Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

I Tiber Ontstaan van te danken aan: -commerciële voordelen -militair-strategische redenen, zelfs morele: goed verdedigbare en beschutte plek + geen gevaar van zedenverval doordat Rome landinwaarts lag →handelsplek met de vroegst nog bestaande monumenten in Rome II Via Monte Tarpeo Een van de mooiste uitzichten van Rome Tarpeïsche rots ( mons, , saxum, rupes) Plutarchus in zijn Leven van Sulla (1.3) beschrijft daar de gruwelijke ude Romeinse gewoonte om misdadigers van deze plek, voor het oog van de menigte naar beneden te smijten Wanneer is een stad een stad? Koningstijd, al of niet geconstrueerd, speelt in deze ontwikkeling een rol: religieus, politiek, administratief eb militair leggen de koningen de basis voor wat een stad aan het worden is. Eerste bevestiging van gezamenlijk stedelijk bewustzijn in de periode 650-576 als de plek van het Forum Romanum wordt gedraineerd en aangestampt →nieuwe fase in de vroege geschiedenis van Rome III Via del Velabro Velabrum = antieke benaming van de vallei tussen het Forum Romanum en het Forum Boarium en is afgeleid uit het Etruskisch. Door deze vallei liep de Vicus Tuscus, die begint tussen de tempel van Castor en Pollus en de San Giorgio in Velabro, heel oud kerkje al onder paus leo I (682-683) gebouwd, neergezet op fundamenten van klein onderkomen van Griekse monnniken en op zijn beurt weer op Romeinse fundamenten rustend Arcus constantini/boog van Janus Quadrifons, opgericht in 335 door Constantijn IV Via del Tempio di Giove Locatie van de tempel van Tarquinius Superbus, bedoeld om een eind te maken aan de versplintering van het Romeinse volk dat meer en meer in verzet komt tegen de koning, wordt aangeduid in de straatnaam In de Esedra van Marco Aurelio in de Capitolijnse musea zijn de imposante stenen blokken Eindpunt van een officiele triomftocht, tevens bewaardplats van belangrijke archiefstukken en prestigieuze staatsbezittingen Groeide in de loop der tijden uit tot het symbool van de macht en onaantastbaarheid van Rome

1

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

V Piazza de Cinquecento Stazione Termini Herbouw van Mussolini’s creatie in 1946 gestart, feestelijke inwijding 20 december 1950. In 2006 officieel gewijd aan paus Johannes Paulus II, met standbeeld op de Piazza dei Cinquecento Genoemd naar de thermen van Diocletianus, Terme di Diocleziano. Het grote plein werd vernoemd naar de vijfhonderd gevallenen die in 1887 zijn gevallen in de slag bij Dogali, Abessinië. Tot 1924 stond er op dit plein een monument, dat dlater werd verplaatst naar de tuin van de thermen van Diocletianus Servische Muur, Muur van Servius Tullius, gebouwd vanaf 378, één van de eerste monumentale bouwondernemingen ná de vijfde eeuw, de periode die bekend staat als de crisis-eeuw, culminerend in de plundering van Rome in 390 in of rond 390 door de Galliers. Tempels van Jupiter Optimus Maximus, Castor en Pollux en Saturnus zijn gebouwd vòòr 484 Aanleg van de muur is dus goed te begrijpen Groei Rome: 378: 50.000 270: 100.000 à 150.000 200: 200.000 Veel slaven Grootscheepse publieke waterwerken: (312 vChr), Aqua Anio Vetus (272 vChr) VI Via Appia Antica Aan het begin van deze weg, het stuk dat Via di heet, is het familiegraf van Scipio Africanus. Gevonden in 1780 bij het verbouwen van een wijnkelder.

Fratelli d’Italia, l’Italia s’è desta. Dell’elmo di Scipio. S’è cinta la testa. Het Italiaanse volkslied is een strijdlied, waarin wordt opgeroepen het hoofd in te snoeren in de helm van Scipio Via Appia = regina viarum (vanwege groot militair en economisch belang)

VII Via di Schervenberg, testum = scherf. Gebruikte amforen moesten bij wet worden stukgeslagen, vanwege kans op bederf. Monte testaccio is in feite niets anders dan

2

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk een grote Romeinse vuilstort. Scherven dateren allemaal ongeveer uit de periode 150-250. De catacomben die erin uitgegraven zijn, waarin vooral restaurants en discotheken zijn gevestigd, zijn modern. Rome leunde volledig op importbehoeften om in basisbehoeften te voorzien. VIII Piazza di Het was in Rome niet toegestaan om overledenen binnen de stadmuren te begraven – de stedelijke ruimte werd gezien als heilige grond, die niet door de doden verontreinigd mocht worden. Grafmonumenten = heredenken en bewonderen → herinnering aan je leven en je successen Op de plek van de Piazza di Porta Maggiore kruisten ook de Via Labicana en de Via Praenestina elkaar. De loop van deze twee antieke wegen is nog goed te zien als we dicht bij de poort staan. Hier kwamen ook bijna alle aquaducten samen. De Porta Maggiore werd in 272 opgenomen in de Aureliaanse muur Precies tussen de Via Labicana en de Via Praenestina is het grafmonument van de overleden bakker Marcus Vergilius Eurysaces, in 1837 ontdekt toen de toren werd afgebroken waarin dit verscholen zat. IX Piazza del Teatro di Pompeo Via dei Giubbonari, Via del Biscione, kelders aan de Via di Grotta Pinta 88: eerste Romeinse burgeroorlog 55 door Pompeius bouw van tempel van Venus Victrix, de godin die hem naar de overwinning had geleid in Sicilei Nooord-Afrika en Spanje 30.000 toeschouwers Tribune, podium en achter de scaena een grote rechthoekige ruimte waarin overdekte zuilengalerijen en groene bomen elkaar afwisselden. Het heilieg bos, zo heette deze groene oase. Klein deel van de oostelijke porticus is opgegraven aan de , waar de ingang geweest moet zijn en wwr zich ook de zogenoemde Curia Pompeii bevond. Op nummer 43 inscriptie: Cecholus de Pichis, Ceccolo Pichi wist zich in de 18de eeuw op de pluimveemarkt, die op deze plek werd gehouden, zo te verrijken dat hij een prachtig palazzo kon bouwen. Een bescheiden vorm van zelfrepresentatie. X Piazza della Suburra Een inscriptie ter herinnering van de kerk Salvatore alle Tre Immagini bij de Subura in de wijk Monti, gesneuveld bij de aanleg van de verkeersader Via Cavour in 1884

3

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

XI Piazza Sallustio Sallustius, 86-35 (Bellum Iugurthinum, De Coniuratione Catalinae) Horti Sallustiani Midden op het plein nemen we en trap naar beneden. Eenmaal beneden wandelen we een gigantisch hoge ruimte in, met gewelfde plafonds en een paar kleine zijkamers. We staan in de enige nog overeind staande structuur van de antieke Horti Sallustiani. Resten van deze tuinen in musea: Stervende Galliër, Galliër dei zelfmoord pleegt (Palazzo Altemps) Obelisco Sallustiano sinds 1789 op de piazza Trinità dei Monti. Dit is een exacte romeinse kopie van een Egyptisch origineel. De kopiist maakte wel foutjes: af en toe staat een hiëroglief op zijn kop XII Via del Piè di Marmo Piazza San Marco: Madama Lucrezia = een buste van Isis, overblijfsel van een cultusbeeld dat in de grote Isis-tempel had gestaan, het zogenoemde Iseum Campense Tweede overblijfsel van deze tempel in de Via del Piè di Marmo, via de Via degli Astrali en de Via di Santo Stefano de Cacco te bereiken: een marmeren voet. Deze voet draagt evenwel een mannensandaal, en behoort niet toe aan het Isis-beeld. 49-45: tweede Romeinse burgeroorlog Decreet voor de tempel van Isis op het Marsveld, het Iseum Campense, in 43 genomen: het grootste en belangrijkste Isis-heiligdom in Italie. Bouw nam vele decennia in beslag en is waarschijnlijk pas in 40 n Chr. voltooid. De grote Isis-tempel lag vlak achter de huidige Basilica di san Marco. Het tempelcomplex strekte zich uit tit aan de Via del Piè di Marmo. Madama Lucrezia: lid van de ‘Congresso degli Arguti’, de club der goedgebekten. Daarvan zijn er zes, de sprekende beelden, welke romeinse traditie begon in de vijftiende eeuw. Madama Lucrezia is de enige vrouw in dat gezelschap. in de Cap. Musea is een ander lid. XIII Piazza Augusto Imperatore Forum van Augustus: herinnering aan overwinning bij Philippi Theatere van Marcellus, 14.000 toeschouwers, Caesar was hieraan begonnen, Augustus voltooide dat theater in 13 v Chr. Direct naast het theater liet Gaius Sosius een ex-consul de tempel van Apollo helemaal in marmer herbouwen (Apollo Sosianus). Vandaag de dag staan er nog drie zuilen van overeind. Apollo’s tempel wordt weer geflankeerd door de , die Augustus ter ere van zijn zuster rondom de tempels van Juppiter Stator en Juno regina liet bouwen en waarvan nu nog de toegangspoort rest (en de straatnaam Via del Portico d’Ottavia

4

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

Piazza Augusto Imperatore: Augustus begon al in 32 vChr met de bouw van zijn monumentale graftombe voor zichzelf en zijn familie. De res gestae inscripties werden aan weerszijden van de ingang van het graf geplaatst en in kopie door het rijk verspreid. XIV Via Mecenate Horti Mecenatis op de Esquilijn Auditorium van Mecenas (te zien bij het Largo leopardi) kan ook als triclinium hebben gediend Veel van de pracht en praal uit Maecenas’ tuinen is te vinden in de zaal die in de cap. Musea is gewijd an de Horti Maecenatis: sala degli Orti di Mecenate. Daar krijg je een goede indruk van de stadsvilla van Meacenas. Mozaieken, sculpturen en andere kunstwerken. XV Via della VII Coorte Achter de deuren van huisnummer 9 gaat de ingang schuil van het excubitorium dei Vigili, excubare = buiten slapen: wacht houden dus. XVI Viale della XVII Piazza dei Protomartiri Je vindt het plein -niet toevallig- bij de ingang van de Ufficio Scavi, het hoofdkwartier van de archeologische dienst die verantwoordelijk is voor wat er ónder de Sint-Pieter begraven ligt. Protomartiri verwijst naar degenen die door Nero na de grote brand in 64 werden aangewezen als zondebokken en werden doodgemarteld in het stadion van Caligula. Dit stadion is door cligula langs de Via Cornelia aangelegd inde stijl van het voor wapenraces en andere spektakels. XVIII Julia Domna gaf opdracht het complex van de vestaalse maagden op het Forum Romanum te renoveren, zoals we het vandaag de dag nog zien XIX Viale delle terme di caracalla De twee grote granieten bakken op de stammen uit deze thermen. Nu dienend als fonteinen (sinds 1626 gekoppeld aan de Acqua Paola) XX Viale Castrense Aureliaanse muur 275 nChr - een soort klein , dat tegenwoordig volslagen onbekend is bij het grote publiek. Feitelijk is ook niet helemaal zeker dat het ronde bouwwerk aan de Via Castrense het Amphitheatrum Castrense is. Achter de Santa Croce in Gerusalemme. Is helaas maar sporadisch open vooor het publiek – en dan alleen maar onder begeleiding van een gids van de kerk

5

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

XXI Constantijn had op 28 oktober 312 het visioen XXII Passetto di Borgo Rome ging in 590 gebukt onder een pestepidemie. Gregorius de Grote organiseerde een speciale processie, een smeekbede gericht aan God om de pest uit de stad te verdrijven. Toen de stoet bijna de sint pieter had bereikt zag gregorius aan de hemel precies boven Hadrianus’ mausoleum de aarstengel Michael verschijnen met een s=zwaard in zijn hand. Hij bleef verbluft naar boven kijken en het volgende moment stak Michale het zwaard in de schede. Gregorius interpreteerde dit als een teken dat zijn gebeden waren verhoord. En inderdaad: de pestepidemie verliet Rome. Dit verhaal werd nog eeuwen naversteld. In 1636 werd op het mausoleum een beeld van Michael met zwaard geplaatst. Dat beeld staat nog altijn in de Engelenburcht. Wat er nu op staat is een achttiende -eeuwse variant.

Onder Leo IV werd in de negende eeuw rodnom de Sint Pieter een defensieve constructie aangeleged die het hele vaticaan omsloot: de civitas leonina. Passetto di borgo Borgo vecchio / Borgo Nuovo XXIII Piazza dei Cavalieri di Malta De Aventijn als geheel is een symbool van dat kruisvaarderschip: het zuidelijk deel, een symbool van dat kruisvaarderschip, het zuidelijk deel dat afloopt naar de Tiber heeft de vorm van een enorm V en stelt de boeg voor. De toegangspoort van de Villa Malta is het achterdek en de doolhoven in de tuinen symboliseren de wirwar van touwen van de tuigage. Het woud van obelisken op het plein zelf staat voor de bomen die ooit nodig zullen zijn om het schip te water te laten gaan. Wie goed kijkt ziet allerlei vreemde symbolen in de obelisken gekerfd: geheime boodschappen die alleen voor ingewijden leesbaar zouden zijn. XXIV Via Cola Di Rienzo Nicola di Rienzo Gabrini, geboren in 1313. Op 8 oktober 1354 vermoord. Standbeeld naast de cordonata Clemens V verhuist in 1309 naar Avignon: ballingschap van de pausen, gedurende 70 jaar. Daar kon hij rekenen op de bescherming van zijn Franse familie. Gregorius XI (1370-1378) beëindigt de zelfverkozen ballingschap. XXV Tegenwoordig Rome’s Kalverstraat Via Flaminia Palazzo venezia gebouwd door een paus uit venetie, Pietro Barbo/Paulus II. Hij organiseerde ter gelegenheid van het Carnaval paardenraces op Vastenavond.

6

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

Corse dei berberi, naar het Noord-Afrikaanse paardenras berbero. Vandaar Via del Corso.

XXVI De buurt ten westen van de (Via dei Coronari, Via Giulia, Via dei Banchi Nuovi) werd min of meer te behoeve van de pelgrims opnieuw vormgegeven en we kunnen die buurt daarom zien als de wijk van de renaissance. In de oudheid heette de Via dei Coronari de Via recta. . Hier verzamelde zich namelijk steeds meer verkopers van allerhande religieuze objecten en afnbeeldeningen en rozenkransen: coronari del rosario Aantal flambou=yante bewoners: nr. 148 een zeker Prospero Monchi, die op zijn huis een hoop wijze woorden liet beitelen, die voorbijgangers tot op de dag van vandaag ter harte kunnen nemen: Tua puta que tute facis (overdenk alles wat je doet), Non Omnia Possumus omnes, en Promissis mane (houd je aan je beloftes). Het beroemdste personage uit de Romeinse geschiedenis woonde aan nr. 156, nl. Fiammetta Michaelis,de lievelingshoer van Cesare Borgia, de oudste zoon van Alexander VI. XXVII Via Giulia Kardinaal Giuliano delle Rovere werd op 30 oktober 1503 tot paus verkozen. Julius II, associatie met Julius Caesar. Streven om van Rome weeer een waarlijk caput mundi te maken. Creeeerde de mooiste straat van Rome: de Via Giulia. Hij weigerde gebruik te makem van de pauselijke woonvetrekken, die Rodrigo Borgia had laten inrichten. Stanze di Rafaele Rafael, Michelangelo, Bramante →Cortile Belvedere Kaarsrechte straat van een kilometer: eens mooiste straat van Rome Ook in deze straat een symbool van armoede: de Santa Maria dell’Orazione en Morte. Deze kerk ontfermde zich vanaf 1573 over de anonieme doden van Rome: de naamloze lijken die men in vroeger tijden nog weleens van de straat, uit de goot eof uit de Tiber viste. De schedels en de beenderen van die armoedzaaiers zonder naam werden in de crypte bijgezet. Memento mori, of zoals het op de gevel heet: hodie mihi cras tibi. Tussen 1552 en 1896 werden meer dan achtduizend skeletten bijgezet. Alles wat ie in de crypte ziet -tot en met decoraties en lampen- bestaat uit botten en schedels. Buitend de boog van Michelangelo – : hoogmoed van de hoogrenaissance. XXVII Piazza del Campidoglio In 1537 bezoekt keizer Karel V Rome, en dat moest volgens paus Paulus III en triomftocht worden, o.a. naar het Capitool. Het capitool was evenwel een geitenberg. Herinricht aan Michelangelo gegund. Ruiterstandbeeld van Marcus Aurelius

7

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk hiernaartoe verplaatst. Michelangelo ontwierp twee van de drie gebouwen: het Palazzo Senatorio en wel de trappartij ervan, en het Palazzo Conservatorio. Het palazzo Nuovo werd in de zeventiende eeuw gebouwd. Op de vloer: geometrisch ontwerp en hij liet het geheel verfraaien met klassieke beelden die verbonden waren met de stad Rome: de dioscuren, de godin Roma en de riviergoden Tiber en Nijl, aan weerszijden van Roma. De tijger die Tigris verbeeldt werd later veranderd in een wolvin. XXIX Campo de’Fiori In 1889 het standbeeld van Bruno opgericht, met het gezicht naar het Vaticaan gericht. Paus Johannes Paulus II heeft in 1999 namens de kerk excuses aangeboden, maar Bruno is nooit officieel gerehabiliteerd. XXX Via dell Vier fonteinen: de Arno met krullend haar en geflankeerd door een leeuw, het symbool van Florence. De Tiber met de wolvin en de hoorn des overvloeds, de derde fontein staat voor kracht gesymboliseerd door een welvarende vrouw (of godin) met koninklijke symbolen als de leeuw en de kroon. De vierde en de laatste fontein staat symbool voor loyaliteit, met een dame met een hond aan haar zijde rustend met haar arm op de dir heraldische bergjes van Sixtus V. San Carlino, van Borromini: een van de mooiste kleine kerkjes van Rome Andere kerken van hem: Sant’Agnese in Agone, Sant’Ivo alla Sapienza XXXI Piazza della Rotonda Pantheon: Hier ligt Rafael. Toen hij nog leefde vreesde moeder natuur door hem ovetroffen te worden; bij zijn dood vreesde ze met hem te sterven’ Orecchie d’asino: ezelsoren Pasquino: Quod non fecerunt barbari fecerunt barbarini XXXII Via del De baviaan Il babuino, lid van de congresso degli Arguti. Staat die daar nog? Niet duidelijk. XXXIII Piazza Navona Ganges, de donau de nijl en de rio de la Plata: de vier grootst bekende rivieren van destijds. In agone: Navona XXXIV Piazza San Pietro Abbraccio berniniano Bedrog: zoals het perspectief/de prospettiva van borromini en het plafond van de Sant’Ignazio di Loyola door Andrea Pozzo

8

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

Illusionistische effecten: effecten raakten steeds meer in de mode in de barokperiode. De kunst had, veel meer dan tijdens de renaissance, tot doel om de toeschouwer te verrassen. XXXV Vicolo del Divino Amore Het woonhuis van Caravaggio XXXVI Op 23 december 1655 ontvangst door paus Alexander VII van Christina van Zweden op deze piazza: onvergetelijk uitzicht. De Santa Maria dei Miracoli en de Santa Maria in Montesaanto, tweelingkerken. Zoek de verschillen. Op kerstdag werd Christina herdoopt: Christina Alexandra Maria. Herkomst van de naam van het plein van de kerk : het volk heeft zelf betaald voor deze kerk. Caravaggio: de kruisiging van petrus en de bekering van Paulus. XXXVII Piazza di Trevi XXXVIII Via delle Carrozze XXXIX Caffè greco: aan de via dei Condotti vele bekende europeanen kwamen hier tijdens hun grand tour De trappen ontlenen hun naam aan de spaanse ambassade op de Piazza di Spagna nr. 57, waar de spaanse ambassade bij de heilige stoel is gevestigd. De trappenpartij is net als de kerk Trinità dei Monti gewijd aan de drie-eenheid, zij is namelijk in drieën opgedeeld. XL Piazza della Cancelleria 1796 trekt napoleon Italië binnen. Aan het vaticaan een enorme schuld opgelegd. De paus plundert daarom zelfs zilver uit de Gesù. Dialoog tussen Marforio en Pasquino: È vero che i franceis sono tutti ladri? Tutti no, ma buona parte XLI Piazzale Garibaldi Risorgimento Geweldig uitzicht over Rome Het Vittoriano of Altare della Patria: kunstgebit, typemachine, suikertaart XLII XLIII Via dell’Impero 1938 bezoekt Hitler Rome XLIV Verzoening tussen de kerk en de staat in 1929: het verdrag van Lateranen

9

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

In 1936 aangelegd. Mussolini heeft zich hierbij laten inspireren door nazi architectuur van Albert Speer XLV Via Nicol Zabaglia De laatste fakkeldrager in 1938 XLVI Largo 16 ottobre 1943 Op deze datum bestorming door de SS van de Via del Portico d’Ottavia. Razzia 1024 joden werden opgepakt en naar het station Tiburtina gebracht en op de trein naar Auschwitz gezet, 15 man en 1 vrouw kwamen terug XLVII Via Rasella Op 23 maart 1944 bom en de Via Rasella van het verzet. Voor elke gedode soldaat 10 (Hitler 100) Romeinen binnen 24 uur. Bij de Fosse Ardeatine een nationale herdenkinsgplaats. Op 24 maart van elk jaar Kappler Via Adolfo Hitler omgedoopt in Viale delle Cave Ardeatine XLVIII Via Vittorio Veneto XLIX Via Macelangelo Caetani Anni di Piombo jaren van lood Aldo Moro: 9 mei 1978 La Piazza Augusto Imperatore Beninestation in het hart van Rome (Richard Meier) Pax americana

10

Samenvatting van Via Roma (2015) van Willemijn van Dijk

11