (CDA) valt uit naar Baudet (FvD), omdat deze Tweede Kamer-debat vroegtijdig verlaat. = Specifieke uiting van kritiek op persoon en daarmee als politicus: enige item waarin direct een aanval tussen politici centraal staat als thema. 20/3/2019 1 Rutte vraagt om hulp van “Carolien” tijdens NOS-debat. = Debat. 7 Overzicht NOS-debat. = Debat. 21/3/2019 1 Update uitslag: FvD is de grootste partij geworden. = Uitslag. 6 Uitslagen per provincie. = Uitslag. 7 Analyse van de uitslagen. = Uitslag. 22/3/2019 2 Krantenbeschouwing op de uitslagen. = Uitslag.

Items uit Nieuwsuur

Datum Item-nummer Omschrijving + opvallendheid/debat/uitslag

9/2/2019 1 Hoe zien de campagnes eruit van verschillende partijen? = Vast format omtrent verkiezingen. 16/2/2019 1 Hoe zien de campagnes eruit van verschillende partijen? = Vast format omtrent verkiezingen. 2/3/2019 1 Hoe ziet de campagne van de VVD eruit? = Afwijking van vast format, extra aandacht: alleen de VVD komt aan bod, waar andere partijen slechts op reageren, terwijl bij de andere items er steeds drie partijen uit andere delen van het politiek spectrum gezamenlijk behandeld werden. 7/3/2019 4 RTL-debat inmiddels klaar: hoe ging het? = Debat. 13/3/2019 1 Nieuwsuur-debat: wie zijn er bij? = Debat. 4 Nieuwsuur-debat: Klimaat, hoeveel kost dat? = Debat. 19/3/2019 4 NOS-debat: wat viel op? = Debat. 21/3/2019 1 Uitslagenoverzicht Provinciale Statenverkiezingen. = Uitslag. 2 Wat is FvD eigenlijk voor partij? = Eerste keer prominent over FvD gepraat in Nieuwsuur: hele ludieke insteek met pianomuziek en fragmenten van Baudet buiten de politieke setting zonder eigen nieuw interview. 29/3/2019 1 Een week na verkiezingen: hoe gaat het nu? = Uitslag.

Bijlage 3 - Transcripten

Vorm van transcript

Eerste keer dat iemand aan het woord is de achternaam, dan wel ‘Presentator’, dan wel ‘Vox pop’, dan wel ‘Onbekend’ uitgeschreven. Daarna wordt deze persoon aangeduid met de eerste letter van de achternaam of een P, dan wel VP, dan wel O. Bij meerdere presentatoren, vox pops en onbekenden komt er een cijfer achter de P, VP of O vanaf de tweede presentator, vox pop of onbekende. Bij mensen met dezelfde eerste letter van de achternaam wordt de tweede letter van de achternaam toegevoegd.

Schuingedrukte tekst duidt het beeld wat zichtbaar is aan. Dit is dus geen gesproken tekst. Deze staat los als regel. Wanneer beeld verandert tijdens gesproken tekst staat deze verandering op de plek waar deze plaatsvond. De tekst loopt dan verder in de regel erna.

[Schuingedrukte tekst tussen rechte haakjes] duidt een veranderende gemoedstoestand aan van de spreker of een handeling van de spreker.

(...) betekent dat een of meerdere woorden onverstaanbaar waren en derhalve niet in het transcript zijn opgenomen.

Transcripten Goedemorgen Nederland

6/3/2019 – Item 3 Duur: 06.18

Shot op presentatrice aan tafel in studio. Achtergrond beeld op tv is een bord met verkiezingsposters. Zichtbaar van links naar rechts, boven naar onder: VVD, PVV, D66, 2x onduidelijk, SP, SGP, onduidelijk, Groenlinks, Partij voor de Dieren, 50Plus, DENK, 2x onbekend, FvD. Camera zoomt langzaam in op presentatrice. Presentatrice: Nog twee weken en dan zijn de Provinciale Statenverkiezingen. Voor het eerst doet de partij DENK mee en dat direct in alle provincies. De politieke partij wil het niet langer hebben over integratie, in plaats daarvan moet het gaan over wederzijdse acceptatie.

Wisseling naar shot complete studiotafel. Achtergrond beeld op grote ronde TV is een foto van een moskee met een DENK poster aan de lantaarnpaal. Meneer Kuzu, dat is echt wel een speerpunt van uw partij. Wat is er toch mis Wisseling shot naar presentatrice. met integratie? Wisseling shot naar Kuzu met op achtergrond verkiezingsposter-foto op TV. Kuzu: Er is helemaal niks mis met integratie. P: Maar met het woord. K: Integratie is vooral voor de mensen die naar Nederland komen, zo snel mogelijk de taal moeten leren, zo snel mogelijk aan de slag moeten gaan en onderdeel moeten zijn van de samenleving. Maar mensen die hier zijn Wisseling naar shot totale tafel. geboren en getogen, mensen die hier al generaties wonen, Wisseling naar shot Kuzu. mensen die hier een leven hebben opgebouwd, hier naar school zijn geweest... P: Maar zegt u dan, Wisseling shot naar presentatrice. die integratie is al geslaagd? Wisseling shot naar Kuzu. K: Nou, als ik zo kijk naar de samenleving dan zie ik dat de integratie, ondanks het integratiebeleid van de afgelopen jaren goed is geslaagd. We zien het in alle objectieve factoren zien we het terug. Betere taalbeheersing, hoger opleidingsniveau. Wisseling shot naar totaal tafel. P: Nou, als we naar de cijfers kijken, Wisseling shot naar presentatrice. ook van tweede en derde generatie niet-Westerse mensen in ons land, dan zien we dat ze veel vaker een bijstandsuitkering hebben, dat een Wisseling shot naar Kuzu. Achtergrondbeeld op TV is veranderd naar foto van Arabisch uitziende mannen, zittend op de grond van de zijkant gemaakt. Marokkaanse, Antilliaanse jongeren oververtegenwoordigt zijn in de criminaliteit. Wisseling shot naar presentatrice. Achtergrondbeeld op TV is veranderd naar bewegend beeld van een winkelstraat vol mensen.

Hoe kunt u dan zeggen dat de integratie geslaagd is? Wisseling shot naar Kuzu met TV-beeld winkelstraat op achtergrond. K: Omdat we ook zien dat aan de andere kant er allerlei zaken zijn die ook wijzen op vooruitgang. Kijk, Achtergrondbeeld op TV verandert naar video van een rij in een zaal met zittende mensen. Nederland is constant aan het veranderen en als we kijken naar... Wisseling shot naar presentatrice. P: Ja, maar gaat u eens even in op die cijfers. Wisseling shot naar beide gasten (Wynia en Kuzu). Achtergrond beeld gaat over in een foto van twee vrouwen met een hoofddoek, van achteren gefotografeerd. K: Maar dat, maar dat wil ik doen als u mij dat toestaat, want zo wordt het een lastig gesprek als ik geen antwoord kan geven op uw vragen die u stelt. Wisseling shot naar presentatrice. P: Ik geef u ruimte. Wisseling shot naar Kuzu. K: Op het moment dat je dus ziet dat het goed gaat op een aantal onderdelen, dan zeg ik niet dat we niet nog veel uitdagingen hebbben op allerlei andere zaken, maar we moeten niet doen alsof het allemaal fout aan het gaan is en of het allemaal niet goed gaat. Wisseling shot naar totale tafel. Het gaat gewoon hartstikke goed op een aantal onderdelen. Wisseling shot naar presentatrice. P: Syp, Syp Wynia, ik wil toch even naar dat woord ‘integreren’ en dat het naar wederzijdse acceptatie zou moeten gaan. Is dat terecht wat meneer Kuzu wil? Wisseling shot naar Wynia. Wynia: Het is in ieder geval een keus. Ik kijk er in zoverre van op dat DENK heeft ook een paar maanden geleden Wisseling shot naar totale tafel. een motie ingediend in de Tweede Kamer waarin de multiculturele samenleving werd aangeprezen. Wisseling shot naar Wynia. Dus, he, als die multiculturele samenleving zoals DENK Wisseling shot naar Wynia en Kuzu van zijkant. die kennelijk graag wil,

Wisseling shot naar Wynia. als die zo fantastisch verloopt, dan begrijp ik niet helemaal wat de reden van bestaan van DENK is. Wisseling shot naar Wynia en Kuzu van zijkant. Waarom...? K: De multiculturele samenleving is niet iets wat je kan willen of wat je niet zou willen. De multiculturele samenleving is een feit. Kijk naar steden zoals Amsterdam, Rotterdam, Den Haag. Wisseling naar Kuzu. Kijk naar Nederland van nu. Kijk, dan kun je gaan kijken naar het Nederland van vijftig jaar geleden, maar we moeten elkaar accepteren dat we een enorme verandering met elkaar hebben meegemaakt de afgelopen jaren. Wisseling naar Wynia en Kuzu van voren. W: Maar mijn, maar mijn vraag... K: En het punt is dat we met zeventien miljoen... W: Maar mijn vraag... K: mensen onze schouders onder dit land moeten zetten Wisseling shot naar Kuzu. en geen onderscheid moeten gaan maken in achtergronden van mensen, in religies van mensen. Wisseling shot naar totaal. P: Syp, jouw vraag. Wisseling shot naar Wynia. W: Maar mijn vraag is dat als je een partij hebt opgericht die met name lijkt te zijn opgericht, lijkt te zijn, blijkt te zijn... K: Blijkt. Wisseling shot naar Wynia en Kuzu van zijkant. W: Blijkt, ja ja, allebei is het waar. K: Veronderstellingen. W: Allebei is het waar. Lijkt te zijn op het feit dat, Wisseling naar shot Wynia. u richt zich naar het zich laat aanzien op de allochtone, dat zeggen we niet meer geloof ik, Wisseling naar shot Wynia en Kuzu van zijkant.

maar laten we zeggen de allochtone. P: Nee, het woord allochtoon Wisseling naar shot presentatrice. moet ook afgeschaft worden. W: Nee, dat is al afgeschaft. Wisseling naar shot Wynia en Kuzu van voren. Zelfs zonder DENK is dat... P: Officiële instanties gebruiken het inderdaad niet meer. W: Maar goed, het woord allochtonen is hetzelfde Wisseling naar shot Wynia. als het nieuwe mensen met een migratieachtergrond als ik het wel heb. Ik heb nog even gekeken naar de definitie van het Centraal Bureau voor de Statistiek, is gewoon hetzelfde. Dus dat allochtoon... P: Maar je punt, Syp. Wisseling naar shot presentatrice. W: Mijn punt is, Wisseling naar shot Wynia en Kuzu van voren. als die multiculturele samenleving al bestaat en kennelijk prachtig rendeert, Wisseling naar shot Wynia. waarom is er dan reden voor een partij als D66, [spottend] als D66, [terug naar normaal] als DENK, Wisseling naar shot Wynia en Kuzu van zijkant. als DENK die kennelijk als belangrijkste doel heeft om Wisseling shot naar Wynia. specifiek de allochtone doelgroepen in Nederland te bedienen. Wisseling shot naar Wynia en Kuzu van zijkant. K: Omdat we vaak zien dat er mensen op basis van hun achtergrond worden beoordeeld, waardoor ze minder kans hebben op een baan, minder kans hebben op een stageplek. Even om een heel concreet voorbeeld te noemen. Wisseling shot naar Kuzu. Ik heb hier in de afgelopen dagen, en ook de komende dagen, zullen alle politieke leiders langskomen als gasthoofdredacteur in dit programma. P: Ja. Wisseling shot naar Kuzu en Wynia van voren.

K: Ik ben drie weken gebeld, drie weken geleden ben ik gebeld met het verzoek: zou je ook gasthoofdredacteur willen zijn? Wisseling shot naar Kuzu. En ik kreeg drie dagen geleden het bericht van ‘het gaat niet door’. Ik zie Kees van der Staaij... Wisseling shot naar presentatrice. P: Nou, nee nee nee, het is niet dat het niet doorgaat, want u zit hier... Wisseling shot naar Kuzu en Wynia van voren. K: Kees van der Staaij heb ik gisteren, ja, ik zit hier als gast en dat precies het punt wat ik wil maken... P: [wat verhitter] Dat wil ik best wel even toelichten. K: Want dit is tekenend voor de samenleving. Wisseling shot naar Kuzu. Ik zie dat er onderscheid wordt gemaakt op basis van politieke achtergrond, op basis van etnische achtergrond, op basis van allerlei factoren. En het is tekenend dat dat gebeurt in de samenleving. Wisseling shot naar presentatrice. P: Maar ik wil dat dan graag even toelichten dan, want dit is een... K: Ik dacht, ik heb eindelijk... P: [geïrriteerd, verhoogde en hardere stem] Mag ik het toelichten meneer Kuzu? K: Ik dacht, ik heb eindelijk de kans. Wisseling shot naar Kuzu en Wynia van voren. P: Ik wil het toelichten. K: Eindelijk de kans om voor... P: Meneer Kuzu. K: te zorgen... Wisseling shot naar presentatrice. P: Ik wil uitleggen even aan u waarom wij ervoor hebben gekozen dat u niet als gasthoofdredacteur en als medepresentator naast mij zit. K: Ja, ik ben heel erg benieuwd. P: Dat is een besluit geweest van onze hoofdredacteur, omdat die het niet passend vindt Wisseling shot naar totaal. om u als gasthoofdredacteur neer te zetten

Wisseling shot naar Kuzu. na alle commotie die er is geweest Wisseling shot naar presentatrice. op dit moment ook over uw aanvallen op de persvrijheid. Wisseling shot naar Kuzu. K: [zacht] En ik had... P: En u weet dat, [wijst met vinger naar Kuzu] want dat is Wisseling shot naar presentatrice. met uw partij besproken. U heeft daarmee ingestemd en dat is ook de reden waarom u hier nu zit. Wisseling shot naar Kuzu. K: Ik had me er ook zo op verheugd om eindelijk eens een keertje invloed uit te kunnen oefenen op een programma. Maar helaas, het is mij niet gegund. Ik weet niet ook wat de gedachte is. P: Maar u heeft ermee ingestemd, want u zit hier. Wisseling shot naar totaal. K: Alsof ik hier zou komen, en zou zeggen van “ (...) Nederland” ook ofzo. Wisseling shot naar Kuzu en Wynia van voren. Ik vind dit dus tekenend voor de samenleving. Wisseling shot naar Kuzu. Ik vind dat we hiermee moeten ophouden, dat we iedereen evenveel kansen moeten geven. P: U gaat weer in die slachtofferrol. K: Maar het is geen slachtofferrol. P: Dat is het wel. K: Het is opkomen voor je rechten. P: [zachter] Dat is het wel. K: Op het moment dat je dus opkomt voor je rechten in Nederland, Wisseling shot naar Wynia en Kuzu van voren. dan wordt je door bepaalde media als WNL Wisseling shot naar Kuzu. weggezet als slachtoffer. En dat is helemaal niet het geval. Wisseling shot naar presentatrice.

P: Nee, maar u heeft meerdere keren aanvallen geplaatst. Uw collega Öztürk waar we het net al even over hebben, die zegt “de pers is de vierde macht die gecontroleerd moet worden”, Wisseling shot naar totaal. u heeft WNL vaker geboycot om meningen van mensen aan onze tafel... Wisseling shot naar Kuzu. Waarom zegt u dan, Wisseling shot naar presentatrice. ik juich die persvrijheid toe en ik mag hier vandaag als gasthoofdredacteur zitten? Wisseling shot naar Kuzu. K: Omdat ik vandaag een, omdat ik hier vandaag ook aan deze tafel graag een statement wil geven over waar we mee bezig zijn in Nederland. Ik zie dat er onderscheid wordt gemaakt op basis van etnische achtergrond, op basis van religie, op basis van allerlei zaken, en ik vind dat... [vanaf hier wordt er over elkaar heen gesproken, waarbij de presentator harder spreekt dan Kuzu] P: Dit is niet eerlijk wat u zegt... Wisseling shot naar presentatrice. K: Ik vind dat... P: want het is met u besproken, dus dit wist u. Het is met u besproken. K: U doet daar aan mee en ik vind dat spijtig. P: U vindt dat jammer. Het is onze keuze zo geweest. U zit hier nu. Wisseling shot naar Kuzu. Achtergrondbeeld op TV verandert naar logo WNL Goedemorgen Nederland. K: Spijtig. P: U heeft alle ruimte om hier uw verhaal te doen, maar dan als gast, want we willen u bevragen.

7/3/2019 – Item 7 Duur: 00.30 Shot presentatrice en Baudet aan presentatie-kant van tafel. Achtergrondbeeld op TV is het logo van WNL Goedemorgen Nederland. Presentator: Vanavond, het RTL-debat. Je zei net dat je er niet zoveel zin in hebt. Hoezo niet?

Baudet: Nou, wat ik heel jammer vind bij politieke debatten is dat men eigenlijk niet meer geïnteresseerd is in luisteren naar argumenten, Wisseling achtergrondbeeld naar foto van Tweede Kamer van schuin boven. maar naar alleen maar oneliners. Ingestudeerde oneliners naar voren wil brengen. Dus wat ik ga proberen te doen Wisseling shot naar zijkant Baudet. vanavond is op een rustige manier mijn verhaal te vertellen en proberen contact te maken, en ook te luisteren naar wat anderen zeggen, en ook vragen te stellen om te kijken of zij nog kunnen luisteren of dat zij alleen maar in hun eigen tunnelvisie zitten.

8/3/2019 – Item 1 Duur: 02.55

Shot totaal studio. Alle gasten en presentatrice staand bij groot scherm in beeld. Presentator: Dan gaan we weer door naar het RTL-verkiezingsdebat. Dat zit er weer op. Wisseling shot naar presentatrice bij groot scherm. Op het scherm foto links van Jesse Klaver in Tweede Kamer en rechts Klaas Dijkhoff in Tweede Kamer. Presentator 2: Ja, ja, ja, en iedereen heeft natuurlijk zo zijn eigen favoriet, maar uit onderzoek onder de kijkers blijkt in ieder geval dat Jesse Klaver van Groenlinks en Klaas Dijkhoff van de VVD de grote winnaars zijn. Helaas voor Achtergrondschermfoto verandert naar Lodewijk Asscher in de Tweede Kamer Lodewijk Asscher van de PvdA staat hij helemaal onderaan van dat favorietenlijstje. Achtergrondschermfoto verandert naar alleen Klaas Dijkhoff (eerste foto). Dijkhoff van de VVD heeft ook net nog één procentje meer dan Jesse Klaver. Hij kwam ook ontzettend vaak aan bod, hij werd vaak uitgedaagd door zijn concurrenten. En Guus Valk, de politiek chef van NRC, Screenshot van de tweet van Guus Valk beeldvullend. die twitterde dan ook: “dit rtldebat begint te lijken op In De Hoofdrol met Klaas Dijkhoff.” Screenshot van de tweet van Paul Domen beeldvullend.

Dijkhoff maakte ook veel grapjes, bijvoorbeeld ‘Thierry picking’ tegen Thierry Baudet. Dat ging online erg goed. Paul Domen: “Ik mag toch hopen dat ‘Thierry picking’ volgend jaar in de Dikke van Dale staat. Shot van presentatrice voor groot scherm met Dijkhoff op foto achtergrond. Syp Wynia, politiek commentator, heeft natuurlijk ook gekeken. Instart interview Syp Wynia. Shot Wynia met microfoon voor zich. Staat voor boekenkast. Wynia: Het debat was vooral een debat van de jongeren, de dertigers, de nieuwe politici. En als ik dan ze even langsloop, dan kun je zeggen dat Beeldvullend shot van RTL-verkiezingsdebat. Baudet. Kijkt wat vreemd terwijl Buma aan het woord is, is dan zelf aan het woord, maar niet te horen. Baudet natuurlijk een heel fijn podium had hier. Hij werd door veel mensen aangevallen, wat ideaal is voor een zelfverzekerd politicus. En hij was zelfverzekerd. Terug naar interviewshot Wynia. En daarmee won hij het een beetje van zijn directe concurrent Terug naar beeldvullend RTL-verkiezingsdebat shot Thierry. Geert Wilders. Had daar ook een voordeel ten opzichte van Beeldvullend shot RTL-debat van Dijkhoff die debatteert tegen Jetten (geen geluid). Klaas Dijkhoff die natuurlijk toch een beetje het kabinet moet vertegenwoordigen Terug naar interviewshot Wynia. zou je zeggen. Hij zat een beetje in de verdediging, was een beetje mat, maar dat is ‘ie al wat langer. Dat gold trouwens ook voor Beeldvullend shot RTL-debat van Buma, pratend (geen geluid). Buma bijvoorbeeld. Maar dan heb je dus Beeldvullend shot RTL-debat van Jetten. Niet aan het woord. Jetten van, de nieuwe leider van D66, ja, die is een beetje een praatmachine. Beeldvullend shot RTL-debat van Marijnissen. Druk pratend (geen geluid). En Lilian Marijnissen viel wat tegen zou je kunnen zeggen. Terug naar interviewshot Wynia. Die moet echt scherper worden, feller worden, anders dan haalt ze de SP niet terug. Terug naar studio. Volledige tafel inclusief gasten in beeld. Oorspronkelijke foto Klaver links, Dijkhoff rechts op achtergrond ronde scherm.

P: Jij was er niet bij Henk. Was het balen? Krol: Nou, de dag van tevoren wel. Want toen dacht ik, Wisseling shot naar Krol en presentatrice. Kleine TV zelfde foto als ronde scherm op achtergrond. wat flauw, wij zijn één van de sterkst stijgende partijen, waarom zitten wij er niet bij? Maar toen ik het zag dacht ik, oh heerlijk. Ik zat er echt met Wisseling shot naar Krol en presentatrice van zijkant. plaatsvervangende schaamte naar te kijken. Want dan denk ik, zijn dit nu degene die ons land moeten leiden. Ze waren alleen maar bezig elkaar vliegen af te vangen. Wisseling shot Krol en presentatrice voorkant. P: Want wat had u, wat had jij anders gedaan dan als je daar had gestaan? Wisseling shot Krol en presenatrice zijkant. K: Ik denk dat het veel leuker voor de mensen is waar je overeenkomsten hebt, waar je met elkaar op dezelfde lijn zit, en dit waren mensen die voor de ander vertelden: jouw partij vindt dat Beeldvullend shot RTL-debat, van boven de Rode Hoed zaal in beeld. en ik kijk daar anders tegenaan. Beeldvullend shot RTL-debat Marijnissen in debat met Dijkhoff. Marijnissen van voren, achterkant Dijkhoff in beeld. Dan denk ik, jongens, jongens, jongens, iets meer respect voor elkaar. P: Oké, meneer de Brouwer, hoe kijkt u, heeft u zitten kijken? Beeldvullend shot RTL-debat Dijkhoff in debat met Marijnissen. Nu Dijkhoff van voren, Marijnissen van achter in beeld. De Brouwer: Ja, ik vond het ongemakkelijk debat. Wisseling shot terug naar studio. Alleen op gast De Brouwer. Kleine TV achter heeft nog steeds foto Klaver links, Dijkhoff rechts. En soms ben ik ook gewoon weggezapt en even naar wat anders gaan kijken. P: En waar had dat dan mee te maken? DB: Het gaf mij, kijk, je moet toch eigenlijk naar zo’n debat kijken als iets wat de mensen in het land informeert over de posities van politieke partijen Wisseling shot totaal tafel. en dat was dit debat eigenlijk niet. Wisseling shot De Brouwer alleen.

Het was elkaar vliegen afvangen en... Wisseling shot Krol en presentatrice voorkant. K: Heb je het slotje ook gezien? DB: Ja. K: Het slotje vond ik zo bijzonder. Dat was helemaal ingestudeerd. Dijkhoff en Jetten die mekaar de bal toespeelden en die net deden alsof het spontaan was. [spottend] bwoh! P: Er volgen vast nog meer debatten dus we gaan het in de gaten houden of dit de lijn is die voortgezet wordt.

11/3/2019 – Item 4 Duur: 07.18

Shot op presentatrice en Lilian Marijnissen aan tafel in studio. Achtergrond beeld op tv is een bord met verkiezingsposters. Zichtbaar van links naar rechts, boven naar onder: VVD, PVV, D66, 2x onduidelijk, SP, SGP, onduidelijk, Groenlinks, Partij voor de Dieren, 50Plus, DENK, 2x onbekend, FvD. (zelfde achtergrondfoto als bij item over DENK) Presentator: Met de verkiezingen in aantocht draaien de campagnemachines van onze politieke partijen overuren. Stukje van filmpje CDA. Buma op busbankje. Buma: Een hele goede morgen. Kijken hoe ver we komen. Stukje van filmpje FvD, verschillende personen met stem Baudet op achtergrond. Baudet: Zodat FvD op 20 maart ook in alle provincies een fantastische uitslag neer kan zetten. Stukje van filmpje SGP over geboorte Stem SGP: Wacht even. Wat gebeurt hier? Gaat het beginnen? Woooooow... Stukje van filmpje VVD over tere vaasje van Rutte, Rutte zelf in beeld. Rutte: Ik mag sinds 2010 dit tere vaasje beheren. Het symboliseert Nederland en dat moeten we beschermen, dat moeten we behouden. Stukje van filmpje PVV, stem Wilders, slechts één shot erin van hemzelf. Wilders: We hebben de mooiste jaren nog voor ons. Als we maar de goede keuzes maken.

Stukje van filmpje SP, andere stem dan lijsttrekker Marijnissen, ‘normale’ mensen in shots. Stem SP: Op 20 maart is het jouw stem, in jouw dorp, in jouw stad. Stukje van filmpje D66, bij stembus, geen politici in beeld. Stem D66: Vandaag is voor Sam een belangrijke dag. Want samen bepalen we haar toekomst. Terug naar studio. Totaal tafel. Achtergrondfoto in ronde scherm is een kleiner overzicht van verkiezingsposters. Van links naar rechts, boven naar beneden: CU, PVV, onbekend, Groenlinks, Partij van het Noorden, FvD, onbekend. P: Ja, Jan Driessen, we zagen hier dus wat reclamespotjes voorbijkomen. Wisseling shot naar Driessen. Driessen: Ja. P: Welke springt er nou uit wat jou betreft? Wisseling shot Marijnissen en presentatrice. D: Dat is eigenlijk een Wisseling shot naar totaal tafel. hele bizarre campagne. Als je zit te kijken, denk je Wisseling shot naar Driessen en Wouter Smink. dat het over landelijke verkiezingen zal gaan. Het gaat over Wisseling shot naar Driessen alleen. provinciale verkiezingen, het gaat over het gasnet in Groningen, we zagen net hoe belangrijk het is. En die duizenden vrijwilligers, die honderden lijsttrekkers, Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice. die komen nauwelijks in beeld. Wisseling shot naar totaal tafel. Dus het begint eigenlijk dat daar wel wat meer waardering voor zou moeten zijn denk ik. Voor die mensen die het echte handwerk doen, Wisseling shot naar Driessen alleen. die daarvoor staan en onze democratie iedere dag bevechten Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice. in het dagelijkse werk. Maar de campagne nu, Wisseling shot naar Driessen alleen. het zijn de lijsttrekkers, en dan valt op dat Beeldvullend, fragment uit filmpje VVD: Rutte pakt microfoon aan en gaat praten.

eigenlijk iedereen dezelfde soort onderwerpen heeft. P: Ja. Beelfdvullend fragment van CDA: Buma geeft flyer tijdens flyeractie op een markt. D: Behoud van identiteit, van ons eigen Nederland. Komt in heel veel van die filmpjes eigenlijk toch wel naar voren toe. Beeldvullend fragment van PvdA: Asscher loopt door de duinen met allerlei anderen. P: Klimaat. Beeldvullend fragment van D66: Jetten geeft flyer aan fietser. D: Klimaat doet daar als tweede heel erg belangrijk in mee. Beeldvullend fragment van FvD: Baudet op een podium, van onder gefilmd. En het derde is toch het behoud van de eigen portemonnee, Beeldvullend fragment van PVV: Wilders neemt een selfie. de zekerheid naar de toekomst. Heel veel mensen maken zich daar zorgen om. P: Lillian, maakt dat het ingewikkeld, Beeldvullend fragment van SP: Marijnissen voor een grote tomaat op een spreekgestoelte. dat heel veel partijen zo diezelfde thema’s kapen? Beeldvullend fragment SGP: Van der Staaij met een microfoon aan het praten. Marijnissen: Ja, ik denk het wel. Vooral ook omdat er ook onderwerpen zijn, Beeldvullend fragment DENK: Kuzu met een luidspreker bijvoorbeeld een betaalbaar huis, Beeldvullend fragment 50Plus: Krol loopt met twee oude mensen op de markt. zorg hadden wij het net al over. Ik vind eigenlijk dat die deze campagne veel te weinig aan bod komen, Terug naar studio. Shot Marijnissen en presentatrice. Achtergrondbeeld op kleine tv is veranderd naar opstelling van RTL-debat met vlnr Dijkhoff, Jetten, Baudet, Wilders, Asscher en Marijnissen zichtbaar. dat het een beetje een eenheidsworst wordt op een gegeven moment dat je allemaal ook Wisseling shot naar Driessen alleen. op dezelfde thema’s gaat zitten. Maar ik weet uit ervaring, Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice van zijkant. dat kan ik je vertellen, hoe lastig het is. Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. Kijk, ik breng nu, vandaag mag ik als gastredacteur een eigen onderwerp

Wisseling shot naar totaal tafel. meenemen en begin ik over de zorg, Wisseling shot naar Driessen alleen. maar reken maar niet dat het in de verkiezingsdebatten Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. dat het op tafel staat, een onderwerp is, als je het niet zelf aandraagt. Dus dat is ook best wel lastig. P: [draait naar Driessen] Ja, wat is nou een goede tip voor die partijen om te doen volgens jou? Wisseling shot naar Driessen alleen. D: Nou, kijk, het gaat erom dat je diegene die teleurgesteld is of weggelopen is van je eigen achterban, dat je die terughaalt en daar moet je urgentie voor creëeren. Je moet ergens een angst voor hebben, Wisseling shot Driessen en Smink samen. of je moet bang zijn om iets kwijt te raken. En dan ga je in zo’n regenachtige woensdag volgende week Wisseling shot naar Driessen alleen. naar de stembus toe. Maar die urgentie ontbreekt op dit moment in de campagne bijna volledig. Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. Het is een liefdevolle campagne naar elkaar toe. Wisseling shot totaal tafel. Men heeft handreikingen, men heeft Wisseling shot Driessen alleen. liefdesverklaringen aan elkaar, niemand durft het op de spits te drijven. Want ja, we zitten in een coalitiesysteem Beeldvullend fragment RTL-debat: Baudet aan het woord. en we moeten daarna ook weer met zijn allen gewoon door. Beeldvullend fragment RTL-debat: Klaver kijkt wat schaapachtig voor zich uit. Maar het is eigenlijk als je kijkt naar gewoon die hele campagne vrij bizar. M: Ja, dat zagen we natuurlijk bij het Beeldvullend fragment RTL-debat: Jetten aan het woord. debat bij RTL, hè. Tot slot, ik stond echt met verbazing te kijken, Beeldvullend fragment RTL-debat: Baudet aan het woord, lacht iets van tevoren.

Dijkhoff, het slot, leek toch behoorlijk ingestudeerd. D: Was het niet, hè. Beeldvullend fragment RTL-debat: Dijkhoff in stilte. M: Maar dat blijkt toch vooral samen (...) Rob Jetten nog het woord geven. Beeldvullend fragment RTL-debat: Marijnissen aan het woord. M als P2: Campagnevoeren is ook Terug naar studio. Shot Marijnissen en presentatrice, voorkant. Foto op achtergrond-tv is lachende Dijkhoff bij het RTL-debat van zijkant. interactie met de kiezer. En marketingdeskundige Mark Thiessen hamert er daarom op dat politieke partijen hun campagneboodschap moeten blijven vernieuwen. Instart video beeldvullend interview Mark Thiessen. Staat voor een witte deur met daarnaast een boekenkast. Thiessen: Het is belangrijk dat je echt aansluiting kan vinden bij wat mensen in het land vinden. En daarvoor moet je ook echt relevant zijn voor mensen. Wat mij opvalt is dat SP en PVV steeds minder relevant worden en ook onzichtbaar zijn. Beeldvullend fragment van SP-filmpje: normale mensen op straat en Rutte op tv. Stem SP: En nu het beter gaat met de economie moeten wij betalen. Dat kan niet anders, zegt de minister-president. Terug naar interviewshot Thiessen. T: Ze roepen al dertig jaar hetzelfde, steeds weer dezelfde boodschap. Nu is het de afgelopen tien jaar Beeldvullend fragment zonder geluid SP van Rutte op laptop met SP bewerking. dat Rutte slecht is, maar als je zelf er niks aan verandert en eigenlijk nooit naar voren stapt, dan doe je er niet meer zo toe. Beeldvullend fragment met geluid van CDA, Buma op busbankje. B: Een hele goede morgen. Terug naar interviewshot Thiessen. T: Wat ik interessant vind is het CDA. Die stappen echt buiten hun comfort zone met het filmpje van Buma over een hele goede morgen. Dat drijven ze ook door tot in het extreme, he, je ziet het overal terugkomen. En ik ben heel benieuwd of het werkt. Want wat wel zo is, ook al gaan je nekharen overeind staan, mensen praten er wel over.

Terug naar studio. Totaalshot tafel. P: Nou, Lilian, om maar even te beginnen bij jou. Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. We horen hier SP en PVV minder zichtbaar volgens deze marketingdeskundige. Hoe kijk jij hiernaar Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, zijkant. en hoe luister jij naar deze kritiek? M: Ja, deze video is even door mijn gasthoofdredacteur heengeglipt. [lachend] Wisseling shot naar Driessen en Smink, zichtbaar lachend. Maar ik wil er even op reageren, want ik ben het namelijk niet met hem eens. Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, zijkant. Ik geloof ook niet, hij noemt bijvoorbeeld CDA met zo’n aparte video, dat dat. Nou ik denk echt niet dat mensen op grond daarvan, dat dan het verschil zal. Ik ben er eerder trots op, Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. wij hebben als SP een consistente, duidelijke boodschap. Wisseling shot naar Driessen alleen. Kijkt bedenkelijk. Ja dat klopt, Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, zijkant. en we bedenken niet elke verkiezingen weer een nieuwe truc, dat is ook waar. Maar ik denk uiteindelijk dat mensen daar meer aan hebben dan zo’n flip- flopcampagne waar Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. ook elke keer een nieuw geluid van een andere partij komt. P: Ja, nou, we kunnen het aan Jan Driessen vragen. Wat, wat? Wisseling shot naar Driessen alleen. D: SP is heel consistent in het tegen inderdaad alles zijn. En dat doen ze al 45 jaar zo’n beetje. Je mag veronderstellen dat de midlifecrisis dan achter de rug is en dat je Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. eindelijk de hand uitreikt naar andere partijen en zegt, ik blijf niet als boos kind iedere keer van die tafel weg, maar ik ga er Wisseling shot naar totaal tafel. ook eens een keer aan zitten, ik neem de verantwoordelijkheid. Ik ga meedoen.

Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. Achtergrondbeeld op scherm is still van Marijnissen in een auto. Marijnissen kijkt verontwaardigd in de studio. Ik ben bereid tot compromissen. Wisseling shot naar Driessen alleen. En daar heeft hij natuurlijk wel gelijk in, Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. daar is de SP weinig toe genegen om dat te doen. M: Iedereen snapt dat als je wil gaan besturen Wisseling shot naar Marijnissen, alleen. dat je compromissen moet sluiten. We zagen net in de video Eelco Eikena van ons, daar in Groningen, daar besturen wij. Achtergrondfoto verandert overal naar een foto van een rode sportauto die gaat parkeren. En wij komen wel degelijk met eigen initiatieven, eigen alternatieven, Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. Driessen lijkt aanstalten te willen maken te gaan spreken. ik neem er vandaag eentje mee. Ook over het zorgbuurthuis, daar heeft een meerderheid van de Kamer heeft daarmee ingestemd. Wisseling shot naar Driessen alleen. Nou, dat is hartstikke mooi. Zo kun je wel degelijk dingen bereiken. Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. Marijnissen kijkt met een gemaakte glimlach (geïrriteerd?) D: Mooie ontwikkeling, maar 2002... Wisseling shot naar totaal tafel. P: Maar los van dat we teveel in deze discussie belanden. Help eens mee, welke manier van Wisseling shot Marijnissen en presentatrice, voorkant. campagnevoeren werkt volgens jou dan wel? Je zei net inderdaad, de problemen van mensen blootleggen en daarop inspelen. Wisseling shot naar Driessen alleen. Welke partijen doen dat volgens jou dan goed? D: De campagne die we tot nu toe zien is vrij ouderwets van vorm. Wisseling shot naar totaal tafel. Kleine tv’s zijn terug qua beeld op allereerste foto van verkiezingsbord. Filmpje op ronde scherm is van CDA, Buma in slow motion, daarna opgevolgd door Rutte in slow motion.

Filmpje, video, social media waarin we zeggen: hallo, we zijn in Lelystad of we zitten in Purmerend. Dan denk ik, ja dat geloof ik allemaal wel. Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. Maar je ziet dat er een hele nieuwe manier en blijvende manier van interactie en communicatie is op social media. Wisseling shot naar Driessen alleen. En dat gaat veel vernuftiger. Je ziet dat populistische partijen en DENK bijvoorbeeld en een Forum voor Democratie dat op een hele andere en veel diepere manier doen, Wisseling shot naar Marijnissen alleen, kijkt weg van de spreker en van de camera. waarin je Wisseling shot naar totaal tafel. de maatschappij ontregelt, ontevreden maakt, Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. angsten creëert. Vaak helemaal Wisseling shot naar Driessen alleen. niet zichtbaar met een afzender onze democratie. Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. M als P: Jan, komt er nog een gamechanger deze verkiezingen? Wisseling shot naar Driessen alleen. Wat denk jij? D: Ik denk dat die allang aan de gang is. Wisseling shot naar Marijnissen alleen. Als je kijkt naar de enorme Wisseling shot naar totaal tafel. toename van Forum voor Democratie. Wisseling shot naar Driessen alleen. P: [eroverheen gesproken] Ze staan nu tweede in de peilingen van Maurice de Hond. D: Tweede in de peilingen. Dan is die game changer onzichtbaar. Dat is een oorlog die onderhuids zicht voltrekt, op social media Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. met allerlei mensen die daar onderdeel van zijn en Wisseling shot naar Driessen alleen.

waarvan de gevestigde orde, de gevestigde politieke partijen eigenlijk niet begrijpen hoe dat werkt. Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. Commerciële bedrijven doen dit al heel lang. Die injecteren specifieke boodschappen naar specifieke doelgroepen. Dat zie je het CDA niet doen, dat zie je de VVD niet doen, Wisseling shot naar totaal tafel. Achtergrond in grote ronde scherm is een stembiljet met rood potlood. zie je de PvdA en de SP niet doen, maar dat doet DENK wel. Die maken heel specifieke boodschappen voor hun achterban. Wisseling shot naar Driessen alleen. P: En maakt dat dan nog... Waar ik nog wel, Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. er is wel discussie over de waarheid natuurlijk dan. Alles is zoek. D: [erdoorheen] De waarheid doet er niet meer toe. Wisseling shot naar totaal tafel. P: Maar dat is best wel kwalijk toch, ja. Wisseling shot naar Driessen en Smink samen. D: Dat is een feiteloze maatschappij geworden waarin je Wisseling shot naar Driessen alleen. heel veel van dit soort campagneleiders ook alleen maar bezig ziet om hun eigen videocontent te maken voor hun eigen achterban Wisseling shot naar Marijnissen en presentatrice, voorkant. in die specifieke boodschappen die ze hebben. En het debat verder doet er niet toe.

15/3/2019 – Item 4 Duur: 02.10

Shot presentatrice en Wilders, voorkant. Presentator: We gaan naar Buma, die is boos op Baudet Wisseling shot naar totaal studio. Foto op grote scherm bij tweede presentatrice is Baudet in debat bij de microfoon. omdat die nogal vroeg het debat verliet gisteravond. Presentator 2: Ja, zijn prioriteiten die lagen niet bij het debat,

Wisseling shot naar presentatrice 2. dat zou je kunnen zeggen. Thierry Baudet die was daar wel aanwezig, die deed daar ook aan mee. Maar die zei dus op een gegeven moment, ja, ik moet wel straks gaan, want ik ben straks te gast bij Pauw en Jinek voor de verkiezingen. En Buma, die was er niet van gediend. Beeldvullende instart van NPO Politiek, debat. Buma aan het woord. Buma: Belangrijk debat vandaag, dat merk ik ook aan de inbreng, de uitvoerige inbreng van deheer Baudet. Knipje: daarna dichterbij shot Buma. Dit is een debat waar deheer Hiddema in ieder geval vanmiddag van zei dat het vandaag moest plaatsvinden. Baudet: Nee nee, hij zei dat hij dit debat steunde. Wisseling shot naar Baudet die bij het sprekersgedeelte staat op het podium. Staat vrij relaxt te leunen op zijn papiertje. Hij steunde de debataanvraag. Shot terug naar Buma, verder weg. Bu: Nou, vandaag. De vraag is, bent u onderdeel van het debat of pure zendtijd voor politieke partijen? Als u onderdeel wilt zijn van het debat is mijn vraag, gaat u zo nog luisteren naar het antwoord van het kabinet? Ba: Dat hangt ervanaf hoe snel de andere sprekers zijn. Wisseling shot naar Baudet, die papieren oppakt. Arib: Dankuwel. Dan. Wisseling terug naar Buma die weer naar microfoon komt. Bu: Dat vind ik een stuitend antwoord. A: Goed, dankuwel. Wisseling shot totale Tweede Kamer. Ba: Wat een verontwaardiging. Terug naar studio, totaalshot tafel. P: Mevrouw Agema, vindt u het ook gek dat die weg ging of Wisseling shot naar Agema en Koster. begrijpt u het ook wel? Agema: Het gebeurt vaker, maar wij doen dat niet bij de PVV. Wij vinden dat, he, Wisseling shot naar Agema alleen.

het debat gaat voor. Maarja, je hoort vaker dat parlementariërs het debat verlaten om op televisie iets te gaan doen. Ja, dat, die afweging maken zij. Wisseling shot naar Wilders en presentatrice, voorkant. Als het verzoek bij mij komt als vice-fractievoorzitter, dan doen wij dat niet. Wilders: Wij zijn nu ook niet bij het debat in de Tweede Kamer. Wisseling shot naar Agema. Ag: Ohhh, dat wordt (...). P: Nog heel even over Pauw en Jinek. Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, voorkant. Achtergrondfoto op tv’s verandert naar Pauw & Jinek promotiestill. Want ik begreep dat de redacteur van Pauw en Jinek heeft, dat daar de vlag uitgaat omdat u langskomt. Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, zijkant. Jij, Geert. W: Dat was oorspronkelijk de bedoeling. Jij, dat was oorspronkelijk de bedoeling, maar daarna heeft die ongeveer ons hele telefoongesprek in de VARA-gids gezet Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, voorkant. met allemaal vreselijke teksten erbij, dus ik denk niet dat we... P: Wat vond u er vreselijk aan? Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, zijkant. W: Nou, ik zou zeggen, nou, ik zou niet zeggen lees de VARA-gids. P: [erdoorheen] Ik heb hem wel gelezen overigens. W: Ongeveer het hele telefoongesprek wat wij met elkaar hebben gevoerd en dat met onze campagneleider staat erin met nog wat dingen erbij, dus dat was geen... P: Ja, dat jullie wel konden samenwerken op Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, voorkant. bepaalde onderwerpen stond er. W: Dat is geen basis van vertrouwen. Dus ik denk dat ik die beker onder mij voorbij laat gaan. P: Dus u gaat niet naar Pauw en Jinek? W: Ik kom maandag nog een keer hiernaartoe.

P: Oké, nou, goed, wij gaan even kijken, maar volgens mij hebben wij Buma al uitgenodigd. W: Ja, dat zeggen we allemaal af. Wisseling shot naar presentatrice 2 (foto P&J op achtergrond megascherm). P: Die is hoofdredacteur, hè. Wisseling shot naar presentatrice en Wilders, voorkant. W: Ja, dan gaat hij naar Jinek, kom ik hier naartoe.

20/3/2019 – Item 1 Duur: 02.33

Totaalshot volledige studio in beeld. Op scherm achter Presentator 2 is een foto van alle partijleiders die meededen aan het NOS-slotdebat te zien. Presentator: Premier Rutte, die overkwam gisteren iets tijdens het NOS-slotdebat wat ons allemaal wel eens overkomt. Wisseling shot naar Presentator 2 voor scherm. Presentator 2: Ja, inderdaad, ons zeker ook. Het gebeurde gisteravond tijdens het debat van de NOS wat door hun uitgezonden wordt, werd. Er gebeurde iets met de premier wat we eerder niet zagen. Instart volledig beeld NOS-slotdebat. Asscher in beeld. Rutte: Maar uiteindelijk, Wisseling shot naar Rutte. ik moet even, [mompelend] waar was die tweede, voorbeeld... [hard] Carolien? Presentator 3: [lachend] Serieus? Rutte: Ben het even kwijt. P3: Zullen we het anders eerst even over het eerste voorbeeld hebben? R: Eerst het eerste voorbeeld van onderwijs en daarna kom ik op het tweede voorbeeld. P3: Ja, precies. Wisseling shot terug naar Asscher, die wat aan het lachen is. Meneer Asscher. Asscher: Is Carolien onderweg? Wisseling shot naar Rutte. R: [roepend maar met een lach] Help!

Terug naar studio. Presentator 2 voor scherm. Nog steeds dezelfde foto. P2: Ja, Carolien is de assistente van Rutte die in het publiek zat en Rutte krijgt dus even een korte blackout. De afgelopen dagen waren natuurlijk heel heftig voor hem door de aanslag in Utrecht en hij heeft waarschijnlijk niet zoveel geslapen. Dat was te zien. Gelukkig sprongen veel mensen voor hem in de bres. Schrijver Ronald Giphart die begon daarmee op Twitter. Volledig beeld tweet Ronald Giphart. Hij stelde voor om Carolien-momenten te gaan delen en hij beschreef meteen ook even die van hem. Ik was publiekelijk een keer de naam van Jan Paul Schutten vergeten, zegt ‘ie, daar word ik nog wel eens zwetend wakker van. Carolien! Het vond nogal veel navolging op Twitter, ook Arcinho Wisseling naar tweet Arcinho. die deelde zijn Carolien-moment. Hij had de hoofdrol in de afscheidsmusical van de lagere school. Licht uit, spot aan, musical begon met een solo nummer dat hij mocht zingen. Tekst kwijt, blackout. Vreselijk. Wisseling naar tweet Robbert Blokland. Robert die moest ooit de xylofoonsolo doen bij een groot concert. Ik stond op een verhoging. Iedereen keek naar me en ik wist het niet meer. Zo hard geoefend en blanco. Ik ging door de grond. Wisseling terug studio Presentator 2. Ja, na het debat gaf Rutte nog even wat uitleg. Instart volledig beeld Rutte na afloop in interview. Drukke achtergrond. R: Het is echt een ramp. Dit is de hel wat je kan gebeuren in een debat. Je hebt het allemaal goed voorbereid en fuck je kan het argument niet vinden. Carolien is politiek adviseur. Terug naar studio. Presentator 1 van voren in beeld. P: Meneer Knops, toch even, heeft u ooit wel eens zo’n Carolien-momentje meegemaakt? Wisseling shot naar Knops. Foto op klein scherm achter is nog steeds dezelfde als begin. Knops: Ik heb geen Carolien maar Corné. P: Hoe heet uw assistent? K: Corné, maar ik denk niet dat ik hem zou roepen, want ik heb al wel eens zo’n momentje meegemaakt dat ik denk, oh nee hoe zat het ook alweer. Maar ik vind, ja, wat de premier heeft gedaan is heel menselijk en ook hoe die het

heeft opgepakt en heeft gerelativeerd, en ik weet dat hij er van baalt. Dit kan iedereen gebeuren, een keer. Wisseling shot totale tafel. Op ronde scherm foto ‘stembureau’. P: Absoluut, ja, Barbara, is dit toch misschien ook wel door alle drukte van de afgelopen dagen rondom de aanslag? Rijlaarsdam: Ja. P: Want dit is atypisch voor Rutte. Wisseling shot naar Rijlaarsdam. Rij: Het is heel atypisch voor Rutte. We hebben hem nooit zo gezien. Hij moest steeds een beetje laveren tussen de staatsman en partijleider zijn. Dat lijkt me al heel wat. Hij heeft heel veel crisisberaden en dan kan zoiets gebeuren. Ik denk dat hij er zelf meer van baalt, dat hij het zichzelf meer aanrekent dan dat het hem zal worden aangerekend. P: Ja, nou goed, en wij weten nu allemaal wie Carolien is. Wisseling shot naar Presentator 1. Dus dat is ook wat waard.

20/3/2019 – Item 7 Duur: 07.11

Presentator in beeld. Achtergrond is weer de foto van het bord met verkiezingsposters, wat we ook in eerdere items terugzagen. Presentator: Ruim anderhalf miljoen mensen hebben gisteravond naar het slotdebat van de NOS gekeken. Op de vooravond van de Provinciale Statenverkiezingen gingen de politiek leiders van de landelijke partijen voor de laatste keer in discussie over zelf meegenomen stellingen. Iedereen stond bij aanvang stil bij de aanslag in Utrecht en dat zorgde meteen voor de meeste spanning tijdens het debat. Instart beeld NOS-slotdebat, volledig beeld. Alle partijleiders van ver weg, bovenaf gefilmd. Wilders: Ook ik leef natuurlijk heel erg mee met de slachtoffers, de nabestaanden en andere familieleden, maar ik moet ook eerlijk zeggen dat ik toch wel Wisseling shot close-up Wilders. Daarnaast afkeurend kijkend Rutte en Jetten te zien. een beetje onpasselijk word van de krokodillentranen van sommige collega’s hier. Premier, deheer Buma, zij zijn daar toch verantwoordelijk voor of ze het

nou leuk vinden of niet en of het nou netjes is of niet dat duizenden van die mensen Nederland zijn binnen gelaten. Wisseling shot nog verder weg alle partijleiders, en zaal. Baudet: Ja, ik ben het eens met deheer Wilders. Ik vind ook dat we natuurlijk alle betrokkenheid en alle Wisseling shot close-up Baudet. empathie moeten hebben met de slachtoffers, met de nabestaanden en dat hebben we ook tot uiting gebracht, maar het is wel het gevolg van een bepaald beleid. Wisseling shot Rutte achter zijn debattafel close-up. Rutte: Ik ga toch iets zeggen over wat er net gebeurde. Wisseling shot Rutte van zijkant, breder shot met ook Marijnissen in beeld. Ik vind dat niet aanvaardbaar. Wat net gebeurde door Wilders en Baudet is mensen tegen elkaar opzetten, tegenstellingen aanwakkeren, Wisseling shot close-up Rutte. in een tijd waarin we elkaar zouden moeten vinden. Zeker na een gitzwarte dag als gisteren. Terug naar studio. Totaal shot tafel. Grote ronde scherm heeft een rood potlood en stembiljet als foto erop te zien. P: Barbara, ja, premier Rutte kreeg eerst niet helemaal de gelegenheid, Wisseling shot naar presentator. maar pakte het toch later even terug op dat moment. Is dat terecht dat als hij zo persoonlijk wordt aangevallen dat hij erop terugkomt? Wisseling shot naar Rijlaarsdam. Rijlaarsdam: Ja, zeker. Maar het is natuurlijk ook de rol die hij. Hij heeft natuurlijk een soort dubbelrol, he, hij is natuurlijk al bijna negen jaar de premier van Nederland en tegelijk is hij partijleider van de VVD. Dus deze dagen is hij heel erg in beeld als de leider van het land, Wisseling shot naar totaal tafel. Foto ronde scherm is nu Rutte in de perskamer voor blauwe achtergrond. die de rust moet bewaren, die de hulpverleners prijst, Wisseling shot Rijlaarsdam.

en tegelijk voert hij natuurlijk ook campagne. Dus, eh, ja, mag hij zich op zo’n moment ook uitspreken tegen partijen die in zijn ogen, ja, onbeschoft uitspraken doen... P: [erdoorheen] Was het onbeschoft? Wisseling shot presentator. Rij: Of die hem persoonlijk aanvallen doen. Wisseling shot Rijlaarsdam. Nou, zo wordt dat zeker gezien door de andere partijen he, als je zo nadrukkelijk buiten de orde plaatst door op zo’n moment die herdenking aan te grijpen om een politiek statement te maken. Dat wordt zeker door de andere partijen als onbeschoft ervaren. Door de kiezer, ja, je weet niet hoe ze daar op reageren. Dat moet vanavond blijken. P: Ja, meneer Knops, Wisseling shot presentator. wat vond u ervan? U heeft natuurlijk ook gekeken. Wisseling shot Knops en Rijlaarsdam samen. Knops: Ja, ik heb ook gekeken. En de aanval, de persoonlijke aanval op Wisseling shot Knops alleen. Rutte en Buma, om hen verantwoordelijk te houden voor die aanslag, dat is echt schaamteloos. Er is maar één iemand verantwoordelijk voor die aanslag, dat is die dader. Wisseling shot totaal tafel. En niemand anders. En dat er vragen gesteld mogen worden Wisseling shot Knops. over hoe heeft het kunnen komen, hoe heeft de rechtspraak, dat is heel belangrijk en daar moet een debat over gevoerd worden, maar de tram stond er nog en toen had Baudet al zijn conclusies klaar. Hij wist al precies hoe het allemaal zat. En dat vind ik schaamteloos, dat je niet het fatsoen hebt op zo’n moment om even een moment stilte te hebben en dat debat later te voeren. Ik ben erg voor het openbaar debat, maar deze persoonlijke aanval, die ging echt te ver. Wisseling shot presentator. P: Ging te ver, zegt u. Ja, en Barbara, Baudet was gister ook te laat voor die herdenking in de Tweede Kamer voor de aanslag in Utrecht.

100

Rij: Ja. Wisseling shot Rijlaarsdam. P: Wat zit daar achter? Is dat per ongeluk gegaan? Rij: Ja, dat kan ik me bijna niet voorstellen, Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops. Foto achtergrond is nu Baudet, lachend. want zo’n herdenking begint om 2 uur in het gebouw waar je ’s ochtends al zit, dus het lijkt me stug dat je niet een paar minuten eerder had kunnen komen. Wisseling shot, Rijlaarsdam en Knops van achter, Presentator in beeld. Ook daar Baudet lachend foto op achtergrond. P: Maar als je dat bewust doet, wat is daar dan de reden van, want niemand vindt dat toch per sé sympathiek. Wisseling shot Rijlaarsdam. Rij: Nee, hij zit daar volgens mij niet mee om zo’n afwijkend standpunt in te nemen en zich echt duidelijk buiten de gevestigde orde te plaatsen. Volledig beeld instart beeld Baudet sprekend op FvD-congres. Geen geluid. Hij wil graag laten zien dat hij er niet bij hoort en dat kan hij ook door zoiets weer benadrukken Volledig beeld instart talkshow Baudet close-up. Geen geluid. op zo’n moment en dat alle schijnwerpers op hem gericht zijn, kan hij dan nog een keer dat punt maken Volledig beeld instart Baudet debat in Tweede Kamer. Geen geluid. en laten zien dat als je tegen de traditionele partijen bent, het kartel zoals hij dat altijd noemt, Terug naar studio. Shot Rijlaarsdam en Knops samen. Foto op achtergrond is nu Baudet, iets van onder, voor het scherm bij zijn FvD-congres met arm naar buiten gestrekt (hand open naar de fotograaf). stem dan op mij, ik sta daar helemaal buiten. Wisseling shot naar presentator. P: Ja, en die strijd, het mag duidelijk zijn, de strijd om de kiezer op rechts is gewoon ontzettend spannend, want wat wordt de grootste rechtse partij in de Eerste Kamer? De VVD, de PVV of Forum? In het debat gisteravond dook Geert Wilders bovenop het klimaat en dat is toch hét thema van zijn concurrent Thierry Baudet.

101

Instart video van NOS-slotdebat. Wilders aan het woord in debat. W: Als we alles zouden doen van dat klimaatpakket waar deheer Seegers voor heeft getekend, samen inmiddels met zijn vrienden van Groenlinks, dan betekent dat dat de temperatuur in Nederland met 0,00007 Wisseling shot Wilders links, Seegers rechts, presentator verderop in het midden zichtbaar. graden minder daalt. En dat is het niet waard, dan ga je heel veel investeren, Wisseling shot Wilders, nu van links (net van rechts). Beweegt veel met zijn handen. dan ga je miljarden investeren, dan ga je de mensen op kosten jagen voor iets wat je niet eens kan meten. Laten we dan onze energie en ons geld op een betere manier besteden. Terug naar studio. Totaalshot tafel. P: Jij vond het wel opvallend, he, waarom? Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops. Rij: Ik vond het opvallend, Wisseling shot Rijlaarsdam. omdat Baudet vanaf het begin twee thema’s heeft gekozen: imigratie en klimaat. En hij was heel zichtbaar op dat klimaatthema omdat hij zo’n weer afwijkend standpunt innam ten opzichte van de rest. Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops van zijkant. PVV is ook tegen het nemen van dure klimaatmaatregelen, Wisseling shot Rijlaarsdam. omdat die teveel geld kosten volgens de PVV, maar Wilders heeft zich nooit zo expliciet uitgesproken over die wetenschappelijke consensus en dat het maar 0,00007 graden zou schelen. Dus ik dacht gisteravond heel even, hebben Wilders en Baudet nou hun aantekeningenboekjes uitgewisseld of hebben ze Wisseling shot totaal tafel. elkaars teksten gekopieerd? Wisseling shot presentator. Foto op achtergrond verandert naar Wilders in debat in de Tweede Kamer. P: Maar is Wilders dan nog op tijd hiermee als je zegt dat hij wil ook die tegenstem laten horen? Wisseling shot Rijlaarsdam. Rij: Nou, het lijkt mij rijkelijk laat, maar goed, je hebt natuurlijk een heleboel kiezers, we zeiden het daarstraks al, die pas op het allerlaatste moment

102

beslissen op wie ze stemmen. Die heeft misschien gisteravond gekeken en gedacht, Wisseling shot totaal tafel. Foto op ronde scherm midden is nu weer bordje stembureau met rode pijl naar rechts. hé goed, Wilders maakt zich daar ook druk over. En het kan net Wisseling shot Rijlaarsdam. het verschil maken. Wisseling shot presentator. P: Meneer Knops, wat is, wie was voor u eigenlijk de winnaar in dit debat? Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops. Foto op achtergrond verandert naar startfoto: bord verkiezingsposters. K: Nouja, ik ben geen video referee die de winnaar gaat aanwijzen. Wisseling shot Knops. Ik denk dat er op zich met de dingen die we net besproken hebben als uitzondering een waardig debat was, waarbij misschien een beetje saai zeggen sommige mensen, waarbij de partijen echt op een inhoudelijke manier met elkaar spraken... Wisseling shot presentator. P: [erdoorheen] Beetje bedeesd. Wisseling shot Knops. K: Beetje bedeesd, maar na al het geschreeuw was dit ook wel een verademing in die zin. En ik zag ook wel de verbinding, ik zag echt een scheiding tussen partijen die oproepen tot polarisatie bijna door hun inbreng en partijen die ook al op zoek zijn naar de verbinding. En dat laatste geeft ook hoop. Wisseling shot totaal tafel. Dus dat vond ik ook wel positief. P: Die verbinding is natuurlijk nodig, Wisseling shot presentator. want als we naar de peilingen kijken, dan zien we dat de kans dat de coalitie Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops. een meerderheid behoudt in de Eerste Kamer, dat die heel klein is. Wisseling shot presentator. Maakt u zich daar zorgen over? Wisseling shot Knops.

103

K: Nou, verkiezingen zijn verkiezingen, en vanavond laat weten we wat de uitslag is en dan wordt er geanalyseerd wie er gewonnen en wie er verloren heeft en wat dat dan betekent. Kijk, natuurlijk, we hebben nu natuurlijk een meerderheid in de Eerste Kamer als coalitie. De vraag is of we die kunnen behouden, ik hoop van wel. En als dat niet zo is, moeten we kijken hoe we op die manier verder kunnen Wisseling shot totaal tafel. regeren en hoe we verbinding kunnen maken ook met andere partijen. Want Nederland is toch Wisseling shot Knops. een land van verbindingen, een land van coalities. Wisseling shot presentator. P: Ja, Barbara, dan moet er dus aangeklopt worden bij andere partijen. Wisseling shot Rijlaarsdam en Knops. Wanneer begint dat hele spel, meteen morgen al? Wisseling shot Rijlaarsdam. Rij: Ik denk al vrij snel dat de kopjes koffie worden gedronken, want ja, dat is dan natuurlijk de nieuwe werkelijkheid en dan moet je ook snel verder. Wat interessant is, je zei net de strijd op rechts is interessant, Wisseling shot zijkant Rijlaarsdam en Knops. maar Forum voor Democratie en de PVV willen dus helemaal Wisseling shot Rijlaarsdam. niet praten over dat klimaatbeleid. Dus het interessante is, de strijd wordt op rechts gevoerd, maar de oplossing moet straks op links gevonden worden. Wisseling shot presentator. Alle schermen zijn nu logo Goedemorgen Nederland. P: Ja, dus met Groenlinks of PvdA dan in dat geval? Wisseling shot totaal tafel. Rij: Ja, mogelijk. Wisseling shot Rijlaarsdam. Of Groenlinks en de SGP, dat beide kampen in de coalitie een beetje een gevoelsmatig nabije partner krijgen. Wisseling shot totaal tafel. P: Nou, het mag duidelijk zijn. Wisseling shot presentator.

104

Het is gewoonweg ontzettend spannend deze verkiezingsdag.

21/3/2019 – Item 1 Duur: 04.17

Shot presentator. Presentator: We gaan eerst naar Maaike Timmerman, want jij hebt de laatste update over de verkiezingen. Shot presentator 2 voor lege Tweede Kamer-stoeltjes. Presentator 2: Nouja, wat Wouter natuurlijk ook al vertelde, gisteravond leek het er nog op dat de VVD de grootste partij zou blijven. Veel mensen zijn ook met dat nieuws naar bed gegaan, maar die prognoses zijn inmiddels dus ingehaald door nieuwe uitslagen. En het mag dus duidelijk zijn, Forum voor Democratie is de grootste. Ja, eh, de partij van Thierry Baudet Wisseling achtergrondplaatje naar Thierry Baudet bij de overwinningsspeech, lachend. die komt dus nu de Eerste Kamer binnen Instart volledig beeld blije FvD-ers in de hal waar ook de overwinningsspeech werd gehouden. met gigantisch veel zetels. Staan er nu op 12 zetels. Wisseling shot lachende Baudet van links close-up. De VVD staat ook 12 zetels, Wisseling shot hal van bovenaf, vol met mensen. maar Forum heeft wel meer stemmen gehaald. Dat is dus allemaal op basis dus van ruim 93% van de getelde stemmen. Wisseling shot wijnglazen met daarbij foto van Baudet op klein formaat. Nog niet alle uitslagen zijn binnen, sommige gemeenten moeten het nog doorgeven. Maar het lijkt er wel op dat de Wisseling shot Baudet die aan het spreken is van zijkant. VVD dat aantal stemmen van Forum in ieder geval niet meer kan inhalen. Wisseling shot close-up microfoon met witte plopkap met FvD logo erop. Een grote overwinning dus voor Forum voor Democratie. Terug naar studio. Presentator 2 in beeld met op achtergrond beeldvullend Baudet bezig in speech. En ze staan dus ook op alle voorpagina’s van de kranten. Zo laten we bijvoorbeeld de voorpagina zien van

105

Voorpagina Telegraaf beeldvullend. de Telegraaf. Zij spreken van een aardverschuiving. We zien de Forum- aanhangers die euforisch zijn. Voorpagina AD beeldvullend. Het AD heeft het ook over een megawinst voor Forum voor Democratie. Daar staat dus ook nog 10 zetels in de Senaat, inmiddels dus ingehaald door de actualiteit. 12 zetels is nu de prognose. Voorpagina Volkskrant beeldvullend. De Volkskrant: Baudet zegeviert. Is natuurlijk heel bijzonder als je bedenkt dat deze partij nog maar twee jaar geleden in de Tweede Kamer terecht is gekomen. Je kunt je dus ook wel voorstellen Wisseling shot naar Presentator 2. dat het één groot feest was bij Forum dat nog tot diep in de nacht duurde. Instart video groep FvD-ers die hoort dat ze hebben gewonnen en euforisch gaan juichen. Groep: [hard gejuich] Baudet in interview met WNL in de zaal. Druk met pers en beveiligers e.d. op achtergrond. Rumoerig, gejuich en muziek op achtergrond. Baudet: Ik ben heel blij met dit resultaat. Ik ben heel trots op alle mensen die op ons gestemd hebben. Ik vind dat echt een overwinning voor Nederland... Wisseling shot naar zijkant Baudet tijdens speech. Vandaag is Forum voor Democratie ofwel de grootste ofwel de gedeeld grootste ofwel de eennagrootste partij van Nederland geworden. [gejuich] Wisseling shot interview Baudet. We hebben voldoende mensen op onze lijsten staan om de zetels te vullen. Wisseling shot mensen beneden in publiek speech. Maar we hebben ook nog een heleboel mensen achter de hand die eventueel bestuurlijke functies kunnen vervullen. Wisseling shot mensen op trap, beginnen met juichen. We hebben een enorme aanmoediging gekregen vandaag. Wisseling shot close-up man naast een onbekende vlag, feestend/dansend. Dat vervult mij van eer en van trots en ook van verantwoordelijkheidsgevoel, Wisseling shot naar interview Baudet. want ik wil hier heel serieus mee omgaan. Wisseling shot speech van zijkant.

106

Vandaag is de eerste grote veldslag gewonnen. Dankjewel. [gejuich] Terug naar studio. Totaal tafel in beeld. P: Ja, Henri, we horen hier Baudet zeggen dat ze verantwoordelijkheid willen nemen. Wisseling shot Kruithof en de Winther. Verwacht jij dat ze in veel provincies in het bestuur komen? Wisseling shot Kruithof. Kruithof: Nee, dat denk ik eerlijk gezegd niet en ik denk ook niet dat dat verstandig is om dat te doen vanuit hun eigen standpunt gezien. Ik denk dat ze nu de... om deze lijn voort te kunnen zetten, dat ze heel snel Tweede Kamer verkiezingen willen, Wisseling shot totaal tafel. Grote ronde scherm heeft foto van lege Tweede Kamer. dus niets liever dan dat. Wisseling shot Kruithof en de Winther. En dan moeten ze die oppositievoerende lijn die ze nu hebben, Wisseling shot Kruithof. en het afstand nemen van het establishment nog even volhouden. In de Tweede Kamer, als bij komende Tweede Kamerverkiezingen, wanneer die ook zullen zijn, zullen ze natuurlijk ook de grootste willen worden en Wisseling shot presentator. dat betekent dat ze hun lijn moeten vasthouden Wisseling shot Kruithof en de Winther. en vooral niet moeten gaan samenwerken Wisseling shot Kruithof. met andere partijen. Wisseling shot totaal tafel. P: Wouter, hoe kijk jij naar dat provinciebestuur dan met Forum voor Democratie? De Winther: Ja, provinciaal zie ik het Wisseling shot de Winther. niet zo snel gebeuren, hoewel je niet weet in hoeverre vanuit Den Haag wordt aangestuurd of bepaald ook wat Wisseling shot Kruithof en de Winther. die regionale politici gaan doen, he.

107

Wisseling shot de Winther. Een partij als de PVV heeft bijvoorbeeld heel erg de tegels laten vieren met de Wisseling shot totaal tafel. betrokkenheid bij de regionale politici. Het zou best kunnen zijn dat Thierry, Wisseling shot Kruithof en de Winther. Thierry Baudet dat in een andere, dat hij dat aan de mensen daar over laat. Wisseling shot de Winther. De vraag is natuurlijk wel of dat verstandig is. Want als je inderdaad nu zo snel mogelijk grote winst in de Tweede Kamer wil boeken dan moet alles erop gericht zijn om de zittende macht dwars te zitten. P: Maar proef ik nou bij jullie beiden dat jullie beiden, dat jullie denken Wisseling shot totaal tafel. dat ze daarop gaan aansturen, Wisseling shot Kruithof en de Winther. om dan de huidige coalitie te laten klappen? W: Nou ja, daarop gaan aansturen Wisseling shot de Winther. of misschien daar nog over aan het nadenken zijn. Ik denk dat ze bij Forum wel hadden gedacht dat ze zouden gaan winnen, maar dat ze dan ook gelijk de grootste zouden worden gisteren bij de verkiezingen, dat zal voor hen Wisseling shot totaal tafel. misschien toch ook nog wel even een verassing zijn. Wisseling shot de Winther. Achtergrondfoto is nu flessen wijn bij foto portretje op tafel Baudet. Dat betekent ook dat je met elkaar dan ook moet gaan nadenken over, hoe ga je daar nu mee om, en ik denk dat dat proces ook vandaag en de komende weken nog wel even zal voortduren.

21/3/2019 – Item 6 Duur: 01.44

Studio totaalshot. Foto op scherm achter Presentator 2 is een rood potlood aan een ketting. Presentator: Dan, Maaike, hebben we het natuurlijk veel over de Eerste Kamer gehad, maar natuurlijk gaat het ook gewoon over de provincies. Wisseling shot presentator 2.

108

Presenator 2: Ja, en ook daar, dat mag dan natuurlijk geen verassing zijn, overal wint Forum voor Democratie veel zetels. In Zuid-Holland en in Flevoland zijn ze de grootste geworden, maar dat is dus lang niet in elke provincie het geval. In Zeeland bijvoorbeeld is het CDA net als eerder gewoon de grootste. De SGP is in Zeeland de tweede partij. Ze staan daar op zes zetels volgens de prognoses en wij hebben nu aan de telefoon Jan-Willem van Vossen. Hij is kandidaat statenlid voor de SGP, 27 jaar oud als ik het goed heb, Jan-Willem, goedemorgen. Van Vossen: Goedemorgen. P2: Ja, jij staat op nummer zeven op de lijst. V: Ja, dat klopt. P2: Dus het is ontzettend spannend voor jou of niet. Wisseling beeldvullende foto van Jan-Willem van Vossen. Lachend. V: Ja, dat was het inderdaad zeker. Ja, zeker, toen op een gegeven moment was virtueel 99% van de stemmen volgens mij, was geteld, toen stonden we volgens mij nog op zes zetels. En het was nog even wachten op de laatste gemeenten, Vlissingen, nou ja, dat is natuurlijk niet echt een SGP-bolwerk in Zeeland. Dus toen zijn we alsnog teruggevallen naar vijf, maar goed, Beeldvullende video van van der Staaij die aan het spreken is bij 100 jaar SGP. Geen geluid. qua absolute aantallen stemmen zijn we goed gegroeid met 1000 stemmen. Dat lijkt mij een hele goede uitslag. P2: Maar op nummer zeven, dan val je dus waarschijnlijk net buiten de boot. V: Ja. Dat klopt. Ja. P2: Is het een grote teleurstelling? Wisseling shot van der Staaij geeft SGP-vrijwilligers een hand. V: Nou, zoals ik net eigenlijk al zei. We hadden al eigenlijk verwacht dat we op vijf zouden uitkomen. Wisseling shot vrijwilligers luisterend, van achteren. Zoom op oranje jasje. En ik heb ook zelf wat minder ervaring, dus het zou wel mooi zijn als ik nog zo’n vier jaar gewoon als commissielid mee zou kunnen draaien. Dus, ja. Wisseling shot naar de foto van van Vossen. P2: Goed, het is dus nog even spannend. Maar Jan-Willen van Vossen, Terug naar studio. Presentator 2 als shot.

109

in ieder geval dank voor deze reactie op de vroege ochtend. Ja, en de SGP is dus traditioneel groot in Zeeland. Maar het CDA nog net ietsje groter.

21/3/2019 – Item 7 Duur: 06.09

Shot presentator, langzame zoom naar close-up. Foto op achtergrondscherm is mensen in stemhokjes. Presentator: Met politiek commentator van de Telegraaf Wouter de Winther en met communicatiestrateeg Henri Kruithof analyseren we in deze extra lange verkiezingsspecial de uitslagen van de Provinciale Statenverkiezingen. Daar gaan we dus nu ook mee door. Wisseling shot totaal tafel, zijkant. Presentator iets van achteren. Wouter, we hebben het net al over Thierry Baudet van Forum voor Democratie gehad, Wisseling shot Kruithof en de Winther. maar ook Groenlinks heeft het aantal zetels meer dan verdubbeld. Wisseling shot presentator. Wat betekent dit allemaal voor het politieke landschap? Wisseling shot de Winther. Achtergrondfoto verandert in Klaver die en stem uitbrengt. De Winther: Ja, verdere versplintering natuurlijk. Lastig voor dit kabinet om nog zaken door de Eerste Kamer te krijgen, omdat de meerderheid verdwenen is, maar ook alvast een inkijkje voor het volgende kabinet, want die zal het met Wisseling shot presentator. dezelfde Eerste Kamer moeten doen. Wisseling shot Kruithof en de Winther. Er komen straks weer Tweede Kamer-verkiezingen aan over twee jaar. Wisseling shot de Winther. En dan zit deze Kamer er ook nog twee jaar. Dat betekent dat het nieuwe kabinet rekening moet houden met de verhoudingen zoals die nu zijn gemaakt. Dat betekent dus een machtige positie voor Forum voor Democratie en dus ook voor de VVD die qua zetels ex equo lijkt te zijn beland, maar natuurlijk wel minder stemmen heeft gekregen, Wisseling shot Kruithof en de Winther. Achtergrondfoto verandert naar Rutte die een stem uitbrengt.

110

zoals het er nu naar uitziet, als Forum. Wisseling shot de Winther. Foto wisselt weer naar de Klaver-foto, En verder inderdaad, een groter Groenlinks, die zijn toch meer dan verdubbeld. Wisseling shot totaal tafel. Video op grote ronde scherm van Klavers hoofd. Wat op zich natuurlijk een heel knappe prestatie is voor Jesse Klaver van Groenlinks. Zeg daar wel bij, als je het vergelijkt met voorgaande jaren, Wisseling shot de Winther. Groenlinks wilde zich echt opstellen als dé oppositiepartij op links. Wisseling shot Kruithof en de Winther. Eigenlijk het alternatief voor het kabinetsbeleid. De winst is er, Wisseling shot de Winther. maar het is ook niet zo dat heel links massaal naar Groenlinks is overgelopen, want ook de Partij van de Arbeid heeft het verlies enigszins beperkt kunnen houden met één zetel. P: Oké, Henri, Wisseling shot presentator. wat zeggen deze aantallen, wat zegt dit jou over de kiezer? Wisseling shot Kruithof. Hij lacht een beetje. En de keuze van de kiezer? Nou ja, over het algemene beeld daarvan. Kruithof: Nou ja, wat je ziet is dat, ik vind toch de Wisseling shot zijkant Kruithof en de Winther. Foto op achtergrond verandert in Baudet met warrig haar, een sjaal om, mid-woord (mond open). partij van Forum voor Democratie die toch Wisseling shot achterkant Kruithof, totaal tafel. behoorlijk feitenvrij campagne heeft gevoerd, nogal eens creatief met de feiten is omgegaan, Wisseling shot Kruithof, voorkant. dat je ziet dat dat in Nederland kennelijk ook aanslaat. Dat hadden we natuurlijk Wisseling shot totaal tafel. in Amerika al eens gezien met de verkiezing van Wisseling shot Kruithof en de Winther.

111

Donald Trump als president die zich nooit wat van de feiten aantrekt en dat zie je hier bij Thierry Baudet ook, Wisseling shot Kruithof. die gewoon rücksichtlos blijft roepen dat er 1000 miljard naar het klimaatbeleid moet, terwijl iedereen weet dat dat volkomen onzin is. En dat, en dat slaat kennelijk toch aan. Dat vind ik wel bijzonder. Wisseling shot presentator. Foto achtergrond is veranderd naar de wijnflessen met fotolijstje Baudet. P: Ja, die campagne heeft blijkbaar gewerkt, was succesvol en die focuste zich vooral op de strijd met de VVD. Maar de winst van de partij lijkt ook ten koste te gaan van de PVV. Die partij leverde een derde van haar zetels in de Eerste Kamer in. Instart video interview Wilders bij de ‘patatbalie’ Tweede Kamer. Wilders: Complimenten aan Thierry Baudet. Hij heeft het gewoon geweldig gedaan en met tien zetels dan verdien je gewoon een dikke pluim. Presentator 2: Maar is zijn stem, zijn toon redelijker, en is dat misschien een verklaring voor dat succes? Wil: Nou, wij hebben ook succes. We hebben nu wat kiezers verloren. We zijn van negen naar zes gegaan, wat nogmaals een beperkt verlies is als je ziet dat Baudet van nul naar tien is gegaan, maar er zijn ook heel veel mensen, nogmaals, het is niet niks zes zetels in de Eerste Kamer, die ons geluid, ons inderdaad op onderdelen wat hardere geluid, daarvoor is de PVV ooit door mij opgericht, minder islam, nummer één, minder immigratie, meer koopkracht, betere zorg, dat zijn onze punten. We zullen onze toon ook niet veranderen. We zullen dat unieke geluid met of zonder Forum voor Democratie blijven houden. Terug naar studio. Totaal shot tafel. Foto op grote ronde scherm is Wilders van zijkant, bij patatbalie. Kleine schermen is Wilders die zijn stem uitbrengt. P: Bijna gehalveerd vertelde je net inmiddels. Dus niet meer eenderde maar gewoon terug naar vijf zetels. Win: Ja, de exitpoll zei zes. Wisseling shot de Winther. De voorlopige uitslag laat zien vijf. Dus dat is nog wat slechter nieuws. Wisseling shot presentator.

112

P: En is het geluid van de PVV dan nog wel zo uniek nu Wisseling shot totaal tafel. Forum voor Democratie ook meedoet? Wisseling shot Kruithof en de Winther. Win: Nou, het unieke Wisseling shot de Winther. geluid is er nog wel, alleen het overtuigt steeds minder mensen. Instart videobeeld, beeldvullend, Wilders achter het spreekgestoelte in de Tweede Kamer. Er is nu een new kid on the block, dat is Forum voor Democratie. Wisseling shot Wilders op de foto met een blonde vrouw. Lachend. Die hebben denk ik voor een deel de PVV-kiezers echt wel verleid. Overigens ook bij veel andere partijen, Wisseling shot Wilders debatterend in Tweede Kamer. laten we dat vooral niet vergeten. Wisseling shot Wilders, onderuit gezakt in zijn stoel in de Tweede Kamer. Maar bij de PVV, ja die hebben echt last gehad van Terug naar studio. Shot de Winther. Thierry Baudet en Forum voor Democratie. Beeldvullende video Baudet vanuit zaal gefilmd tijdens speech. Veel telefoons in beeld die speech opnemen. Misschien ook omdat mensen nu jarenlang zien dat de PVV wel in het parlement zit en veel stemmen heeft gekregen, maar op de een of andere manier behalve roepen Wisseling shot naar alleen Baudet van veraf tijdens speech. dat dingen niet deugen niet echt dingen voor elkaar kan krijgen. En dat willen sommige kiezers wellicht wel. Wisseling shot van rechts naar links bewegend beeld zaal zonder Thierry op podium. En die gaan nu kijken of dat bij Forum voor Democratie wel gaat lukken. P: Ja, Henri, verwacht jij dat dat gaat lukken? Terug naar studio. Totaalshot tafel. Foto op grote ronde scherm is Thierry aan het woord. Dat ze ook ondanks, of, deze grote winst hebben ze natuurlijk nu, Wisseling shot Kruithof. maar gaan ze dat ook echt voortzetten, denk jij, en inderdaad verantwoordelijkheid nemen en het verschil maken?

113

Kruithof: Nee, de verantwoordelijkheid nemen verwacht ik op korte termijn zeker niet. Want dat zou vanuit hun standpunt gezien onverstandig zijn. Wisseling shot Kruithof en de Winther van zijkant. Als zij de komende Tweede Kamer-verkiezingen wanneer die dan ook zijn willen winnen, Wisseling shot presentator. Achtergrondfoto op kleine scherm is nog altijd Wilders die zijn stem uitbrengt. dan moeten ze nu dezelfde toon blijven houden als die ze nu houden. Wisseling shot Kruithof en de Winther. Dus afstand nemen van de politieke elite, wat ze zeggen, van de gevestigde orde, Wisseling shot Kruithof. daar moeten ze bij wegblijven tot in ieder geval de volgende Tweede Kamer- verkiezingen. Wisseling shot totaal tafel. Achtergrondfoto op kleine schermen is Baudet die stem uitbrengt. P: Dan nog even een andere grote verliezer, Wisseling shot presentator. de SP, Wouter. Win: Ja, dat is echt een gigantisch Wisseling shot de Winther. Achtergrondfoto verandert van stemhokje mensen meteen naar Marijnissen die stem uitbrengt. drama wat zich daar aan het voltrekken is en dat gebeurt eigenlijk Beeldvullende video van Marijnissen die bij WNL op Zondag zit. Lacht. een beetje in de luwte vanwege de grote overwinning natuurlijk van Forum voor Democratie. SP van negen naar vier, Wisseling shot Marijnissen debatterend in Tweede Kamer. dat is meer dan een halvering, echt een gigantische klap voor Lilian Marijnissen die nu toch een jaar zit en er niet in slaagt om haar partij Wisseling shot Marijnissen op partijcongres bij spreekgestoelte. ook maar enigszins naar boven te stuwen. En ja, ik denk langzamerhand dat de positie van Terug naar studio. Grote ronde scherm als achtergrond nu toch weer de mensen in stemhokje. Totaalshot tafel. de voorzitter Ron Meyer echt op het spel staat.

114

Wisseling shot de Winther. Achtergrondfoto op kleine schermen is Marijnissen aan het woord, staand, licht van onder gefotografeerd. Achtergrond is donker. Als dit niet de pleuris doet uitbreken bij de SP intern, wat dan wel? Wisseling shot presentator. P: Oké, maar gaat dit dan de pleuris doen uitbreken, denk jij? Wisseling shot de Winther. Foto wisselt naar dezelfde hoek van foto alleen dan van recht van voren in plaats van licht van de zijkant. Win: Ik denk het wel, je ziet, je hoort achter de schermen daar wel gemor over. De laatste partijraad was ook al niet zo’n feest. Daar is men toch behoorlijk pittig met elkaar de discussie aangegaan. Maar je moet met elkaar uiteindelijk ook in de politiek wel concluderen dat als dingen niet werken, dat degenen die daarvoor verantwoordelijk zijn het veld ruimen. Wisseling shot Kruithof en de Winther. Grote ronde scherm nu een foto van een oranje deur met een geel bordje Ingang Stemlokaal. En Ron Meyer stapelt inmiddels verkiezingsnederlaag op verkiezingsnederlaag. P: [erdoorheen] Dus daar moet wat gebeuren. Win: Lilian Marijnissen zit er net, dus ik denk dat Wisseling shot de Winther. Ron Meyer voor zijn plek moet vrezen. Wisseling shot Kruithof en de Winther. P: Henri, eens? K: Ja, je ziet het ook in de provincies, he. In Groningen, in de provincie Groningen, waar ik zelf woon. Wisseling shot Kruithof. Daar zie je dat ook de SP gehalveerd is. De partij die verantwoordelijk was voor het aardbevingsdossier Wisseling shot presentator. in de Provinciale Staten.

22/3/2019 – Item 2 Duur: 02.35

Shot presentator. Presentator: De kranten staan vol met beschouwingen over de verkiezingen.

115

Wisseling shot naar presentator 2. Achtergrondfoto is Baudet mid-speech. Presentator 2: Uiteraard. De uitslagen worden volop geanalyseerd en hoewel toch wel duidelijk was uit de peilingen dat het een nek aan nekrace zou worden tussen VVD en Forum, zien we toch veel verbazing over die monsteroverwinning Beeldvullend foto voorpagina Volkskrant. voor Forum voor Democratie. De Volkskrant noemt het de Baudet-schok, Wisseling shot beeldvullend foto Telegraaf voorkant. de Telegraaf heeft het vervolgens over de kilte richting Forum. Ze doelen daarmee op de coalitiepartijen die niet van plan zijn om met de partij van Baudet te onderhandelen over het kabinetsbeleid. Wisseling shot beeldvullend foto AD voorkant. En het AD duikt vandaag in het leger van onbekenden, want door die overwinning van Forum komen er tientallen onbekende politici in die Wisseling shot presentator 2. Bij Pim Fortuyn verschijnt foto van Fortuyn op de achtergrond. Provinciale Staten en in de Eerste Kamer terecht. Nou, zo nu en dan zien we in de kranten ook vergelijkingen met Pim Fortuyn en gisteravond was bij Jinek te gast, Joost Eerdmans, die ooit nog voor de LPF in de Tweede Kamer heeft gezeten. En hij begrijpt die vergelijking wel. Instart video Jinek. Eerst complete tafel, dan Eerdmans alleen, dan tafel van achter met Fortuyn foto groot te zien, dan weer Eerdmans alleen. Eerdmans: Er zijn mensen die zeggen Volkert waar blijf je, he, op Twitter. Dus het heeft ook enge raakvlakken vind ik met de manier waarop Fortuyn toen werd bejegend. We zijn zeventien jaar verder, dus ik heb daar wel die haat tegen Thierry, die vind ik ongelofelijk. En ik, nou goed, De Wereld Draait Door was daar een voorbeeld van denk ik deze week, dat je denkt, waar zit ik nou naar te kijken. Terug naar studio. Totaalshot tafel. P: Meneer Ellian, is dit iets waar u zich ook zorgen over maakt, die haat tegen Baudet? Wisseling shot Ellian en Roelse. Achtergrondfoto op kleine schermen verandert in Baudet mid-speech. Ellian: Zeker, ik heb het een jaar geleden een bijeenkomst bijgewoond. Wisseling shot Ellian.

116

Het ging om een presentatie van een Duits boek wat vertaald was in het Nederlands. Er kwamen verschillende sprekers, een volle zaal, die deden niks anders dan vooral willen ze aantonen, Thierry Baudet is een verschijning zoals in de jaren dertig. Wisseling shot totaal tafel. Er was een mevrouw uit Nijmegen, een antropoloog of iets dergelijke, Wisseling shot Ellian en Roelse. die vergeleek Thierry Baudet met Mohammed Bouyeri, moordenaar van Theo van Gogh, die wordt afgekort tot Mohammed B. en zij kortte Thierry Baudets naam af als Thierry B. Wisseling shot Ellian. Het was schokkend, en dan heb ik het over anderhalf jaar geleden. Nee, het is wel een, ik zie het wel, een hele onaangename sfeer zoals we in 2002 hebben meegemaakt. Ik heb daar gezegd tegen die mevrouw en tegen de zaal, zei ik, dit is onfatsoenlijk, ongeciviliseerde taal. Wisseling shot Ellian en Roelse. Je hebt hele goede redenen om het oneens te zijn met Thierry Baudet, leg het uit. Ik ben zelf geen Forum-aanhanger of iets dergelijke, ik heb ook kritiek daarover, Wisseling shot Ellian. maar we kunnen het inhoudelijk daarover hebben. Waarom zou je een politicus vergelijken met een terroristische moordenaar Mohammed B.

Transcripten Nieuwsuur

9/2/2019 – Item 1 Duur: 13.56

Zoom richting tafel met presentator en Arjan Noorlander. Achtergrondscherm vlnr SP/Lilian Marijnissen, CU met Segers, CDA met Buma en PVV met Wilders als vierluik afbeelding. Presentator: De Provinciale Statenverkiezingen staan voor de deur. En dus warmden politici van links tot rechts zich vandaag op voor de strijd. De SP trapte vandaag af in thuishaven OSS, de PVV ging in Enschede de straat op. De regeringspartijen CDA en ChristenUnie lieten van zich horen op

117

partijcongressen in Zwolle en Arnhem. Arnhem? Amsterdam moet ik eigenlijk zeggen. [lacht] Wisseling shot naar Noorlander. Arjan Noorlander van de Haagse redactie is hier. Wisseling shot naar presentator. Ja, Arjan, campagne is dus echt begonnen nu. Wat was de boodschap vandaag van deze vier partijen? Wisseling shot naar Noorlander. Noorlander: Nou, je merkt dat eigenlijk heel erg hard ingaan en de boodschap is ik deug en de ander, die deugt eigenlijk niet en je moet bij mij zijn voor de toekomst van dit land. Dat is wat er gebeurt. Je ziet politici die angstig zijn, die weten dat bijvoorbeeld als je meeregeert Wisseling shot naar presentator dat je dan in de peilingen heel hard achteruit kan gaan en peilingen zijn weer belangrijk als er verkiezingen komen. Wisseling shot naar Noorlander. Je ziet oppositiepartijen omhoog schieten en ook weer naar beneden gaan, ook angstige politici. Wisseling shot naar totaal tafel. En dus zie je een campagne waarin vele elkaar direct al de maat nemen. P: Ja, bij de Provinciale Statenverkiezingen gaat het uiteindelijk om de macht in de Eerste Kamer Wisseling shot naar Noorlander. en de slagvaardigheid van het kabinet, Wisseling shot naar tafel van achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. maar we zien nu een heel versplinterd politiek landschap. N: Ja, dat is het probleem. Het gaat natuurlijk officieel Wisseling shot naar Noorlander voorkant. om de provincies, maar als je politici nu spreekt, politiek leiders, zeggen ze allemaal: het gaat om de Eerste Kamer en het gaat om de bestuurbaarheid omdat er in Nederland inmiddels groepen zijn ontstaan politiek die ontzettend ver uit elkaar lopen, die niet meer met elkaar overleggen, Wisseling shot naar zoom en beweging van links naar rechts totaal tafel naar Noorlander bij het scherm met de grafiek zoals in woord beschreven.

118

en daardoor krijg je dat versplinterde landschap en daardoor krijg je ook die polarisatie en dat kunnen we laten zien aan deze grafiek bijvoorbeeld. Ik loop er even naartoe. P: Ja. N: En deze is interessant, omdat ook veel politieke partijen hiernaar kijken. Dit is een grafiek van het Sociaal en Cultureel Planbureau. Dit is Nederland, het is net nieuw, op deze as zie je hoe mensen zich voelen over Nederland en op deze as zie je hoe tevreden mensen zijn over hun eigen leven. En als je dan goed kijkt zie je daar helemaal bovenin VVD, D66, CDA, ChristenUnie, het kabinet, een kabinet dus van partijen met een achterban van mensen die positief zijn, die de toekomst met veel positivisme tegemoet zien en dus ook willen nadenken over dingen als klimaatproblemen en bijvoorbeeld het oplossen van het pensioenprobleem. En dan zie je hier onder, de andere partijen SP, PVV, Forum voor Democratie, mensen die ontevreden zijn, anstig over de toekomst, heb ik dadelijk nog wel een baan? Kunnen mijn kinderen nog een huis krijgen? En die kloof tussen die twee groepen, geluk en ongeluk, die is gewoon heel erg groot. Het is echt een kloof geworden, een kloof van achterbannen die elkaar niet meer begrijpen, die elkaar ook niet meer weten te vinden met politiek, die ook steeds verder uit elkaar lopen en dat zie je dus ook in de campagne. Ze proberen elkaar niet te vinden in compromissen, ze nemen elkaar dus vooral de maat en dat zie je bijvoorbeeld bij Geert Wilders. Die was vandaag op campagne in Enschede met vooral maar één boodschap: die partijen daarbovenin, die partijen van gelukkige mensen, die vertrouw ik niet meer. Instart filmpje Wilders op campagne. Wilders loopt met beveiliging, lachend, een trap op voor een gebouw. Presentator 2: Wat is uw boodschap naar de kiezer? Wisseling shot naar Wilders in interview, buiten. Wilders: Wij zijn de partij die altijd verantwoordelijkheid zal willen dragen, maar we hebben nu één doel en dat is Rutte weg. We zijn nog ongeveer de enige partij die zegt, mocht Rutte in de Eerste Kamer zijn meerderheid verliezen, met ons kan je geen zakendoen. Eerst nieuwe verkiezingen, daarna kunnen we met iedereen praten, maar daarvoor niet. Rutte moet naar huis, Nederland weer Wisseling shot naar aanwezigen, allemaal in zwart gekleed.

119

voor de Nederlanders. P2: CDA en VVD zetten u maar al te graag weg als de wegloperpartij. Wisseling shot naar interview Wilders. W: Nouja, dat zijn de mensen die natuurlijk zelf in eerste instantie verantwoordelijk zijn voor alle ellende die hier nu plaatsvindt. P2: Ja, maar u nam geen verantwoordelijkheid, hè. Of wel? W: Wij namen zeker verantwoordelijkheid. En in de tijd dat zij opnieuw de gepensioneerden, de AOW’ers wilden pakken hebben wij gezegd: wij houden onze rug recht, wij gaan niet meedoen met het verder belasten van alle Nederlanders, wat nu ook weer gebeurt. Wisseling shot naar licht agressief lijkende aanwezigen. P2: Twaalf jaar PVV, wat heeft u bereikt, wat kunt u vertellen aan de kiezer? Wisseling shot naar interview Wilders. W: Heel veel, we hebben ontzettend veel bereikt, behalve die twee jaar gedogen hebben wij de afgelopen jaren misschien niet zoveel macht meer, maar wel heel veel invloed. En natuurlijk, het beleid gaat nog steeds de verkeerde kant op, je kan beter zelf achter het stuur zitten. Maar ik beloof u dat allemaal die partijen van VVD en CDA met argusogen kijken naar de PVV en als ze een keer een goed besluit nemen is dat niet omdat ze het zelf bedenken, maar omdat ze bang zijn om kiezers aan ons te verliezen. Wisseling shot naar Wilders rondlopend tussen aanwezigen, neemt een selfie met een aanwezige. Het beste is natuurlijk het origineel: weg met het kabinet en de PVV aan de macht. Terug naar studio. Foto op kleine rechthoekige bord is Wilders, lijkt verbaasd (mond open, ogen net wat dicht), en op achtergrond ronde rechthoek presentator een still uit de campagne (ook mond open, vrolijke uitdrukking). Zoom richting tafel. P: Is Wilders nog in staat om die ontevreden burger te vinden? N: Nou ja, dat is meer als het gaat om het spektakel he. Wij kennen Wilders als iemand die uit weet te halen, het hele land praat daarover, en mensen die ontevreden zijn over de politiek voelen zich aangesproken door hem. Wisseling shot naar Noorlander. Je zou kunnen zeggen, hij is wat rustiger geworden. Wisseling shot naar achterkant Noorlander en presentator.

120

We zijn misschien ook veel meer zijn toon gewend. Wisseling shot naar Noorlander. Je zou ook kunnen zeggen, mensen zijn op hem uitgekeken. Wisseling shot naar totaal tafel. Nou, dat is, blijkt ook uit peilingen, niet zo. Wisseling shot naar Noorlander. Hij is al jaren de tweede partij van Nederland, blijft ook de tweede partij van Nederland. Wisseling shot naar achterkant Noorlander en presentator, dichterbij dan eerdere shots. En dat campagne voeren tegen de zittende macht levert hem in ieder geval veel zetels op, misschien iets minder macht. P: Hij was dus vandaag op pad, campagne voeren. Wisseling shot naar voorkant tafel, zoom richting presentator. Dat deed Lilian Marijnissen ook, van de SP. Zij ging in thuishaven Oss op zoek naar nieuwe vrienden van de partij. Instart filmpje SP. Shot zoom op Jan Marijnissen, zoomt uit en beweegt richting Lilian over de hoofden van aanwezigen. Marijnissen: Dus ons voorstel van vandaag is... Presentator 3: [eroverheen] Hij was de partij. M: We gaan het geld halen, daar waar het zit. P3: En zij is de partij. In Oss, waar anders? Wisseling shot naar achterkant Lilian. Beweegt van haar weg naar publiek. Komen vandaag zo’n 100 vrienden van de SP bijeen. Juist, vrienden, geen leden. Het is de nieuwste zet van SP om aan achterban te winnen. Wisseling shot naar close-up tilt omhoog twee aanwezigen, oud. Vrienden hoeven niet te betalen, maar kunnen zich wel inzetten voor de partij. Wisseling shot naar man die aan komt lopen. Bent u ook lid van de SP? Vox pop 1: Nou, dat nog niet. Wisseling shot naar zaal met mensen. Ik denk er wel over, maar... P3: Want u bent nu een vriend van de SP geworden? VP1: Ja, ik stemde er al jaren op. Wisseling shot naar andere vox pop, vrouw met bril die zit en gaat tekenen lidmaatschap.

121

P3: U bent eerst vriend geworden? Vox pop 2: Ja, dat is zeker. Ja. P3: En nu denkt u: ik ga ook lid worden? Vox Pop 3: Ja, zeker weten. Ja. Echt wel. Wisseling shot naar interview Jan Marijnissen. Jan Marijn.: Ja, die mensen worden vriend en hier wordt niet onder stoelen of banken gestoken dat Lilian het ook heel fijn zou vinden als ze ook lid worden van de SP. Ach, het is een manier om te organiseren. En mensen die zich uitroepen als, ik ben ook vriend voor rechtvaardigheid hoeven helemaal geen lid van de SP te worden, het gaat erom dat je gezamenlijk wat onderneemt. Wisseling shot naar Jan Marijnissen zittend, pan richting Lilian, rechts van Jan. P3: Hij haalde ooit 25 zetels, zij blijft een beetje steken in de peilingen. Reden volgens de partij zelf? Wisseling shot naar tekenversie van Lilian’s hoofd op een stuk papier. De SP moet weer smoel krijgen. Wisseling shot naar interview Lilian. LM: Ja, natuurlijk, want als de mensen niet weten waar wij voor staan, waarom zouden ze dan op ons stemmen? P3: Waar staat de SP voor? LM: De SP staat voor een rechtvaardiger Nederland. Wisseling shot naar mensen in de zaal. P3: Is de SP nog onderscheidend genoeg? Wisseling shot naar interview Jan. JM: Ja, ik denk het wel. Snelle afwisseling van shots: mensen in publiek (2x), glazen en flessen wijn, Lilian lachend zittend op een soort podium met een microfoon om, pratend. Ik denk dat we vrij uniek zijn. En we zien natuurlijk juist in de laatste decennia dat de tegenstellingen alleen maar toenemen als het gaat op het sociaaleconomisch terrein, maar ook als het gaat tussen wit en zwart, segregatie neemt nog steeds toe. Wisseling shot naar interview Jan. De witte en zwarte wijken. Dus er is op heel veel terreinnen is er nog heel veel te doen en ik denk dat de SP daarin voorop loopt. Wisseling shot naar de mensen die zo als Vox Pop komen, maar nu nog met Lilian praten.

122

P3: Bent u nou een witte wijn sippende SP’er? Wisseling shot naar interview VP4/5. Vox pop 4: Ja. Ja. Vox pop 5: Ik niet. VP4: Is dat iets wat afwijkt van het SP-lid zijn? P3: Vond Mark Rutte nogal elitair? VP4: En ik ga het toch niet afleren. [lacht] Wisseling shot naar Videozuil, waar VP6 een boodschap opneemt. Van achter opgenomen. Vox pop 6: Lilian, mijn vraag aan de SP en jou is of de SP bereid is misschien iets van hun idealen los te laten als ze ooit de kans krijgen om in een linkse regering te treden. Wisseling shot naar interview Lilian. LM: Ik denk dat wij in ieder geval wel een anti-Rutte 3 partij zijn. Ja, op dit moment zeker. Wij gaan dus ook niet meewerken na de verkiezingen aan allerlei gedoogconstructies en vage deals in achterkamertjes waar mensen uiteindelijk toch weer teleurgesteld over zijn. Nee, wij kiezen ervoor, deze verkiezingen gaan erover: Wisseling shot naar Lilian ontvangt bos bloemen op podium en zoent de gever op de wangen. je kunt Rutte wegstemmen, we kunnen zijn meerderheid afpakken. Dat is waar de Provinciale Statenverkiezingen over gaan. Terug naar studio. Zelfde soort beweging als net bij PVV, nu op schermen foto in zwart gekleed Lilian (kleine scherm) en grote stills van bijeenkomst net getoond. P: Ja, 100 man bij een aftrap in Oss. Het moet een thuiswedstrijd zijn. Dat moet niet helemaal de aftrap geweest zijn waar ze op hoopten bij de SP, lijkt mij. N: Uh, nee. Wisseling shot naar Noorlander. Daar had ze meer mensen gewacht, ze heeft ook wel meer mensen. Wisseling shot naar totaal tafel. Via internet heeft ze er 14.000. Wisseling shot naar Noorlander. Maar je moet toch wel concluderen dat Lilian Marijnissen nog niet helemaal van de grond komt. Wisseling shot naar achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. Blijkbaar is tegen zijn niet alleen maar voldoende,

123

Wisseling shot naar Noorlander. je moet daar ook een soort karakter bij hebben, een smoel hebben, Wisseling shot naar achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. niet alleen inhoudelijk, maar ook een gezicht. Wisseling shot naar Noorlander. Haar vader was dat wel, zij is dat nog niet, maar ze ligt nog niet onder vuur. Ze is net een jaar bezig, dus ze zal voorlopig nog wel even blijven zitten. Wisseling shot naar Noorlander en presentator. Maar ook zij, net als de PVV, SP en PVV, Wisseling shot naar Noorlander. allebei gewoon tegen het kabinet. Wisseling shot naar Noorlander en presentator, van voren. P: Die flanken, die beheersen het debat. Wat moeten de regeringspartijen doen om die campagne naar zich toe te kunnen trekken? N: Nou ja, dat is dan dus ingewikkeld hè. Wisseling shot naar Noorlander. Want die groep ontevreden kiezers wordt steeds groter, zeggen alleen maar nee, willen dus niet meeregeren met die partijen in het midden. Die partijen van de gelukkige mensen die een toekomst zien. En eigenlijk weten die partijen in het midden nog steeds niet precies hoe ze die kloof kunnen overbruggen. Wisseling shot naar beweging voorkant tafel naar zijkant links. Achtergrond is nu CU. Ze hebben daar niet echt een verhaal bij, het lijkt soms zelf alsof ze die mensen soms een beetje hebben opgegeven. Wisseling shot naar Noorlander. Want ze komen vooral met het verhaal: wij zijn er niet voor die extremen, wij zijn er niet voor die mensen per sé. Wij willen juist heel keurig in het midden blijven. Daarmee spreken zij vooral hun eigen achterban aan, maar houden ze ook het land bestuurlijk. Wat moeilijker wordt met partijen op de flanken. Dat zie je bijvoorbeeld ook ChristenUnieman Segers zeggen. Die hadden ook een bijeenkomst vandaag en zijn oproep was duidelijk: Wisseling shot naar achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. jongens op de flanken, we moeten het land wel bestuurbaar kunnen houden. Instart filmpje Segers die speecht op het congres.

124

Segers: Wat we de afgelopen weken hebben gezien, is dat dit ook vier partijen zijn die alle vier kiezen voor samenwerking. En dat is een houding die steeds schaarser wordt in Den Haag. Er is daar een steeds grotere onverzoenelijkheid. We zagen ze al op rechts, maar we zien ze nu ook op links. Alles of niets partijen. Partijen die de totale omwenteling aankondigen en goude bergen beloven. Maar vergeet niet, politici die alles beloven maken in de praktijk helemaal niets klaar. [applaus] Terug naar studio. Kleine scherm is foto van lachende Segers. Grote rechthoekige scherm achter presentator zelfde als voor het filmpje. Stills van congres. P: Ja, Gert-Jan Segers is niet de enige die dat inzicht heeft gekregen. Het CDA had vandaag hetzelfde thema. Instart filmpje CDA-congres. Start met auto die voor een loods aankomt. Presentator 4: Laat de flanken maar schreeuwen, wij blijven beleefd. Wisseling shot naar tilt van boven naar onder van scherm met daar op een hele goede morgen naar podium (van achter in zaal gefilmd) waar Buma oefent. Dat is de boodschap van CDA-leider Buma, die vanochtend al stond te oefenen op zijn unieke campagneboodschap. Wisseling shot naar interview Buma. Die is vrolijk. Buma: Een hele goeie morgen. P4: Goedemorgen. B: Goedemorgen. Wisseling shot naar mokken met een hele goede morgen in een piramide gestapeld. Daarna uitgezoomd shot met de mensen die bij de mokken staan. P4: Buma ziet zijn congres vollopen met kritische leden die de afgelopen weken een koerswijziging hebben afgedwongen. Wisseling shot naar Buma die een arm slaat om een aanwezige, en een ander de hand schudt. Het CDA is ineens minder rechts, onder druk van de achterban. Wisseling shot naar interview Buma. B: Waar 10 jaar geleden een congres met name een applaus was voor de premier vaak, is het nu gewoon een grote groep leden. Ook veel, want het wordt goed bezocht. Die echt een mening inbrengen. En dat vind ik alleen maar mooi, want we willen een partij zijn met een partijdemocratie. Wisseling shot naar klappende leden in de zaal.

125

P4: En die leden, jong en oud, juichen het toe dat de partij weer naar het midden trekt. Wisseling shot naar interview VP7, jonge jongen in grijze hoodie. Vox pop 7: Ik ben lid van het CDA, dat is een hele mooie partij die niet per sé zegt het moet echt links of het moet echt rechts, maar meer echt kijkt, nou, het is echt een partij die verbindt. Wisseling shot naar interview VP8, oude man met looprek en bril. Vox pop 8: Wat er nu gebeurt, is gewoon een kentering. Het middenveld moet zich er gewoon mee bemoeien. Wisseling shot naar Buma die richting het podium loopt. Ik denk dat de partij te rechts geweest is. P4: Buma zelf, die de conservatieve koers de laatste jaren juist zorgvuldig had opgebouwd, kiest nu in zijn speech ook voor de nieuw teruggevonden middenweg. Wisseling shot naar speech Buma vanaf rechts van het midden gefilmd uit de zaal (eerste rijen zichtbaar). B: En ook in ons land zien we dat het debat steeds meer wordt gekaapt door de flanken. Vanaf de zijlijn een afgewogen compromis kapot maken, is in de politiek vaak makkelijker dan het ongeschonden de eindstreep laten halen. Terwijl in de politiek de waarheid altijd in het midden ligt. Wisseling shot naar achterkant tijdens speech. P4: De grote vraag is of Buma hiermee de kiezer terug kan vinden, Wisseling shot naar Hoekstra in het publiek, praat met buurvrouw. of Wopke Hoekstra of Wisseling shot naar de Jonge in het publiek, aandachtig luisterend. Hugo de Jonge het misschien beter doen? Die discussie dringt zich langzaam op. Wisseling shot naar interview Balkenende Denkt u: daar gaan we weer? Balkenende: [lacht] Dat heeft elke politieke partij en het komt altijd voor. Op dat soort momenten rug rechten, koers houden, en kijken wat je te doen staat. P4: Hoe doet Sybrand het? Ba: Ik vind dat die het prima doet. Wisseling shot naar Vox pop 9 interview.

126

P4: Is Sybrand Buma de ideale leider van CDA? Vox pop 9: Dat is een hele interessante vraag. Uhm, ik vind hem een goede leider geweest de afgelopen jaren. Maar ik heb het gevoel dat het wel een beetje tijd is voor een nieuw geluid nu. Wisseling shot naar Hugo de Jonge, close-up gezicht. P4: Bijvoorbeeld Hugo de Jonge? Wopke Hoekstra? VP9: Bijvoorbeeld, Wopke, Hugo, wie weet. Wisseling shot naar interview de Jonge. Licht van onder gefilmd. P4: U straalt een beetje uit, dat niet lullen maar poetsen uit Rotterdam. Misschien iets waar het CDA wel gebruikv an kan maken. De Jonge: Ja, maar zo hebben al onze mensen in het kabinet en ook al onze mensen in de Tweede Kamer kwaliteiten om gebruik van te maken als partij en zo zijn we allemaal een beetje boegbeeld van die partij en zo doen wij ons werk. Wisseling shot naar interview Hoekstra. Licht van onder gefilmd. Hoekstra: Volgens mij gaat het erover dat er veel vertrouwen is, dat er veel rust is in de partij, ook vertrouwen in de toekomst. Dus gewoon rust houden, zou ik zeggen. P4: Sybrand Buma zei het net in zijn speech. Dit is een partij van het midden. Vindt u ook? H: Absoluut. P4: Is hij de leider? Wisseling shot naar Buma die een vrouw in panterprint kussen op de wang gaat geven. H: Absoluut. Moet hij ook vooral blijven. Terug naar studio. Zelfde shot als bij de andere einde filmpjes. Deze keer Buma, lachend op de foto en stills van dit congres. P: Ja, want er werd de afgelopen tijd nogal over gespeculeerd dat Buma het nog wel eens moeilijk zou kunnen krijgen op dat partijcongres. Heeft hij die kritische achterban kunnen overtuigen vandaag? Wisseling shot naar Noorlander. N: Eigenlijk vorige week al toen hij dat kinderpardon wist te regelen, dat was eigenlijk het moment dat hij dit congres, wat een relcongres leek te worden Wisseling shot naar achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. door dit onderwerp, dat hij dat congres wat rustiger kreeg. Wisseling shot naar Noorlander.

127

Hij zal blijven, hij zal de komende verkiezingen doen, maar iedereen verwacht wel dat hij bij de volgende landelijke verkiezingen weleens plaats zou kunnen maken voor één van die twee andere mannen. Wisseling shot naar licht beweging richting presentator, tafel van links. P: Voor die twee heren die we net voorbij zagen komen. Moet ik het nou voor me zien als we die beelden van de partijcongressen van het CDA en de ChristenUnie voorbij zien komen, dat zij dus voor het midden kiezen, maar zich ondertussen dus ook zorgen maken over de bestuurbaarheid dan? Wisseling shot naar Noorlander. N: Ja, en aan de andere kant kiezen de flanken hun posities en zijn op geen enkele manier bereid om het midden te gaan helpen. En die flanken worden steeds groter, op basis van de huidige peilingen misschien zelfs wel 40, richting de 50% van de partijen die op geen enkele manier de ambitie hebben om samen te werken, Wisseling shot naar achterkant Noorlander, presentator zichtbaar. om compromissen te willen sluiten. Wisseling shot naar Noorlander. Het midden weet niet hoe ze de hand precies moeten reiken aan die flanken. Daarmee worden dit hele spannende verkiezingen voor de bestuurbaarheid van Nederland, waar de politiek in de toekomst naartoe gaat. Niet zozeer over de Provinciale Staten, maar wel over de Eerste Kamer en hoe dit kabinet dan dus verder kan. P: En jij blijft dat dan dus voor ons volgen. Wisseling shot naar presentator, tafel voorkant. Dankjewel, Arjan.

16/2/2019 – Item 1 Duur: 14.23

Presentator van voren. Stoelen in Eerste Kamer – leeg – als foto op de achtergrondschermen. Zoom steeds verder op presentator. Presentator: Nog iets meer dan vier weken en dan weet het kabinet of ze kunenn doen wat ze van plan zijn of dat de Eerste Kamer in zekere zin de macht overneemt. En ja, het zijn maar peilingen, maar die zien er voor de coalitie voorlopig niet zo goed uit. En dus kan het best zijn dat ze na de Provinciale Statenverkiezingen

128

meerdere partijen in de Eerste Kamer nodig hebben om een meerderheid te halen. En een eventuele steun is niet gratis. Instart naar video Groenlinks, speech Jesse Klaver voor zijn groene scherm. Klaver: Want hoeveel tegenwind er ook komt, hoe luid de kritiek ook klinkt vanuit de bedrijvenlobby. Net als bij de klimaatwet beloof ik jullie dit: onze wet op de CO2-belasting, die gaat een meerderheid halen. Terug naar studio. Weer zoom richting presentator. Achterin nu links Jesse Klaver en Groenlinks logo, rechts Thierry Baudet met FvD logo. P: Groenlinks had vandaag een verkiezingsbijeenkomst, net als het Forum voor Democratie. En ook die partij heeft zo zijn eisen. Zo moeten er eerst een paar mensen opstappen, zeggen ze. Instart naar video interview Thierry Baudet in Den Haag, gebouw Tweede Kamer. Achtergrond allerlei FvD-gerelateerde staande posters. Baudet: Harbers heeft er een potje van gemaakt, het Marrakech-pact had hij nooit mogen ondertekenen. Ik vind dat Eric Wiebes moet opstappen met dat hele klimaatbeleid, dat is echt waanzin. Dat kost ons 1000 miljard of iets in die omtrek. En ik vind dat Ollongren het referendum heeft afgeschaft, vind ik schandalig. Presentator 2: Ja, dus? B: Die zouden weg moeten. Ik zie niet in hoe Rutte deze lijn kan doorzetten met hen zonder dat dat Nederland ongelofelijk veel schade brengt. Terug naar studio. Langzame zoom op presentator en Arjan Noorlander. Achtergrond op scherm is nu naast elkaar vlnr logo’s van VVD, D66, CDA en CU. P: Ja, Arjan Noorlander hier van de Haagse redactie. Wisseling shot naar Noorlander. Ja, Arjan, het eisenpakket ligt klaar. Noorlander: Ja, het was vandaag echt de dag van inzetten voor de oppositie. Ze voelen allemaal dat er wat te halen valt zometeen bij de verkiezingen voor de Provinciale Staten, en dus leggen ze de eisen nu vast op tafel om daarna zaken te kunnen doen en dan moeten we eigenlijk kijken naar de peilingen. Dat doen ze ook allemaal op het Binnenhof, nu op dit moment. Moet je heel voorzichtig mee zijn, er zijn niet echte peilingen, ingewikkelde, getrapte verkiezingen. Maar als je er heel voorzichtig naar kijkt, dan zie je dat

129

Wisseling shot naar Noorlander en presentator, schuin van voren. Achterafbeelding is een taartdiagram met zetelverdeling. Staat 30 voor coalitiepartijen. er nu in de Eerste Kamer een meerderheid van één zetel heeft, het kabinet en de coalitie, de 38. Als je naar de peilingen van nu kijkt, dan gaan ze verliezen en komen ze ongeveer rond de 30 zetels uit en dat betekent dus dat ze behoorlijk te kort gaan komen bij belangrijke wetten, Wisseling shot naar Noorlander. bijvoorbeeld over het klimaat of over de pensioenen om die er nog door te krijgen. Ze zullen hulp nodig hebben als dit de uitslag wordt. Wisseling shot naar presentator. P: Ja. Dat wordt na de verkiezingen dus een behoorlijke puzzel in de zoektocht naar steun. We zagen net Baudet voorbijkomen, Klaver, maar hoe reëel is dat? Wisseling shot naar Noorlander. N: Nou ja, er zal dus echt gezocht moeten worden op belangrijke onderwerpen, dan kun je naar links kijken in politiek spectrum of naar rechts. Nou, op links is het niet logsich om met de SP zaken te doen, die zijn zo links, staan zo ver van bijvoorbeeld Wisseling shot naar Noorlander van schuinachter en presentator. de VVD vandaan Wisseling shot naar Noorlander. dat daar weinig zaken mee te doen is. De PvdA heeft bij de vorige verkiezingen ontzettend verloren, zijn de wonden aan het likken, lijkt ook niet heel logisch dat die vooraan staan. Groenlinks wel, die willen ook graag, die willen ook nu laten zien dat ze het kunnen. Wisseling shot naar schuin voren Noorlander en presentator, diagram goed zichtbaar. Nou, als je naar de peilingen kijkt, dan gaat Groenlinks flink winnen. Komen op ze op 9, komen ze op 39, dus die zouden op onderwerpen het kabinet aan een meerderheid kunnen helpen en dat zou dus betekenen dat het kabinet ook doorkan. Wisseling shot naar Noorlander En dan kijkt Groenlinks natuurlijk vooral naar zaken doen op het klimaatgebied. P: Ja. Wisseling shot naar presentator zijkant.

130

Met die goede vooruitzichten kwamen Wisseling shot naar presentator voorkant, langzame zoom op presentator. de leden van Groenlinks vandaag samen op het verkiezingscongres in Zwolle. En aan zelfvertrouwen geen gebrek. Instart video congres Groenlinks. Voor bij treinstation. Mensen in groene Groenlinksjasjes doen de wave, enthousiast, lachend. Mensen lopen erdoorheen en krijgen high fives. Een vrouw komt heel enthousiast en probeert een high five te geven aan de camera. Presentator 3: Uit het hele land komen Groenlinksers per trein aan in Zwolle. En daar wacht ze een zonnig en warm welkom. Wisseling shot naar Farah Karimi, close-up zijkant gezicht. Partijveteraan Farah Karimi staat tweede op de kandidatenlijst, maar niet iedereen herkent haar meteen. Wisseling shot naar gesprek bij balie waar Karimi een pasje moet ophalen. Zoom op gezicht, zoom out naar zoektocht pasjes. Karimi: Goedemorgen, ik ben Karimi. Pasuitdeler: Hoe zegt u? Ka: Karimi. Pas: Wat is uw voornaam? Ka: Farah. Pas: Farah, Farah. Wisseling shot naar zittende mensen in zaal, voorste rij met oa Klaver naast Rosenmöller. P3: Onder de leiding van comeback kid Paul Rosenmöller is Wisseling shot naar close-up Klaver en Rosenmöller. de stemming onder de kandidaten dit jaar optimistisch. Wisseling shot naar interview Rosenmöller. Rosenmöller: We hebben twee jaar geleden een historische uitslag gehaald bij de Tweede Kamer verkiezingen, vorig jaar verdubbeld bij de gemeentes, dus laten we nu dan voor een historische verdubbeling gaan bij de provincies en de Eerste Kamer. En nou ja, een verdubbeling is acht, zeg dan negen, peilingen, weet je, laten wij de komende maand heel hard werken met elkaar. Dan zou het er wel eens heel goed uit kunnen zien voor de provincie en de Eerste Kamer. Wisseling shot naar interview Roel van Gurp. Van Gurp: Ik denk wel dat wij historische uitslag gaan halen. Dus zeker negen zetels, misschien wel tien.

131

Wisseling shot naar interview VP1. Vox pop 1: Als we de trend doorzetten van de landelijke verkiezingen, de gemeenteraadsverkiezingen, dan hoop ik op wederom een historische uitslag voor Groenlinks. Wisseling shot naar interview VP2. Vox pop 2: Ik denk natuurlijk dat Groenlinks dik gaat winnen. Wisseling shot naar twee partijleden, lachend. P3: Dat het vertrouwen er is bij Groenlinks Wisseling shot naar aandachtig luisterende leden, met name vrouwen in een blauwe zaal. blijkt ook uit de speech van Jesse Klaver. Kla: Mijn boodschap vandaag is hard en helder. Wisseling shot naar speech Jesse Klaver. Alleen Jesse zichtbaar. Klimaatbeleid moet eerlijk zijn. Die CO2-belasting voor grote bedrijven? Die gaat er komen. [applaus vanuit zaal] Wisseling shot naar lopende mensen door de zaal. Van ver, dus niemand duidelijk herkenbaar. P3: De partijleider denkt dit voor elkaar te krijgen door na de verkiezingen het kabinet op een ander punt aan een meerderheid te helpen. Wisseling shot naar interview Klaver in zaal, achtergrond donker met veel mensen rondlopend en zittend. Kla: Het kabinet zal zoeken naar meerderheden, bijvoorbeeld voor het belastingplan. En wat wij aangeven, is dat voor ons het heel erg belangrijk is dat die CO2-belasting er komt en dat we dat ook heel zwaar zullen meewegen in of we het belastingplan wel of niet zullen steunen. Dus ik ga ervan uit dat het kabinet bereid is om naar die CO2-bealsting te kijken. Wisseling shot naar interview Rosenmöller. R: Wij gaan natuurlijk in die Eerste Kamer straks echt op zoek of daar een uitgestoken hand is, of er een gevulde uitgestoken hand is, is die er, dan gaan we er op in. Want wij zijn politici die elke dag bezig zijn met de vraag of we onderdelen van ons programma kunnen realiseren. We willen naar die duurzame, eerlijke samenleving. Kan dat, dan willen we die stap zetten. Kan dat niet, ja, dan zal het kabinet zelf zorgen voor zijn eigen vroegtijdige einde. Wisseling shot naar speech Jesse Klaver.

132

Kla: Als mensen aan premier Rutte vragen: hoe kan ik mijn energierekening betalen? Dan is het antwoord: doe effe normaal. [gelach in de zaal] Het is afleidingspolitiek. Het is de truc van de politieke zakkenroller. Wisseling shot naar interview Jesse Klaver. Ik vind dat je eerlijk moet zijn en moet zeggen zoals het is. Ik heb het over politieke zakkenrollers, omdat er wordt gesproken over het Wilhelmus, er wordt over vluchtelingen gesproken, of ze hebben het over een breekbaar vaasje. En ondertussen gaat gewoon de huren gaan omhoog, de energierekening gaat omhoog, de lonen van mensen staan onder druk. Nou, dat noem ik zakkenrollerspolitiek. Je zegt: kijk eens daar, en ondertussen steel je wat van ze weg. Wisseling shot naar lopende mensen in zaal. P3: Toch hoopt Jesse na die verkiezingen met diezelfde politieke zakkenroller zaken te doen. Wisseling shot naar interview Jesse Klaver. Kla: Groenlinks kan straks nodig zijn voor die meerderheid. Moet je je voorstellen wat er dan straks mogelijk kan zijn voor het klimaat in Nederland. Dan heeft het kabinet namelijk niet meer de luxe van: willen we wel iets met Groenlinks? Nee, dan zullen ze moeten luisteren. Als dat gebeurt, dan is het onmogelijke mogelijk in Nederland en dan kunnen we eigenlijk werk maken van het aanpakken van klimaatverandering en de kosten daarvan heel eerlijk delen. Terug naar studio. Langzame zoom richting presentator. Achtergrondfoto op scherm is Jesse Klaver met daarnaast Groenlinks logo. P: Ja, veel zelfvertrouwen daar in Zwolle. N: [erdoorheen] Heel veel zelfvertrouwen, ja. Wisseling shot naar Noorlander. P: Maarre, ze stellen ook wel hoge eisen. N: Ja. Wisseling shot naar presentator. P: Maar wat wil hij nou, Klaver, Wisseling shot naar presentator en Noorlander, schuin voren rechts. wil hij zaken doen of wil hij zich vasthouden aan die eisen? Wisseling shot naar Noorlander.

133

N: Nou, hij heeft heel veel eisen gehad, hij heeft heel veel principes gehad de afgelopen jaren. Maar inmiddels moet hij toch ook wel echt gaan bewijzen dat hij ook echt kan meedoen. Hij heeft ook allerlei premierambities. Hij ziet een enorme toekomst voor zich, ook vooral voor zichzelf voor zich. Wisseling shot naar achterkant Noorlander, schuin presentator zichtbaar. En ja, dan zal hij samen moeten werken Wisseling shot naar Noorlander. en dan zal hij toch ook een klein beetje een zakkenroller moeten worden van alle principes van Groenlinks om uiteindelijk zaken te kunnen doen. Dus heel veel eisen, maar ik denk dat als hij bijvoorbeeld echt een klimaatakkoord kan sluiten, Wisseling shot naar Noorlander en presentator. dan zal hij toch ook wel een hoop achterwege laten. P: Ja, dit was links. Wisseling shot naar presentator. Hoe staat het ervoor op rechts? N: Ja, ook op rechts Wisseling shot naar Noorlander. drie partijen met wie ze zouden kunnen samenwerken. Nou, de PVV van Wilders, dat wil op dit moment eigenlijk niemand. Is ook een aantal partijen slecht bevallen een aantal jaar geleden. Je hebt 50Plus, veel ruzie onderling, veel gedoe, niemand weet precies wat je aan die partij hebt. Dan heb je dus eigenlijk alleen op rechts een nieuwkomer die groot genoeg lijkt te worden: Forum voor Democratie om net voor die meerderheid te zorgen. Wisseling shot naar Noorlander en presentator. Op achtergrondscherm weer zeteldiagram zichtbaar. Als je naar de peiling nu kijkt, komen ze op 38 dus, kan ook Forum voor Democratie de sleutel zijn voor succes, Wisseling shot naar Noorlander. maar ja, dat is wel de nieuwe partij die het dan dus moet laten zien. Wisseling shot naar Noorlander en presentator, schuin rechts. Beweging pan naar rechts. P: Ja, ze kwamen vandaag bij elkaar in Den Haag en ook daar rekenen ze inderdaad op winst. En vinden ze daarom ook dat het hoog tijd is dat de partij serieus genomen wordt.

134

Instart video FvD-congres. Tweede Kamer zetels, allemaal gevuld met leden. Sommigen maken foto’s met hun smartphone. Daarna close-up op een lid. P2: Even zijn alle 150 zetels in de Tweede Kamer bezet door Forum-leden. Wisseling shot naar close-up op de achterkant van de stoel van de voorzitter, Khadija Arib. Op de ledendag van de partij krijgen ze te horen hoe het parlement werkt. Wisseling shot naar blonde dame die luistert. Is dit een soort droom 150 Kamerleden Wisseling shot naar interview in Tweede Kamer, fluisterend, met Baudet. voor Forum? B: [lachend] Nou ja, zouden wel een paar problemen effectief worden opgelost. Wisseling shot naar hal buiten, groep mensen van boven gefilmd die voor de FvD posters van provincies staan. P2: Het is Forum gelukt om in elke provincie met een eigen lijst te komen. Wisseling shot naar pan van links naar rechts richting groep pratende mannen. En de twaalf lijsttrekkers kijken verder dan hun eigen grenzen. Voor hen gaan de verkiezingen ook over de toekomst van het kabinet. Wisseling shot naar interview Johan Dessing voor FvD-poster Noord-Holland. Dessing: Je stemt natuurlijk ook voor de vernieuwing van de Eerste Kamer. En in de Eerste Kamer wordt natuurlijk ook mede besluiten genomen over het beleid van het kabinet. P2: Dan heb je ook een stem tegen Rutte. D: Het is in dat opzicht is het een stem tegen Rutte, zeker. Wisseling shot naar Baudet die geïnterviewd wordt, snelle pan richting Ottten (rechts, eerst nog buiten beeld) die in gesprek is met een zeer oude man. Otten net iets van achter. P2: Lijsttrekker van de Senaat is medeoprichter van de partij Henk Otten. Wisseling shot naar interview Otten voor verzameling posters. Otten: Hoe meer mensen FvD gaan stemmen op 20 maart, hoe meer zetels wij in de Eerste Kamer zullen gaan hebben. Wisseling shot naar Cliteur die staat te praten met een andere lange man. Zoom uit zodat ook een vrouw zichtbaar wordt in een wit pak. P2: Nummer 2 voor de Senaat is rechtsfilosoof Paul Cliteur. Wisseling shot naar interview Cliteur.

135

Cliteur: Forum voor Democratie is een hele, je kan wel zeggen, zeer kritische partij ten opzichte van het regeringsbeleid geweest van de afgelopen jaren en zal dat zeker voortzetten. Wisseling shot naar Annabel Nanninga tussen een aantal andere mensen, lachend, haalt haar over oor, uitgezoomd terwijl ze lacht. P2: Op nummer 3 de Amsterdamse fractievoorzitter Annabel Nanninga. Haar stijl beschrijft ze als. Wisseling shot naar interview Nanninga. Nanninga: Constructief, maar ook heel directief. We willen echt dingen van het kabinet, er moeten echt dingen anders. Wisseling shot naar schaakbord van boven. Daarna (na noemen naam) van de zijkant. P2: Op nummer 9 van de lijst vinden we de schaakgrootmeester Loek van Welie. Wisseling shot naar Bleker aan het woord op een klein podium met een grote groep mensen die ernaar luistert. Zoom uit, van schuiboven gefilmd, zodat de hele hal zichtbaar is. De mystery guest van de dag is CDA-prominent Henk Bleker. Hij is onder de indruk van de snel groeiende partij en vindt dat de andere partijen Forum ten onrechte negeren. Wisseling shot naar Bleker die op het podium aan het woord is, voren gefilmd. Geen mensen zichtbaar. Bleker: We moeten als gevestigde partijen op een serieuze manier met uw par... met uw politieke beweging spreken. Weg van alle goedkope vooroordelen, met mensen in gesprek, met elkaar in gesprek. [applaus vanuit zaal] Wisseling shot naar van boven gefilmd volle zaal met klappende mensen. P2: Rutte, Dijkhoff, Buma moeten ook met Baudet gaan praten. Wisseling shot naar interview Bleker. Ble: Natuurlijk. P2: Dat doen ze niet. Ble: Nee, en dat is niet goed. Hebben we slechte ervaringen mee, ook vanuit het verleden met... P2: Fortuyn. Ble: Fortuyn. En dat moet niet weer gebeuren. Wisseling shot naar close-up oude man die eerder met Otten in gesprek was in publiek hal, staand. Dus eh, serieus nemen deze mensen.

136

Bau: Beste vrienden, Wisseling shot naar Baudet op het kleine podium die de zaal toespreekt. Zijkant, licht achter. Ooghoogte van staande mensen. dit is volgens mij een heel belangrijk signaal wat hier vandaag wordt afgegeven. Wisseling shot naar Baudet op podium, nu van voren, geen mensen in zaal zichtbaar. De grote partijen moeten met ons in gesprek. Wij gaan dan ook voor daadwerkelijke verantwoordelijkheid nemen in regeringsniveau, in coalitieverband. Wij begrijpen dat je moet samenwerken. Wisseling shot naar vanaf de grond geschoten, Baudet aan het woord op podium. Nu vooral camera’s zichtbaar. P2: Als er nou een grote Senaatsfractie voor uw partij komt, Wisseling shot naar interview Baudet. wat wordt dan uw houding ten opzichte van kabinet Rutte? Bau: Nou, wij willen dat er op een aantal fundamentele punten het een en ander verandert. Migratiebeleid, maar ook het klimaatbeleid. En we willen ook het referendum terug. P2: Dat gaat toch allemaal niet gebeuren. [spottend] Ja, ik waardeer uw idealisme, maar ziet u dat echt gebeuren? Bau: Dat hangt van de kiezer af, he. De kiezer bepaalt hoe groot wij worden en hoeveel het kabinet aan zetels verliest en dan is het echt puur een kwestie van onderhandelen. Wisseling shot naar Baudet, camera volgt terwijl hij richting een groep mensen loopt en daar een vrouw kussen op de wangen geeft. P2: Maar denkt u dat op al die majeure punten van u het kabinet terug komt op wat er besloten is? Bau: Dat is onze inzet. Misschien als zij veel zetels verliezen en zij zien dat Wisseling shot naar interview Baudet. wij heel succesvol zijn, dat zij bij zinnen komen en dat zij kiezen voor verandering. Wisseling shot naar interview Otten. O: Wij gaan naar ook snelle Tweede Kamer-verkiezingen, zodat de Nederlandse kiezer zijn stem kan laten horen, zodat er een ander beleid komt. En we gaan niet in achterkamertjes met Mark Rutte onderhandelen.

137

Wisseling shot naar interview Baudet. P2: Forum als gedoogpartner van Rutte, hoe klinkt dat? Bau: Ik hou helemaal niet van dat woord, maar wij zullen wel keihard strijden voor realistische verandering. Dus wij willen niet alleen maar aan de zijlijn staan natuurlijk. Terug naar studio. Lichte zoom met beweging naar rechts, achtergrondscherm heeft nu foto Baudet met daarnaast FvD-logo in beeld. P: Ja, dat is helder, Arjan. Ze willen serieus genomen worden, ze vinden dat andere partijen met hen in gesprek moeten. Wisseling shot naar presentator. Maar hebben die andere partijen daar wel trek in? Zeker als je direct de eis neerlegt Wisseling shot naar Noorlander. dat er drie bewindslieden moeten vertrekken. N: Ja, de eisen zijn gelijk ontzettend groot. Eigenlijk weet Forum voor Democratie nog niet helemaal precies wat ze willen. Er moeten mensen weg, Wisseling shot naar Noorlander en presentator van schuin rechts. ze willen grote dingen, maar ze willen ook samenwerken. Dat kan natuurlijk niet allemaal tegelijk. Het is logisch, Wisseling shot naar Noorlander. het is een nieuwe partij. Ze zijn nog aan het zoeken. En ik denk ook dat de coalitiepartijen heel afwachtend zullen zijn richting Forum. Thierry Baudet zegt nogal eens hele rabiate dingen Wisseling shot naar schuin achter Noorlander en presentator. over immigratiebeleid bijvoorbeeld. Wisseling shot naar Noorlander. Ze hebben voor de Provinciale Staten 150 mensen bereid gevonden voor de lijsten: wie zijn dat, gaat dat goed? We hebben vaak gezien bij nieuwe partijen dat het een zooitje kan worden. Dus of het gaat lukken om ze ergens bij te betrekken is maar zeer de vraag, maar zelf hebben ze wel die ambitie. En ze moeten dan wel nog doorgroeien, hè, ze zijn klein. Ze hebben twee zeteltjes in de Tweede Kamer, drie in de Amsterdamse gemeenteraad, Wisseling shot naar schuin achter Noorlander en presentator.

138

eigenlijk bestaan ze verder nog niet echt als partij. Dus er hangt veel voor hen van af. Dit moet voor hen de grote doorbraak worden. Wisseling shot naar presentator. P: Ja, we hebben Groenlinks voorbij zien komen, Forum voor Democratie, dan blijft er nog één partij over die voor meerderheden kan zorgen: de SGP. N: De SGP is er altijd nog. Nou, Wisseling shot naar Noorlander. stel nou dat het meevalt allemaal met de peilingen, of met de uitslag, Wisseling shot naar Noorlander en presentator, voorkant tafel. en het kabinet het aardig doet en maar één of twee zeteltjes tekort zou komen. Wisseling shot naar Noorlander. Ja, dan is er altijd nog SGP. Die doen altijd mee, nemen die verantwoordelijkheid. Wordt eigenlijk al de laatste jaren een vaste gedoogpartner van het kabinet. Nou, ook die partij kwam vandaag bij elkaar voor een congres. En daar was eigenlijk de boodschap wat die altijd is van de SGP: als het kabinet ons nodig is, heeft, dan zijn we er. Instart speech van der Staaij op congres. Statafel blauw en oranje achter hem, verkiezingsposter SGP 100 jaar Constructief met een open Bijbel op de achtergrond (foto van Binnenhof erop). Van der Staaij:Wat de SGP betreft kan ik vanmiddag hier zeggen: geen rare fratsen. We blijven onszelf. Waar wij voor waren, zullen wij voor blijven. Waar wij tegen waren, zullen wij tegen blijven. Dus niet met een voet tussen de deur ineens denken van: nu gaan we de wereld veranderen. Maar wel, en zo ging het ook in de achterliggende jaren: wie goed doet, goed ontmoet. Als je zelf je constructief opstelt, mag je ook verwachten dat de ander jou constructief bejegent. Terug naar studio. Shot Noorlander alleen. N: Ja, Kees van der Staaij, die steekt de handen uit, maar hij is eigenlijk de enige he. Wisseling shot naar schuin achter Noorlander, presentator zichtbaar. Eigenlijk hebben alle andere partijen vandaag hoge eisen op tafel gelegd. Sommige op de flanken stellen ongelofelijk hoge eisen. Wisseling shot naar Noorlander.

139

Nou, mocht het zo zijn dat de verkiezingsuitslag voor de coalitie nog meer tegenvalt dan uit de peilingen blijkt die we vandaag lieten zien en ze hebben twee of drie partijen nodig om een meerderheid te halen op links én op rechts, ja, dan is het wel echt het gevoel op het Binnenhof. Dan wordt het wel heel moeilijk om grote plannen zoals Klimaataanpak, pensioenen voor de toekomst veiligstellen en rond te krijgen. En dan denkt iedereen dat als het tegenvalt, Wisseling shot naar schuin achter Noorlander, presentator zichtbaar. we op het einde van het jaar nog een keer verkiezingen krijgen, maar dan voor de Tweede Kamer. P: Dankjewel, Arjan Noorlander.

2/3/2019 – Item 1 Duur: 10.28

Openingsshot langzame zoom richting presentator aan tafel. Achtergrond lachende Rutte met een klein vaasje in zijn rechterhand en Rutte lopend door een magazijn. Presentator: De campagne voor de Provinciale Statenverkiezingen is vandaag afgetrapt door Mark Rutte in Putten. De verkiezingen op 20 maart zijn van groot belang voor het kabinet, want indirect kiezen we de 20ste ook een nieuwe Eerste Kamer. En juist daar dreigt het kabinet haar meerderheid te verliezen. En dus timmeren ook de oppositiepartijen behoorlijk aan de weg. Bij mij Nynke de Zoeten van de politieke redactie, Wisseling shot naar de Zoeten. Mark Rutte mengt zich nu dus ook duidelijk in de campagne, want er staat dus echt heel veel op het spel, hè? Wisseling shot naar presentator. De Zoeten: Ja, want Wisseling shot naar de Zoeten. de coalitie dreigt nu dus haar meerderheid te verliezen in de Eerste Kamer. En niet zomaar, behoorlijk fors volgens alle peilingen. En dat is natuurlijk sowieso vervelend, niet alleen voor het vertrouwen, maar ook voor de bestuurbaarheid van het land, dus we gaan ook Mark Rutte heel veel zien de komende campagne. Wisseling shot naar totaal tafel. P: Ja, we zagen hem vandaag heel druk met zijn vaasje.

140

Instart filmpje VVD campagne. Startshot is van de handen van Rutte die een vaasje schildert. Zoomt uit naar volledige Rutte bovenlijf. Dipt kwast in wat water, zoom op de kwast. Rutte: En dan moet er nog eentje hier dus? Een beetje eroverheen, toch? Presentator 2: Hoe lang heeft u al die fascinatie voor de vaas? R: [lacht] Ja, dat beeld is eigenlijk vrij recent bij mij opgekomen toen ik Wisseling shot naar interview Rutte aan tekentafel. Zoom op zijn gezicht. een speech voorbereidde en sprak over Nederland en hoe wij ons land weer stap voor stap verder brengen om het nog mooier te maken. Dat je denkt, ja, eigenlijk is het iets heel teers wat we met zijn allen vasthouden. Wisseling shot naar Rutte door een stel tulpen heen, close-up zoom. P2: De vaas staat voor Hollands en voor breekbaar. Als symbool voor al die dingen die in de politiek mis kunnen gaan. Heeft u de vaas nou mooier gemaakt? Wisseling shot naar interview Rutte aan tekentafel. R: Deze vaas is totaal verpest door mij, maar zij is heel mild. Zij vindt het knap wat ik doe. Wisseling shot naar opening koelkast met vaasjes erin. Draai naar Rutte die er links van staat en ernaar kijkt. P2: Welke van deze vaasjes, beelden staan er ook tussen, staat symbool voor KLM? R: [wijst] Nou, deze grote vaas staat voor mij symbool voor Nederland en als je over Nederland praat en wat we hebben opgebouwd en hoe we dat met elkaar ook weer moeten beheren en door moeten geven, Wisseling shot naar tilt onder naar boven vaasjeskoelkast. daar hoort KLM natuurlijk bij. P2: Er kleeft een beetje aan u dat de mensen u gaan zien als de man voor het grote bedrijfsleven. Wisseling shot naar Rutte interview bij koelkast. Dat hebben we gezien met de dividendbelasting, dat zien we nu ook weer met KLM, krijgt u daar geen last van? R: Volgens mij zien de mensen wat we deze week gedaan hebben niet zoals u het suggerereert, maar juist als het behoud van banen in Nederland. En ik ben niet van de bedrijven, ik ben van ondernemende mensen.

141

P2: En dit was nodig om dit bedrijf overeind te houden? R: Ja, kijk, dat weet je nooit 100% zeker. Wij hebben de inschatting gemaakt vanwege de moeizame discussies over de toekomst van AirFrance-KLM dat we deze stap moesten zetten om essentiële Nederlandse belangen te behartigen. En ik heb maar twee taken in dit leven. Dat is ervoor zorgen dat dit land veilig is en dat er banen zijn in dit land, dat er een sterke economie is. En daar heb ik een sterk Schiphol voor nodig. Daarom hebben we deze stap gezet. Wisseling shot naar tekenen onderkant vaas. Zo, ja, gaat goed hè? P2: Bent u nou het type dat als een vaas breekt dat u hem lijmt of dat u een nieuwe koopt? Wisseling shot naar interview Rutte tekentafel. Op het eind langzame zoom out. R: Uh, nou, ja, dat hangt een beetje af van... natuurlijk... Ten eerste zou ik willen voorkomen dat hij breekt en ik vind een gelijmde vaas ook wel weer mooi, maar laten we vooral voorkomen dat je moet gaan lijmen. Want zo’n vaas met hier en daar wat barsten erin heeft ook wel iets, maar het mooiste is toch als je er met zijn allen in slaagt om het met zijn allen bij elkaar te houden. Wisseling shot naar Rutte lopend door het magazijn. P2: En daarom is Rutte ook op zoek naar steun van de oppositiepartijen Wisseling shot naar Rutte aan een tafel met veel licht door grote ramen en pers eromheen (vaasjes op tafel). die ook na de Provinciale Statenverkiezingen zijn kabinet zouden moeten gaan steunen. Wisseling shot naar interview Rutte koelkast. Nou had u de dividendmaatregel gewild, dat is mislukt. U wilde de pensioenen hervormen, dat is niet gelukt. Klimaat is moeizaam. U staat daar toch met dat vaasje een beetje te kijken als een kabinet dat weinig voor elkaar krijgt. R: U kunt er ook anders naar kijken. Met dividend heeft u gelijk, dat is niet gelukt. Als je kijkt naar de pensioenen, daarvan merk ik zowel bij vakbewegingen als bij werkgevers en het kabinet, daar willen we met elkaar uitkomen dit jaar, dus daar ben ik hoopvol over. En klimaat, dat doen we stap voor stap. Er ligt nu een conceptakkoord waar het kabinet nog over moet besluiten. Dat gaan we in april doen. En met een breed front de samenleving

142

daarin meenemen, en iets van ontspanning. We hebben tijd, we hebben tot 2030, daarna tot 2050: het hoeft niet morgen. P2: Het moet nog afgebakken worden. R: Afbakken moet altijd. [lacht] Terug naar studio. Ver van schuin rechts tafel in eeld. P: Kun je het nog best lang over hebben, hè, zo’n vaasje. Wisseling shot naar de Zoeten. Z: Ja, het is een bijzondere metafoor, maar bij de VVD denken ze: het maakt niet uit als het ergens op slaat, als we het er maar over hebben. Dat zien we meer deze campagne, hè. Het CDA heeft een campagne dat we elkaar allemaal een hele goede morgen moeten wensen. Wisseling shot naar presentator. D66 laat Wisseling shot naar de Zoeten. t-shirts drukken met ‘Ik ben een drammer’. Naja goed, (...) around the brand. Wisseling shot naar schuin links tafel, lichte achterkant de Zoeten, presentator in beeld. P: Ja, goed. Nu zeiden we het net al even: voor de coalitie staat er veel op het spel, hè, die dreigt haar meerderheid te verliezen, Wisseling shot naar presentator. maar hoe staat de partij van Mark Rutte ervoor, de VVD? Z: Nouja, Wisseling shot naar de Zoeten. ook niet heel erg goed. De partij is nog wel altijd ook in de peilingen de grootste partij. Wisseling shot naar heel breed, kleine scherm logo VVD. Dat is natuurlijk ook wel een prestatie. Wisseling shot naar de Zoeten. Rutte doet het internationaal wel goed. Maar het vaasje kan toch niet helemaal verhullen dat Wisseling shot naar schuin rechts, de Zoeten en presentator. inhoudelijk gezien de VVD toch ook wel een beetje met lege handen staat, hè. Het kwam net in het interview al ter sprake: Wisseling shot naar de Zoeten.

143

de hele discussie over de dividendbelasting, maar de VVD heeft het kinderpardon moeten slikken. Er is natuurlijk een hele discussie over het klimaatbeleid, de energierekening. Dus dat gaat allemaal niet echt lekker. En je ziet dus ook in de campagne dat de VVD niet zozeer voor de inhoud kiest, maar voor de vorm: het vaasje, maar ook de man Mark Rutte. De man die alles kan fixen. Wisseling shot naar schuin achter de Zoeten, presentator in beeld. P: Ja, de man die we deze week juist niet zagen Wisseling shot naar de Zoeten. en de man die we wel zagen was natuurlijk toch Wisseling shot naar rechts voor, langzaam naar midden, ver weg: hele tafel in beeld. Achtergrond nu vliegtuig KLM en Hoekstra die een hand geeft aan AirFrance. Wopke Hoekstra en die toch in die actie met de KLM-aandelen behoorlijk veel lof ontving. Z: Ja, dat is een beetje de man van de week. Wisseling shot naar de Zoeten. Ministers van Financiën zijn altijd wel populair in Nederland op de een of andere manier en al helemaal als ze lelijke dingen tegen andere landen zeggen. Dan gaat onze nationale trots een beetje gloeien, maar goed hij heeft het ook daadkrachtig aangepakt. En je ziet nu overal ook profielen verschijnen, van god zou hij geschikt zijn als volgende premier. Wisseling shot naar breed tafel te zien van voren. Achtergrond is nu Buma met CDA-logo, kranten: Hoekstra met boxhandschoenen (scherp uit de hoek) en de Jonge over marktwerking zorg. En dan zien we die hele kroonprinsdiscussie oplaaien binnen het CDA. Ook de andere kroonprins van het CDA, Hugo de Jonge, mengde zich snel ook met een groot interview deze week over de marktwerking in de zorg die hij wil beperken. Ja, Wisseling shot naar de Zoeten. en dan zie je dat een paar maanden terug werd binnen het CDA nog redelijk serieus gezegd: ja, als Mark Rutte ooit weggaat, Wisseling shot naar schuin achter de Zoeten, presentator in beeld + kranten. dan hebben wij Buma klaarstaan als dé premierskandidaat. Wisseling shot naar de Zoeten.

144

Nou, daar hoor je niemand meer over. Want ja, Wisseling shot naar tafel rechts voor. Buma’s hoofd prominent in het midden. Buma, in de peilingen, dat gaat eigenlijk best wel slecht. Dus ze hopen daar Wisseling shot naar de Zoeten. een beetje dat toch het succes van die KLM-actie dat dat toch een beetje op die partij afstraalt. Maar ja, dat moeten we nog zien. P: Stel nou Wisseling shot naar rechts voor beweging richting midden hele tafel. dat de coalitie daadwerkelijk die meerderheid in de Eerste Kamer verliest, hè. Dan doet Rutte daar nog wat laconiek over, van ‘nou dan ga ik wat vaker koffie drinken’, dat heeft hij vaker gedaan. Wisseling shot naar presentator. Maar is het zo simpel? Wisseling shot naar de Zoeten. Achtergrond verandert weer in het vaasje. Z: Ja, dat klinkt wel een beetje makkelijk. Je hoort het meer binnen de coalitie. Nou ja, er staan buiten de pensioenen dan niet hele grote plannen, niet hele grote wetgeving wat door de Eerste Kamer moet, maar goed Wisseling shot naar schuin achter de Zoeten, presentator in beeld. er zitten natuurlijk wel een heleboel klimaatplannen aan te komen. Wisseling shot naar de Zoeten. En wat je bij het vorige kabinet zag, dan had je Rutte en de Partij van de Arbeid, Wisseling shot naar rechts schuin voor de Zoeten en presentator. VVD en de Partij van de Arbeid, Wisseling shot naar de Zoeten. die zaten een beetje allebei zelf op de flanken zeg maar en dan gingen ze onderhandelen met partijen die tussen hen in stonden, dus dan was het wel wat makkelijker om een compromis te bereiken. P: En nu moeten ze het juist van die flanken hebben. Z: Precies, want dit is eigenlijk een middencoalitie. En op rechts om het zo maar te zeggen, daar zit Forum voor Democratie en de PVV, nou, daarvan zegt Rutte zelf: dat zijn de schreeuwers. Die voeren eigenlijk ook campagne met Stem Rutte Weg. Wisseling shot naar presentator.

145

Dus dan moet de coalitie het een beetje hebben Wisseling shot naar de Zoeten. van de partijen op de linkerzijde en dat zal natuurlijk toch wel een beetje gaan wringen, zeker bij VVD en CDA. En ja, oké, Groenlinks zal klimaatplannen misschien niet meteen volledig gaan dwarsbomen, maar die partij zal ook zeker niet zomaar, net als de Partij van de Arbeid, bij het kruisje tekenen. Die weten natuurlijk ook wel dat er wat te halen is. P: Ja, en ook Partij van de Arbeid ging vandaag ook op campagne en wij waren daar ook bij. Laten we even kijken. Instart filmpje campagne PvdA. Mensen klimmen de duinen op, zien we door de bomen en daarna in de verte vanaf beneden. Dan Asscher die langs loopt met om hem heen allemaal mensen met rode jassen. Hij lacht. Presentator 3: Het is moeilijk campagne voeren tegen Rutte op dit moment. Zo klom Lodewijk Asscher de duinen op om te protesteren tegen de hoogovens die vieze lucht uitstoten. Asscher: Je kunt het hier zien, Wisseling shot naar interview Asscher. Staat los, microfoon niet zichtbaar. Achter hem Tata Steel met rookwolken. dit is Tata Steel. Prachtig, innovatief bedrijf, heel veel werkgelegenheid. Er kleeft ook een andere kant aan: de uitstoot van CO2, maar ook de vervuiling die mensen hier in Wijk aan Zee ervaren. Wisseling shot naar verder weg van mensen op de duinen, dorp op de achtergrond links. P3: Maar de steun voor die andere grote vervuiler, KLM, vindt Asscher wel terecht. Wisseling shot naar interview Asscher. A: Het idee dat de bedrijven maar wat kunnen doen en dat je als overheid zo klein mogelijk zou moeten zijn, dat ligt achter ons. En ik vind dat we dan ook een volgende stap moeten zetten, en dat we moeten zeggen: het gaat om de mensen. Uiteindelijk gaat het allemaal om de mensen in dit land. P3: Maar dus deze investering van 500 miljoen die het kabinet Rutte doet ondersteunt u van harte? A: Ik denk dat het heel verdedigbaar is dat je zegt, we willen behouden onze inspraak bij een bedrijf dat zo belangrijk is voor zoveel werkgelegenheid. Wisseling shot naar Klaver, camera gaat richting hem en draait mee zodat we de

146 vrijwilligers in groene jasjes goed kunnen zien. Ze knikken instemmend, zijn niet duidelijk verstaanbaar. Klaver: Onwijs tof dat jullie er allemaal zijn. Hebben jullie de peilingen gister allemaal gezien? Dat gaat best goed, maar we zijn er nog niet. Het is nog drie weken. Wisseling shot naar weglopende vrijwilligers, richting woonwijk. P3: Ook Jesse Klaver, gisteren op campagne, is blij met het aankopen van de 14% aandelen AirFrance-KLM. Wisseling shot naar interview Klaver, voor een stel woonhuizen. Op de achtergrond deur tot deur campagne groene jasjes. K: Een rechts kabinet dat een bedrijf opkoopt, ja, dat had je niet snel verwacht. P3: Goed plan? K: Uh, dat moet nog maar blijken of dit het goede plan is, ik vind het wel hoopgevend dat eigenlijk het kabinet nu zegt: ja, soms moet je ingrijpen in de markt. En dat doen ze dus nu bij KLM, maar het staat wel echt in schril contrast natuurlijk met wat ze doen bijvoorbeeld met de zorg. Wisseling shot naar vaasjes achter glas in gebouw, Rutte erdoorheen te zien. Eerst pan naar links dan zoom richting Rutte. P3: Voorzichtige steun is er dus voor de ingrijp bij KLM, maar dat wil nog niet zeggen dat Rutte op warm applaus van de oppositie kan rekenen. Wisseling shot naar interview Asscher. Close-up. Langzame zoom uit. Heeft u iets met vaasjes? A: Om er rozen in te zetten, zeker. Die ik vandaag uitdeel. P3: Ziet u ook de meerderheid in de Eerste Kamer als een broos vaasje? A: Ik zie de meerderheid in de Eerste Kamer als een van de belangrijkste strijdpunten voor mensen om 20 maart te gaan stemmen. Wisseling shot naar Rutte die een grote vaas beschildert, van achter gefilmd, waardoor zijn handen goed zichtbaar zijn. Vooral veel fotocamera’s zichtbaar. Korte close-up van handtekening Rutte die hij getekend heeft op het vaasje. K: Nee, ik heb er helemaal niks mee. En het is vooral heel erg knap hoe hij dit voor elkaar krijgt, Wisseling shot naar interview Klaver. dat we nu alweer over een vaasje hebben, maar voor de rest moet hij gewoon eh ja... hoe zeg je dat... ja... Succes met je vaasje, Mark.

147

P3: U heeft er helemaal niks mee. K: Nee, ik heb er helemaal niks mee. Uiteindelijk gaat het erover wat we voor Nederland kunnen betekenen. En je kan wel door blijven praten over vaasjes, maar als je aan de ene kant 600 miljoen, bijna 700 miljoen uitgeeft om een vliegtuigmaatschappij te kopen, maar aan de andere kant wil je niks doen om ziekenhuizen te redden, dan heb je je prioriteiten niet op orde. Hoeveel vaasjes je ook in je hand hebt. P3: Lelijk vaasje? K: Een bijzonder lelijk vaasje. Wisseling shot naar klein vaasje van het begin. Terug naar studio. Veraf rechts voor. Achtergrond is nu overal foto Jesse Klaver, links richting podium met logo achtergrond, grote scherm lopend vanuit zaal. P: Deze week gaat het echt spannend worden, hè, want Wisseling shot naar presentator. de debatten komen eraan. Wisseling shot naar de Zoeten. Z: Ja, ja. We krijgen donderdag het eerste debat tussen de partijleiders van de Tweede Kamer. En ook inhoudelijk komen er nog een aantal spannende momenten. We krijgen koopkrachtcijfers en na volgende week komen die beruchte doorrekeningen van alle klimaatplannen. P: 13 maart. Z: Een week voor de verkiezingen, daar hebben we bij Nieuwsuur ook een debat over. Dus de komende tijd kunnen we niet om die politici heen. P: Heel spannend, dankjewel, Nynke de Zoeten.

7/3/2019 – Item 4 Duur: 06.32

Pan vlnr, zodat de mevrouw van het vorige item uit beeld verdwijnt en Arjan Noorlander op het scherm rechts kan verschijnen. Achter presentator is op het scherm een still van het RTL- debat te zien: vlnr Baudet, Buma, Dijkhoff, Jetten, Klaver, Marijnissen, Wilders, Asscher. Presentator: We blijven bij de politiek en we gaan meteen terug naar Arjan Noorlander in de Rode Hoed, bij het eerste verkiezingsdebat voor de Provinciale Staten, Arjan. Wisseling shot naar voorkant presentator.

148

Wie kreeg het het meeste te verduren vanavond, want het debat is nu net voorbij, geloof ik? Wisseling shot naar volledig beeld Noorlander. Staat in een soort pressroom naast een bar. Noorlander: Ja, ze zijn het achter mij nu aan het afronden en dan is inderdaad altijd de vraag: wie wordt het meeste aangevallen, waar denken de politieke partijen het meest te kunnen halen de volgende verkiezingen? En dat was eigenlijk duidelijk, logisch misschien ook, de meeste aanvallen waren tegen de grootste partij, zowel links als rechts namen het vooral op tegen VVD fractievoorzitter Klaas Dijkhoff die hier namens de VVD staat, omdat premier Rutte niet meedoet aan die debatten. Ze wilden hem aanvallen op het beleid van de afgelopen jaren in Nederland. En hij bleef daarbij redelijk laconiek. Wisseling shot naar RTL-debat. Klaver, Marijnissen lachend, Wilders en Asscher ernaast. Iedereen zit. Presentator 2: Wie wilt u uitdagen? Wilders: Deheer Rutte. P2: Die is er niet. Wisseling shot naar van bovenaf de zaal, leeg midden. Politici zitten op het verre stuk, presentatoren staan met de rug naar de camera toe. W: Die is er niet. Dan zijn assistent maar, deheer Dijkhoff. Wisseling shot naar Dijkhoff, close-up die opstaat. Kijkt wat ontevreden, doch geamuseerd. (verveeld?) P2: Deheer Dijkhoff, ik zou zeggen: komt u beiden naar voren. Wisseling shot naar nieuwe uitdager: Asscher. Weer veraf shot. Wie wilt u uitdagen? Asscher: Meneer Dijkhoff stond hier net zo relaxt. Komt u er nog even bij. Wisseling shot naar close-up Marijnissen. Marijnissen: Het is misschien wel aardig om even de VVD er zelf dan ook even bij uit te nodigen. Wisseling shot naar vanuit zijkant zaal, politici rechts zittend in beeld. Dijkhoff loopt naar debatstuk toe, Marijnissen van achter te zien. Geven elkaar hand. P2: Oké, weer meneer Dijkhoff. Gaat u maar hier staan, want u bent de uitdager. En meneer Dijkhoff, u aan deze kant. Wisseling shot naar close-up Wilders, druk gebarend.

149

W: U bent een goede opvolger van premier Rutte, want u kunt al net zo goed liegen tegen de mensen thuis. Wisseling shot naar afstand zijkant Marijnissen: zij staat nu waar Dijkhoff net stond, dus is van voren te zien. Dijkhoff van achter. M: Ja, de VVD. Wisseling shot naar presentator van voren te zien. Profiel van beide politici (Marijnissen links, Dijkkhoff rechts). De partij van de failliete ziekenhuizen. Wisseling shot naar close-up Asscher. A: Wie wilt u eerder laten vallen: de grote bedrijven? Wisseling shot naar close-up Dijkhoff. Dat zal nodig zijn. Of uw kabinet? Terug naar studio. Presentator close-up. P: Ja, Arjan, dit is ook het jaar van de klimaatactivisten, Wisseling shot naar breed presentator en op scherm Noorlander zichtbaar. of de klimaatdrammers, hoe je het ook wilt noemen. Daar ging het ongetwijfeld ook over? Wisseling shot naar beeldvullend Noorlander. N: Ja, daar ging het zeker over. Dat was eigenlijk het belangrijkste onderwerp van vanavond en misschien wel van deze hele verkiezingscampagne: het klimaatdebat. Wat zijn wij bereid in Nederland te betalen om de CO2- reductiedoelen te gaan halen? Daar werd ook vooral de aanval onderling gekozen, en wat daarbij heel erg opviel is dat het niet alleen maar de oppositie, bijvoorbeeld Jesse Klaver van Groenlinks was, die het opnam tegen de rechtse partijen. Nee, het was ook opvallend een van de nieuwelingen in de coalitie, Rob Jetten, D66, die heel duidelijk de aanval koos vóór het klimaat, bijvoorbeeld tegen zijn coalitiegenoot van de VVD. Wisseling shot naar RTL-debat. Stelling onderin beeld: Nederland moet internationaal voorop lopen in klimaatbeleid. Dijkhoff in beeld. Jetten: Als we voorop lopen dan zijn het Nederlandse bedrijven die innovatie uitvinden, die nieuwe banen creëren, Wisseling shot naar Jetten, die links uit beeld kijkt en enthousiast vertelt. Gebaart met handen.

150

zodat de hele wereld bij ons komt shoppen om klimaatoplossingen te vinden. Dus we moeten voorop lopen voor de Nederlandse economie en voor de portemonnee bij de mensen thuis. Wisseling shot naar Dijkhoff. Kijkt links uit beeld. Dijkhoff: Het is geen wedstrijd. Wij moeten doen wat nodig, wij moeten doen wat de Nederlandse bijdrage is. Maar als er een ander land is wat op dat moment meer aan het doen is, Zweden of iets anders, Wisseling shot naar Klaver. Lijkt aanstalten te maken iets te willen zeggen (mond open). dan is het voor mij geen wedstrijd. Je moet geen koploper zijn, je hoeft geen... Wisseling shot naar Jetten. Wijst met hand naar Dijkhoff, veel wijzen met vingertje, gebaren met handen. J: [erdoorheen] Maar dit is precies de fout die de vorige kabinetten Rutte hebben gemaakt, want de vorige kabinetten Rutte die zeiden steeds: we gaan niet de gekke Henkie van Europa worden, we gaan niet voorop lopen. We doen nog even niks, maar wat daar nu het effect van is, Wisseling shot naar Dijkhoff, kijkt rechts uit beeld. meneer Dijkhoff, is dat al die windparken die gebouwd worden op de Noordzee, is gebouwd door Deense bedrijven. Wisseling shot naar Jetten. Dat de autoindustrie in China al klaar is met zonneautos, terwijl onze studenten op de technische universiteiten deze auto’s moeten ontwikkelen. Klaver: [erdoorheen] Ik ben onwijs vereerd. Volgens mij mogen we... J: Dus wij moeten samen vooroplopen. Wisseling shot naar Dijkhoff. D: Ik, inderdaad, heb liever dat we misschien een jaartje later de doelen halen en dat iedereen dan nog erbij is, dan dat je iedereen halverwege aan draagvlak verloren bent en de finish nooit haalt. Terug naar studio. Beweging pan links naar rechts zodat Noorlander op scherm in beeld verschijnt. Daarna close-up presentator. P: Arjan, nu ging het bij alle verkiezingsdebatten die ik heb gezien de laatste, wat zal het zijn, 10, 15 jaar altijd over migratie, identiteit. Is dat helemaal verdwenen als thema? Wisseling shot naar beeldvullend Noorlander.

151

N: Nou, het is wel een beetje verdwenen uit de campagne zou je kunnen zeggen, hè. Ze willen het vooral over andere dingen hebben: klimaat, en het geld, de koopkracht en of mensen wel in de toekomst bijvoorbeeld wel aan een baan en een huis kunnen komen. Dat lijken de thema’s te zijn. Maar RTL koos ervoor om toch ook over migratie te praten en over integratie in Nederland. En dan zie je dat dat toch nog steeds ook het thema is waar in zo’n debat het snelst en het meest de vlam in de pan slaat in zo’n debat. Daar worden de mensen, de politici het meest emotioneel over. Bijvoorbeeld toen het ging over het nieuws van vandaag dat er scholen zijn in Nederland, islamitische scholen, waar veel invloed vanuit het buitenland op is, dan zie je direct dat het debat daarover fel en scherp is. Wisseling shot naar RTL-debat. Stelling in beeld is De politiek moet tradities als Zwarte Piet en vuurwerk beschermen. Vlnr in beeld: Asscher, Dijkhoff (verder weg), Wilders (met rug naar camera) en Klaver. W: De actualiteit van vandaag is dat er een moskee is, in Amsterdam, het nieuws van vandaag, die al jarenlang banden heeft Wisseling shot naar Wilders, profiel. Draait zich naar camera toe. En dan weer naar Asscher. Is duidelijk boos, spreekt hard. met terroristische organisaties. A: [erdoorheen] Een school... een school. W: En de wethouder, een school, een islamitische school. A: [erdoorheen] Ik ken die school. W: Banden met islamitische organisaties. En de Partij van de Arbeid-wethouder, samen met de Groenlinks-burgemeester weigert Wisseling shot naar Asscher, profiel. Hoofdschuddend, zichtbaar geïrriteerd. die school te sluiten. A: [erdoorheen, hoofdschuddend] Niks daarvan, nee. W: U heeft eerst het vuurtje aangestoken, en nu er brand is weiger u te blussen. Wisseling shot naar links Wilders, rechts Asscher: in het midden door een rode streep gescheiden. Beiden fel, door elkaarheen pratend, richten zich volledig op elkaar. A: De huidige wethouder van Amsterdam Marjolein Moorman trekt de subsidie in, trekt de nieuwbouw in, doet alles wat zij kan. W: [erdoorheen] Hij blijft open! Hij blijft open! Hoe kan dat? Wat wilt u hebben voor een moskee dichtgaat?

152

A: Het is geen moskee, het is een school. Wisseling shot naar achterkant van Asscher. Dijkhoff, Klaver en in verte Buma nu ook zichtbaar. Wilders naast Asscher, nog steeds op elkaar gericht. W: Een school: hoe blijft die open? A: [erdoorheen] Ik zal je eens zeggen wat er moet gebeuren: die school die moet dicht. En weet u wie dat moeten doen? W: Nou? A: Wij! Den Haag. Daar gaat de stad niet over. Wisseling shot naar Wilders, profiel. W: Bent u daarvoor dan? Dat die school dichtgaat. A: Ja, daar ben ik voor, want ik vind dat die kinderen... W: [erdoorheen] Bent u ervoor dat islamitische scholen dan niet meer in Nederland horen? A: [erdoorheen] Laat u mij even uitpraten. Wisseling shot naar Asscher, schuin voor rechts. Draait zich weg van Wilders en open naar de zaal. Twee armen en handen meebewegen. Laat u mij even uitpraten, meneer Wilders. Ik ben ervoor dat kinderen ten volle meedoen aan onze samenleving, opgroeien, opgevoed worden, mee kunnen doen. Wisseling shot naar Klaver, die houdt zijn hoofd iets naar beneden gericht en kijkt wat gepijnigd. En niet dat ze geïndoctrineerd worden met gif. Op deze school gebeuren dingen die niet goed zijn. Wisseling shot naar Asscher, open naar zaal. Maar wij moeten niet, dit is weer zo’n voorbeeld naar een ander wijzen: dit moeten we in Den Haag oplossen. Terug naar studio. Weer zelfde draai als net zodat Noorlander in beeld komt. P: Arjan, ik zei net: het is klaar, maar ik begrijp het is een beetje uitgelopen, ze zijn bijna klaar. Je zou het bijna vergeten: het zijn Statenverkiezingen. Is het ook maar een seconde gegaan de afgelopen twee uur over de provincies? Wisseling shot naar beeldvullend Noorlander. N: Ja, twee seconden denk ik. Bij de introductie zeiden ze dat het over de Provinciale Statenverkiezingen en ik geloof dat Lodewijk Asscher één keer geprobeerd heeft nog dat thema aan te roeren, maar dit was heel evident een

153

debat over de Eerste Kamer-verkiezingen: houdt de kabinet zijn meerderheid en kunnen ze doorgaan met dit beleid of moet er nieuw beleid komen? Dan merk je gewoon bij dit debat, dat dit eigenlijk allemaal gewoon ervaren debaters zijn, ervaren tv-mensen. Ook de nieuwelingen weten precies hoe ze zich moeten gedragen, dat je elkaar moet laten uitpraten, dus die scherpe debatten, dat gekibbel, dat geruzie wat we de afgelopen jaren wel eens zagen bij debatten: dat zag je vandaag eigenlijk niet. Iedereen snapt hoe dat debat werkt en kreeg daar min of meer ook wel zijn plek in. Dus er zijn er een aantal die het aardig hebben gedaan, aantal misschien wat minder. Maar ik denk dat ze inmiddels allemaal zo goed zijn in het bedrijven van het debat, dat dit hier eigenlijk geen echte winnaars heeft of verliezers. Het zal het debat ook niet enorm gaan kleuren, dit debat vandaag. Het werd daardoor ook eigenlijk behoorlijk inhoudelijk, de standpunten werden over het voetlicht gebracht. Dus als u nog twijfelt wat u wil kiezen, dan zijn de debatten dus in ieder geval de eerste vrij inhoudelijk geweest. P: Helder, Arjan Noorlander, dankjewel.

13/3/2019 – Item 1 Duur: 01.35

Startshot: volledige tafel, beide gasten in beeld, presentator in het midden. Op de achtergrond een rokende fabriek en papierstapel met ‘klimaatplannen’ erop. Presentator: En dat debat, dat voer ik met Rob Jetten, Jesse Klaver en met Thierry Baudet: die is nog onderweg, die had een partijbijeenkomst in Enschede. We verwachten hem elk moment. Wisseling shot naar Klaver. Heren, u in elk geval alvast van harte welkom hier. Wisseling shot naar Jetten. Ja, meneer Jetten, drammen heeft dus zin blijkt, Wisseling shot naar totaal tafel. Lichte beweging van links naar rechts. want de VVD en CDA zijn een flink stuk uw richting opgekomen. Wisseling shot naar Jetten. Geluid is duidelijk slecht in het begin. Microfoon gaat halverwege wel goed aan.

154

Jetten: D66 is in dit kabinet gestapt om een goed klimaatbeleid te krijgen en ik ben heel blij dat we ook vandaag na de doorrekeningen ook meteen hebben doorgepakt. CO2-heffing voor de industrie hebben aangekondigd en de energiebelasting zo gaan verschuiven dat de mensen thuis lagere lasten op hun rekening krijgen en vervuilende bedrijven meer gaan betalen. P: Precies, gaan we het allemaal uitgebreid over hebben vandaag. Ja, Wisseling shot naar Klaver. u glimlacht er al bij, maar misschien ook een beetje, Wisseling shot naar totaal tafel. Lichte beweging van links naar rechts. als ik het mag zeggen, als een boer met kiespijn, want oppositie voeren heeft zo weinig zin, toch? Ze maaien het gras voor uw voeten weg. Wisseling shot naar Klaver. Klaver: Ja, dat vind ik een hele, dat is wat journalisten mij vandaag al een paar keer hebben voorgehouden. Dat werd ook gezegd toen bijvoorbeeld de dividendbelasting, de afschaffing daarvan niet doorging, ja dan ben ik heel blij. En wij vragen al heel lang om de komst van een CO2-belasting, al heel lang zeggen we: de energierekening voor burgers moet omlaag. Wisseling shot naar Jetten. Vandaag maakt Mark Rutte een enorme draai onze richting op: Wisseling shot naar Klaver. Die steekt zijn beide duimen op. top, hartstikke goed. En dan ga ik daar alleen maar positieve dingen over zeggen. P: Helemaal goed, en wat die dingen precies allemaal zijn: daar gaan we naar luisteren, want we hebben genoeg te bepraten.

13/3/2019 – Item 4 Duur: 14.19

Openingsshot: hele tafel zichtbaar, op scherm achter presentator een wereldbol voor zwarte achtergrond. Presentator net iets rechts van het midden. Presentator: Wij gaan door met onze volgende stelling hier aan tafel: De kosten van de klimaatmaatregelen, die moeten eerlijker verdeeld worden. Instart filmpje. Visvrouw (VP) in haar kraam, mensen aan een tafel eten vis. Dan shot van markt. Vox pop: [schreeuwend] Laatste, laatste, beetje, 3 afgekoelde kibbelingen, 5 euro!

155

Wisseling shot naar VP2 interview, meebewegen naar man die door stapel papier bladert. Presentator 2: Ja, wij hebben hier de doorrekeningen van het klimaatakkoord. Vox pop 2: Ja, dat is een aardig stuk papier, zo te zien. Ik heb het nog niet helemaal gelezen helemaal. P2: Wat vindt u dat het klimaatbeleid mag kosten? VP2: Het moet geld kosten, dat is logisch. Ik vind ook dat het geld mag kosten, maar hoeveel... Wisseling shot naar VP3 die doorrekening vastheeft. Meebewegen naar hoofd. P2: Klimaatbeleid gaat zo’n 10 tot 20 euro voor een gemiddeld gezin kosten per maand in 2030. Wat vindt u daarvan? Vox pop 3: Ja, kijk, vind ik wel pittig, omdat aan de andere kant, he ja, die andere kosten zijn ook al heel erg omhoog gegaan en dit is nog bovenop. Wisseling shot naar visvrouw, close-up. VP: Ja, ik kan natuurlijk niet in iedereen zijn portemonnee kijken, kijk, ik kan best wel 10 euro per maand missen, maar ik weet niet hoe dat bij iemand anders in zijn portemonnee zit. Wisseling shot naar VP2 interview. VP2: Tuurlijk wil ik ervoor betalen, maar dan moet het wel zekerheid zijn, dan moet ik wel weten waar ik voor betaal en waar mijn kinderen, mijn kinderen, hoe die dan straks er geen last meer van hebben, tussen aanhalingstekens. Wisseling shot naar VP4 in een kledingkraampje. Vox pop 4: Van mij mogen ze er best wel wat tegenaan gooien. Het moet gebeuren, ja, ik heb liever wel dat we over 50 jaar nog een planeet hebben. Terug naar studio. Centrale shot zelfde als begin. Achtergrond nu zonnepanelen, windmolens, huizen in de verte en groen gras. P: De kosten van de klimaatmaatregelen die moeten eerlijker verdeeld worden en ik begin, ja, bij u, meneer Baudet. U noemt het kabinet vandaag de koopkrachtkillers. Wisseling shot naar Baudet. Zit voorover aan tafel, schudt zijn hoofd, kijkt naar zijn papier. Verontwaardigd. Kijkt dan op. Nu horen we dat het 0,4% gaat schelen in 2030, tegen die tijd 10 à 20 euro per maand volgens dit filmpje. Baudet: [erdoorheen] Nee, dat is niet waar. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor.

156

P: Vindt u dat, vindt u dat killing dat bedrag? B: Nee, maar dat is niet waar. Dit, dit is een totaal flutrapport. Wisseling shot naar Baudet. Het is volksverlakkerij, omdat het een heleboel dingen niet meeneemt in de berekening. Dus het komt uit zeg maar 5,2 miljard per jaar, wat op zich al een aanzienlijk bedrag is. Wisseling shot naar presentator. P: Dat is als je ál die klimaatmaatregelen meeneemt. B: Dat is juist, ja. Wisseling shot naar Baudet. P: Niet alleen dat, waar we het vandaag over hebben, het klimaatakkoord, maar ook dat... B: [erdoorheen] Het energieakkoord. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. P: wat al in 2013 in gang is gezet. Wisseling shot naar Baudet. B: Ja, dus het gaat ook over het hele klimaatbeleid van dit kabinet. Dat is 5,2 miljard per jaar, de komende tien jaar en daarna wordt het nog veel meer. Maar er staan al in die berekening van 5,2 miljard... Jetten: [erdoorheen] Dat weet u niet, hè, dat zegt u nu allemaal maar, maar... Wisseling shot naar achterkant Klaver en Baudet op enige afstand. Jetten van voren erachter te zien. B: een heleboel kosten niet meegenomen, bijvoorbeeld alle kosten die huishoudens moeten maken. Wisseling shot naar Baudet. Dus het is niet waar dat het ons dat percentage van onze totale koopkracht kost, Wisseling shot naar Jetten, close. het kost ons veel meer. Wisseling shot naar Baudet. Die 5,2 miljard is alleen maar wat is meegenomen hierin: kosten van de overheid en dan staat er dus bij, warmtepomp van 20.000 euro die alle gezinnen moeten aannemen, Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor.

157

isolatiekosten, elektrische auto, staat er allemaal niet in. Wisseling shot naar Baudet Dus de kosten zijn veel hoger. P: Jetten, u zegt, dat weet u niet, dat klopt niet. J: Nou ja, kijk, Wisseling shot naar Jetten. deheer Baudet heeft eerst heel lang klimaatverandering ontkend, ondanks dat 97% van de klimaatwetenschappers het daarover eens is. B: [erdoorheen, spottend/lachend] Nou, dit is echt waanzin. Wisseling shot naar over schouder van Jetten. Klaver en Baudet in beeld. Klaver knikt, Baudet kijkt spottend. J: Nu hebben de experts van Nederland gerekend aan het klimaatakkoord en dan noemt hij dat een flutrapport. Wisseling shot naar Jetten. Ik vind dat eerlijk gezegd niet echt respectvol naar al die mensen die zolang aan het klimaatakkoord hebben gewerkt. B: [erdoorheen] Ahh. Wisseling shot naar Baudet, bladert door papieren. Kijkt wat lacherig. J: Deheer Baudet wil het niet zo graag hebben over het feit Wisseling shot naar Jetten. dat zijn 1000 miljard niet klopt of dat het slechts 10 à 20 euro per gezin is in 2030. Wisseling shot naar Baudets handen die door de doorrekening bladeren. Tilt omhoog richting zijn hoofd. Baudet kijkt Jetten alleen aan als hij snel reageert, kijkt verder naar het boekje. Dus dan roept hij: daarna wordt het exponentioneel meer. B: [erdoorheen] Dat is ook zo. Wisseling shot naar Jetten. J: Meneer Baudet, dat weten wij alledrie hier aan tafel niet. En daarom maken we nu beleid richting dat tussendoel van 2030. Daarom hebben we de klimaatwet zo opgesteld en gaan we dus ook de komende tien jaar heel goed kijken naar wat Wisseling shot naar over shoulder Jetten. Baudet leunt op zijn eigen hand.

158

nieuwe innovaties zijn, hopelijk bedacht door Nederlandse bedrijven en studenten. Wisseling shot naar Jetten. Nieuwe innovaties die die klimaattransitie betaalbaar kunnen maken en Wisseling shot naar Baudet, vanuit andere kant dan eerdere (presentatorkant ipv opentafelkant). Grote ogen. er ook voor kunnen zorgen dat het Nederlandse bedrijfsleven daar geld mee gaat verdienen. Ik snap niet dat u, u presenteert zichzelf af en toe als ondernemerspartij, dat u niet wil zien dat het Nederlandse bedrijfsleven staat te trappelen om met al die nieuwe technieken geld te gaan verdienen. B: Oh, maar dat... P: [erdoorheen] Korte reactie. Wisseling shot naar Baudet. Hij is gestopt met lachen en kijkt weer op. B: gebeurt helemaal niet. Wij zijn heel erg voor innovatie, wij zijn voor lastenverlichting en voor investeren in het onderwijs. Dat is prima. En als daar dan innovatieve technologie enzovoorts uitkomt, dan is dat ook prachtig. Wisseling shot naar Jetten, meteen (binnen 1 sec) weer terug naar Baudet. Waar het hier om gaat is massale uitgaven doen voor zonnepanelen, windmolens, isolatiemateriaal, elektrische auto’s en andere totaal niet rendabele dingen. Dus precies dat geld Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. dat we zouden kunnen investeren in innovatie Wisseling shot naar Baudet. dat gaat naar allemaal zaken die helemaal niets met innovatie te maken hebben. P: Reactie Klaver. Die zit op het puntje van zijn stoel. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor (schuiner dan eerst). B: [erdoorheen]Op het moment dat je die windmolens neerzet is die technologie al veroudert. Klaver: Ja, waar ik echt denk waar we voor moeten oppassen, als je naar de koopkrachtcijfers, Wisseling shot naar Klaver en Baudet. Baudet reageert met gezichtsuitdrukkingen: kijkt wat ongelovig (?) achterover, maar wel scherpe houding, lippen duwen tegen elkaar, kijkt Klaver weinig aan.

159

naar de koopkrachtplaatjes kijkt in deze cijfers: we kunnen echt niet zeggen, het kost, het kost twee tientjes in 2030, want dat weet je gewoon echt niet. Maar je kan ook niet zeggen, het kost echt nog duizenden euro’s. Wat je wel kan zeggen, wat je wel kan zeggen op basis van de cijfers die er nu liggen, Wisseling shot naar Klaver. is dat de laagste inkomens met het beleid wat er nu ligt, de hoogste prijs betalen. En dat is denk ik waar een verantwoordelijkheid voor de politiek ligt. Wisseling shot naar zijkant Klaver, Baudet kijkt nu wel vol naar Klaver. Kijkt alsof hij het onzin vindt. Dus of het nu die twee tientjes is, of vijf tientjes, Wisseling shot naar Klaver voorkant. of misschien wel honderd euro of meer, waar wij wel op kunnen sturen is ervoor te zorgen dat die laagste inkomens niet de rekening betalen. Wisseling shot naar presentator. P: Ja, maar dat is gebeurd. Dat wordt aangepast. K: Nou, dat is, Wisseling shot naar Klaver. dat is gezegd dat we dat niet willen. Maar daarvoor moet je wel echt ver durven gaan. P: [erdoorheen] Die energiebelasting gaat omhoog, omlaag pardon. Wisseling shot naar achterkant Klaver en Baudet. Foto achter Jetten heeft een man op een dak die een zonnepaneel bevestigt. K: Ja, die energiebelasting, of die CO2-belasting gaat omhoog. Daar zullen mensen in ieder geval tegemoet worden gekomen Wisseling shot naar Klaver. als het gaat om de energiebelasting. P: [erdoorheen] En bedrijven die gaan meer betalen. Wisseling shot naar presentator. K: Ja, maar wellicht is het ook nog nodig Wisseling shot naar Klaver. om op andere belastingmaatregelen te gaan zitten. Omdat je anders niet kan zorgen dat die laagste inkomens niet worden ontzien. En voor het draagvlak van klimaatbeleid is dat van belang. En ik denk dat het voor politici Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor.

160

en de politiek leiders, ook van onze nieuwe generatie, Wisseling shot naar Klaver en Baudet. Baudet heeft inmiddels armen gekruist boven tafel. van belang is dat we daar op moeten letten. P: En waar denkt u dan aan, wat voor belastingmaatregelen moet ik dan aan denken? K: Nou, het allerbelangrijkste is de energiebelasting en de energiekorting die omhoog moet. Maar we moeten ook kijken of de mensen Wisseling shot naar presentator. die aan de onderkant staan, die het minste verdienen, dat die ook goed uitkomen. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. En dat zal met het belastingplan volgend jaar moeten gebeuren. B: Kijk, het, dit is nou oppervlakkige rekensommetjes maken, want als je dingen bij bedrijven gaat neerleggen, Wisseling shot naar Baudet. dan gaan die bedrijven het gewoon doorrekenen in de prijzen van producten en de mensen die daar dan het meeste last van hebben, dat zijn de mensen die het grootste deel van hun inkomen uitgeven aan consumptie en Wisseling shot naar Jetten. dat zijn weer de lage inkomens, dus hoe je het ook went of keert... Wisseling shot naar Baudet. K: [erdoorheen] Meneer Baudet, dat ben ik met u eens. B: De mensen die het minste verdienen, die betalen relatief het meest... Wisseling shot naar Baudet en Klaver. Klaver lijkt richting de papieren te willen, maar Baudet tilt ze al op en gaat ernaar wijzen. P: [erdoorheen] Het CPB heeft vandaag... B: [erdoorheen] aan dit idiote, absurde, idiote en zinloze beleid. K: [erdoorheen] Mag ik, mag ik... P: Meneer Baudet, Wisseling shot naar presentator. hierin hebt u gelijk. B: Kijk. P: Het Planbureau heeft gezegd dat 80% van de kosten die de industrie extra krijgt,

161

Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. landen bij ons, de consument. K: Wat ze zeggen, de helft gaat naar burgers, de helft gaat naar bedrijven. Wisseling shot naar Klaver en Baudet. Maar dat is waar. P: Nee, ze zeggen 80% komt bij de burgers. B: [tegelijk met P] 80%. K: Nee, 80% wordt doorgerekend en daar zit weer een onderverdeling in. Maar wat die verdeling ook is, dat is waar, de vraag is vervolgens, en dat dat bij de laagste inkomens terechtkomt, dat is ook waar. De vraag is vervolgens aan ons als politici, wat doe je daaraan? Wisseling shot naar totaal tafel van boven, zoom richting tafel. En ik wil heel graag klimaatverandering aanpakken Wisseling shot naar Klaver. en ik weet dat dat kan zonder dat mensen met de middeninkomens Wisseling shot naar zijkant Klaver, Baudets gezicht zichtbaar. Zelfde blik als eerst, armen niet langer gekruist over elkaar. dat die daarvoor de prijs moeten betalen. En de vraag is, bent u ook bereid, meneer Baudet, Wisseling shot naar Klaver. om daarop te werken in plaats van te zeggen: we gaan niks doen aan klimaatverandering, want klimaatveranderingaanpak, Wisseling shot naar totaal tafel vanuit midden. die gaat door. J: Het is dus én dus de belastingen daarop aanpassen, maar het is ook de manier waarop je de uitvoering gaat doen. Dus bijvoorbeeld de woningbouw, dan gaat het over onze huizen, Wisseling shot naar Jetten. dus hoe ga je wijk voor wijk van dat Groningse gas af? Ik wil dat we gaan beginnen in de wijken met de slechtste woningen waar vaak mensen in een huurwoning zitten die zelf niet kunnen investeren in dat huis. Daar moet je dus als gemeente, Wisseling shot naar achterkant Jetten, Klaver en Baudet zichtbaar. Klaver zit voorover, Baudet leunt achteruit in zijn stoel.

162

als overheid tegen een corporatie zeggen: Wisseling shot naar Jetten. we gaan in die wijk beginnen met de klimaataanpak. Want dan zorgen we ervoor dat slechte, tochtige huizen als eerst worden geïsoleerd. Dat mensen dus een fijn, comfortabel huis hebben, Wisseling shot naar overshoulder Jetten, Klaver in beeld. waar ook de energierekening naar beneden gaat. Wisseling shot naar Jetten. Dus dan kun je klimaatbeleid combineren met het aanpakken van de tweedeling in de samenleving. Dat zien we nu ook in de doorrekeningen, dat dat wijk voor wijk van het Gronings gas af, dat dat én voor het klimaat én voor de rekening thuis een hele goede manier is. K: [erdoorheen] Mag ik daar even op reageren? Wisseling shot naar totaal tafel, midden. P: Nou, ik wil even, even wil ik naar meneer Baudet. Als u dit zo hoort, Wisseling shot naar Baudet, vanuit lege kant tafel deze keer. zit er dan toch niet iets in waarvan u denkt: goh, ja, nou, Wisseling shot naar presentator die mensen die worden gecompenseerd in de belasting, die huizen worden minder tochtig gemaakt, die gaan misschien straks minder betalen voor hun energie. Daar zit wat in. Wisseling shot naar totaal tafel, midden. B: [zuchtend] Nee. P: Oké. B: Nee, er zit niks in. Wisseling shot naar Baudet, nu weer vanuit presentatorkant. Hij stopt met achterover leunen. Het is onzin. Het hele project is onzin. P: [erdoorheen] Nee, ik dacht, ik probeer het alleen maar, wie weet, dacht u, er zit wel wat in. B: Nee, ik weet dat u nogal gelooft in dit hele gebeuren. Wisseling shot naar presentator. P: [erdoorheen] Nou, het gaat er niet om wat ik geloof. Wisseling shot naar Baudet.

163

B: Maar dit hele project is nu gewoon desastreus voor de Nederlandse economie. Of je het dan een beetje meer hier of een beetje meer daar: uiteindelijk via belastingen, betalen wij allemaal heel erg vreselijk veel geld hiervoor... De Volkskrant berekent 700 miljard, wij denken 1000 miljard. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. Baudet pakt weer de doorrekening op en gaat ernaar wijzen. P: [erdoorheen] Nou, dat was voordat deze doorrekening er was... B: Nee, want deze doorrekening is slechts een indicatie van een Wisseling shot naar Baudet, close-up. beperkt aantal maatregelen tot 2030 en de klimaatwet gaat over 2050, nogmaals. J: [erdoorheen] Maar mag ik een vraag stellen aan deheer Baudet? P: [erdoorheen] Meneer Jetten, meneer Jetten wil u een vraag stellen, laat hem u een vraag stellen. Wisseling shot naar Jetten. Die zit met een vinger voor zijn mond. B: Als je dit niet doet, als je dit loslaat, dan heb je geld Wisseling shot naar Baudet, vanuit lege kant tafel. om echt te investeren in beter onderwijs, betere zorg, infrastructuur, in betere woningen, enzovoorts. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. J: Maar juist op dit punt wil ik een vraag stellen, wat het PBL heeft vandaag gezegd: als we dit allemaal doen, dan gaan we elk jaar een paar miljard minder uitgeven aan olie en gas uit foute landen als Saoedie-Arabië. Dus door klimaatmaatregelen te nemen, Wisseling shot naar Jetten. minder geld naar oliesjeiks. Geld wat je dus kan investeren in bijvoorbeeld dat onderwijs. Wisseling shot naar overshoulder Jetten, Klaver en Baudet zichtbaar. Allebei nu voorover op tafel geleund. En ik probeer echt te begrijpen, waarom wil deheer Baudet liever miljarden sturen naar Saoedie-Arabië dan dat geld te investeren in Nederland? Wisseling shot naar Baudet vanuit presentator.

164

B: Omdat het niet of-of is. Dat is de denkfout die u de hele tijd maakt. U denkt, oh een windmolen vervangt bijvoorbeeld een kolencentrale, maar dat is helemaal niet zo. Omdat het niet altijd waait. J: [erdoorheen] Een aantal windmolens. Wisseling shot naar Jetten. B: Dus je kunt niet Wisseling shot naar Baudet. afhankelijk zijn van zon en wind. De zon schijnt niet altijd, de wind waait niet altijd, dus je moet een back-up hebben... Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. J: [erdoorheen] Een (...) maken, ja, ben ik het helemaal mee eens. B: ... en die back-up die moet, Wisseling shot naar Baudet. die is er op dit moment gewoon niet. Dus wat je veel beter kan doen, als je dan die kant op wil van innovatie, wat prima is, dan moet je investeren in onderwijs, Wisseling shot naar Jetten. dan moet je niet nu, terwijl de technologie er nog niet is, dan moet je niet nu obsessief CO2 willen gaan terugdringen. Wisseling shot naar Baudet. Daarom hebben wij ook overigens dat amendement gesteund van Stoffer van de SGP om de doelstelling 2030 er überhaupt uit te halen en te zeggen, zoals Dijkhoff net ook zegt, nou, laten we dan over 31 jaar gaan kijken Wisseling shot naar totaal tafel, midden. als er iets nieuws komt, dat zou ik me nog kunnen voorstellen. Wisseling shot naar Baudet. Dat je gaat investeren in ondernemers, onderwijs, ondernemerschap, start-ups, dat soort zaken. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. Nu dit allemaal doen, als Nederland, heeft geen enkel nut en kost alleen maar heel erg vreselijk veel geld. P: Ja. Wisseling shot naar over shoulder Jetten, Klaver en Baudet in beeld. Klaver beweegt meer met zijn handen, maar houdt ze wel laag.

165

K: Nou een van de zaken die ook echt wel veel geld kost is de omslag in, als het gaat over mobiliteit. Hè, er worden best wat subsidies gegeven als het gaat om het kopen van elektrische auto’s en het gevaar is dat ook die subsidies weer naar de hoogste inkomens gaan. En er is een manier om dat slimmer doen, en dat kan bijvoorbeeld Wisseling shot naar presentator. met het rekeningrijden. Wisseling shot naar Klaver. De vraag is of we daar nu de komende tijd ook over kunnen spreken, het betalen voor gebruik. Dus ik ben heel benieuwd ook naar deheer Jetten. Dat is waar we echt een besparing kunnen halen, waardoor het goedkoper kan. En dat geld kan naar de burger. P: Meneer Jetten? Wisseling shot naar Jetten. J: D66 is groot voorstander van rekeningrijden, betalen per kilometer, dat gaan we nu invoeren voor vrachtwagens. Wisseling shot naar totaal tafel, van midden boven, lichte beweging naar onder. Dat is ons gelukt in het regeerakkoord. Wisseling shot naar Jetten. Er is helaas nog geen voldoende draagvlak om dat ook voor personenauto’s te doen. Maar daarom zetten we ook de komende jaren in op onder andere de tweedehands elektrische markt. We vinden volgens mij allemaal dat we niet meer die hele dure, elektrische auto, de Tesla-subsidie wordt het ook wel eens genoemd. Wisseling shot naar overshoulder Jetten, Klaver en Baudet zichtbaar. Dat kan allemaal wel een tandje minder. Wisseling shot naar Jetten. Daar ben ik het helemaal mee eens. En ik hoop dat als we die kilometerheffing voor vrachtwagens de komende jaren invoeren, Wisseling shot naar totaal tafel, schuinlinks voor. Baudet kijkt nu weer zoals hij in het begin bij Klaver keek: alsof hij het allemaal onzin vindt. dat iedereen dan ziet, dit is eigenlijk wel heel verstandig om voor alle automobielen te doen. P: En, denkt u dat u uw coalitiegenoten kan overtuigen van

166

Wisseling shot naar presentator. nut en noodzaak van deze maatregel? Wisseling shot naar Jetten. J: Nou, dat zal niet op korte termijn lukken, maar u heeft denk ik vandaag gezien dat als D66 er strak bovenop zit, dat we dan uiteindelijk stapje voor stapje wel bij die groene stand van het kabinet uitkomen. Wisseling shot naar Klaver. P: Ja, schamper gelach hier aan mijn rechterzijde. Wisseling shot naar totaal tafel, iets van boven, bewegend naar beneden, midden. B: Ja, dat vond ik grappig, maar ja, het rekeningrijden is gewoon een hele oneerlijke maatregel... Wisseling shot naar Baudet vanuit presentator. P: [erdoorheen] Daar bent u tegen. B: ... voor alle mensen. Natuurlijk! Die afhankelijk zijn in hun bestaan van het hebben en gebruiken van een auto en dat is een enorm verschil tussen mensen die in de stad wonen, of in de Randstad wonen met een heel goed openbaar vervoernetwerk, Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. en fietsen en dingen, en mensen die in wat meer landelijke gebieden wonen. Wisseling shot naar Baudet. Je beknelt het midden- en klein bedrijf er enorm mee, de transportsector zal er ontevreden over zijn, alles komt weer neer op zó veel geld. Wisseling shot naar achterkant Baudet en Klaver. Jetten zichtbaar. K: [erdoorheen] Wat de doorrekening laat zien is dat we de doelstellingen niet halen en dat we over al die terreinen moeten spreken. Wisseling shot naar Klaver. Dus ook over de bio-industrie, maar ook over automobiliteit en daarmee denk ik dat ook de komende tijd het rekeningrijden gewoon weer op tafel zal komen te liggen. Wisseling shot naar totaal tafel, midden. Omdat je anders, de kans groot is dat je de doelstelling niet haalt en ik ben heel blij Wisseling shot naar Klaver.

167

dat de hele coalitie heeft gezegd, die doelstellingen die in de klimaatwet staan van 49% in 2030, Wisseling shot naar achterkant Klaver en Baudet, Jetten zichtbaar. die moeten we halen. Wisseling shot naar Klaver. Dan kan je niets ontzien. Wisseling shot naar Klaver zijkant, Baudets gezicht zichtbaar. En dat betekent ook dat er opnieuw naar de mobiliteit gekeken moet worden. B: Maar dat betekent dus ook dat er een hele heldere keuze voorligt op 20 maart, Wisseling shot naar Klaver, snelle beweging richting Thierry en dan weer terug. hè, want je hebt dus in feite CDA, VVD, D66, Groenlinks, Wisseling shot naar totaal tafel, licht schuinrechts voor, minder schuin als eerder. in feite, jullie willen allemaal in principe hetzelfde. Beetje discussie over waar dan de kosten neerkomen, Wisseling shot naar Klaver en Baudet. maar iedereen wil die klimaatwet. Als je dat dus niet wil, dan heb je dus als kiezer in feite maar één alternatief en dat is Forum voor Democratie, dus dat is wel... Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. P: En eist het Forum, om nog maar even richting die 20 maart te... B: [erdoorheen] Wij gaan die, wij gaan die klimaatwet blokkeren in de Eerste Kamer. P: Maar, dat wordt dan heel ingewikkeld, Wisseling shot naar presentator. want zoals het er nu naar uitziet in de peilingen ook, en als Groenlinks mee zou stemmen, dan komt die klimaatwet er zeker door. Wisseling shot naar Baudet vanuit presentator. B: [erdoorheen] Hangt ervan af hoe groot we worden. K: [erdoorheen] Nou, Groenlinks gaat zeker meestemmen. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinrechts voor. Het is ons eigen initiatief. En waar we aan werken met die klimaatwet is eigenlijk om dit soort zaken te voorkomen. Wisseling shot naar Klaver en Baudet.

168

100 zetels in de Tweede Kamer hebben dit gesteund, er is een zeer brede meerderheid in de Eerste Kamer. En ja, deheer Baudet heeft wel gelijk: de verkiezingen volgende week gaan ergens over. En je kan kiezen voor de klimaatontkenners, of je kan kiezen voor partijen die zeggen... B: [erdoorheen] Of de koopkrachtkillers. K: ... klimaatverandering, daar moeten we mee stoppen om daarover te praten Wisseling shot naar totaal tafel, helemaal terug schuinrechts voor. Achtergrondplaatje is nu veranderd in dampende fabrieken/haven en rechts het boekje van doorrekening. en dat moeten we aanpakken. Het is aan de kiezer om volgende week te spreken en ik hoop dat de kiezer volgende week het vertrouwen uitspreekt in Wisseling shot naar Klaver. Groenlinks en dat we dit kabinet of kunnen tegenhouden of kunnen helpen. Wisseling shot naar totaal tafel, vanuit midden. P: Nou, nu hebt u allebei een pleidooi gemaakt om op uw partij te stemmen. En dan moet ik om het eerlijk te houden, u daartoe ook de kans geven, meneer Jetten. Wisseling shot naar presentator. U hebt de gok genomen om in dit kabinet te stappen, verantwoordelijkheid genomen. Toch gaat het in de peilingen niet zo goed. Verwacht u dat dit uw game changer is? Wisseling shot naar Jetten. J: Nou, ik vind het klimaatakkoord eigenlijk zo belangrijk dat dat me eigenlijk helemaal niet zo uitmaakt, wat daarvan het effect in de peilingen is. Dit doen we namelijk voor alle generaties na ons. Op 20 maart mag de kiezer bepalen hoe groot wij worden in de provincie en daarmee ook in de Eerste Kamer. En ik zou tegen de mensen thuis willen zeggen: je hebt bangmakers die vandaag ongelijk hebben gekregen, je hebt boeroepers die aan de zijlijn blijven staan, Wisseling shot naar over shoulder Jetten, Klaver en Baudet zichtbaar. Klaver zit achterover. Baudet lacht en zit voorover. en je hebt klimaatdrammers, die ervoor zorgen dat we daadwerkelijk in die groene stand komen. Dus ik zou iedereen willen oproepen, sta je voor goed klimaatbeleid waarbij we het bedrijfsleven ook laten meebetalen, dan kunt u op 20 maart op D66 stemmen. Wisseling shot naar Klaver en Baudet.

169

P: Zo hebben we allemaal een pleidooi gedaan om op uw eigen partij te stemmen, zijn we allemaal iets wijzer geworden. K: [erdoorheen] Maar ga vooral stemmen. Of het nou op ons drie is of niet. B: [erdoorheen] En laat ook je oordeel over immigratie meewegen, hè. Het gaat ook over naast klimaat over open grenzen. Wisseling shot naar totaal tafel, schuinlinks voor, langzame pan naar midden. P: [erdoorheen] Heren, nu ontspoort het. Ik ga er een eind aan maken, ik dank u allen voor uw komst vanavond.

19/3/2019 – Item 4 Duur: 09.21

Openingsshot: beweging van schuin rechtsvoor studio naar tafel richting presentator. Achtergrondscherm heeft de partijleiders allemaal samen in beeld en daarnaast een kaart van Nederland met een rood potlood erboven. Presentator: Gaan we terug naar Arnhem, waar de partijleiders zojuist het laatste verkiezingsdebat hebben afgesloten voor de Provinciale Statenverkiezingen. En dus weer aan tafel: Arjan Noorlander.

Wisseling shot naar Noorlander. Jij hebt voor ons gekeken. Wisseling shot naar presentator en Noorlander, voorkant tafel niet meer zichtbaar. Schuinrechts voor. Het begon heel erg over Utrecht, het debat met die verklaringen van alle partijleiders Wisseling shot naar presentator, close-up. waar het meteen ook fel tegen elkaar inging. Wat waren andere opvallende momenten die we terug moeten zien? Wisseling shot naar Noorlander. Noorlander: Ja, ik denk dat we toch nog even weer terug moeten naar de aanslag in Utrecht, want dat is toch waar iedereen vandaag in de politiek maar ook wel rond dat debat mee bezig was. We zagen natuurlijk aan het begin van dat debat de partijleiders naast elkaar staan, Wisseling shot naar totaal tafel, midden.

170

we zien het ook achter, om een soort eendrachtig uit te stralen dat ze achter de hulpverleners en dit land staan. Wisseling shot naar Noorlander. Er was ook een debatje wat daar duidelijk op in ging tussen Rob Jetten en Geert Wilders over de vraag: heeft het er nou mee te maken, de achtergrond van deze man, bij wat er precies gebeurd is? Dus eigenlijk het debat waar het zich ook op het Binnenhof op toespitst, dus laten we even kijken. Instart filmpje NOS-debat. Wilders in beeld. Wilders: Dus wat ik eigenlijk zou willen is aan deheer Jetten zou willen vragen, misschien tegen beter weten in, houd op met die kritiek op de mensen die wijzen op de gevaren van de islam en bestrijd met ons Wisseling shot naar van schuinachter Wilders, Jettens gezicht wel te zien. Verder weg. Dus zichtbaar hoe ze staan. tegen de islamisering en voor de vrijheid. Voor de vrijheid van u, van mij, van iedereen in Nederland. Presentator 2: Meneer Jetten, bent u het inderdaad eens met de stelling. Wisseling shot naar Jetten, close-up. Jetten: Absoluut niet. We staan hier iets meer dan 24 uur na die verschrikkelijke aanslag in Utrecht. Er zijn twee jonge mensen uit het leven gerukt, een jonge vader die nooit meer thuis zal komen bij zijn gezin. De vlaggen op overheidsgebouwen, zoals hier in Arnhem, hangen halfstok. Wisseling shot naar Wilders. Wat deheer Wilders hier doet met deze stelling en met zijn hele lelijke woorden aan het begin van deze avond Wisseling shot naar ver van boven, stelling ‘Islam hoort niet thuis in Nederland’ zichtbaar op de borden bovenin de zaal. is tegen alle moslims in Nederland zeggen dat zij medeverantwoordelijk zijn aan deze verschrikkelijke daad Wisseling shot naar Jetten. van één gestoorde gek. Terug naar studio. De beweging van het begin zet weer verder door. P: Ja, dit waren Jetten en... N: Wilders. P: Wilders, ja. Ja, ik moest even denken. Nou ja, dat sluit eigenlijk wel mooi aan.

171

Wisseling shot naar presentator. Want, Rutte was vanavond, dat heb ik gezien, heel opvallend even een moment de weg kwijt in het debat. Wisseling shot naar Noorlander. N: Ook zo’n 1-op-1 debat, want het hele debat waren vooral 1-op-1 debatten. Hij ging in debat met Asscher over de uitgestoken hand: hoe moeten we nu verder na de verkiezingen? Nou, dat ging dus vandaag ook over samenwerken in dat land, in dit land, niet alleen op economische vraagstukken, op klimaat, maar natuurlijk ook als het gaat om terrorisme. Nou, Rutte begon daarover tegen Asscher, en je merkte dus, je merkte eigenlijk voor het eerst dat Rutte de draad kwijtraakte, Wisseling shot naar beeldbeweging schuinrechts naar dichterbij schuinrechts. Tafelvoorkant zichtbaar. even niet meer wist wat hij in dat debat wilde. Zo kennen we Rutte niet. Wisseling shot naar Noorlander. Misschien is hij de afgelopen dag natuurlijk ook heel erg druk geweest, maar het was voor zo’n debat toch wel bijzonder opvallend. Wisseling shot naar totaal tafel, midden. Daarbij is het belangrijk om te weten: Carolien is zijn politiek assistent. Wisseling shot naar Noorlander. Kijkt weg van camera richting voorkant tafel. Instart filmpje NOS-debat. Rutte eerst volledig in beeld, close-up. Dan in een linkerblok, rechterblok staat Asscher in close-up. Stelling in beeld: Om Nederland verder te brengen, moeten we niet tegenover elkaar staan, maar naast elkaar staan. VVD-logo naast de stelling. Rutte: Wat ik nu zie is dat u van met elkaar steeds meer denkt in tegenover elkaar. En daar heb ik twee voorbeelden. De eerste is het onderwijs. Het kabinet steekt heel veel extra geld in onderwijs, Wisseling shot naar Rutte close-up, beeldvullend. u wilt zoveel extra geld in het onderwijs steken dat het ten koste gaat van de zorg, van infrastructuur, van defensie. Uiteindelijk, ik moet even, waar was die tweede voorbeeld... Carolien! P: [gelach uit zaal en ook van P] Serieus? R: Ben het even kwijt. P: Zullen we het anders eerst even over het eerste voorbeeld hebben?

172

R: Eerst het eerste voorbeeld over onderwijs, en daarna kom ik op het tweede voorbeeld. P: Ja, precies. Ja. Wisseling shot naar Asscher. Meneer Asscher. Asscher: Is Carolien onderweg? [zaalgelach] R: Help! Interview Rutte in zaal na afloop. Andere politici lopen rond en worden geïnterviewd achter en rondom Rutte. Mensen lopen rond in pak. Blauw zaallicht. Presentator 3: Ja, meneer Rutte, wie is Carolien? R: [grappend] Ja, het was echt een ramp. Dit is de hel wat je kan gebeuren in zo’n debat, dat je zo’n black out krijgt. Je hebt het allemaal goed voorbereid en fuck je kan het argument niet vinden. Carolien is politiek adviseur. P3: En, het overkomt u niet vaak een black out, stond u hoofd er niet helemaal naar? R: Jawel, ik had het eerste debat met Lilian was eigenlijk heel erg aardig. Nee, ik heb daar eigenlijk helemaal geen excuses voor, maar ja dat kan ook gebeuren natuurlijk. Ja, maar wel vreselijk balen. Terug naar studio. Beweging van helemaal voor in de studio (rood potlood kleurt rond stemvakje in staande scherm), naar presentator aan tafel. P: Ja. [lacht] N: Gebeurt hem eigenlijk nooit, maar vandaag dus wel. Hij was het even helemaal kwijt. P: Ja. Kleine partij. Wisseling shot naar presentator. SGP. Wisseling shot naar Noorlander. N: Ja, zeker, want deze verkiezingen gaan uiteindelijk ook nog over: dit kabinet gaat misschien zijn meerderheid verliezen in de Eerste Kamer na de verkiezingen, zijn er dan kleinere opppositiepartijen die de uitgestoken hand willen uitsteken om ze eventueel aan een meerderheid te helpen? Dan wordt er vaak gesproken over Groenlinks, eventueel PvdA. Wisseling shot naar schuinrechts voor. Voorkant tafel zichtbaar. Lichte zoombeweging.

173

De vraag is of het lukt en of dat genoeg is in dit versplinterde politieke landschap. Wisseling shot naar Noorlander. En dan heb je misschien ook nog eens een kleintje nodig die daarbij komt helpen. Nou, twee van die kleintjes, Wisseling shot naar presentator. SGP en DENK, Wisseling shot naar Noorlander. gingen ook met elkaar in debat. Wisseling shot naar schuinrechts voor, minder tafel zichtbaar dan net. Ja, en dan zie je toch dat zei vooral heel erg uitgaan van toch hun eigen standpunten en elkaar, in ieder geval vandaag, absoluut niet wisten te vinden. Instart filmpje NOS-debat. Van der Staaij in beeld. Van der Staaij: Dat betekent dat je op de inhoud scherp tegenover elkaar mag staan. Dat doen wij ook, Wisseling shot naar Kuzu die aan het knikken is met een glimlach. op bijvoorbeeld integratie of de houding tegen Israël, Wisseling shot naar Van der Staaij. maar dat we niet op de persoon spelen. En dat zie ik bij DENK nog wel eens terug. Wisseling shot naar Kuzu. Kuzu: Meneer Van der Staaij, in de eerste plaats, bedankt voor de preek, want als ik naar deheer Van der Staaij luister, dan heb ik wel eens het gevoel dat ik in de kerk sta. S: [lacht] Nou, heel goed. K: En dat is goed, dat is goed, want Wisseling shot naar Van der Staaij, lacht. dat doet me ook denken aan Bijbelse teksten. Wisseling shot naar Kuzu. Ik zat te denken aan Mattheüs 7, vers nummer 5. En dat luidt als volgt: Wisseling shot naar Van der Staaij, kijkt nu iets serieuzer. S: [erdoorheen] Oef, dan moet u me even helpen. P2: [erdoorheen] Maar graag even uw reactie. K: Het citaat is: Huichelaar, haal eerst de balk uit uw eigen ogen,

174

Wisseling shot naar Kuzu. voordat u de splinter in de ogen van uw broeder weghaalt. Want de SGP is een partij die niet staat voor de gelijkwaardigheid tussen man en vrouw. U bent Wisseling shot naar achter heren, presentator in midden van voren in beeld. Verder af. hoogstpersoonlijk verantwoordelijk voor de handtekening onder de Nashville- verklaring. Wisseling shot naar Kuzu die papier tevoorschijn haalt. En ik heb hier [haalt een A4-tje tevoorschijn] een formuliertje Wisseling shot naar Van der Staaij, kijkt nu echt veel minder blij. van de SGP waarin staat: Wisseling shot naar Kuzu met het papier in zijn hand. is de islam een bedreiging voor Nederland? Met een bom, waardoor 1 miljoen mensen in dit land worden geassocieerd met terrorisme en dat vind ik walgelijk Wisseling shot naar Van der Staaij. en abject. Dus ik zou zeggen: ga eerst bij u zelf ten rade, meneer Van der Staaij. Terug naar studio. Weer beweging van verderweg rechtsvoor naar dichterbij rechtsvoor. P: Ja, Arjan, dat waren de kleintjes. Het was het laatste debat. N: Ja. Wisseling shot naar presentator. P: Morgen gaan we naar de stembus. N: Ja. P: Als je nou even terugkijkt, Wisseling shot naar Noorlander. door gister is natuurlijk alles veranderd, Wisseling shot naar schuinrechts voor, tafelvoorkant net niet meer in beeld. maar hoe zou je nou de hele campagne typeren? N: Nou ja, door gister is inderdaad alles op scherp komen te staan. Wisseling shot naar Noorlander. Dat zie je. Politici reageren fel op elkaar en emotioneel op elkaar vandaag, want er is natuurlijk nogal wat gebeurd. Wisseling shot naar schuinrechts voor. Achtergrondafbeeldingen zijn nu Jetten bij campagne met D66-mensen en Wilders met een fan.

175

Als je daarvoor terugkijkt is het toch eigenlijk vooral een campagne geweest, Wisseling shot naar Noorlander. waarin de coalitiepartijen zwaar afgestraft dreigen te worden deze verkiezingen en haar meerderheid dreigen kwijt te raken en het was dus een campagne waarin ze ook elkaar opzochten in een strijd om te kijken Wisseling shot naar totaal tafel, midden. of het lukt om de kiezer toch weer het geloof in die coaltie terug te geven, Wisseling shot naar Noorlander. omdat die mensen in de coalitie weer een gezicht zouden krijgen. Eigenlijk stond toch vandaag de oppositie, Geert Wilders, DENK, de andere partijen, stonden op belangrijke thema’s voor hen, integratie, immigratie, stonden een beetje buitenspel. Ging vooral over het gedoe binnen de coalitie zelf. Dat bleek eigenlijk vorige week nog toen de klimaatdoorrekeningen kwamen en het vooral nog een debat was ook tussen de coalitiepartijen. Zo begon het eigenlijk begin dit jaar ook al. Wisseling shot naar totaal tafel, midden. Presentator kijkt richting camera. Instart filmpje begin jaar overzicht. Eerst krant met Dijkhoff erin en VVD: ‘nee’ tegen klimaatakkoord / bovenkop: Dijkhoff haalt uit naar ‘drammer’ Rob Jetten (D66). Onderin zaterdag 12 januari. Pagina slaat om naar paginagroot Klaas Dijkhoff. Slaat weer dicht en andere krant wordt eropgegooid. Presentator 4: De Kamer is nog met Kerstreces als Klaas Dijkhoff de campagne aftrapt door coalitiegenoot Wisseling shot naar Jetten die in Den Haag in het Tweede Kamer-gebouw arriveert. Rob Jetten een ‘klimaatdrammer’ te noemen. Wisseling shot naar close-up Jetten interview. J: Dat is een woord wat ik helemaal aan deheer Dijkhof laat. Wisseling shot naar close-up Dijkhoff interview. Dijkhoff: Je hebt het over drammers en dat wordt er gevraagd: valt hij daar ook onder? En dan geef je daar eerlijk antwoord op. Dat is niet mijn meest hoffelijke moment, dus ik was ook niet van plan om de rest van het jaar dat woord de hele tijd te gebruiken. Wisseling shot naar krant AD met tekst CDA is om: versoepel het kinderpardon. Bovenkop: Asielbeleid op schop na draai van het CDA. Onderin: dinsdag 29 januari. P4: Een reactie laat niet lang op zich wachten.

176

Wisseling shot naar NOS-Journaal. Presentator 5: Dit weekend lijkt het de beurt aan CDA en D66 om de verhoudingen in het kabinet wat verder op scherp te zetten. Wisseling shot naar interview Buma. Close-up met zoom naar meer close-up. Buma: Dat is wat wij op tafel hebben gelegd. En aan de ene kant het feit dat we het heel moeilijk, mensen die echt terug moeten, illegaal het land uit krijgen, Wisseling shot naar zijkant interview Buma. en aan de andere kant kinderen die hier heel lang zitten, de vraag krijg: Wisseling shot naar ronddraaien om Dijkhoff die geÏnterviewd wordt. wat moet er nu precies gebeuren. P4: Anderhalve week in crisissfeer wordt er alsnog een akkoord over het kinderpardon bereikt. Wisseling shot naar Wiebes die de Kamer uitloopt. Onderin beeld: dinsdag 19 februari. De energierekening. Wisseling shot naar close-up interview Wiebes. Wiebes: Ramingen kunnen er altijd naast zitten, helaas. Wisseling shot naar kijken op camerafilmscherpje naar Wiebes die geïnterviewd wordt. P4: Die laat de campagne opnieuw ontvlammen. Wisseling shot naar Wilders interview bij patatbalie. Wil: Ze hebben gewoon gelogen en de boel bedrogen. Wisseling shot naar Marijnissen in kantoor interview. Marijnissen: Wij werden weggezet dat we aan bangmakerij zouden doen, omdat wij gewoon hier Wisseling shot naar van achter Tweede Kamer, Marijnissen aan het woord. in het parlement hebben verteld wat we gewoon op straat horen. Namelijk dat Wisseling shot naar Wiebes tussen andere mensen in Tweede Kamer door achter spreekgestoelte zichtbaar. de mensen beginnen allemaal over de forse stijging van de energierekening. Wisseling shot naar Marijnissen in kantoor. Dat zou bangmakerij zijn, zou allemaal niet kloppen, nou, blijkt dus wel degelijk dat we gelijk hadden. Wisseling shot naar Rutte die binnenloopt in perskamer. Onderin beeld: woensdag 13 maart. P4: Het kabinet probeert daarop zijn slag te slaan bij de doorrekening van de klimaatplannen.

177

Wisseling shot naar Rutte aan het woord in perskamer. R: En dat betekent dat ik ook hier nu al wil uitspreken dat we de belasting op de energierekening aanzienlijk gaan verlagen, en dat we de belasting voor bedrijven gaan verhogen. Wisseling shot naar Pensioenactie op NS-bord. Daarna hesje VVMC IN ACTIE zichtbaar. Onderin beeld: maandag 18 maart. P4: En in de laatste week worden meerdere acties tegen het kabinet gevoerd, waaronder een pensioenactie. Wisseling shot naar leeg Binnenhof, wel een opgebouwd podium zichtbaar. Maar die wordt grootendeels afgeblazen door de aanslag in Utrecht. Onbekend: Fijne thuisreis, dankuwel. Terug naar studio. Lichte beweging schuinrechts verder weg naar closer naar presentator. Achtergrondafbeelding weer beginshot. P: Ja, en toen was alles anders. Dat was gister. Want morgen gaan we naar die stembus. Wat, wat... Is er iets te zeggen over wat dit nou uiteindelijk voor effect zal hebben? Wisseling shot naar Noorlander. N: Nee, ik denk totaal niet. Morgenavond weten we het. Niemand had dit natuurlijk verwacht. Er zijn denk ik ook veel momenten geweest vandaag dat heel veel mensen dachten, heel erg bezig waren met die aanslag, en helemaal niet meer dachten aan het feit dat we morgen ook moeten stemmen voor de Provinciale Staten. Debatten gaan natuurlijk ook op dit moment helemaal niet meer over de Provinciale Staten, maar vooral over wat er in Utrecht is gebeurd. Er leek een zekere logica te zitten in die campagne: het ging over het klimaat, het ging over de pensioenen, het ging over lerarensalarissen, over het kinderpardon. Nu gaat het eigenlijk alleen maar nog over die aanslag gister. Over integratie, immigratie en over het wel of niet opsluiten van gevaarlijke mensen. Ja, hoeveel impact dat morgen op de verkiezingsuitslag zal hebben: ik heb geen idee. Het wordt in ieder geval een stuk spannender en dynamischer, ook morgen denk ik, dan waar we, ja minder dan een dag geleden nog rekening mee hielden. P: We gaan het morgen zien. Dankjewel, Arjan Noorlander.

21/3/2019 – Item 1 Duur: 07.15

178

Openingsshot: presentator van schuin-links voor. Voorkant tafel niet zichtbaar (alleen bovesnte randje). Achter haar het logo van FvD met groot ervoor een foto van een serieus- kijkende Thierry Baudet. Langzame beweging naar midden tafel. Links verschijnt Groenlinks in beeld met ervoor een grote foto van Jesse Klaver. Kijkt ook serieus. Meer van de voorkant tafel wordt zichtbaar. Presentator: De eerste formateur is al gevraagd. Forum voor Democratie wil dat Hans Wiegel een coalitie gaat smeden in Zuid-Holland, waar de partij van Thierry Baudet de grootste werd. Daar begon gisteravond een politieke aardverschuiving. Wij gingen vandaag naar Zuid-Holland waar de twee grote winnaars van deze verkiezingen, Forum voor Democratie én Groenlinks, zegevierden. Instart filmpje Zuid-Holland. Shot op provinciehuis, groen stoplicht voetgangers te zien. Bovenkant hoofden mensen ook. Presentator 2: Bij het Provinciehuis staat het licht op groen voor de troepen van het Forum voor Democratie.

Wisseling shot naar veraf shot van wandelende fractie. Aan het begin van de middag wandelt de fractie naar binnen. Elf man sterk. Fractievoorzitter is Rob Roos. Wat wilt u als eerste verwezenlijkt zien? Wisseling shot naar interview Rob Roos. Roos: Wij hebben een aantal punten, nou goed, we moeten eerst maar eens kijken naar de formatie, hoe dat nou gaat komen. We gaan eerst nou de verkenning doen. Stapje voor stapje. Wisseling shot naar voorkant gebouw. Beweging naar links, snel, richting een panter/luipaard/jaguar-dier op een glazen ruit. Fractie wandelt erachter door. P2: Inmiddels is de eerste bespreking achter de rug: Forum wil Hans Wiegel als verkenner. De andere partijen denken daar nog even over na. Wisseling shot naar Provinciehuis waar een banner met 20 maart verkiezingen voor staat. Schuinlinks. De achterban van Forum is groot in Zuid-Holland. 1 op de 5 inwoners stemde gister op de partij van Thierry Baudet. Wisseling shot naar interview VP1. Vox Pop 1: Ik werd heel vrolijk wakker vanmorgen, ja.

179

P2: [erdoorheen] Hierdoor? VP1: Ja, we hebben tot laat zitten kijken. En toen stonden we er natuurlijk al heel goed voor, dus vanmorgen werden we nog veel beter wakker eigenlijk. Wisseling shot naar VP2, lijkt snel weg te willen komen steeds, maar camera loopt mee. Totdat ze echt wegloopt. Camera blijft wel hangen terwijl ze wegloopt. Vox Pop 2: Toen ik hem op TV zag en alles vond ik hem helemaal toppie. Hij heb een lachie op zijn gezicht en hij heb niks te maken met iedereen om zich heen. P2: Ja, maar wat zijn zijn standpunten, bent u het daar ook mee eens? VP2: Ja, met die klimaatverandering en toestand, dat ze er zoveel geld aan willen uitgeven terwijl niemand meedoet. En dat wil hij stoppen. Hij heef gelijk. Ze moeten geld aan ons geven. P2: Komt hij niet een beetje goedkoop aan zijn stemmen Wisseling shot naar interview VP3. om een beetje de mensen naar de mond te praten? Vox Pop 3: Dat geloof ik niet. Ik denk dat hij zijn kans zal krijgen. En in zijn achterban, meneer (...), hij is geen domme jongen, mevrouw Nanninga is geen domme meid, dus dat komt helemaal goed. Wisseling shot naar shot op verkiezingsposter Thierry Baudet, beweging schuin omhoog richting Groenlinks poster. P2: Er is nog een grote winnaar in Zuid-Holland. Jesse Klavers’ Groenlinks verdubbelt bijna. Ze gaan van 3 naar 5 zetels. Wisseling shot naar binnenkant buurthuis. Pratende mensen hoorbaar en zichtbaar aan ronde tafels. In dit buurthuis van het Laakwartier wordt nagepraat en Wisseling shot naar zoom bij tafel met Potjer eraan. vooruitgeblikt op die zege van Groenlinks. Met 5 zetels doe je mee, is hier de houding. Wisseling shot naar close-up Potjer, beweging naar de jongen naast hem close-up. Maar valt er wel iets te onderhandelen met Forum voor Democratie? Wisseling shot naar interview, staand met Potjer in buurthuis. Potjer: Bij elke onderhandeling is het een kwestie van geven en nemen. Iedereen moet wat geven en wat nemen. Maar het ligt niet voor de hand dat zij zeg maar zoveel willen opschuiven als dat wij zouden willen, want vooralsnog

180

ontkennen zij klimaatverandering. Nou ja, dat is voor ons wel een kernpunt dat je daar wel werk van moet maken. Wisseling shot naar voorkant Hogeschool. Rokende jongeren en rondlopende jongeren zichtbaar. P2: Op de Hogeschool van Den Haag lopen Groenlinks-stemmers en Forum- aanhangers door elkaar. Wisseling shot naar VP4. Naast hem staat nog een vrouw die niet aan het woord komt. Zoom gaat naar alleen hem. Wat heeft u gestemd als ik vragen mag? Vox pop 4: Uh, ik heb Forum voor Democratie gestemd. P2: En waarom? VP4: Nou, omdat ik het er wel mee eens ben dat vandaag de dag de partijen een beetje, ja, al jaren hetzelfde aan het doen zijn en er voor mijn gevoel niet echt een hoop verandering in komt. Wisseling shot naar voorkant Hogeschool. Nu vanaf helemaal grond geschoten. P2: Het sentiment richting vreemdelingen of immigranten, wat vindt u daarvan? VP4: Nou, ik ben niet anti-immigratie, Wisseling shot naar interview VP4. maar ik vind wel dat immigratiebeleid iets meer beleid kan worden in plaats van gewoon maar iedereen naar binnen laten zonder enig idee wat we nou eigenlijk met die mensen moeten. Wisseling shot naar interview VP5. Staat een jongen naast die niet aan het woord komt. Vox pop 5: Ik heb gestemd op Groenlinks. En voor de Waterschappen op AFW. P2: En waarom op Groenlinks? VP5: Uh, nou ja, ik ben het zeg maar het meest eens met zijn standpunten en ik heb me er ook heel erg in verdiept. En dat Thierry Baudet heeft gewonnen vind ik eigenlijk belachelijk. Wisseling shot naar roltrappen in winkelcentrum. P2: Terug naar het winkelcentrum waar vanmiddag, toevallig of niet, veel Baudet- aanhangers aan het winkelen zijn. Gelooft u wat hij zegt? Wisseling shot naar interview VP1. VP1: Ja. Ja. En ik hoop ook echt een keertje dat het nu ook echt een ander geluid gaat geven dan wat de afgelopen jaren is gebeurd. Wisseling shot naar interview VP6.

181

Vox pop 6: Hij heeft heel veel praatjes dus ik wil wel zien wat hij gaat doen. En ik hoop dat hij toch iets goed gaat doen, maar... Ik heb er niet zoveel vertrouwen in. [lacht] Terug naar studio. Schuinrechts voor tafel. Achterscherm nu alleen nog de twee foto’s van Klaver en Baudet over elkaar gelegd (Baudet voor Klaver). P: Ja, bij mij aan tafel Wisseling shot naar Noorlander Arjan Noorlander, politiek verslaggever. Wisseling shot naar schuinrechts voor, tafel. Ja, heel opvallend dat de twee winnaars van deze verkiezingen ook elkaars absolute tegenpolen zijn, hè. Noorlander: Ja, Wisseling shot naar Noorlander. Achter hem verschijnen alle logo’s die bewegen van links naar rechts en van rechts naar links. inhoudelijk totale tegenpolen. En je zag vandaag ook op het Binnenhof dat die uitslag van gisteren leidt tot een soort hatelijkheden, boosheden onderling, wantrouwen die je eigenlijk niet meer had gezien sinds de intrede van Fortuyn op het Binnenhof of toen Geert Wilders het Binnenhof bestormde. Want het waren maar Provinciale Statenverkiezingen zou je kunnen zeggen, maar de verschuivingen waren veel groter dan waar iedereen rekening mee had gehouden. En ook al zijn er geen politieke carrières nog geknakt, zijn er geen partijleiders opgestapt, Wisseling shot naar tafel schuinrechts voor. het kabinet zit er nog steeds, Wisseling shot naar Noorlander. zie je toch dat de spanning er op het Binnenhof ineens flink in zit. P: Ja, want de VVD is niet meer de grootste. Wisseling shot naar presentator. Laten we even kijken naar de zetelverdeling in de Eerste Kamer. Wisseling shot naar totaal studio. Jeroen zichtbaar voorin, tafel is verder weg. Jeroen. Wisseling shot naar Jeroen en het scherm naast hem waar alle info op verschijnt. Jeroen kijkt ook steeds naar dat scherm om het te lezen.

182

Presentator 3: Ja, die hebben wij op de kaart gezet. Forum voor Democratie is dus de grote winnaar van de verkiezingen. Nu bijna alle stemmen zijn geteld staat Forum op 13 Eerste Kamer-zetels. En zo ziet de prognose voor de Eerste Kamer er verder uit. VVD 12 zetels, Groenlinks 8, CDA 9, PvdA 7, D66, 6, de PVV, 5. Vervolg. Volgende kaart staat dat. De SP, 4, ChristenUnie 4, Partij voor de Dieren, 3, 50Plus 2, SGP, 1, en DENK komt niet in de nieuwe Eerste Kamer en de OSF, dat is de Onafhankelijke Fractie, die keert niet terug. Opkomstpercentage. Dat was 56%, dat is hoger dan in 2015. Wisseling scherm naar foto van Baudet tijdens zijn speech met gebalde vuist. Tekst erover: zege. Forum voor Democratie schrijft politieke geschiedenis, want het is voor het eerst sinds de politieke hervormingen in 1917 dat een nieuwe partij groter is dan de gevestigde partijen. Start filmpje feestende mensen bij Forum. Daarna Thierry die van de trap afloopt, lachend, duidelijk zeer blij. En het feest was groots. Uit het niets: de grootste. Wisseling shot naar speech Baudet. Baudet: Vandaag. Vandaag is de eerste grote veldslag gewonnen. Dankjewel. [luid gejuich] Wisseling shot naar bijeenkomst Groenlinks, juichende mensen. P3: Maar er waren bijvoorbeeld meer winnaars. Wisseling shot naar Klaver speech. Klaver: Het lijkt erop alsof we zijn verdubbeld in de Eerste Kamer. Wisseling shot naar viering ChristenUnie, Segers loopt kamer binnen. P3: En ook bij de ChristenUnie waren ze tevreden. Wisseling shot naar Segers speech. Zoom out. Segers: Mensen, wij hebben taart en met een hele goede reden, want we hebben gewoon gewonnen. Terug naar studio. Jeroen staat naast het bord met Rutte erop met microfoon (serieuze blik). P3: Dan de verliezers. De VVD kreeg minder zetels dan gedacht. Instart filmpje VVD. Mensen kijken ‘oeeeh’-mond. De partij van de premier hoopte gisteravond in ieder geval de grootste te blijven, Wisseling shot naar binnenwurmen in deuropening bijeenkomst VVD.

183

maar vanochtend lag dat anders. Wisseling shot naar interview Dijkhoff. Veel microfoons. Dijkhoff: Nou, dat is niet zo prettig. Ik bedoel, de uitslag voor de provincies verandert er niet mee, dus er verandert niets in zetels, maar wel in het gevoel. Het is een beetje alsof de VAR in het laatste moment een doelpunt afkeurt. Wisseling shot naar twee mensen van zijkant, zitten onderuit gezakt. Stem hoorbaar op achtergrond van NOS-Verkiezingsuitslagenavond. P3: Bij de SP was de partij een stuk groter. De partij levert fors in. Wisseling shot naar Marijnissen speech. Marijnissen: Ik denk dat één ding duidelijk is, dit zijn niet onze verkiezingen. En dit is niet onze avond. Wisseling shot naar Marijnissen (dag later?) in zwart gekleed, zit, veel microfoons van staande mensen om haar heen. Als ik een eenduidig antwoord had over het waarom dat dan is, dan hadden we waarschijnlijk hier met een ander gevoel gezeten. Wisseling shot naar D66-kamer, iedereen gaat zitten. P3: En ook D66 kreeg flinke klappen. Wisseling shot naar Jetten die staand spreekt in die kamer. Fractie staat achter hem. Wij zijn hem van de zijkant. Hij kijkt rond, terwijl hij spreekt. Jetten: Een versplinterde Eerste Kamer. We zullen de komende tijd ook met elkaar moeten gaan kijken hoe we daar samenwerken en hoe we ervoor gaan zorgen dat voorstellen van het kabinet ook een meerderheid gaan halen in allebei de kamers. Wisseling shot naar Kamer vanuit podium-kant. Laatste paar rijen zichtbaar, Wilders loopt omhoog. P3: Dan de PVV, dat zag veel aanhang overlopen naar de partij van Baudet. Wilders: Laat ik het zo zeggen. Wisseling shot naar interview Wilders patatbalie. We hebben deze slag verloren, maar we gaan de oorlog denk ik wel winnen. Wisseling shot naar CDA-bijeenkomst. Buma klimt op podium. P3: En het CDA, dat verloor een kwart van haar Eerste Kamer-zetels gister. Wisseling shot naar speech Buma. Vanaf applaus in zaal ook zichtbaar klappende mensen.

184

Buma: Voor het CDA zijn de uitslagen deze keer slechter dan de vorige keer. Eén ding hebben we deze verkiezingen ook weer gedaan, althans dat lijkt, weer verslaan we de peilingen. [applaus uit zaal] Terug naar studio. Close-up Jeroen, geen scherm naast hem meer zichtbaar. Alleen het Nieuwsuur-logo. P3: En de nieuwe leden van de 12 Provinciale Staten kiezen straks de nieuwe Eerste Kamer. Dat gebeurt op 27 mei.

21/3/2019 – Item 2 Duur: 10.46

Openingsshot: overgang van Jeroen die links zichtbaar is met zoom naar tafel zodat presentator in het midden van beeld komt. Achtergrondscherm logo FvD, VOC-schip (links) en foto van Baudet tijdens speech, vinger wijzend omhoog naar zijn rechts (rechte arm) op de rechterkant. Presentator: Niet eerder kwam een nieuwe partij dus in één keer met 13 zetels de Eerste Kamer in. Zometeen praat ik verder met Arjan Noorlander over de consequenties voor de politieke verhoudingen, maar eerst: hoe krijgt Thierry Baudet, de leider van Forum voor Democratie, dit voor elkaar? Instart filmpje. Baudet komt van de trap af. Klassieke pianomuziek gaat spelen, behoorlijk droevig, serieus stuk. We zien Baudet achter de piano spelen. De bladmuziek verschijnt over het beeld. Baudet: Ik vind klassieke muziek wel veel interessanter dan populairdere muziek. Wisseling shot naar fade-in van Baudet die achter zijn piano uitlegt waarom hij dat zo interessant vindt. Pianomuziek wordt donkerder en harder (maar is niet zichtbaar gespeeld door Baudet). Er zit een, een, een heel leven van reflectie in. Wisseling shot naar Nederland Kiest – Het Referendum, Baudet in debat van boven. Presentator 2: Moet ik u feliciteren eigenlijk of niet? Wisseling shot naar Baudet interview. B: Ik denk dat in elk geval de democratie een felicitatie verdient. Wisseling shot naar Baudet loopt achter bij een deur en zwaait naar camera. Wisseling shot naar Hiddema en Baudet die bij poortjes tegengehouden worden door een vrouw. Presentator 3: Het valt niet mee om het parlement binnen te komen, hè, letterlijk. Wisseling shot naar Hiddema en Baudet lopen door de hal.

185

B: Het is een vesting. Wisseling shot naar Baudet loopt naar beneden richting podium in Tweede Kamer. Quo usque tandem Wisseling shot naar Baudet die achter het spreekgestoelte staat. De donkere pianomuziek speelt nog altijd. De vertaling in beeld: Hoe lang stelt het partijkartel en de baantjescaroussel ons nog op de proef? facionum cartellum et officiorum magina pacientia nostra ab utitur [denk ik, het was de bekende kartel-uitspraak in het Latijn]. Wisseling shot naar interview, close-up, hoofd net iets afgesneden door camera, beweeglijk beeld. Baudet klinkt wat verveeld, kijkt niet richting camera. Ik weet wel dat vrouwen over het algemeen minder excelleren in een heleboel beroepen en minder ook ambitie hebben. Wisseling shot naar Baudet die uit een raam boven ons roept. Ook soort hiphop-muziekje hoorbaar door piano. Hé jongens, kom verder, het is boven. Wisseling shot naar piano, harder en hoger, fotocollage: Baudet, liggend op een piano. Baudet, met zijn handen iets omhoog (beachbal houding) achter een microfoon. Baudet samen met Hiddema. Baudet naakt op een zwembadrand. Wisseling shot naar videobeeld Baudet in bomvest maakt zich klaar om te spreken in Tweede Kamer. Pianomuziek fade-out. Arib: Bent u militair, meneer Baudet? Wisseling shot naar Khadija Arib die kijkt. B: Het is schokkend Wisseling shot naar Baudet sprekend. en vervult je van schaamrood op de kaken Wisseling shot naar Hennis die luistert. om te zien hoe de VVD omgaat met onze militairen. Wisseling shot naar Baudet sprekend. Wat we hier zien, mevrouw de voorzitter, is de funeste werking van dertig jaar lange partijpolitieke machtspelletjes, waarbij carrièrepolitici zonder kennis van zaken ver boven hun capaciteiten operereren. Wisseling shot naar Baudet met boxhandschoenen. Eye Of The Tiger speelt tegelijk met zijn slagen richting camera. Jesse Klaver? Als je dit ziet! [boks richting camera]

186

Wisseling shot naar Baudet achter spreekgestoelte in Tweede Kamer. Muziek is weg. De energietransistie en het hele klimaatdenken behoort tot de allergrootste zwendels van onze tijd. Het is het product van een vergelijkbaar soort utopisch waandenken als de massale [pianomuziek keert terug] immigratiegolven die in de afgelopen decennia op gang zijn gekomen, die nog steeds niet zijn gestopt. Wisseling shot naar Baudet die komt aanrijden in een witte FvD-tuk-tuk. Gaat uit het raampje hangen. Rijdt voorbij. Het land besturen is één ding, maar een tuk-tuk besturen is weer wat anders, weet je wel [bulderlacht]. Wisseling shot naar de tuk-tuk van binnen met Thierry als bestuurder. Onbekend: Thierry, Thierry, Thierry, Thierry… Wisseling shot naar Thierry met zijn armen gespreid, breed lachend, kijkt naar zijn publiek na zijn overwinningsspeech. O: Thierry, Thierry, Thierry, Thierry. [muziek speelt slotakkoord] Terug naar studio. Schuin rechts voor, volledige tafel in beeld. Beweging naar presentator richting midden. P: Ja, een portret van de winnaar van deze verkiezingen, Thierry Baudet. Hij doet duidelijk álles anders dan iedereen gewend is in politiek Den Haag. Blijkbaar met succes. Wisseling shot naar Noorlander. Noorlander: Met groot succes hebben we gister gezien. Het doet eigenlijk denken aan, we hadden het er gister al over, Pim Fortuyn hè. Het is een totale ontregelaar, iemand die de scherpte zoekt en iemand die eigenlijk, ja, ontzettend veel tegenstellingen in zichzelf heeft. Hij is elitair, we hoorden het net, maar hij probeert de gewone man aan te spreken. Hij is tegen het establishment, waar die eigenlijk zelf vandaan komt. In alles is hij niet te volgen voor de huidige politiek, wat hem waarschijnlijk heel aantrekkelijk maakt voor kiezers Wisseling shot naar tafel midden. die het wel gehad hebben met de huidige politiek. Wisseling shot naar Noorlander. En het is een risiconemer, hè, we zagen hem met een bomvest in de Tweede Kamer staan om een punt duidelijk te maken. Maar ook inhoudelijk neemt hij risico’s. Zo heeft hij er geen enkel probleem mee om ook te flirten met

187

bijvoorbeeld populistische rechtse denkbeelden. Dat doet hij natuurlijk bewust, Wisseling shot naar presentator. om te ontregelen, en om kiezers aan zich te binden. Wisseling shot naar tafel schuinrechts voor, tafelvoorkant nog maar gedeeltelijk zichtbaar. P: Hij roept ook heel veel reacties op bij andere partijen. Dat zagen we ook gisteravond bij die andere grote winnaar, Wisseling shot naar presentator. Jesse Klaver van Groenlinks. Of eigenlijk bij zijn achterban. Hij wilde Baudet feliciteren en vervolgens gebeurde dit. Wisseling shot naar tafel midden. Instart filmpje. Klaver speecht, hoofden van mensen vooraan bovenkant zichtbaar. Klaver: Maar er is nog een andere partij die fors heeft gewonnen. [boegeroep vanuit de zaal] Nee, nee, nee, nee, nee. Nee, geen sprake van. Geen geboe. Want in een gezonde democratie past het dat we iedere overwinnaar van een verkiezing feliciteren en dat doe ik vanavond. [weer boegeroep] Wisseling shot naar achterkant Klaver schuinlinks tijdens speech. Publiek is zichtbaar. Klapt wel, maar een beetje slapjes. Terug naar studio. Tafel schuinrechts. Nu weer op achtergrondscherm Klaver achter Baudet fotocombinatie. P: Ja, het is wel opvallend, hè. De leider van Groenlinks zegt: nee, nee, nee. Hij wil het niet hebben. Maar het gebeurt toch. Wisseling shot naar Noorlander. N: Ja, hij wilde een feestje, maar zijn achterban heeft zo’n afkeer van Forum voor Democratie dat ze boe roepen op zijn feestje. Dat gebeurde bij Forum voor Democratie Wisseling shot naar presentator. overigens ook toen Jesse Klaver werd gefeliciteerd. Wisseling shot naar Noorlander. Het zijn partijen die enorm tegenover elkaar staan politiek, Wisseling shot naar tafel schuinrechts voor (iets verder weg dan net), beweging richting midden. maar eigenlijk ook wel weer partijen die gek genoeg in het politiek bedrijven wel erg op elkaar lijken. Het zijn allebei getuigenispartijen,

188

Wisseling shot naar Noorlander. partijen die heel erg in hun eigen idealen geloven en die uitdragen. Zowel Forum voor Democratie, maar ook Groenlinks hebben beide landelijk nog nooit meegeregeerd, nog nooit echt water bij de wijn moeten doen. Het zijn allebei jonge politici die tegen hun achterban zeggen, jonge mensen, wij gaan het anders doen, wij gaan het establishment doorbreken, wij gaan een betere toekomst opbouwen. Wisseling shot naar presentator. In die zin hebben ze eigenlijk dezelfde manier van politiek bedrijven. Wisseling shot naar Noorlander. Ze zijn jong, ze weten de social media te vinden. En ze zijn daar ook allebei succesvol mee. Ze weten dus door dat establishment heen te breken. Probleem is alleen dat als je een getuigenispartij bent, Wisseling shot naar schuinrechts voor. kom je dus ook politiek tegenover elkaar te staan, Wisseling shot naar Noorlander. omdat je uiteindelijk maar met moeite bereid zou zijn om naar elkaar te stappen en dus zie je de sfeer onderling wel verharden. P: Ja, die speech gisteravond, hè. Wisseling shot naar presentator. We zagen net een stukje van Klaver zijn overwinningsspeech. De speech van Baudet was heel opmerkelijk, is veel over gezegd. Wij gingen er ook met iemand even naar kijken. Kijk mee. Wisseling shot naar tafel midden. Instart filmpje. Baudet van voren tijdens speech. B: De uil van Minerva spreidt zijn vleugels bij het vallen van de avond. Wisseling shot naar interview Rooduijn in wat een soort eetcafé lijkt. Opengespreid boek voor hem op tafel. Zijn handen zijn zichtbaar en het tafelblad ook nog tot halverwege. Is politicoloog. Cafégeluiden zijn steeds hoorbaar op de achtergrond. Presentator 4: Wie is eigenlijk die uil van Minerva? Rooduijn: Nou, de uil van Minerva verwijst eigenlijk naar de filosoof Hegel. Komt van de filosoof Hegel. En daarmee bedoelde hij eigenlijk dat we iets pas echt kunnen begrijpen op het moment dat het geschiedenis is geworden. Wisseling shot naar speech Baudet.

189

B: En zo staan we hier, vanavond, ter elfder ure, letterlijk. Temidden van de brokstukken van wat ooit de grootste en mooiste beschaving was die de wereld ooit heeft gekend. Wisseling shot naar Rooduijn interview. R: Nou, hij wil hiermee eigenlijk aangeven dat we echt aan het puntje van de afgrond staan. Dat de Westerse en met name de Nederlandse cultuur ernstig onder druk staat, dat onze identiteit bedreigd wordt. Dat onze waarden en normen bedreigd worden. En dat het bijna te laat is, en dat het tijd is om actie te ondernemen. P4: En waar doet dat u aan denken? Zijn er andere partijen die dat ook zeggen? R: Het is eigenlijk een schoolvoorbeeld van wat radicaal-rechtse populisten doen. Populisten zoals Geert Wilders, zoals Marine Le Pen in Frankrijk, zoals Salvini in Italië. Wat zij eigenlijk altijd doen is spreken van een ernstige crisis, een crisis voor onze identiteit. En dat is wat Thierry Baudet hier eigenlijk ook doet. En de grootste gevaren volgens deze politici, dat zijn er eigenlijk twee. Aan de ene kant zijn dat Wisseling shot naar tilt van boven naar onder zaal FvD, richting Thierry speech vanaf trap. gevaarlijke anderen, dat kunnen immigranten zijn, dat kunnen mensen met een ander geloof zijn. En ten tweede is dat de politieke elite. Wisseling shot naar speech voren Baudet. B: Maar net als al die andere landen van onze boreale wereld worden we kapotgemaakt door de mensen die ons juist zouden moeten beschermen. We worden ondermijnd door onze universiteiten, onze journalisten, de mensen die onze kunstsubsidies ontvangen. Wisseling shot naar interview Rooduijn. P4: Wat betekent boreaal? R: Boreaal kan verschillende betekenissen hebben. Als het gebruikt wordt in een politieke context zoals deze, dan verwijst het meestal eigenlijk naar het idee dat de witte Europeanen een Arische oorsprong hebben. De Arische wortels van die Europese samenleving. En het wordt dan ook vaak gebruikt door radicaal-rechtse of extreem-rechtse politici. Zoals bijvoorbeeld Jean-Marie Le Pen in Frankrijk. Wisseling shot naar interview Baudet bij Tweede Kamer. Vier microfoons voor hem (3 van NOS/Radio 1).

190

B: Boreaal is letterlijk het licht dat vanaf de Noordpool schijnt. Een prachtig licht dat in de winter een soort groene glans geeft. Maar eigenlijk betekent het gewoon Europa, de Westerse wereld. De Westerse beschaving. Wisseling shot naar interview Rooduijn. P4: Het kan natuurlijk ook gewoon betekenen Noorderlicht of Europa. R: Absoluut. Het kan ook alleen maar noordelijk bijvoorbeeld betekenen, dus dat hij het echt alleen maar heeft over Noord-Europa. Maar hij gebruikt het wel op een manier die doet vermoeden dat hij hiermee probeert om ook de wat extremistischere kiezer aan te spreken. Wisseling shot naar speech Baudet. B: Al die linkse indoctrinatie in het onderwijs, al die lelijke architectuur en die machtsuitbreiding van de EU. Al die klimaatketterij. Als al die zaken niet waren gebeurd, dan was ik nooit de politiek in gegaan. Maar wij zijn, maar wij zijn naar het front geroepen, omdat het moet. Wisseling shot naar interview Rooduijn. R: Met dit stukje speech wil Thierry Baudet, het is eigenlijk een soort samenvatting van zijn gedachtegoed. Er is sprake van een crisis van onze maatschappij, dat komt door allerlei verschillende oorzaken, hè. Dat komt door Europese eenwording, dat komt door immigratie, dat komt doordat gevestigde politieke partijen de boel verkwanselen. En hij is eigenlijk degene die dat gaat oplossen. En dat is iets wat radicaal-rechts populisten in heel Europa eigenlijk doen. Ze zeggen dat er een crisis is, dat komt door deze factoren en zij gaan ervoor zorgen dat de wil van het volk weer centraal komt te staan, in plaats van de belangen van de gevestigde elite. Wisseling shot naar speech Baudet. Bij gejuich zien we de mensen in de zaal zelf. Pan richting podium. B: We gaan op deze rots, gaan wij onze zuil bouwen. We gaan onze democratie herstellen. En vandaag, vandaag is de eerste grote veldslag gewonnen. Dankjewel. [gejuich vanuit zaal] Terug naar studio. Ver bij staande scherm shot. Daarop weer Baudet met gebalde vuist tijdens speech zichtbaar. Op scherm achter presentator nu kaart van Nederland met eroverheen Provinciale Statenverkiezingen zichtbaar. P: Ja, Arjan, hij heeft gewonnen. Hij moet nu inderdaad gaan bouwen, want we zagen net even de zetelverdeling in de Eerste Kamer,

191

Wisseling shot naar presentator. maar dat komt natuurlijk via de provincies, dus daar moet hij, daar moet hij mensen voor hebben. Wisseling shot naar tafel rechtsvoor. N: Mooie grote woorden, veel beloven, dat heeft hij gedaan. Wisseling shot naar Noorlander. Dat kan als je als nieuwe partij er bent. Maar nu hij echt bestuursfuncties dreigt te krijgen moet hij ook bewijzen dat dat kan natuurlijk. P: Ja, en gaat dat hem lukken? N: Nou ja, dat zullen we moeten zien. Ze hebben met allerlei speeddates ruim 100 kandidaten voor al die provincies en de Eerste Kamer bij elkaar gekregen. Wisseling shot naar beweging schuinrechtsvoor richting midden. Die wonen voor een deel bijvoorbeeld nog niet in de provincies waar ze voor gekozen zijn. Wisseling shot naar Noorlander. Er zijn heel veel dubbelfuncties, bestuursleden, voorlichters van de fractie van Forum voor Democratie zijn nu ook ineens politicus geworden. Wisseling shot naar presentator. Dus ze zijn nu aan het schuiven en aan het rekenen of ze al die lijsten vol kunnen krijgen. Wisseling shot naar Noorlander. Er zullen dus Forum-leden verhuisdozen voor in moeten pakken, omdat ze binnen een maand dan in die andere provincie moeten gaan wonen. Zal wel lukken, lijkt erop alsof ze dat wel voor elkaar krijgen. Ze hebben ook al laten zien dat ze ook al wat bestuurskracht hebben. Wisseling shot naar presentator. Zo hebben ze Hans Wiegel VVD-prominent zo ver gekregen Wisseling shot naar Noorlander. om voor hen in Noord-Holland actief te worden. Ik denk dat het nog vooral veel spannender wordt dat als die politici daar direct straks in de provincie zitten die daar met speed dates ontdekt zijn, of die dat wel kunnen straks in die provincies. Wisseling shot naar tafel schuinlinks voor. Wordt heel spannend, blijkt altijd moeilijk voor nieuwe partijen.

192

Wisseling shot naar Noorlander. Zal nu ook Forum voor Democratie moeten laten zien. P: Ja, gaan we afwachten.

29/3/2019 – Item 1 Duur: 08.30

Openingsshot: langzame uitzoom van close naar tafelvoorkant zichtbaar. Achtergrond is Baudet met gebalde vuist (links) en Baudet met uitgestrekte arm naar zijn rechts (rechts) als afbeeldingen. Presentator: Maar nu eerst naar Den Haag, naar de nieuwe werkelijkheid na de Provinciale Statenverkiezingen. Instart filmpje Baudet speech. Baudet: De uil van Minerva spreidt zijn vleugels bij het vallen van de avond. Wisseling shot naar Rutte tijdens verkiezingsavond speech. Rutte: Dat voor de derde keer op rij bij de Provinciale Statenverkiezingen de VVD de grootste partij van Nederland is geworden. Wisseling shot naar Dijkhoff buiten kamer dag erna. Dijkhoff: Het is een beetje alsof de VAR op het laatste moment een doelpunt afkeurt. Wisseling shot naar Asscher in een ruimte met veel journalisten en microfoons om zich heen. Asscher: In een bizarre verkiezing is de Partij van de Arbeid een zetel kwijtgeraakt, maar in procenten echt weer aan het groeien. Wisseling shot naar speech Klaver. Daarna vanaf gejuich zaal zichtbaar. Klaver: Samen gaan wij Nederland veranderen, dankjulliewel. [gejuich vanuit zaal] Terug naar studio. Schuinrechts volledige tafel in beeld, licht van boven. Beweging naar midden, rechtop. Alles vanuit hand geschoten. Steeds bij wisseling een soort country- gitaarmuziekje te horen wat dan stopt na een tweetal herhalingen. Start vlak voor de wisseling, eindigt vlak erna. P: Ja, het is nog maar een week geleden dat een nieuwkomer de winnaar werd. De grootste regeringpartij verloor en de coalitie haar meerderheid kwijtraakte. Hoe moet het nu verder? Dat is de vraag in Den Haag deze week. Wisseling achtergrond naar vlnr Baudet, Klaver, Asscher. Verslaggever Arjan Noorlander sprak met de drie mannen die premier Rutte nog aan een meerderheid kunnen helpen. Zijn ze al gebeld voor een kop koffie

193

dat is de vraag. Gaat Groenlinks in de provincie samenwerken met Forum voor Democratie? En wat deed minister Koolmees bij de PvdA? Instart filmpje Noorlander op bezoek bij iedereen. Loopt door een gang richting Baudet. Shot op bordje buiten zijn kamer. Noorlander: Hé, goedemiddag. Wisseling shot naar begroeting Baudet. B: Goedemiddag. Wisseling shot naar begroeting Klaver. N: Hoi. Ja, een week na de verkiezingen. Hé. Hi. K: Ha, kom verder. N: Hallo. Wisseling shot naar begroeting Asscher. Goedemiddag, ho, blijf staan. A: Middag. N: Uh, een week na de verkiezingen. Hoe is het stof wat u betreft neergedaald, hier in de Tweede Kamer? A: Nou, het is nogal een aardverschuiving geweest. Belangrijkste conclusie is dat het kabinet de meerderheid volkomen kwijt is. Wisseling shot naar beweging camera bij Klaver, zoom op kussentje met foto Klaver en een andere man. Dan beweging omhoog naar gezicht, teruglopen naar interviewpositie. N: Wat is dat voor een kussentje? K: Die heeft een kiezer naar mij opgestuurd. N: Ja? K: Dat is, dit is de... N: Dit is de bankenhoorzitting, denk ik hè, of niet? K: Ja, dit was de banken. Dus ik eh, ja. N: Uh, meneer Klaver. Het is nu een week na de verkiezingen. K: Ja. N: Hoe is het stof neergedaald bij jullie? K: Nou ja, wij zijn onwijs blij met de winst die we hebben geboekt. En het is nu, ja, uiteindelijk is er nog niet zo heel veel veranderd. Ik had meer actie verwacht van het kabinet om heel eerlijk te zijn.

194

Wisseling shot naar interview Baudet. Beweging vanaf ‘kabinet serieus’ iets naar achter zodat Noorlander ook zichtbaar is. N: Hebben die andere partijen u al gebeld na de verkiezingen? B: Nee, ik heb gister een kopje koffie gedronken met Sybrand Buma, maar dat is de enige. N: En dat ging al over eventueel inhoudelijk afspraken maken voor het regeringsbeleid? B: Nee, we hebben gezegd van: we hebben elkaar nog nooit eigenlijk één op één gesproken. N: Dus dat was voor het eerst? B: Ja. Dus dat moesten we maar eens doen. N: Ja. B: En ik heb aangegeven dat vanuit ons er in alle twaalf provincies een hele open onderhandelingshouding voorligt. Wij willen met iedereen praten. En deheer Buma heeft dat bevestigd vanuit het CDA, dus ik verwacht dat dat nu ook gewoon constructieve gesprekken gaan volgen. N: Ja, want ik zag deheer Koolmees al bij deheer Asscher kopjes koffie gaan drinken voor de pensioenen enzo. Heeft u het kabinet al op bezoek gehad? B: Nee, dat niet. N: Nee? Nemen ze u wel serieus dan, denkt u? B: Dat weet ik niet, maar wij zijn zeer serieus te nemen. Wij hebben een enorme verkiezingsoverwinning geboekt natuurlijk. En we gaan door, ook bij de volgende verkiezingen. Wisseling shot naar interview Asscher. N: Minder dan een week na de verkiezingen toen kwam die hier de gang alweer in lopen Wisseling shot naar Koolmees die door de gang loopt. om te kijken of dat ingewikkelde pensioendossier weer vlot te trekken is. Wisseling shot naar Koolmees die aan tafel gaat zitten met Asscher en nog een man eraan. Dat is toch dat goede gebaar waar u op zat te wachten? A: Dat is heel goed en dat moet ook. Dit is zo’n belangrijk onderwerp, dat moeten we met zijn allen oplossen. Wisseling shot naar Asscher interview. Zoom richting hem na ‘hebben ze u al gebeld’.

195

Ik vind dat geld prima besteed is als mensen een ontspannen oude dag krijgen. Dat hoeft niet naar bedrijven. Nou, daar zal het kabinet moeten leren leven met een veranderende realiteit. Meer naar de mensen, minder naar de bedrijven. N: Maar wat, het moet anders worden, de sfeer tussen de oppositie en coalitie moet anders worden, want ze hebben simpelweg geen meerderheid meer. Hebben ze u al gebeld? A: Sfeer ben ik niet in geïnteresseerd. Ik wil zaken doen, ik wil dingen regelen voor mijn kiezer. N: [erdoorheen] Ja, maar hebben ze u al gebeld? A: Nee. Ik ben niet gebeld. N: [erdoorheen] Mark Rutte niet? A: Jawel, verkiezingsavond spreek je mekaar. N: [erdoorheen] Om te feliciteren of om te... A: Ja. Ja. Dat is heel ongewoon. Zijn we helemaal vergeten. Ja. N: Maar nog niet om zaken te doen? A: Nee. Wisseling shot naar Noorlander loopt de trap af, van boven gefilmd. N: Heeft Rutte u al gebeld? Over klimaat bijvoorbeeld? K: Hij heeft ons nog niet gebeld over het klimaat.

Wisseling shot naar interview Klaver. Achterkant Noorlander weer iets in beeld. N: Hoe kan dat nou? K: Ja, dat is een goede vraag, want het lijkt wel alsof het grote bedrijfsleven al heel veel telefoontjes heeft gehad en dat ze de deur platlopen bij het Ministerie van Economische Zaken, dus de grote industrie praat wel mee over de CO2- belasting, maar de oppositie niet. N: Betekent dat dan dat dat klimaatplan en de steun die u daaraan kan geven alleen maar verder weg is op dit moment? K: Nou ja, ik wil het kabinet waarschuwen: luister niet naar dat grote bedrijfsleven. Zorg ervoor dat er echt een stevige CO2-belasting komt, waardoor die grote bedrijven hun eerlijke bijdrage gaan leveren en gaan meebetalen. En als dat niet gebeurt, ja, dan kunnen ze niet op steun van ons rekenen.

196

N: Kunt u zich voorstellen dat u dan ook echt tegen die klimaatplannen gaat stemmen? K: Dan kan ik me heel goed voorstellen dat wij tegen een CO2-belasting gaan stemmen. Dat moet namelijk een echte belasting zijn. En Rutte is het nu verplicht aan Nederland. Hij heeft het een week voor de verkiezingen beloofd. Niet weer een verkiezingsbelofte breken. Wisseling shot naar kamer Baudet, fotolijstje met een tekening schilderij van Hiddema en Baudet. Dan shot op Baudet interview. N: Heeft u die overwinning nu ongeveer natuurlijk precies een week geleden ongeveer behaald. Ging het natuurlijk heel de week over de overwinning van Forum én die speech. Instart speech filmpje Baudet. B: Net als al die andere landen in onze boreale wereld worden we kapot gemaakt door de mensen die ons juist zouden moeten beschermen. Terug naar interview Baudet in kamer. Uitzoom bij eerste opmerking Noorlander, zodat die ook zichtbaar is. Wat ik heel tragisch vond, was dat iedereen viel over het woord boreaal. Terwijl, dat betekent gewoon ‘noordelijk’ en daar wordt dan iets aan de haren bijgesleept. N: Nou, mensen denken dat u daar racistische dingen mee bedoelt, eventueel. B: Nou, mensen, een paar journalisten hebben dat enorm opgeklopt. N: Alleen journalisten, denkt u? B: Ja, ik denk dat mensen dat vervolgens dan maar aannemen, maar dat is natuurlijk gewoon flauwekul. N: U bedoelt het niet zo? Terug naar alleen Baudet in beeld. B: Nee, en dat betekent het ook niet. Het komt van bodulair (?), het komt van Herodotus, boreaal, Boretas is de god van de wind, het is een prachtig natuurverschijnsel, de Noordelijke sterrenhemel. En al die zaken die er bij de haren worden bijgesleept, ja, daar kun je toch alleen maar om lachen. N: U herkent zich daar niet in. B: Absoluut niet. N: Het is ook geen flirten met die rechts-populistische sentimenten? B: Nee, natuurlijk niet.

197

Wisseling shot naar Klaver interview. Op afstand van onder. N: U bent de grote winnaar, die andere grote winnaar is natuurlijk Thierry Baudet. Wisseling shot naar interview Klaver. Snelle beweging richting Klaver alleen, zodat Noorlander niet meer in beeld is. K: Ja. N: Kunt u zich voorstellen met hem samen te werken in de provincies? K: Dat kan ik me niet voorstellen. Ik bedoel, er wordt inhoudelijk gekeken naar waar zitten de verschillen? Maar de verschillen tussen Forum voor Democratie en Groenlinks die zijn zo groot, die staan zo haaks tegenover elkaar, het zijn gewoon twee wereldbeelden die botsen. N: Is dat principieel of is dat op inhoud? K: Nee, dat is op inhoud. Wisseling shot naar interview Asscher, Noorlander heel erg zichtbaar van achter in beeld. Beweging zodat hij langzaam volledig uit beeld verdwijnt. A: Het gaat heel snel en mensen weten niet precies wat die partij van plan is. Ik ben dan heel erg van mening dat je op de inhoud de verschillen moet laten zien, dus heb meteen gezegd: wij staan pal voor de vrijheid van journalisten, van mensen die kunst maken, van de architecten, van de leraren, want die werden beschuldigd van ondermijning. Daar moest gezuiverd worden. Dus wij willen die waarden van onze cultuur verdedigen en verder moeten we vooral laten zien waar de inhoudelijke verschillen zijn met zo’n nieuwe partij. Wisseling shot naar Baudet. Zoom naar close-up. B: En we gaan de gesprekken in met een open blik, we willen echt kijken: waar kunnen we doorbraken realiseren, waar liggen de overeenkomsten in de standpunten? Maar we hebben ook een aantal punten die voor ons heel hard zijn, heel duidelijk zijn en daar willen we ook echt resultaat op halen. N: Geen windmolens. B: Geen windmolens, geen miljarden, honderden miljoen uitgeven aan klimaatbeleid. Wisseling shot naar interview Asscher. N: Bent u al bezig om u voor te bereiden op volgende landelijke verkiezingen? A: Altijd. Wisseling shot naar interview Klaver.

198

K: Zolang wij met dit kabinet zaken kunnen doen om klimaatbeleid voor elkaar te krijgen, om klimaatverandering te stoppen, mogen ze van mij blijven zitten. Op het moment dat ze daar in gaan dwarsbomen en dat ze terugkomen op beloften, hebben ze een groot probleem met ons en dan is het tijd voor nieuwe verkiezingen. Wisseling shot naar interview Baudet. Muziek rondt af na de zin. B: Ik denk dat de kans heel groot is dat het kabinet nog dit jaar valt. Terug naar studio. Langzame beweging achteruit van presentator weg. Presentator zit rechts van het midden. P: Om te kunnen blijven regeren, verwachtte premier Rutte vorige week nog veel kopjes koffie te drinken. Maar echt praten met de oppositie, dat zat er nog niet in. Instart persconferentie Rutte. Presentator 2: Meneer Rutte, we zijn nu een week na de verkiezingen. Heeft u al veel kopjes koffie gedronken? Rutte: Nee. Ja, heel veel, maar niet naar aanleiding van de verkiezingen, nee. Ik heb Baudet vorige week donderdag gefeliciteerd met zijn overwinning. En, maar dat was telefonisch. P2: Ja, want u zit zodirect wel met een probleem. U heeft niet meer de grootste partij, u heeft niet meer de meerderheid. Zou u zich niet iets wat constructiever nu al moeten opstellen? R: Duid u eens nader. P2: Nou, de drie mensen die u aan een meerderheid kunnen helpen in de Eerste Kamer... R: [erdoorheen] Ja ja ja. P2: ... daar heeft u nog niet mee gesproken. Wilt u nog met hen gaan praten, wilt u met hen van tevoren nog plannen smeden? R: Nou, zo werkt het volgens mij niet. Er zit een kabinet wat een meerderheid heeft in de Tweede Kamer. Wisseling shot naar Rutte door een camerakijkvak gezien. Wat bij heel veel van de plannen zoekt naar sowieso breed draagvlak. Wisseling shot naar Rutte in persconferentie.

199

Dus wij zullen als kabinet moeten besturen en dat doen vanuit een spirit, vanuit een overtuiging dat je naar breed draagvlak zoekt, maar dat betekent niet, we gaan niet nu een gedoogakkoord sluiten met partijen als u dat bedoelt. P2: Nou, maar onderdelen bijvoorbeeld, Wisseling shot naar Rutte tussen camera door. Groenlinks zou bijvoorbeeld nu al met u willen praten over CO2-heffing. Wat vindt u daarvan? Wisseling shot naar Rutte in persconferentie. R: Wij gaan eerst eens als kabinet onze eigen positie bepalen ten aanzien van het klimaatakkoord wat we willen afronden. P2: Wat vindt u ervan, denkt u dat op deze manier uw kabinet nog lang zal blijven zitten? R: Dat is geen doel op zichzelf hoor.

200

Bijlage 4 – Kwalitatieve analyse

Goedemorgen Nederland – 11 items

Politiek als spel en show: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het zien van de politieke ontwikkelingen als vorm van een spel, een wedstrijd met winnaars en verliezers en met spelregels en peilingen als tussenstand. Hieronder vallen geen inhoudelijke discussie- elementen, of topics waar de verschillende conflicten zich op bevinden.

Het speelveld: deze code bevat de codes die te maken hebben met de show of het spel van politiek. Er is hierbij aandacht voor de ontwikkelingen tijdens het spel en het spel zelf, maar nog niet met de uitkomst.

Het spel: deze code bevat de losse verwijzingen naar een wedstrijd, race of spel, maar niet de codes die gaan over de uitkomsten van dit spel.

Het politieke landschap (p. 38) – Presentator Spel (p. 32) – Presentator Race (p. 43) – Presentator 2x Wedstrijd (p. 11, 31) – Expert Wynia over Baudet en Wilders, tafelgast Knops Wedstrijd-element: verdediging (p. 11) – Expert Wynia over Dijkhoff Wedstrijd-element: kiezer op rechts veroveren (p. 29) – Presentator Concurrentie (p. 40) – Expert de Winther over PVV vs FvD 5x Strijd (p. 10, 20, 39, 43) – Presentator over debat, expert Driessen over campagne, presentator over VVD vs FvD 2x Premier versus lijsttrekker/politicus (p. 25, 27) – Expert Rijlaarsdam over VVD Veldslag (p. 34) – FvD Beperkte tijd om strijd aan te gaan (p. 30) – Presentator over PVV

De show: deze code omvat de elementen die plaatsvinden tijdens het spel. Deze elementen hebben met elkaar gemeen dat ze het haast een voorstelling maken van een goochelaar.

3x Theater/poppenkast (p. 12, 16, 26) – Krol over debat, Marijnissen ook over debat, PVV over andere partijen Onverwachte wendingen (p. 20, 33) – Presentator Magische trucjes (p. 18) – SP over andere partijen

De regels: deze codes omvatten algemene begrippen over hoe de actoren spelen, en waar ze zich op moeten focussen.

Debat moet informeren (p. 12) – Tafelgast Debat biedt geen meerwaarde meer (p. 21) – Expert Driessen Campagne is doordacht (p. 13) – Presentator Campagne is full-time aanwezig (p. 13) – Presentator Nadruk op einddoel (p. 13) – FvD 2x Nadruk op conflict (p. 26, 31) – Presentator, tafelgast Knops

201

Regels die je moet volgen (p. 28) – Tafelgast Knops Niet als VAR mee in bepalen wie gewonnen heeft (p. 30) – Tafelgast Knops Overtuigen zwevende kiezer (p. 30) – Expert Rijlaarsdam 2x Focus op peilingen (p. 31, 43) – Presentator

De uitslagen: deze codes bevatten alle codes die gaan over de uitslag en de gevolgen van die uitslag voor de spelers.

De gevolgen: deze code omvat alle codes die zich richten op de vraag “wat nu?”

Strijdtoneel niet gelijk aan oplossing (p. 32) – Expert Rijlaarsdam Leger van onbekenden (p. 44) – AD

De winnaars: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het refereren naar een winnaar van het spel.

2x Spel met winnaars (p. 10) – VVD/Groenlinks door presentator, presentator 7x Focus op winnaars (p. 32, 33, 43) – Presentator over VVD, presentator over FvD Focus op winnaar met sidenote (p. 39) – Expert Kruithof over Groenlinks Spel met de ultieme winnaar (p. 10) – Dijkhoff/VVD door presentator

De verliezers: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het referen naar verliezers van een spel.

3x Spel met verliezers (p. 10, 37, 39) – PvdA door presentator, presentator richting #7 op lijst SGP Zeeland, presentator over PVV Teleurstelling bij verliezers (p. 37) – Presentator 2x Aandacht voor verliezer (p. 42) – Presentator, expert de Winther

De belangrijkste boodschap: deze code omvat alle codes die gaan over wat voor politici van belang is om wel en niet te doen, en welke keuzes zij daarbij kunnen maken buiten strategieën richting andere politici.

Verantwoordelijkheid: deze code omvat alle codes die refereren naar het belang van het nemen of hebben van verantwoordelijkheid, en het klaar zijn voor die verantwoordelijkheid.

4x Zelf verantwoordelijkheid nemen (p. 17, 34) – Expert Thiessen & Driessen over SP, FvD, expert de Winther over PVV Verdediging: verantwoordelijkheid is breder (p. 19) – SP Resultaten krijgen, meer dan tegen zijn (p. 41) – Expert de Winther over PVV Compromissen sluiten (p. 18) – SP Niet serieus te nemen (p. 18) – Expert Driessen over SP

202

Niet volwassen (p. 18) – Expert Driessen over SP

Herkenbaarheid: deze code omvat alle codes die te maken hebben met de herkenbaarheid van campagnes. Denk hierbij aan het nadruk leggen op lijsttrekker van nationale partijen, het profileren op thema’s en het herhalen van boodschappen.

Bekende gezichten: deze code omvat alle codes die te maken hebben met herkenbaarheid van personen en partijen.

Nadruk op lijsttrekkers (p. 14) – Expert Driessen Nadruk op bekende gezichten (p. 14) – Expert Driessen Nadruk op Den Haag (p. 35) – Expert de Winther

Bekende onderwerpen: deze code omvat alle codes die te maken hebben met referenties naar centrale onderwerpen van de campagne of de manier waarop deze ingezet worden.

Dezelfde onderwerpen (p. 14) – Expert Driessen 3x Toe-eigenen van thema’s (p. 29, 30) – Presentator over FvD/PVV, expert Rijlaarsdam over FvD, Wilders over islam/immigratie/zorg Identiteit (p. 14) – Expert Driessen Klimaat (p. 14) – Expert Driessen Zeker van toekomst (p. 14) – Expert Driessen

Afwijking van waar het om draait: deze code omvat alle codes die zich richten op het aangeven dat de campagne door de nadruk op herkenbaarheid ook afwijkt van waar we daadwerkelijk op stemmen.

Vreemde campagne (p.14) – Expert Driessen Vergeten om wie het echt gaat (p. 14) – Expert Driessen Eenheidsworst (p. 15) – SP over andere partijen

Vormkeuzes: deze code omvat alle codes die iets zeggen over de vorm van campagne voeren, zowel in keuze van media, als de focus van partijen, als de tactieken die ze gebruiken om aandacht te genereren.

Inzet media: deze code omvat alle codes die iets zeggen over het gebruik van media door politieke partijen.

Ouderwetse vormkeuzes qua media (p. 19) – Expert Driessen Social media (p. 19) – Expert Driessen Populistische partijen kiezen nieuwe vormen media (p. 19) – Expert Driessen Directe invloed via social media (p. 20) – Expert Driessen 2x Talkshows tijdens verkiezingen belangrijker dan TK-debat (p. 21) – Presentator, FvD Politicus of mediapersoonlijkheid? (p. 21) – Buma over Baudet

203

Focus van partijen: deze code omvat alle codes die iets zeggen over de focus van partijen, waar ze zich op richten, maar die niet te maken hebben met de onderwerpen zelf. Ze zijn dus beschrijvend van aard en niet inhoudelijk over het debat (deze codes horen namelijk onder een andere code).

Relevant voor burgers (p. 17) – Expert Thiessen Macht krijgen (p. 38) – Expert de Winther over FvD Focus op één boodschap (p. 9) – FvD over andere partijen Focus op urgentie (p. 15) – Expert Driessen Focus op angst (p. 15) – Expert Driessen Nadruk “het gaat niet fout” (p. 4) – DENK Koppeling keuze aan brede trend in samenleving (p. 6) – DENK

Tactiek voor aandacht: deze code omvat alle codes die gaan over de bijzondere tactieken die partijen inzetten in de hoop dat deze kiezers en media- aandacht op zullen leveren.

Symbool van de vaas (p. 13) – VVD Sfeer van 2002 met Fortuyn (p. 44/45) – FvD 2x Opvallen (p. 17, 40) – Expert Thiessen, Wilders Verandering boodschap (p. 2) – DENK Innovatie in boodschap (p. 16) – Presentator Consistente, heldere boodschap (p. 18) – SP Op de agenda zetten (p. 17) – Thiessen over CDA

Afleidingsmaneuvres: deze code omvat alle methoden en technieken die gebruikt werden door partijen om het gesprek naar een ander thema te brengen, of af te wijken van de gestelde vragen.

Inhaken op detail (p. 4) – DENK Geen antwoord op vraag (p. 4) – DENK Afdwaling hoofdonderwerp (p. 5) – Presentator en tafelgast Wynia Terugsturen naar hoofdonderwerp (p. 6) – Presentator naar tafelgast Wynia Twijfel aan partij (p. 4) – DENK door tafelgast Wynia Verspreking (p. 6) – D66 verwarren met DENK door tafelgast Wynia Ondersneeuwen thema’s (p. 15) – SP

De ideale politicus: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het aangeven of referen naar bepaalde kwaliteiten die een politicus moet hebben.

Humor in debat (p. 10) – Dijkhoff door presentator Zelfverzekerde houding politicus (p. 10) – Expert Wynia over Baudet In de eerste plaats politicus (p. 22) – PVV Fatsoen is belangrijk (p. 28) – Tafelgast Knops Verheldering standpunten (p. 30) – Expert Rijlaarsdam over PVV 3x Ook maar een mens (p. 24) – Presentator over VVD Zonder schaamte (p. 39) – Expert Kruithof over FvD Onbeschofte houding = niet acceptabel (p. 27) – Expert Rijlaarsdam

204

Strategie van politici: deze code omvat de codes samenwerking en conflict, welke de twee mogelijkheden omvatten die politici kunnen kiezen als zij over elkaar praten of tegen elkaar praten.

Samenwerking: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het openstaan voor de andere partij, en de mogelijkheid tot samenwerking.

3x Openstaan voor anderen (p. 9, 16) – FvD, Expert Driessen 2x Op zoek naar verbinding (p. 31) – Tafelgast Knops

Conflict: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het aangaan van conflict, of het aangeven van onvrede met andere politici of partijen, danwel het beleid.

Direct conflict: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het direct opzoeken van de aanval.

2x Dwarsliggen andere politici (p. 11, 12) – Krol over andere politici in debat 2x Conflict zoeken (p. 21, 27) – Presentator over Buma richting Baudet, Rutte over Wilders en Baudet Persoonlijke aanval (p. 28) – Tafelgast Knops over Wilders/Baudet vs. Rutte Partijkartel (p. 29) – FvD Kilte naar de onverwachte winnaar (p. 43) – Presentator over partijen richting FvD

Indirect conflict: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het op lange termijn opzoeken van de aanval, of het afzetten tegen andere partijen zonder daarbij direct de persoonlijke aanval op te zoeken.

4x Niet onderdeel van politiek establishment (p. 29, 35, 41) – FvD Afzien van samenwerking door conflictstrategie (p. 34) – Expert Kruithof over FvD 2x Oppositie voeren (p. 35, 41) – Expert Kruithof & de Winther over FvD

Verhouding tussen politici en journalisten: deze code omvat alle codes die te maken hebben met een cynische houding van media en politici onderling en de reden van het ontstaan van dit cynisme, evenals de journalistieke waarden die van invloed zijn op de verstandhouding met politici.

Invloed media: deze code omvat alle codes die te maken hebben met de invloed die media hebben (volgens politici of sprekers).

Framing door media (p.8) – DENK over media Spreekruimte beperkt (p. 3) – DENK Geen invloed politicus op debatagenda (p. 15) – SP

205

Invloed politici: deze code omvat alle codes die te maken hebben met de invloed die politici zouden willen hebben op media.

Zelf macht over media krijgen (p. 8) – DENK over programma Invloed op medium niet gelukt (p. 17) – SP

Onvrede: deze code omvat alle codes die te maken hebben met onbegrip tussen een partij en het medium, of de keuze van presentatoren om hun mening of gevoel door te laten schemeren.

Ontevreden (p. 3) – DENK Discussie over keuzes programma (p. 6) – DENK Discussie (p. 3) – DENK met presentator Presentator niet in meegaan/kritisch (p. 2) – DENK Spottende reactie (p. 5) – Presentator over DENK Dwingend, geïrriteerde reactie (p. 7) – Presentator richting DENK Media verbaast dat politicus langskomt (p. 22) – Presentator over PVV

Journalistieke werkwijze: deze code omvat alle begrippen die te maken hebben met de journalistieke werkwijze, zoals de rol van journalistiek in een samenleving en het koppelen van beeld en tekst die associaties oproepen.

Journalistiek in de samenleving: deze code omvat de codes die te maken hebben met de manier waarop journalistiek in de samenleving wordt gezien.

Belang van persvrijheid (p. 8) – Presentator 2x Post-truth tijdperk (p. 21, 39) – Expert Driessen & Kruithof

Werkwijze: deze code omvat alle codes die te maken hebben met verwijzingen naar hoe journalisten te werk gaan.

2x Belang van afspraken vooraf (p. 9, 23) – Presentator, PVV Vertrouwensbasis (p. 23) – PVV

Koppelingen: deze code omvat alle codes die iets zeggen over associaties die door keuzes van het programma kunnen ontstaan.

2x Koppeling islam aan mislukte integratie (p. 3) – DENK door beeld in programma DENK = slachtoffer (p. 8) – Presentator over DENK Incongruentie beeld en gesproken tekst (p. 11) - Beeld is stille Jetten, expert Wynia noemt hem praatmachine 2x Verklaringen vergeten Rutte en aanslag Utrecht (p. 24) – Presentator

206

Nieuwsuur – 10 items

Politiek als spel: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het zien van de politieke ontwikkelingen als vorm van een spel, een wedstrijd met winnaars en verliezers en met spelregels en peilingen als tussenstand. Hieronder vallen geen inhoudelijke discussie- elementen, of topics waar de verschillende conflicten zich op bevinden.

Het spel: deze code bevat de codes die te maken hebben met het spel van politiek. Er is hierbij aandacht voor het spel zelf, maar nog niet met de uitkomst.

3x Strijd (p. 2, 60, 74) – Presentator, expert Noorlander, FvD Strijdpunten (p. 32) – PvdA Slagvaardigheid van het kabinet (p. 3) – Presentator Vooraf bepaalde spanningsmomenten (p. 33) – Expert de Zoeten Gelijkspel ook mogelijk (p. 38) – Expert Noorlander De veldslag (p. 67) – FvD Naar het front geroepen (p. 75) – FvD

Het verloop: deze code bevat de codes die te maken hebben met het verloop van het spel, de specifieke ontwikkelingen en de zetten.

Dijkhoff vangt klappen op (p. 33) – Expert Noorlander Concurrentie met elkaar (p. 39) – Presentator De nieuwste zet (p. 6) – Presentator Inzetten voor de oppositie (p. 14) – Expert Noorlander De doorbraak (p. 23) – Expert Noorlander over FvD 3x Onverwachte wending (p. 54, 60, 63) – Presentator Probeert de slag te slaan (p. 62) – Presentator De VAR die een doelpunt afkeurt (p. 68) – VVD Flinke klappen (p. 68) – Presentator over D66 2x Groenlinks gaat naar verwachting winnen (p. 15) – Expert Noorlander, Vox pop Groenlinks FvD gaat naar verwachting winnen (p. 19) – Presentator De aanhouder wint (p. 39) – Presentator over D66 Kabinet gaat verliezen (p. 14, 25) – Expert Noorlander, expert de Zoeten Bij verlies gaat er rondgekeken worden (p. 22) – FvD Vorige verliezers gaan geen risico nemen (p. 15) – Expert Noorlander over PvdA

Peilingen als tussenstand: deze codes hebben allemaal te maken met het verwijzen naar peilingen om het verloop van de verkiezingen te duiden, en het belang van peilingen volgens politici.

11x Belang van peilingen (p. 2, 5, 13, 14, 15, 16, 19, 23, 24, 31, 54) –

207

Expert Noorlander, Groenlinks, expert de Zoeten, Groenlinks Gevaar van peilingen aanhouden (p. 14) – Expert Noorlander Peilingen zijn secundair als het om principes gaat (p. 54) – D66 Belang van stemmen (p. 54) – Groenlinks, FvD

De uitslagen: deze codes bevatten alle codes die gaan over de uitslag en de gevolgen van die uitslag voor de spelers.

De winnaars: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het refereren naar de winnaar van het spel. Dit vindt dus plaats nadat de uitslag bekend is.

Politieke aardverschuiving (p. 63) – Presentator 10x De grote winnaar (p. 65, 66, 67, 68, 71, 76, 77, 79, 82) – Presentator, CU Historische zege (p. 67) – Presentator Peilingen uiteindelijk verslagen (p. 69) – CDA

De verliezers: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het referen naar verliezers van een spel.

2x Verliezers van nu (p. 68, 69) – Presentator Slag verloren, oorlog winnen (p. 69) – PVV

Belang van bestuurbaarheid: deze code omvat alle codes die te maken hebben met de gevolgen van de verkiezingen en het politiek landschap voor de bestuurbaarheid. Hieronder vallen ook het wel of niet nemen van verantwoordelijkheid, de mogelijkheden van samenwerkingen en de kloven in de maatschappij en politiek.

Verantwoordelijkheid: deze code omvat alle codes die refereren naar het belang van het nemen of hebben van verantwoordelijkheid, en het klaar zijn voor die verantwoordelijkheid.

3x Verantwoordelijkheid willen dragen (p. 4, 21, 22) – Wilders, FvD 3x Verantwoordelijkheid nemen (p. 4, 23, 54) – PVV, expert Noorlander over SGP, presentator over D66 De wegloperpartij (p. 4) – Presentator over andere partijen richting PVV Ontlopen verantwoordelijkheid (p. 4) – Presentator over PVV 2x Schuld afschuiven op anderen (p. 38, 56) – PvdA over PVV, D66 over PVV Vertrouwen is de basis (p. 11) – CDA Onbetrouwbare partner, want onbekend (p. 19) – Expert Noorlander over 50Plus Alleen maar tegen zijn is niet voldoende (p. 8) – Expert Noorlander over SP Onduidelijk wat ze precies willen (p. 22) – Expert Noorlander over FvD

Verwezenlijking van samenwerking: deze code omvat alle codes die zich richten op

208

het daadwerkelijk realiseren van samenwerking en het belang van samenwerking. Deze verschillen van het overkoepelende begrip ‘samenwerking’ omdat deze begrippen, in tegenstelling tot degene onder ‘samenwerking’, niet door politici geuit zijn, maar door experts en presentatoren. Ze zijn dus van buitenaf gesuggereerd.

Belang van middenpartijen om bestuurlijk te houden (p. 9) – Expert Noorlander Willen graag laten zien wat ze kunnen (p. 15) – Expert Noorlander over Groenlinks Samenwerken is nodig (p. 18) – Expert Noorlander over Groenlinks Grote nieuwkomer is een optie (p. 19) – Expert Noorlander over FvD Tijd van bouwen aan samenwerkingen (p. 76) – Presentator over FvD Helpen aan een meerderheid (p. 78) – Presentator

Kloof in samenleving en politiek: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het ontstaan van een kloof tussen partijen en in de samenleving. Deze maken de bestuurbaarheid lastiger.

Kloof: deze code omvat alle codes die refereren naar een kloof of gat tussen groepen mensen en partijen.

2x Kloof tussen positief en negatief (p. 3, 9) – Expert Noorlander 2x De positieve kiezer steunt de zittende macht (p. 3, 64) – Expert Noorlander (VVD, D66, CDA, CU) De negatieve kiezer steunt de oppositie (p. 3) – Expert Noorlander (SP, PVV, FvD) 3x Versplintering (p. 3, 58, 69) – Expert Noorlander Verplinterde landschap (p. 3) – Expert Noorlander 2x Kloof wordt steeds groter (p. 12, 73) – Expert Noorlander Uitersten trekken aan (p. 12) – Expert Noorlander Kloof te groot (p. 14, 18) – Expert Noorlander over SP/PVV en kabinet 2x Absolute tegenpolen (p. 66, 73) – Presentator, expert Noorlander Botsende wereldbeelden (p. 82) – Groenlinks over FvD

Na de kloof: deze code omvat alle codes die refereren naar de gevolgen van de kloof.

Polarisatie (p. 3) – Expert Noorlander Wantrouwen macht (p. 4) – Expert Noorlander 2x Ontevreden burgers (p. 5) – Presentator over tactiek PVV Tevreden houden achterban (p. 10) – Presentator over CDA 2x Uitersten beheersen het debat (p. 8, 10) – Presentator, CDA Uitersten hebben hoge eisen (p. 24) – Expert Noorlander Flanken nodig om te besturen (p. 30) – Presentator Besturen wordt moeilijk (p. 25) – Expert de Zoeten

Strategie van politici: deze code omvat de codes samenwerking en conflict, welke de twee mogelijkheden omvatten die politici kunnen kiezen als zij over elkaar praten of tegen elkaar praten.

209

Samenwerking: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het openstaan voor de andere partij, en de mogelijkheid tot samenwerking.

Kabinet kiest voor samenwerking (p. 9) – CU 2x Voor wat, hoort wat (p. 17, 81) – Groenlinks 8x Uitgestoken hand (p. 17, 20, 24, 56, 72, 79, 83) – Groenlinks over kabinet, CDA over FvD, VVD en PvdA, expert Noorlander over SGP, expert Noorlander, Klaver over Baudet 2x Bij winst moeten ze luisteren (p. 17, 21) – Groenlinks, FvD Invloed is ook een vorm van macht (p. 4) – PVV Constructieve opstelling (p. 24) – SGP 2x Hoopgevende keuzes van kabinet (p. 31, 40) – Groenlinks Verbinding zoeken (p. 10) – Vox pop over CDA Handreiking (p. 24) – Expert Noorlander over SGP Onderhandelen met geven en nemen (p. 65) – Groenlinks Gesprekken ingaan met een open blik (p. 83) – FvD

Conflict: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het aangaan van conflict, of het aangeven van onvrede met andere politici of partijen, danwel het beleid.

Direct conflict: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het direct opzoeken van de aanval.

2x Aanvallen op partijen (p. 33) – Presentator, expert Noorlander 2x Elkaar de maat nemen (p. 2, 4) – Expert Noorlander over campagnes Uitsluiten kabinet als partner (p. 4) – PVV Campagne tegen de zittende macht (p. 5) – Expert Noorlander over PVV Hypocriete SGP (p. 59) – DENK 4x De politieke zakkenrollers (p. 17) – Groenlinks over VVD, presentator, expert Noorlander 2x De leugenaars tegen de mensen thuis (p. 34, 62) – PVV over VVD 2x Het moet anders (p. 20, 65) – FvD, vox pop over FvD 2x Rutte verantwoordelijk voor alle ellende (p. 4, 13) – PVV, FvD 9x Weg met Rutte (p. 4, 5, 7, 13, 14, 20, 30) – PVV, SP, FvD, presentator 2x Prioriteiten kabinet niet op orde (p. 32, 34) – Groenlinks, SP Aanval op klimaatbeleid (p. 35) – Expert Noorlander Aanval binnen coalitie (p. 35) – Expert Noorlander 3x Verhit debat vol emotie (p. 36, 55, 60) – Expert Noorlander Verhitte campagne (p. 61) – Presentator Brand als symbool voor beleid (p. 37) – PVV 2x Geen spreekruimte voor andere partij (p. 37, 48) – PvdA vs PVV, FvD vs D66 2x Kabinet is de koopkrachtkiller (p. 41, 53) – FvD Klimaatrapport is volksverlakkerij (p. 41) – FvD Klimaatontkenners (p. 53) – D66 over FvD Bangmakers en boeroepers (p. 54) – D66

210

Strijd binnen coalitie (p. 60) – Expert Noorlander Klimaatdrammer Jetten (p. 61) – VVD Kabinet gaat vallen (p. 83) – FvD Rutte wil de AOW’ers en gepensioneerden pakken (p. 4) – PVV

Alles-of-niets partijen (p. 9) – CU 3x Niet serieus genomen worden (p. 19, 21, 80) – Presentator over andere partijen richting FvD, CDA over FvD, FvD Boze houding (p. 66) – Expert Noorlander 4x Tegen huidige beleid zijn (p. 20, 46, 48, 73) – FvD, expert Noorlander over FvD en Groenlinks 3x Tegen gevestigde orde (p. 64, 71, 75) – Vox pop over FvD, FvD, expert Rooduijn over FvD 2x Vage deals in achterkamertjes (p. 7, 22) – SP, FvD Schreeuwers onmogelijk mee samen te werken (p. 30) – Expert de Zoeten over VVD Blokkeren van wetten (p. 53) – FvD Omslag van samen naar tegen (p. 57) – VVD over andere partijen Elkaar niet weten te vinden (p. 58) – Expert Noorlander 3x Verhoudingen op scherp (p. 61, 67, 73) – Presentator over CDA, expert Noorlander over Fvd/Groenlinks

Bekende gezichten: deze code omvat alle codes die te maken hebben met herkenbaarheid van personen en partijen.

9x Belang van de Eerste Kamer/nationale gevolgen (p. 3, 12, 13, 24, 38, 55) – Expert Noorlander, SP, presentator 3x Smoel krijgen/hebben (p. 6, 8, 60) – Presentator over SP, expert Noorlander over SP, over coalitie 2x Een ideale leider hebben (p. 11, 29) – Presentator over CDA, expert de Zoeten over CDA Onderscheidend blijven (p. 7) – Presentator over SP Nieuw geluid (p. 11) – Vox pop CDA 4x De kroonprins-discussie (p. 11, 12, 28, 29) – Presentator over CDA, expert Noorlander over CDA, expert de Zoeten over CDA Tweede plaats is niet herkenbaar genoeg (p. 15) – Presentator over Groenlinks

Boodschappen: deze code omvat alle codes die te maken hebben met referenties naar boodschappen die partijen gebruiken in de campagne en hoe ze deze inzetten.

211

Algemeen: deze code omvat alle codes die te maken hebben met een algemene uitleg die niet op een thema toegespitst is.

Vrienden van SP (p. 6) – Presentator 4x Historische uitslagen herhalen (p. 16) – Groenlinks 3x De enige partij die anders is dan de anderen (p. 52, 66, 71) – FvD, vox pop over FvD Wij aan de macht (p. 5) – PVV We doen het samen (p. 6) – SP Alles beloven is niks waarmaken (p. 9) – CU over andere partijen De waarheid ligt altijd in het midden (p. 10) – CDA Wij blijven onszelf (p. 23) – SGP Hoop en vertrouwen in de toekomst (p. 27) – VVD

Klimaat: deze code omvat alle codes die te maken hebben met klimaat en klimaatactivisme.

Klimaat (p. 35) – Expert Noorlander 2x Klimaat-waanzin (p. 13, 48) – FvD Obsessie (p. 50) – FvD 2x Klimaat hoeven we niks aan te doen (p. 48, 50) – FvD 6x Klimaat is duur (p. 40, 42, 48, 50, 52, 64) – Vox pop, FvD Klimaat is duur, maar noodzakelijk (p. 41) – Vox pop 6x Klimaatbeleid moet eerlijk zijn (p. 16, 44, 45, 47, 50, 81) – Groenlinks, D66 Alleen geld naar heldere uitkomsten (p. 41) – Vox pop Klimaatactivisme/drammers (p. 34) – Presentator We moeten voorop gaan lopen (p. 36) – D66 Innovatie in klimaat levert werkgelegenheid op (p. 43) – D66 Niets doen kost ook geld (p. 49) – D66

Voor de burger: deze code omvat alle codes die te maken hebben met of refereren naar beslissingen in naam van de burger, of met het belang van de burger voorop.

Werkgelegenheid centraal (p. 35) – D66 Beloftes aan kiezer (p. 13) – Groenlinks 3x Er moet draagvlak zijn voor het beleid (p. 45, 51, 84) – Groenlinks, D66, VVD Rechtvaardiger Nederland (p. 6) – SP 4x Nederlanders centraal (p. 4, 22, 64) – PVV, FvD 2x Belangen van de burger voorop (p. 31, 80) – PvdA 3x Identiteit en migratie (p. 36, 54, 74) – Presentator, FvD, expert Rooduijn over FvD 2x Islam past niet bij Nederland (p. 37, 55) – PVV Burgers tegen het beleid (p. 62) – Presentator

212

Houding van politicus: deze code omvat alle codes die te maken hebben met hoe een politicus zich hoort te gedragen, en waar dat wringt met hoe ze zich daadwerkelijk gedragen.

De ideale politicus: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het aangeven of referen naar bepaalde kwaliteiten die een politicus moet hebben

Middenpartij blijft beleefd (p. 9) – Presentator Allemaal boegbeeld van de partij (p. 11) – CDA Zelfvertrouwen (p. 15) – Presentator over Groenlinks Premierambities (p. 18) – Groenlinks Respectloos om niet in rapporten te vertrouwen (p. 42) – D66 over FvD Niet op persoon spelen, alleen op inhoud (p. 59) – SGP

De valkuilen: deze code omvat alle codes die te maken hebben met het aangeven of refereren naar gebeurtenissen die nadelig zijn als politicus.

Politici met angst (p. 2) – Expert Noorlander Flanken schreeuwen (p. 9) – Presentator Zoektocht waar partij heen wil (p. 23) – Expert Noorlander over FvD De assistent van de grote baas (p. 34) – PVV over Dijkhoff 3x Geen vertrouwen in rapporten (p. 41, 42) – FvD Twijfel aan berekeningen (p. 44) – FvD en Groenlinks Vergeten in debat is een ramp (p. 57) – VVD Compleet afwijkende persoonlijkheid (p. 70) – Nieuwsuur Baudet Ontregelend en afwijkend (p. 72) – Expert Noorlander over FvD

Werkwijze: deze code omvat alle codes die te maken hebben met verwijzingen naar hoe journalisten te werk gaan.

Keuze voor onderwerpen zelf maken (p. 36) – Expert Noorlander Eigen mening niet van invloed (p. 48) – Presentator Iedere partij gelijke kansen geven (p. 53) – Presentator Controle houden over sprekers (p. 54) - Presentator

Koppelingen: deze code omvat alle codes die iets zeggen over associaties die door keuzes van het programma kunnen ontstaan.

Agressie bij aanwezigen tonen (p. 4) – Beeld bij PVV-campagne Vroeger ging het beter (p. 5, 6) – Presentator over SP Smoel krijgen (p. 6) – Presentator en beeld Lilian als SP-gezicht Witte-wijn sippende SP’er past niet bij de partij (p. 7) – Presentator 4x Fortuyn en FvD-gelijkenissen (p. 21, 23, 66, 72) – Presentator, expert Noorlander

213

Directheid vanuit programma: deze code omvat alle codes waarbij uit de toon of vraagstelling van het programma of de experts opgemaakt kan worden dat er een mening over de partij of politicus aanwezig is.

Het kabinet dat weinig voor elkaar krijgt (p. 27) - Presentator Kabinet heeft veel moeten slikken (p. 28) – Expert de Zoeten Verklaring Rutte zeer begrijpelijke fout (p. 56) – Expert Noorlander FvD praat mensen naar de mond (p. 64) – Presentator 4x FvD flirt met extreem-rechts (p. 72, 74, 75, 76) – Expert Noorlander, expert Rooduijn “Ja, dus?” – Presentator tegen FvD 2x Het gaat u toch niet lukken (p. 21) – Presentator tegen FvD Niet realistische plannen (p. 22) – Expert Noorlander over FvD Niet zeker of Baudet echt niet racistisch is (p. 82) – Expert Noorlander Grappende houding in muziek en keuze fragmenten FvD (p. 69-71) 2x Eerst zien, dan geloven (p. 76, 77) – Expert Noorlander over FvD 2x Ervaren debaters, bekendheid met tv (p. 38, 64) – Expert Noorlander, vox pop Journalisten dringen vraag op (p. 39) – Groenlinks Journalisten kloppen mijn speech enorm op (p. 81) – FvD Rutte: de man van het bedrijfsleven vs. de man van werkgelegenheid (p. 26) – Presentator en Rutte

214