Časopis Za Podsticanje I Afirmaciju Interkulturalne Komunikacije / 2018 / Br

ČASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE / 2018 / BR. 16 ČASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU 16 / BR. / 2018 KOMUNIKACIJE INTERKULTURALNE

Peter de Krom Peter de Krom Šoškić INTERKULTURALNOST Časopis za podsticanje i afirmaciju interkulturalne komunikacije

Izdavač: Zavod za kulturu Vojvodine, Vojvode Putnika 2, Novi Sad, tel. 021/ 4754148, 4754128, [email protected] Za izdavača: mr Smiljana Vlajić, direktor Glavni i odgovorni urednik: dr Aleksandra Đurić Bosnić

Uredništvo: dr Dušan Marinković, Novi Sad / dr Ivana Živančević Sekeruš, Novi Sad / dr Željko Vučković, Sombor / dr Aleksandra Jovićević, Beograd, Rim / dr Dragana V. Todoreskov, Novi Sad / mr Dragan Jelenković, Pančevo, Beograd / dr Ira Prodanov, Novi Sad / dr Andrej Mirčev, Osijek, Rijeka / Vera Kopicl MA, Novi Sad / Miroslav Keveždi MA, Novi Sad / dr Andrea Ratković, Sremski Karlovci / dr Branislava Vasić Rakočević, Novi Sad / dr Marija Nenadić Žurka, Bukurešt / dr Dinko Gruhonjić, Novi Sad / mr Maja Sedlarević, Novi Sad / dr Milivoj Bešlin, Novi Sad / Biljana Mickov MA, Novi Sad

Stalni saradnici: Franja Petrinović, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vujić, Beograd / dr Saša Brajović, Beograd / dr Nikolae Manolesku, Bukurešt / Serž Pej, Pariz / mr Majda Adlešić, Novi Sad / Tanja Kragujević, Beograd / dr Nada Savković, Novi Sad / dr Damir Smiljanić, Novi Sad / Tomislav Kargačin, Novi Sad / dr Boris Labudović, Novi Sad / Ivana Inđin, Novi Sad / dr Radmila Gikić Petrović, Novi Sad / dr Aleksandra Izgarjan, Novi Sad / dr Aleksandra Kolaković, Beograd / dr Aleksandra Đurić Milovanović, Beograd

Savet: dr Jasna Jovanov / dr Gojko Tešić / mr Vasa Pavković / dr Milena Dragićević Šešić / dr Gordana Stokić Simončić / dr Predrag Mutavdžić / dr Nikola Grdinić / dr Vladislava Gordić Petković / Milorad Belančić / mr Mladen Marinkov / dr Mikloš Biro / dr Lidija Merenik / dr Kornelija Farago / dr Svenka Savić / dr Svetislav Jovanov / dr Milan Uzelac / dr Janoš Banjai / dr Ljiljana Pešikan Ljuštanović / dr Žolt Lazar / dr Zoran Đerić / dr Zoran Kinđić / dr Dragan Koković / dr Dragan Žunić / dr Milenko Perović / dr Ildiko Erdei / dr Dinko Gruhonjić / Nedim Sejdinović / dr Dubravka Valić Nedeljković / dr Ivan Milenković

Međunarodni savet: Nebojša Radić, Kembridž, Engleska / dr Ivana Milojević, Sanšajn Koust, Australija / dr Dragan Kujundžić, Gejnzvil, Florida, SAD / dr Branislav Radeljić, London, Engleska / dr Nataša Bakić Mirić, Alma Ata, Kazahstan / dr Samjuel Babatunde Moruvavon, Ado Ekiti, Nigerija / dr Marharita Fabrikant, Minsk, Belorusija / dr Nina Živančević, Pariz, Francuska / dr Nataša Urošević, Pula, Hrvatska / A. K. Džaješ, Hajderabad, Indija / dr Dušan Bjelić, Portland, SAD / dr Maria Kundura, Boston, SAD / dr Samir Arnautović, Bosna i Hercegovina / dr Esad Delibašić, Bosna i Hercegovina

Koordinator Međunarodnog saveta: dr Dragan Kujundžić

Pravni konsultant: Nina Urukalo PR, komunikacije: Milica Razumenić Lektura: Grafička radionica „Sputnjik”, Novi Sad (Sonja Jankov) Prevodi: Ristić prevodi Tehničko uređenje: Dunja Šašić Međunarodna saradnja: Dragan Ilić, Ileana Ursu, Meral Tarar Tutuš Autor vizuelnog identiteta časopisa: Dragan Jelenković Urednik foto-editorijala: Vladimir Pavić Dizajn i prelom: Pavle Halupa

Autor foto-editorijala: Peter de Krom, Ilija Šoškić, Aëla Labbé

Štampa: Sitoprint, Žitište Copyright: Zavod za kulturu Vojvodine, 2012. Tiraž: 300

ČASOPIS IZLAZI POD POKROVITELJSTVOM POKRAJINSKOG SEKRETARIJATA ZA KULTURU, JAVNO INFORMISANJE I ODNOSE S VERSKIM ZAJEDNICAMA VLADE AP VOJVODINE

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije je 2013. kategorizovalo časopis Interkulturalnost kao časopis od nacionalnog značaja (M52). INTERCULTURALITY Magazine for stimulation and affirmation of intercultural communication

Publisher: Institute for culture of Vojvodina, Vojvode Putnika 2, Novi Sad, phone no. +381 21 4754148, 4754128, [email protected] President and Chief Executive Officer:Smiljana Vlajić. M.F.A. Editor-in-Chief: Aleksandra Đurić Bosnić, Ph.D.

Assistant Editors: Dušan Marinković, Ph.D, Novi Sad / Ivana Živančević Sekeruš, Ph.D, Novi Sad / Željko Vučković, Ph.D, Sombor / Aleksandra Jovićević, Ph.D, Belgrade, Rome / Dragana V. Todoreskov, Ph.D, Novi Sad / Dragan Jelenković, M.F.A, Pančevo, Belgrade / Ira Prodanov, Ph.D, Novi Sad, Andrej Mirčev, Ph.D, Osijek, Rijeka / Vera Kopicl MA, Novi Sad / Miroslav Keveždi, MA, Novi Sad / Andrea Ratković Ph.D, Sremski Karlovci / Branislava Vasić Rakočević, Ph.D, Novi Sad / Marija Nenadić Žurka, Ph.D, Bucharest / Dinko Gruhonjić, Ph.D, Novi Sad / M.F.A. Maja Sedlarević, M.F.A, Novi Sad / Milivoj Bešlin, Ph.D, Novi Sad / Biljana Mickov MA, Novi Sad

Contributing Authors: Franja Petrinović, Novi Sad / Sava Stepanov, Novi Sad / Ivana Vujić, Belgrade / Saša Brajović, Ph.D, Belgrade / Nicolae Manolescu, Ph.D, Bucharest / Serge Pey, Paris / Majda Adlešić, M.Phil, Novi Sad / Tanja Kragujević, Belgrade / Nada Savković, Ph.D, Novi Sad / Damir Smiljanić, Ph.D, Novi Sad / Tomislav Kargačin, Novi Sad / Boris Labudović, M.Phil, Novi Sad / Ivana Inđin, Novi Sad / Radmila Gikić Petrović, Ph.D, Novi Sad / Aleksandra Izgarjan, Ph.D, Novi Sad / Aleksandra Kolaković M.Phil, Beograd / Aleksandra Đurić Milovanović Ph.D, Beograd

Council: Jasna Jovanov, Ph.D. / Gojko Tešić, Ph.D. / Vasa Pavković, M.Phil. / Milena Dragićević Šešić, Ph.D. / Gordana Stokić Simončić, Ph.D. / Predrag Mutavdžić, Ph.D. / Nikola Grdinić, Ph.D. / Vladislava Gordić Petković, Ph.D. / Milorad Belančić / Mladen Marinkov, M.F.A. / Mikloš Biro, Ph.D. / Lidija Merenik, Ph.D. / Kornelija Farago, Ph.D. / Ivan Milenković, Ph.D. / Svenka Savić, Ph.D. / Svetislav Jovanov, Ph.D. / Milan Uzelac, Ph.D. / Janoš Banjai, Ph.D. / Ljiljana Pešikan Ljuštanović, Ph.D. / Žolt Lazar, Ph.D. / Zoran Đerić, Ph.D. / Zoran Kinđić, Ph.D. / Dragan Koković, Ph.D. / Dragan Žunić, Ph.D. / Milenko Perović, Ph.D. / Ildiko Erdei, Ph.D. / Dinko Gruhonjić, Ph.D / Nedim Sejdinović / Dubravka Valić Nedeljković Ph.D.

International Council: Nebojša Radić, Cambridge, England / Ivana Milojević, Ph.D, Sunshine Coast, Australia / Dragan Kujundžić, Ph.D, Gainesville, Florida, USA / Branislav Radeljić, Ph.D, London, England / Nataša Bakić Mirić, Ph.D, Almaty, Kazakhstan / Samuel Babatunde Moruwawon, Ph.D, Ado Ekiti, Nigeria / Marharyta Fabrykant, Ph.D, Minsk, Belarus / Nina Živančević, Ph.D, Paris, France / Nataša Urošević, Ph.D, Pula, Croatia / A. K. Jayesh, M.Phil, Hyderabad, India / Dušan Bjelić, Ph.D, Portland / SAD, Maria Koundoura, Ph.D, Boston, SAD / Tomislav Longinović, Madison, USA / Jerry Chidozie Chukwuokolo Ph.D, Abakaliki, Nigeria / Samir Arnautović, Ph.D, Bosnia and Hercegovina / dr Esad Delibašić, Bosna i Hercegovina

Coordinator of the International Council: Dragan Kujundžić, Ph.D

Legal Affairs:Nina Urukalo PR Manager: Milica Razumenić Proofreading: Graphic Workshop Sputnik, Novi Sad (Sonja Jankov) Technical Editor: Dunja Šašić Translated by: Ristić prevodi International Cooperation: Dragan Ilić, Ileana Ursu, Meral Tarar Tutuš Visual Identity: Dragan Jelenković Photography Director: Vladimir Pavić Layout: Pavle Halupa

Editorial Photographer: Peter de Krom, Ilija Šoškić, Aëla Labbé

Printed by: Sitoprint, Žitište Copyright: The Institute for culture of Vojvodina, 2012. Circulation: 300

THE MAGAZINE IS SPONSORED BY THE PROVINCIAL SECRETARIAT FOR CULTURE AND PUBLIC INFORMATION OF AP VOJVODINA

Interculturality was categorized as a scientific publication of national importance (M52) in 2013 by the Ministry ofEducation, Science and Technological Development - Serbia and the National Council for Science and Technological Development.

sáðržâj

úvõdñik Александра Ђурић Боснић, НАСУПРОТ ФИЛОЗОФИЈИ ДОВРШЕНОГ СВЕТА ...... 6

ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá Mihal Babiak, KNJIŽEVNOST IZMEĐU BIĆA I EGZISTENCIJE U SAVREMENOM KONTEKSTU ...... 12 Paul Černat, MIHAIL SADOVEANU: BALKANSKI KULTURNI PUTOPISI ...... 17 Đerđ Serbhorvat, VIŠESTRUKI IDENTITET I NACIONALNA INDIFERENTNOST KOD VOJVOĐANSKIH MAĐARA – ODSUSTVO HUMORA I OZBILJNOST U KNJIŽEVNOSTI ...... 23 Marija Nenadić Žurka, REČ NA HILJADU NAČINA – PROBLEMI PREVOĐENJA ...... 36 Miro slav Keve ždi , MAPIRANJE INTERKULTURALIZMA U SRBIJI ...... 45 Sonja Jankov, FULL-SCALE ARCHITECTURAL MODELS IN POST-YUGOSLAV ART PRACTICES ...... 57 Zdenka Valent Belić, AUTOSLIKA U PRIPOVETKAMA VOJVOĐANSKIH SLOVAKA KAO ODRAZ KULTURNE PRIPADNOSTI ...... 67 Milina Sklabinski, SUSRETANJE KULTURA U PROGRAMIMA ZAVODA ZA KULTURU VOJVOĐANSKIH SLOVAKA 2008–2015...... 78 vîðeñjå Hugh McElveen, TRANSFORMATIONS: DIGITAL AND ART IN AN URBAN ENVIRONMENT (URBAN, HUMAN, ART AND TECHNOLOGY) ...... 88 Alessio Franconi, ILIJA ŠOŠKIĆ, ILUZIONISTA I PJER PAOLO PAZOLINI ...... 97 dïjałøzí Interview with Ilija Šoškić by Milica Kojić, ILIJA ŠOŠKIĆ: BE PRESENT, THAT IS ENOUGH...... 112 Sa Ilijom Šoškićem razgovarala Milica Kojić, ILIJA ŠOŠKIĆ: BUDI PRISUTAN, I TO JE DOVOLJNO...... 113 kóòrdînäte Мирослав Кевежди, ШТА ЈЕ ТО ИДЕНТИТЕТ? ...... 126 Sonja Jankov, EMOTIVNE MAŠTARIJE DUŠANA SAVKOVIĆA ...... 128 Александра Ђурић Боснић

Насупрот филозофији довршеног света

Друштвене теорије настале у другој половини прошлог и почетком овог века, без обзира да ли им је полазиште социолошко, културолошко, антрополошко или филозофско, тешко је замислити без континуитета у промишљању и истраживању проблема личног и колективног идентитета, и слика о нама и слика о другима као представа које су последице свеукупности потенцијала, пројекција, отворених значења и комуникацијских стратегија у релацијама ин дивидуе и друштва. Отворена значења овде се односе пре свега на пожељно и цивилизацијски сврсисходно успостављање интеркултуралног дијалога као својеврсне „универзализације стра ности” (Билефелд). У овом контексту стереотипи се дефинишу као „некритичка уопштавања” или „когни тив не форму ле” нужно појед но ста вље не и шема ти зо ва не у функци ји „асими ло ва ња окружења”, а могуће их је видети и као „типизације окружења” које, будући да утичу на понаша ње, имају повратно дејство на стварност, могу да утичу на њу, да је стварају, структурирају, од ређују (Рот). Било да се препознају као позитивни или негативни, етнички или конфесионални, ауто или хетеростереотипи, заједничке одреднице којима би се могла појаснити њихова струк тура свакако су: уопштеност, упрошћеност, поједностављеност, шематизованост, сведеност, по вршност, дискутабилна тачност и, најчешће, баналност. Проблеми настају онда када се из сфере личног/психолошког, где су стереотипи нужне, когнитивне редукције које помажу у систему препознавања и сналажења у стварности и свакодневници, они помере у сферу колективног идентитета и примењују или злоупотребљавају на релацији ми — други, успостављањем кате горија различитог/другог као непријатељског, тј. проблематичног тј. страног. Заправо, „штетне последице ових слика у главама очигледне су колико су у међувремену познати и фактори који доприносе њиховом настајању и одржавању. Ако имамо у виду овај негативни биланс и жељу многих интелектуалаца да са позиција моћи наступе против стереотипа и предрасуда, неми новно се намеће питање функција и ефеката стереотипа” (Рот). Ако смо сагласни да је „успостављање културног идентитета conditio sine qua non не само свих форми колективног већ и персоналног идентитета” (Голубовић), онда је за оне који проми шљају проблематику културног идентитета, било да су они социолози, културолози или умет ници, нужно дефинисање проблема функција и ефеката стереотипа на одређеном културном простору и, уколико се стереотипне представе својим значењем и тенденцијама показују као негативне за уметничку или културну праксу тог простора, онда је нужна и њихова разградња, деконструкција. Деконструкција негативних стереотипа свакако је један од основних преду слова формулисања прихватљивих друштвених вредности које су истовремено важно подручје културног идентитета, али и главни „референтни оквир за целокупно мишљење и понашање

6 индивидуа” (Голубовић). Будући да се културни идентитет конституише „увек у односу према другима” и да је неодвојив од културне заједнице као „групе која дели препознатљиве културне вредности” (Жунић), јасно је да стереотипи као слике о нама и слике о другима битно одређују систем културних вредности као систем преовлађујућих културних комуникација, интеракци ја, укуса и поетика, односа према традиционалном и авангардном... Уметност би заправо требало увек да буде супротстављена баналности, обликом и значе њем. Аутентична уметност је, дакле, увек отпор и отклон од свођења антиномичности универ зума на варљиву једноставност површинском сликом оскрнављеног света. Увек у деконструк цији онога што представља инверзију творачког принципа као његовог наличја еманираног у сваковрсним свођењима на заједнички именитељ – стигматизацијама и стереотипизацијама – аутентично твораштво је истовремено непристајање на конвенцију, компромис и затвореност те потрага за истином и отвореним значењима као вредностима на којима би требало да почива свако појединачно егзистенцијално, па самим тим и колективно.

7 8 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

9 foto Peter de Krom [email protected] strane: 8, 9, 10, 41, 42, 43, 44, 85, 86, 87, 95, 96, 107 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 82.09 111.1

Mihal Babiak Univerzitet Komenski Filozofski fakultet Katedra estetike Bratislava, Slovačka Republika

Književnost između bića i egzistencije u savremenom kontekstu

APSTRAKT: Polazeći od filozofske distinkcije bića i egzistencije, u prilogu se otvara pitanje da li je moguća i refleksija književnosti na navedenoj osnovi. Ako književnost nastaje uvek u određe nom vremenskom i prostornom momentu kao mimetička reakcija na konkretno stanje „životnog sveta“, šta je njen pol koji možemo da posmatramo kao njeno biće? Da li se naša svest tradicije književnosti veže uz njen egzistencijalni ili bivstveni karakter? Ako od vremena moderne govorimo u zapadnoj kulturi o gubitku svesti kulturne tradicije (a time i književne), da li je ta ruptura posle dica gubitka egzistencijalnog ili bivstvenog pola književnosti? U prilogu se reflektuje i pitanje da li je globalizovana kultura mogućnost prevazilaženja navedene krize gubitka svesti o kontinuitetu književne tradicije? KLJUČNE REČI: biće, egzistencija, književnost, tradicija, globalizacija

Polazeći od filozofske distinkcije bića i egzistencije, postavlja se pitanje: da li je moguća i refleksija književnosti na navedenoj osnovi? Ako književnost nastaje uvek u određenom vremenskom i prostor nom momentu kao mimetička reakcija na konkretno stanje „životnog sveta“, što je moguće svesti pod pojam egzistencijalnih vidova, otvara se problem: šta je njen pol koji možemo da posmatramo kao njeno biće? Ili drugim rečíma: ako svaku nacionalnu književnost, ako književnost svakog vremenskog perioda, ili čak: ako svako razlikovanje odnosno utvrđivanje pojma književnost (koje prelazi svojim istorijskim razvitkom od prvobitnog reflektovanja književnosti kao sveukupnog korpusa onoga što je napisano, do uskog posmatranja književnosti ako beletrije, pa ponovnog širokog horizonta sagledava nja književnosti sa različitim novim, odnosno sinkretičkim vidovima u postmodernom periodu), znači ako smo spremni da sve ove fenomene reflektujemo kao varijante, šta je onda invarijant književnosti? Da li je to fenomen svetske književnosti (sa njegovim različitim modelima objašnjenja: od zbirnog prin cipa svega što je ljudski rod na polju reči, slova, litere – iznedrio, ili svetske književnosti kao vrednosne kategorije – znači reprezentativnog odabira onog najboljeg iz pojedinih književnosti, itd.)? Ili je taj in varijant književnosti neka ideja književnosti koja bivstvuje u posebnom carstvu ideja, suština koju mi kao ljudi, pisci ne možemo nikad u potpunosti da sagledamo, već poput Platonovih ljudi u pećini tek pratimo njene obrise, seni, konture, a tek u posebnim trenucima dolazimo do saznanja da nikad neće mo moći sagledati njenu pravu bit itd.

12 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 82.09 111.1 Moguć odgovor na postavljeni problem bića književnosti možda bi mogla da pruži - ili čak samo da da pravac u potrazi za odgovorom - vodilja iz Eliotovog eseja Tradi ci ja i indi vi du al ni tale nat u sferi u kojoj Eliot razmatra fenomen tradicije. „Tradicija je stvar puno šireg značenja... U njoj je pre svega sadr žana istorijska svest...; imati istorijsku svest znači shvatati ne samo prolaznost prošlosti, već i savreme nost; istorijska svest prisiljava čoveka da piše onako, da shvata ne samo svoju generaciju, već i da oseća da cela evropska književnost od Homera, a u njenom okviru cela književnost njegove vlastite zemlje, postoji simultano i stvara simultani poredak. I upravo ova istorijska svest, koja jeste svest o nadvreme nosti i privremenosti i nadvremenosti i privremenosti ujedno, stvara pisca tradicijskim. A ujedno ga prisiljava da puno proniciljivije shvata svoje mesto u vremenu, svoju vlastitu savremenost.“ Znači, taj simultani poredak između cele književnosti i književnosti njegove vlastite zemlje, kako govori Eliot, mogla bi biti misao vodilja u traženju odgovora na odnos bića i egzistencije književno sti. Ako krenemo dalje u razmatranje ovog problema, nameće se pitanje: Da li se naša svest tradicije književnosti veže už njen egzistencijalni ili bivstveni karakter? U zapadnom kulturnom kontekstu kao prvi impuls stvaranja odnosa prema kulturnoj tradiciji smatra se stav antičkih Rimjana prema grčkoj civilizacijskoj baštini. Češki kulturolog i estetičar Jakub Guziur oslanjajući se na istraživanja Hanah Arendt navodi: „Tradicionalno evropsko shvatanje kulture jeste doduše čisto rimsko, ali nije moguće razdvojiti ga od drevne Grčke. U starogrčkom jeziku nije postojao ekvivalentni izraz za latinski pojam cultura. Rimljani su shvatali umetnost kao brigu za grčku baštinu, njeno kultiviranje i preporod; briga za očuvanje vrednih dela prošlosti bila je drevnim Grcima potpuno nepoznata pojava. Rimljani su bri žno radili na uspostavljanju kulturne tradicije, a njen kontinuitet trabalo je biti zagarantovan vrednim obrazovanjem. U vezi sa duhom, reč cultura je prvi iskoristio Ciceron, časni prvi Evropljanin, koji je u Tuskulskim govorima (Tuscu la nae dispu ta ti o nes) naveo: „Kao što polje, iako plodno, bez obrade ne može da da plodove, tako ni duša ih neće dati bez obrazovanja; jedno bez drugog je slabašno. Kultura je kultivacija duha.“ (Guziur, 8). Potpo ru ovakvog reflek to va nja antič ke rimske i grčke književ no sti čini se mogu će je naći i u de lu istak nu tog srpskog filo lo ga Milo ša N. Đuri ća koji antič ku grčku književ nost posma tra kao potpu no autohto nu književ nost koja je nasta la iz vlasti tog duhov nog miljea, ostvaru ju ći poje di ne književ ne rodo ve i žanro ve bez utica ja kultu ra s koji ma je dola zi la u kontakt: iz nepo sred nog prirod nog poti ca ja, pola zeći od osnovnih epskih i lirskih eleme na ta formi ra la se grčka književ nost – i time se ona bitno razli ku je od formi ra nja rimske književ no sti koja je nasta la, kao što je reče no u citi ra nom odlom ku, kao poku šaj uspo sta vlja nja „brige za grčku bašti nu, njeno kulti vi ra nje i prepo rod“ – znači izo stao je onaj prvo bit ni mome nat formi ra nja književ no sti od eleme na ta ka rodo vi ma i žanro vi ma - što je slučaj grčke kultu re. Književnu tradiciju dakle moguće je pratiti na nivou reflektovanja jedne konkretne književnosti (grčke tradicije u rimskom miljeu), ili ako se vratimo fenomenološkom polazištu i fenomenološkoj ter minologiji ovog razmatranja: književnosti u njenoj egzistencijalnoj pojavi; grčki varijant književnosti bio je metodološko polazište za uspostavljanje fenomena tradicije. Od 4. veka nove ere i postepenog prevladavanja hršćanstva, kao dominantne religijske vere evropske kulture, ovo metodološko polazište (znači: književnosti u jednoj njenoj varijantnoj pojavi) nije se promenilo, samo se kao glavni varijant ni oblik nametnula Biblija sa svojim jevrejskim i ranohršćanskim modelom. Kada će u 20. veku Erih Auerbah u svom delu Mime zis izučavati istoriju zapadne književnosti kroz prizmu stila i žanra, upravo će ova dva momenta označiti kao presudne izvore zapadne književnosti: antičku grčku i rimsku tradi ciju koja striktno dodržava stil i žanr viskog, srednjeg i niskog, kao i jevrejsko-hrišćansku tradiciju koja negira ovu distinkciju i striktno pridržavanje i dopušta preplitanje, kontaminaciju stila, žanra, rađanje hibridnih, novih žanrova itd. Svest o postojanju nečeg što može biti blisko fenomenu bića književnosti, odnosno pronalaženja nečega što bi moglo da se označi kao invarijant književnosti dolazi u doba prosvetiteljstva i Herdera i

13 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

njegovih kategorija kao što su nacija, narod (u smislu narodne mase, puk), duh, duh naroda u pesmi, istorija itd. Herder će pokrenuti razmišljanja o kulturi, istoriji i umetnosti na koja će se oslanjati ne samo rađajući romantizam, već i celokupni evropski diskurs o umetnosti, zasnovan na pozicijama na cionalne distinkcije. U Herderovim idejama dominiraće stav o osobenosti duha svakog pojedinačnog naroda koji je moguće u odlučujućoj meri pratiti u njegovim narodnim pesmama, a najverniji nosilac ove narodne književnosti, narodnih pesama, a time i nacionalnog duha, postaju narodne mase. Tako kod Herdera moguće je otkriti kategoriju duha koji se ispoljava u različitim varijantama, ali s druge strane se otkriva i postojanje jednog univerzalnog duha koji pokreće istoriju; istorija u njegovim ideja ma nalazi svoju teleološku osnovu i istorijsko naparedovanje se kreće u pravcu unapređivanja i usavr šavanja ideje humanizma. Na ovim Herderovim osnovama Hegel će razviti svoju filozofiju razvitka apsolutnog duha koji se u svojoj završnoj fazi razvija u trijadi umetnosti, religije i nauke (odnosno filozofije), a ovu tezu prihva tiće i slovački estetičar i ramantičarski ideolog i narodni preporoditelj Ljudovit Štur. U vreme Šturo vog delovanja na Evangelističkom liceju u Bratislavi četrdesetih godina 19. veka značajan deo njegovih studenata činili su Srbi, koji su s oduševljenjem pratili Šturov rad, njegova predavanja itd. Bio je to deo tradicije koja je nastala u 18. a proširila se i na 19. vek kada je na istaknutim evangelističkim licejima u Slovačkoj (prema istraživanju Riste Kovjanića) studiralo preko 2000 Srba – od kojih su najpoznati ji: Jovan Sterija Popović, Dositej Obradović, Brnako Radičević, Đura Daničić, Jovan Jovanović Zmaj, Svetozar Miletić, Jovan Bošković, Kosta Trif ović, Jovan Grčić-Milenko itd. S druge pak strane mecena Šturovog delovanja bio je srpski knez Mihajlo Obrenović a Štur je dobio priznanje i od srpske kulturne javnosti izborom za člana Društva srpske slovesnosti u Beogradu. Herderove i Hegelove ideje doprinele su, kako u slovačkom, tako i u srpskom kontekstu usposta vljanju ideje o dva pola reflektovanja književnosti: egzistencijalnog, koji se javlja u različitim varijan tama nacionalnih književnosti i onog drugog pola, bivstvenog koji je deo razvoja apsolutnog duha u sferi umetnosti. Vredan pomena je momenat koji se javlja u estetici Ljudovita Štura i koji se susreće sa oduševljenim prihvaćanjem kod njegovih, kako slovačkih, tako i srpskih studenata, a to je razvijanje Hegelove teze o proporciji materije i duha u pojedinim umetnostima: u svom istorijskom razvitku u sfe ri umetnosti apsolutni duh u najstarije vreme dominantno se ispoljava u obliku materije i minimalnim udelom duha, a postepenim istorijskim razvitkom ta proporcija se okreće: sve više ponestaje materije, a sve više, s druge strane, pojačava se udeo duha. Ovaj razvoj moguće je pratiti i u pojedinim vidovima umetnosti koje su karakteristične za pojedine narode: najstariji vid umetnosti jeste arhitektura, gde je udeo materije odlučujući, a duh slabašan. Ovaj vid umetnosti je karakterističan za drevne bliskoistočne narode: stare Egipćane, Vavilon, staro jevrejsko graditeljstvo itd. Postepeno u istorije dolazi do obrtanja proporcije materije i duha: i tako na sledećem nivou nalazi se kiparstvo, karakteristično za antičku Grč ku i Rim, pa slikarstvo, svojstveno romanskim narodima i na kraju muzika, nosilac koje su germanski narodi. Ovaj Hegelov model Ljudovit Štur nadograđuje idejom da se time razvoj apsolutnog duha u sferi umetnosti ne završava, već da razvitak duha u sferi umetnosti dolazi u vidu književnosti, poezije, pesništva, gde nalazimo najmanje materije, a najviše duha i fantazije, a ovaj vid umetnosti karakteristi čan je za slovenske narode. Jasno je da je ova teza imala ogroman odjek u slovenskom svetu i bila je ideja vodilja mnogih nacionalno-preporodnih pokreta – tada još mnogih neoslobođenih slovenskih naroda. Herderovska misao u različitim reziduima prisutna je u evropskoj misli sve do prve polovine 20. veka i raspada prosvetiteljske koncepcije na koju se oslanjala evropska duhovnost vođena mišlju vere u permanetni razvitak ljudskog duha, humanizma i boljeg sveta. Prelomni trenutak kraja ove vere u prosvetiteljsku ideju napretka dolazi s Prvim svetskim ratom. Sagledavanje s realnom slikom sveta za vreme i nakon Prvog svetskog rata u kojem ljudski duh ne samo da nije uznapredovao, već se sunovratio na najniže pobude varvarizma, egoizma, uništenja, destruk

14 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

cije, pobude iznalaženja sofistikovanih oružja za uništenje ljudstva – donosi razočaranje, frustracije i neveru u ljudski duh koji se razvija u pravcu hamanizma. Ovaj prelomni trenutak odustajanja od pro svetiteljske ideje progresivnog razvitka duha moguće je reflektovati i kroz prizmu kulture; Ezra Pound ovo vreme označava biblijskim terminom Armagedon, a citirani Guziur navoda da se s prvim svetskim ratom „definitivno srušila struktura osnovnih unutrašnjih kulturnih formi na kojima je, osim ostalog, zavisila predstava kulturnog jedinstva Evrope“ (Guziur, 13). Džordž Štajner Prvi svetski rat posmatra kao „kraj evropskog poretka“, „krah „tradicionalne“ evropske civilizacije, tj. kontinuiteta vrednosnog i misionog kompleksa na koji se oslanjala predstava kulturne povezanosti zemalja i naroda Zapadne Evrope, a ujedno i određenog kulturnog standarda koji je bio s ovim vrednostima i idejama povezan“ (Guziur, 13). O ovom stanju svedoči i Pol Valeri koji u svom eseju Kriza duha iz 1919. govori: „Mi, ci vilizacije, znamo da smo smrtne... Elam, Ninive, Vavilon bila su divna zamagljena imena, a potpuna destrukcija ovih svetova imala je za nas upravo onoliko malo značaja kao njihovo samo postojanje. Ali Francu ska, Engle ska, Rusi ja ... bila bi takođe divna imena. Luzi ta ni ja je takođe divno ime. I sada vidimo, da je propast istorije dosta velika za ceo svet. Osećamo da je civilizacija upravo tako krhka kao život“ (Guzi ur, 13-14). Prvi svetski rat i period netom nakon njega izrazito je osnažio proces pluralizacije umetničkog delovanja, kao i reflektovanja umetnosti, a time i književnosti započetim u drugoj polovini 19. veka u vreme formiranja moderne. Period između dva svetska rata javlja se kao vreme raspada ne samo je dinstva evropske ideje teleološkog razvitka istorije i čovekovog mesta u njoj, već i kao vreme očajnog traženja novog umetničkog osnova na kojem bi bilo moguće progovoriti jezikom umetnosti o životnom svetu: od simbola, preko impresije, geste, konstrukcije, futurističkog sna, podsvesti pa sve do apsurda. Prosvetiteljsko-romantičarska ideja bića književnosti isčezava - a varijante koje se javljaju kao njena eg zistencija, bivaju osnažene novim fenomenima u vidu najrazličitijih modernističkih pravaca. Postmoderno doba na tragu gubitka svesti o biću književnosti i radikalnoj pluralizaciji varijanti egzistencije književnosti (od starijih nacionalnih fenomena do novih fenomena modernističkih prava ca) dovršava ovaj proces prihvatanjem pluralizovanog koncepta širokog shvatanja kulture i književno sti u njenim najrazličitijim vidovima, tako da u novom Estetič kom rečni ku Volfarta Henkmana i Konra da Lotera u odrednici Književnost (literatura) se navodi: „Danas se daje prednost izražaju književnosti, kako bi smo se oslobodili od ideologije pesnika i pesništva... Književnost se znači shvata u „prošire nom“ smislu i sadrži ne samo dela tradicionalnih vrsta, ozbiljnih i popularnih, odnosno „trivijalnih“, već i tzv. „lepu književnost“ (beletriju), kao i savremene multimedijalne umetničke tvorevine i poetske aspekte svakodnevne komunikacije (na primer reklame, masmediji, stručna proza). Zato određenje, interpretacija, analiza, kvalifikacija i vrednovanje književnosti postaje zadatak interdisciplinarne knji ževne nauke koja uz pomoć proverenih metoda istraživanja i interpretacije najpre mora da odredi šta se u nekom društvu smatra za književnost, kako se istorijski dolazi do određenog shvatanja književnosti, kako se sa književnošću raspolaže i kakve aktivnosti i kakvi učinci s time mogu da budu povezani. Ti me se teži da se estetski kriterijumi i merila književnog kvaliteta oslobode dogmi, i da se odrede prema svojim socijalnim, kulturnim odnosno istorijskim pretpostavkama i privedu ka racionalnim vidovima diskusije i kritike“ (Henckmann, Lotter, 118-119). Postmoderna situacija ponudila je dakle reflektovanje književnosti u njenom najširem shvatanju – od beletrije, preko naučnih tekstova pa sve do tekstova reklama itd. Time kao da se zatvorio krug razvitka povratka ka početnoj, polazišnoj tački. I na početku evropske kulture imali smo model shva tanja književnosti kao svekolike aktivnosti koja ima neku vezu sa slovom, rečju, literom. Doduše, ako posmatramo književnost kroz program i kategorije postmoderne estetike, do drugog zaključka nismo ni mogli doći: jer ideja kraja istorije, definitivnog iznalaženja svega što se moglo iznaći, skepsom u mo gućnost iznalaženja novog programa, svojim neokonzervativizmom, kako postmodernu karakteriše

15 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Habermas, - javlja se kao potpuno logična teza da se vraćamo istim modelima i da samo recikliramo stare modele. Ideja bića literature tako je izlepršala iz našeg diskursa, a ostale su nam mnogobrojne, ili čak prekobrojne varijante egzistencije književnosti. U našoj bezbrižnoj postmodernoj lakoći posto janja gurmanski uživamo u pluralizmu pogleda šta sve jeste književnost, pa čak mi se i čini, da poput razuzdanih tinejdžera u probuđenoj strasti i slasti čak očajnički tražimo šta bi još sve moglo da bude književnost. Moderna nam je otvorila vrata relativizacije i širokog shvatanja suštine književnosti, a nama u naše postmoderno vreme nije ostalo drugo, nego da prihvatimo ovu igru bez mantinela. Da li je naša potraga za novim i još novijim varijantama egzistencije književnosti još poslednji agonski trzaj naše modernističke podstvesti da pronađemo nešto novo, ili je to već postmodernistička žurka apoka liptičkog pijanstva na našem zapadnom Titaniku, zavisi od toga da li bolje vidimo na levo ili desno oko.

LITE RA TU RA:

Auerbah, Erih: Mime sis. Prika zi va nje stvarno sti u zapad noj književ no sti . Beograd: Nolit, 1968. Đurić, Miloš N.: Istori ja helen ske književ no sti. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstava, 1997. Eliot, Tomas S.: Tradicija i individualni talenat. Beograd: Službeni glasnik, 2017. Guziur, Jakub: Slepnoucí Apollon, kastrovaný Dionysos. Pohlady na kulturu v moderní době. Praha: Pulchra, 2010, (Op. aut.: Radna verzi ja prevo da cita ta sa češkog: M.B.) Henckmann, Wolfhart, Lotter, Konrad: Estetický slovník. Praha: Nakladatelství Svoboda, 1995.

Literature between “Being” and “Existence” within the Contem po rary Context

ABSTR ACT: Starting from a philosophical distinction between “being” and “existence,” the author in this article raises a question whether this distinction is also reflected in literature. If literature is always created at a certain moment and space, as a mimetic reaction on particular condition of “the living world“, which could be considered to be its “being”? In the same way, it is possible to question whether our awareness on literary tradition is linked with its character concerning “being” or “existence”? If we say that, since modernism, we have lost our awareness on cultural tradition in the western culture (literatary tradition as well), then we could ask if this rupture is a consequence of lost literature’s pole attached to “existence” or “being.” In this article there is also a reflection on the question whether it is possible in global culture to overcome mentioned crisis regarding lost awareness of continuity of literary tradition. KEYWORDS: being, existence, literature, globalisation

Primljeno: 6. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 3. decembar 2018.

babi ak.m.mic hal@g mail.com

16 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 821.135.1.09 Sadoveanu M.

Paul Černat Institut za istoriju i književnu teoriju „G. Kalinesku“ Rumunska Akademija Bukurešt, Rumunija

Mihail Sadoveanu: Balkanski kulturni putopisi1

APSTRAKT: Ovaj rad ima nameru da prati metamorfozu mišljenja o Balkanu i balkanizmu velikog rumunskog pisca Mihaila Sadoveanua, jednog od naklonjenijih istočnim i orijentalnim kulturama. Predstavljamo tri od njegovih putovanja u ovom delu Balkana: prvo – u toku Drugog balkanskog ra ta, u Bugarsku (1913); drugo – 1925, na jugu Dobrođe; i treće – 1956, u bivšu Republiku Jugoslaviju. Evolucija njegove percepcije (etničke slike, istorijske osnove, interkulturalni odnosi) u toku ovih de cenija je vrlo rečita. KLJUČNE REČI: balkan ski, orijen tal no, puto va nje, imago lo gi ja, inter kul tu ral nost

Kao „kompletni pisac-etnolog“ (Ursake 2010) ili, po mišljenju jednog novijeg biografa, „najveći ru munski antropološki pisac“ (Platon 2015), Mihail Sadoveanu, po svojoj nameri advokat Istoka, nije bio „fi lobalkanista“ i skoro je uvek Balkan asocirao sa konfliktima. Ipak postoji afinitet prema balkanskom identi tetu, samo toliko koliko ovaj „prela zni “ prostor, opisan od Marije Todorove kao „most između raznih nivoa razvoja“, utapan u neke pojmove kao „polu razvijen, polu kolonijalan, polu civilizovan, polu orijentalan“ (Todorova 2000: 34), konzervira nešto od „starosti“ i „mudrosti“ Orijenta ili od starih autohtonih enigmi. Sadoveanuove putopisne beleške južno od Dunava, u Dobrođi i Kvadrilateralu, u Bugarskoj, Jugoslaviji i Rumeliji su kontradiktorne, ali i nedvosmislena simpatija za teritoriju svakakvih pomešanosti, gde su se me njale imperije i narodi, zaslužuje našu pažnju. Prvi kontakt ovog proznog pisca sa Dobrođom se desio 1907, kad je bio zaposlen u Ministarstvu obrazovanja čiji je ministar tada bio Spiru Haret. Sadoveanu je bio tada zadužen da primeni politiku lingvističke romanizacije bugarske zajednice koja nije slala decu u rumunske škole. Za vreme boravka je bio očaran lepotom prirode ali i multietičnošću oblasti, sa svojim krečnjačkim brdima, sa turskim džamijama ili lipovenskim ribarima, sa florom i faunom šumovite stepe. Beleži, svesno, i misli jednog starog turskog prosjaka, jednu vrstu Nastratin Hodže u neopisivoj sirotinji. Ove impresije će, nekoliko godina kasnije dobiti korice pod naslovom Dobrođanski pejsaži (1914)2. Ovakvu perspektivu, oba zrivo, možemo nazvati „kolonijalnom“ – koja će se progresivno menjati tokom narednih decenija.

1 Ovaj rad je bio predstavljen u okviru Projekta br. 54 PCCDI-2018, “Zaštita i vrednovanje rumunskog književnog nasleđa koristeći inteligentna digitalna rešenja za kopiranje i sistematizaciju saznanja”, PN III: I Program – Razvoj nacionalnog sistema za istraživanje – razvoj, pod program 1.2 Institucionalne mogućnosti: Projekti institucionalnog razvoja u konsorcijumima CDI (PCCDI) 2 Mihail Sadoveanu Dobrođanski pejsaži, Institut za grafičku umetnost i izdavaštvo Minerva, Bukurešt, 1914.

17 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

PERSPEKTIVA MIROTVORCA Godine 1913, Sadoveanu učestvuje kao oficir u vojnoj kampanji u Bugarskoj, u okviru II Balkan skog rata. Posle transbalkanske ekspedicije ka Sofiji, nastaje neverovatna knjiga koja je danas skoro zaboravljena: 44 dana u Bugar skoj 3, sa nastavkom posle skoro jedne decenije (Balkanski rat, 1925). Pri padnici turske manjine iz Gigena mu se čine kao „mirni i melanholični ljudi“, nostalgični za „nekada šnjim vremenima vlasti“ (Sadoveanu 1913: 101). Naklonjen etničkoj psihologiji ovih jednostavnih ljudi, opisuje odnos između spoljašnosti i unutrašnjosti njihovih kuća. Zemunica u kojoj su vojnici bili pri mljeni i ugošćeni kafom i duvanom jeste „široka, mnogo ružna izvana ali neverovatno čista“. Unutra na zidovima ukrasi i ćilimi u svakoj sobi, oružje otpočeno sedefom, „oslikana svila“ itd. Upitan da li je tako i „kod Bugara“, domaćin Turčin na „dosta dobrom rumunskom jeziku“ kaže da nije: „Kod Bugara lepo i veliko spolja; oni žive u velikim zajednicama, cela familija zajedno“, a kad je pitanje kako je unutar kuće, sa osmehom kaže „nije kao kod nas... videćete“ (Sadoveanu, 1913: 102). Zaista, kad nam je domaćin bio jedan stari Bugarin, dediu (čika) Andrej iz Mahalata, rumunski vojnici unutar kuće ne vide „nijedan ukras, ništa što bi oko milovalo“. Dediu jeste „bogat i šedljiv“ čovek (čitaj: posesivan, sumnjičav i škrt) koji živi u „velikoj praznoj i prljavoj“ kući. Unutrašnjost je razočaravajuća, sa „primitivnim“ i oskud nim nameštajem, što daje naratoru pravo na ironični zaključak: „Glavno je da su ambari i novčanik puni, a bez stolice i kreveta se može“ (Sadoveanu 1913: 125). Kao glavnu crtu koju Sadoveanu identifi kuje kod Bugara koje je sreo na svom putu izdvaja pragmatično-domaćinsku grubost; za karakteristike ovog „grubog“ naroda ima poštovanje ali ne i bliskost, koju ima prema Moldavcima (kao kontrast) „sa njihovim srcima punim melanholije za jesenje nebo, koji su seljaci sa nežnim dušama i britke pameti“. Sadoveanuove primedbe nisu samo etno-psihološke, već i istorijske i antropološke: „Jaka i jednostavna rasa, koja je došla iz dalekih mračnih azijskih predela, narod dediua Andreja, iako je izgubio jezik me đu Slovenima, nije izgubio karakter već je sačuvao divlju jačinu. Stotine godina je spavo kataleptičkim snom dok su Turci vladali – eto, sad se probudio u svetlosti novog veka, ali je ostao onaj stari, grubi i nemirni naslednik Kruma i Asparuh. Usko čelo, izbačene jagodice na tamnom licu, oči sa hladnim i neprijateljskim sjajem. Kreće se polako ali sigurno, duboko razmišlja, ozbiljno i razložno. Ne smeje se, jer od toga nema koristi, nije prijateljski i samilosno nastrojen jer to baš i nema smisla. Kakva ogromna razlika u odnosu na čoveka naših planina i dolina...“. Njegov karakter ga tera da bude obazriv: „Voleo sam da gledam kako dediu Andrej posluje po svom domaćinstvu. Možda ja ipak grešim u proceni. Zna se da je generalizacija karakteristika skoro uvek pogrešna. Takođe je činjenica da smo mi okupaciona vojska a on je lojalan stanovnik jedne zemlje u koju ga je donela teška nesreća. Nismo ni mogli da tra žimo da nam se osmehuje“ (Sadoveanu 1913: 137). Sadoveanu je dobro znao da gastronomija izražava i mentalitet i osetljivost jednog naroda. Njegova literatura umnogome govori o tome, u pričama o ribarenju kao i u istorijskim romanima (kao u Zodija raka ili vreme Dukai Vode). Razmišljajući o ljutini tucane paprike – „najfinijeg i najpikantnijeg dodat ka bugarske kuhinje“ čuvan kao velika vrednost pod ključem od dediu Andreja – vojnik i istarživač iz 1913. beleži „ubeđen da je dobar i ljut ovaj nacionalni dodatak“: „Ponekad kuhinja jednog naroda je u skladu sa njegovom naravi“ (Sadoveanu 1913: 141). Ipak, Sadoveanu nije bio oduševljen bugarskim specijalitetima kojima su ih ponudili u Mahlati (ljuta tucana paprika i nacionalno jelo: mlešnica – kuvano mleko sa nekim brašnom, jajima i šećerom). Kad su u pitanju turska jela stvar stoji drugačije. U poslednjem romanu trilogije Braća Žderi (1942), Jonuc Žder – koji se nalazio na nekom putovanju ka planini Atos kroz Otomansku imperiju, kroz grad Sofiju – hvali ukus kebaba koji je otkrio (Mi u Moldaviji nemamo tako nešto) i opisuje ga kao nešto izu zetno ukusno: „Jedeš da i na roditelje zaboraviš“ (Sadoveanu 1972: 221-222). I u tursko-dobrođanskom

3 Mihail Sadoveanu, 44 dana u Bugarskoj, Izdavač Rumunska knjiga, Bukurešt, 1913.

18 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

roma nu Ostrvo vukova (1941) kao i na stranicama putopisa kroz Kvadrilateral, gde je smešten u turskim porodicama, kebab ima (kao uostalom i turska kafa i slatko od smokava) glavno mesto i sve pohvale. Bugarski pejzaž u optici oficira Sadoveanua ima istu pustoš i skromnost kao i dedieva kuća; ar hitektura sela i gradova – ista skromnost blizu sirotinje. Ni voćnjaci na obroncima Balkana nisu, kao severno od Dunava, sa kruškama, jabukama ili šljivama, već s divljim trešnjama koje su jako gorke i izazivaju kod vojnika koleru, ubijajući na stotine, a da nisu ni videli ratne okršaje. Prelazeći velike pla nine Balkana, Stara Planina je „veličanstven i divlji predeo“ koji ga oduševljava, ali oseća se i tuga zbog nedostatka življa: „Prolazimo kroz usamljene i tužne predele; nisam video ni let ptica; iznad nijedan orao; kroz planine jedini žubor dolazi od izvora“. Posebno rastužuje nedostatak zimzelenog drveća što asocira na odsustvo misterije i „večne poezije“: „tamno zelena boja jela je nedostajala da daje dubinu i večnu poeziju šumi, ovde su šume zimi gole a leti svetle“ (Sadoveanu 1972: 192). Ali takođe navodi, naročito u planinskom delu, u Etropol i Mirkovo na primer, prelepe predele sa dobronamernim i go stoljubivim ljudima. Marš rumunske vojske prema Sofiji, sa nekoliko stotina hiljada mobilisanih vojnika, imao je mir nodopsku i posredničku ulogu (kao konpenzacija prema predhodnom osnosu Rumunije u korist Bu garske od strane Nemačke i Austro-Ugarske): iscrpljeni ratovanjem na više frontova sa Srbima, Crno gorcima i Grcima, beznadežni zbog ekspanzionizma bivšeg premijera Sojana Daneva, Bugari su nate rani na pasivnost, ostavljajući rešenje konflikta na arbitraži rumunske vojske i gubeći, posle Traktata iz Bukurešta, županije Kavdrilaterale (Durostor i Kaliakra). Ono što Sadoveanu otkriva, tužan, južno od Dunava, jeste sumnjičavo ponašanje stanovništva, etničku nasilnost bez kraja, tipa „ko će koga“: za vreme vladavine otomanske imperije, Turci su proganjali hrišćane; posle 1877, Bugari postaju oni koji proganjaju Turke, a bugarski imperijalizam morao je biti poništen, mirom ili silom, od vojski susednih zemalja. Demagogija, korupcija administracije su, da budemo iskreni, kao i u Rumuniji. Neki stari Bu gari žale za otomanskom vlašću koja je bila blaža. Kraj knjige donosi mirnodopsku poruku „košnice“: „prijatelj pčela pred Bogom“, autor ostavlja Bugarskoj jednu ad hoc napravljenu košnicu u Lovči, sa molbom „mladoj i nesrećnoj Bugarskoj“ da uzima nauk od te mlade i vredne kolonije koja organizuje svoj rad (...), koja ne zavidi drugima na imanju i čuva otrovne ose samo prema onima koji je napadaju, za razliku od nepredvidive matice koja za vreme letnje suše šalje sve u daleke predele, a ona iscrpljena umire, dok mlade pčele lutaju po nepoznatom u jesenjoj hladnoći“ (Sadoveanu 1972: 270-271).

PERSPEKTIVA RELATIVIZMA Preduzeta putovanja 1925. godine u južnu Dobrođu (Ostrov) i Kvadrilater (Bazarđik, Balčik, Ekrene/Kranevo, Kaliakra) opisana su u knjizi Daljine (1931) 4 i ponovo preuzete u knjizi Na pontič koj obali 1925 (Sadoveanu 1970: 293-329). Tu nailazmo na njalepše opise ovog izuzetnog pejzažiste, sa suptilnim razmišljanjima o identitetima iz te regije viđene okom antropologa-pesnika. Treba napo menuti, da posle jedne decenije od Balkanskog rata posle kojeg je Rumunija dobila Kvadrilater, Sado veanu tu vidi regiju kao svačiju i ničiju; neko eventualno istorijsko pravo Rumuna (ili bilo koje druge etničke zajednice) uopšte se ne razmatra. Bazarđik, pod pretnjom površne i neizbežne modernizacije, opisan je, relativistički, iz uglova svih svojih etničkih zajednica: Rumuni Mokani – novi kolonizato ri – skloni su „mirnoj i vrednoj okupaciji“. Nasuprot njima, stara bugarska administracija je osuđena (ponovo) da „drži stranu otvoreno i nasilno upravi, pravosuđu i vojsci“, Turci i Tatari su „proganjani bez milosti“ pošto, a to je činjenica, nekada su to oni radili drugima. Tako je, „na ovoj obali Mora, narodi su se neprestano menjali“. Ovde Cigani su muhamedanci ali ne poznaju ni zakon ni običaje“ (Sadoveanu 1970: 293). Turkinje su „kategorija vrednih robinja“, koje „rade i u kući i u polju – svuda“,

4 Mihail Sadoveanu, Daljine, Književna kolekcija Doma škola, Bukurešt, 1931.

19 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

dok Turci „se provode kao plemići u kafanama“. Nasuprot, Bugarke „posvećuju sav trud kući“ dok muškarcima pripadaju svi poljski poslovi“. Ako kod Bugara „najbogatiji živi kao najsiromašniji“ kod Rumuna „sujeta i hvalisavost“ je izražena tako da „onaj siromašni pokušava da živi kao bogati“. Za razliku od Turaka koji su izgradili jedanaest džamija, „praktični“ Bugari „su više u dodiru sa zemljom nego sa nebom“, većinska hrišćanska zajednica ima samo dve crkve; takođe, u celoj oblasti, stara bu garska administracija je gradila škole, ne crkve, a najveći deo budžeta je otišao vojsci“ (Sadoveanu 1970: 300). U poređenju sa „bogatim ali beskarakternim i bezbojnim“ Bazarđikom, Baltik, sa svojim prelepim baštama, svojom orijentalnom poezijom i krečnjačkim grotama, iznenađujuć po surovosti dobrođanskog platoa, divljim stenama sa mnogo pećina, Kaliakra ili dolina reke Batova prema Ekre nu, nedaleko od starog muslimanskog manastira, izaziva kod Sadoveanua opise u kojima se elementi atmosfere prepliću sa delovima istorije naroda koji su tu tokom milenijuma prolazili ili ostajali. Neve rovatna kompleksnost orijentalnog umetnički očarava i posetioca gradića između krećnjačkih uvala: „najkomplikovanije naselje koje se moglo izgraditi na obali jedne uvale, od delova i planova koji se presecaju i prepliću“. Poezija Balčika je osigurana baštama badema i smokava, zgradama kapriciozno izgrađenih, kućicama „kao kutijicama, pitoreskno grupisane, ali na golom i stenovitom tlu“, od „istih starih Turaka sa slika, kako piju crnu kafu“ u kafanama, od Kaduna i Ciganki u šalvarama ili od bića sa izgledom „robova iz Halime“ (Sadoveanu 1970: 301). „Naročito oko slikara – beleži posetilac – je očarano iznenadnim linijama i bogatim bojama“ (Sadoveanu 1970: 302), ali već na drugom mestu benigno ironizira isprepletene linije grada „od stare i zle vile“ na platnima slikara koji su tu došli tra gom Aleksandra Satmarija; ideja kraljice Marije da tu gradi kaštel (Nota bene: „jedan prolazni dom pred večnim morem“) samo se dodaje ovoj „plemićkoj“ egzotičnoj slici Balčika koji je nameravao da i administartivno preuzme mesto Bazarđika. Nasuprot ovome nalazi se Kaliakra, „najbogatije i naj veličanstvenije mesto ove oblasti naše zemlje“; to je „demokratičan“ grad, gde administarativni rad i ozbiljnost su suprotnost „orijentalnoj lenjosti“ (Sadoveanu 1970: 310). Ovog puta Sadoveanu odlučno staje na stranu demokratije, radne i ozbiljne, u koju ga je ubedio gradonačelnik (rumunizirani Buga rin) Iordan Mahalinski koji mu je opisao njegove uspehe vrlo inteligentno sprovedene. Uopšteno, ovaj kraj je opisan kao svačiji i ničiji. Ovde, kao i u Ekreneu, legende se razlikuju zavisno od etničke za jednice koja ih usvaja (na primer legenda četrdeset devica bačenih u more, sa dodacima kod Turaka i hrišćana koje su u suprotnosti); folklorizovana vera zamenjuje dokumenta i služi interesima vlasti koja se stalno menja. Svi natpisi posvećeni gradovima u Kvadrilateru svaki put se završavaju melanholič nim razmišljanjima o enigmatskoj prolaznosti istorije naspram večnosti prirode: „Istorija Kaliakre još nije objašnjena. Zato ovo sokolovo gnezdo i sklonište pirata, uvijeno u tami, ima prestiž fantastičnih stvari“; jer „Ovuda su prošli i Grci i Rimljani, Normandi i Genovezi. Drugi pre njih, drugi posle njih. Svi koji su se tu zaustavili imali su oštro oko i sablju u rukama“ (Sadoveanu 1970: 313). U Balčiku, „pre hiljade godina čovek je sebi izgradio dom. O Grcima, Vizantijcima i Turcima se ponešto zna. Ali pre Grka bilo je i drugih; do kraja vremena, do stanovnika pećina. Zato mi se ova mesta čine tako stara a More toliko melanholično...“ (Sadoveanu1970: 315). Kulminaciju i sintezu ovakvog razmišljanja nala zimo u poglavlju o Gospo da ru Dobro ti ću , koji je kao srednjevekovni gospodar dao ime i identitet ovoj oblasti, identifikovan etnički sa „moguće“ da je bio Rumun, ali isto tako je mogao biti i Normand, iako njegovo ime je slovensko; moguće da je bio Grk, kao što je moguće da je bio Bugarin – o njegim kore nima se ništa ne zna, odnosno ne zna se ništa sigurno i određeno. Ovuda su prolazili, pre Rumuna i Bugara, Vizantijci, Rimljani, stari Grci, Feničani, a u Srednjem veku – Normanzi, Genovezi, Turci. Ni Mirča Basarab Stari, koji je Dobrođu dobio od kneza Dobrotića, njegovog tasta, nije imao rumunsko ime; na stranici koja po gustini misli jeste kao roman, Sadoveanu oseća da je „namamljen“ da zamišlja normandske korene, narod koji je stigao do Egipta i koji je činio gardu porfirogenitima Vizantije, i koji su dobili posede na obali Crnog Mora. Zaključak: „Sve iz prošlosti je prošlo i pasalo. Možda nije tako

20 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

ni bilo, i sve bi isto bilo. Isto da li su vlastodržci tada bili Normandi, Grci ili Vlasi. Sunce, vetar, More pretvaraju sve u jednolični i večni peisaž“ (Sadoveanu 1970: 318). On tu relativizuje ironično svaku razliku između „naučne istine“ istorije i dugotrajne prirode, koja se stalno obnavlja. Kao što opravdava i ponašanje ljudi kroz vreme: u odlomku o Kučuk-Kainargi, „grad mira“, pričom deda Nucua, onda šnjeg Rumuna koji je živeo pod tri vlasti (turske, bugarske i rumunske) koji ima neverovatnu mudrost ciničnog života: da bi preživeo i da se snalaziš u istorijskim vremenima kada je pitanje ko će koga, postaješ brat svakoj vlasti, praveći se da si njihov – Turčin s Turcima, Bugarin s Bugarima, Rumun s Rumunima – i proganjanjem pobeđenih.

INTERKULTURALNA PERSPEKTIVA Poslednje Sadoveanuove beleške o oblasti Balkana, sačuvane su u jednom dnevniku koji je post humno objavljen 2005. godine od strene njegovog biografa Konstantina Ćoprage, i nose datume iz apri la 1956. godine, kada stari pisac – tada čelni predstavnik komunističkog režima – posećuje, u okviru jedne akademske delegacije, Jugoslaviju (od Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine do Srbije i Crne Gore) da bi prikupljao podatke o nastanku rumunskog jezika južno od Dunava. Ova poseta je bila or ganizovana odmah posle normalizacije odnosa između Narodne Republike Rumunije sa federativnim režimom Josipa Broza Tita, nastalo zahlađenjem od nekoliko godina od strane Saljina. Krajolici, ljudi, arhitektura izazivaju divljenje kod našeg pisca, a venecijansko naleđe Dubrovnika ga zaista očarava. Takođe je očaran umećem federalne uprave da harmonizuje vere, kulture i entitete: „Neko je rekao da je Jugoslavija morala da pomiri dva pisma, tri religije, četiri jezika, pet republika“. Pošto je bio dobro informisan o aktivnostima rumunske manjine u Srbiji, Sadoveanu žali manjak kulturne komunikacije između dva susedna naroda: „Čudno da Rumuni i Srbi, toliko bliski, sa jedne i druge toliko stare grani ce, danas kad je kultura u pitanju ne znaju ništa jedni o drugima. U Vršcu se nalazi jedan mali kulturni centar koji objavljuje časopis Lumi na i nedeljne novine Liber ta tea . Tamo su nešto i preveli na rumunski jezik (dobar književni jezik) ali njihove publikacije nisu došle s ove strane Dunava. Sa rumunskog se nije ništa prevelo, ili skoro ništa na srpski jezik“. Kulturna nekomunikacija je prisutna i između repu blika i između generacija: „Pitao sam jednog starog gospodina, obrazovanog, stručnjaka za istoriju i stare spomenike, da li je čitao nešto od bosanskog pisca Ive Andrića. Nije ga znao. Stari dalmatinski pisci su poznatiji što su stariji; novija književnost je ostala za njih nepoznata“. Citirajući N. Jorgu, koji je studirao prisustvo vlaških i slovenskih čobana u okolini venecijanske Raguze, Sadoveanu primećuje „rumunsko“ ime planine Durmitor, koje pokazuje dokle su stigli rumunski (vlaški) čobani sa svojim blagom, a Sveti Blaž, zaštitnik Dubrovnika, izgovara se kao Sveti Vlaha, odnosno Rumun). Ali pravi cilj ovog putovanja bilo je popunjavanje „istorijskih praznina“ rumunske lingvističke etnogeneze, polazeći od prvobitnih odnosa sa slovenskim narodima sa Balkana – tema koja i sada izaziva pažnju: „Kada su južni Sloveni stigli do Jadranskog mora i zauzeli planine oko obale ali i u središtu poluostrva (Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Makedonija), rumunske grupacije privremeno smeštene južno od Dunava, a tu su došli zbog navale azijatskih hordi, počele su se vraćati u Dačiju, u starim naseljima i kod suna rodnika koji se odande nisu pomerili. Ovaj period u formiranju našeg jezika južno od Dunava ostao je nerazjašnjen. Da bi se ovo razjasnilo Akademija NRR je formirala jednu istraživačku komisiju. Du brovnik koji je dosta daleko od nas daje nam primere da se još mogu naći tragovi prošlosti koji bi mogli da razjasne našu istoriju. Ali Bugarska, Srbija i Makedonija (gde žive i Kucovlasi), preko istraživanja na licu mesta, izvor su još većeg broja podataka. I lično sam se uverio da hiljade i hiljade reči iz Jugoslavije postoje i u našem, rumunskom jeziku, što je samo dokaz da smo nekada živeli zajedno. Smatram da ra dovi komisije za pojašnjenje nastanka rumunskog jezika u prvom redu treba da se posvete istraživanju Balkanskog poluostrva“ (Sadoveanu 2005: 396-403). I posle više od šest decenija ovaj projekat ima istu važnost.

21 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

LITERATURA:

Ursake, Petru, Kuli nar ske fanta zje , Jaši: Univer si tas XXI, 2010. Platon, Mirča, „Mudrosti gospodina Mihaila (II), u: „Convorbiri literare“, Jaši, decembar 2015. Studija je deo knjige u pripre mi Todo ro va, Mari ja , Balkan i blakni zam (prevod Mihaela Konstantinesku i Sofija Opresku), Bukurešt: Humanitas, 2000. Sado ve a nu, Mihail, Dobro đan ski krajo li ci , Bukurešt: Institut za grafičku umetnost i izdavaštvo Minerva, 1914. Sado ve a nu, Mihail, 44 dana u Bugar skoj , Bukurešt: Rumunska knjiga, 1913. Sado ve a nu, Mihail, Braća Žderi, treći tom, Ljudi njego vog veli čan stva, Bukurešt: Mladosti, 1972. Sado ve a nu, Mihail, Daljine, Bukurešt: Književna kolekcija Doma škola, 1931. Sado ve a nu, Mihail, Nada cveća. Godi ne šegr to va nja. Najsta ri ja vreme na, Bukurešt: Minerva, 1970. Sado ve a nu, Mihail. Dnevni ci i neobi ja vlje na doku men ta , mašinsko prepisivanje rukopisa i hronološki raspored Konstan tin Mitru, Maia Mitru i Olga Rusu, uvod i beleške Konstantin Ćopraga, Jaši: Žunimea, 2005.

Mihail Sadoveanu: Cultural Writings from Travels through the Balkans

ABSTRACT: This study is focused on the metamorphosis of the attitude about Balcans and Balca nism of the great Romanian writer Mihail Sadoveanu, a very strong supporter of the East and Orien tal culture. We discuss three of his memorial travels in this zone: the first – in the 2nd Balcanic War, in Bulgaria (1913); the second – in 1925, in the South of Dobroudja; the third – in 1956, in the former Republic of Jugoslavia. The evolution of his perceptions (ethnic images, historical background, inter cultural relations) through the decades is eloquent. KEYWORDS: Balcanic, Oriental, travel, imagology, intercultural

Primljeno: 19. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 3. decembar 2018.

[email protected]

22 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 94(=511.141)(497.113) 323.15(=511.141)(497.113)

Đerđ Serbhorvat Akademija Nauke Mađarske Institut za istraživanje manjina Budimpešta, Mađarska

Višestruki identitet i nacionalna indiferentnost kod vojvođanskih Mađara - odsustvo humora i ozbiljnost u književnosti

SAŽETAK: U studiji se razmatra pitanje identiteta vojvođanskih Mađara, s obzirom na „ozbiljnost“ pisaca, kojima je najvažnije pitanje uvek nacionalni identitet. Naspram tih tzv. 'nacionalnih bardova' neka istraživanja pokazuju da mladi vojvođanski Mađari nisu tolko zaokupljeni nacionalnim identite tom. Mnogima od njih to nije toliko važno i u novijoj stručnoj literaturi se to zove nacionalnom indife rentnošću. Zapravo, oni imaju dvojni ili višestruki identitet. Više od polovine njih sebe smatra članom i mađarske, a i srpske nacije, a najviše njih se izjašnjava vojvođanskim Mađarem, dakle regionalni identitet je itekako važan. KLJUČNE REČI: višestruki identiteti, nacionalna indiferentnost, manjine, nacionalizam, stereotipi, ozbiljnost

Imaju li žene smisla za humor, glasilo je pitanje jednog od učesnika konferencije o humoru vojvo đansko-mađarskih pisaca u okviru Kanjiškog susreta pisaca u septembru 2018. godine (Č. Segi 2018.). Novinski izveštač, muškarac u srednjim godinama, koji je kao pisac učestvovao na konferenciji, svom članku na ne baš skroman način, dao je isti naslov koji je nosio i njegov referat. Nažalost, nemam mno go informacija o tome da li su prisutni pisci – uglavnom stariji muškarci – ostali zapanjeni, kada su čuli ovo pitanje, sva je prilika da nisu, jer nisam čuo da je bilo debate povodom toga. A nevezano za ovo, i samo po sebi je zanimljivo da u jedinim dnevnim novinama ove zajednice može biti objavljen izveštaj sa takvim naslovom. Postavljanje ovakvog pitanja nije problematično samo zbog političke (ne)korektnosti, nego i zato što je besmisleno – netačno i generalizujuće. Kao da smo se zapitali da li čovek ima smisla za humor, a da nismo definisali ni šta znači smisao za humor. Da li je humor kada zasmeje mo nekoga ili kada smo duhoviti ili pak kada ironičnim tonom protivrečimo? Ili kada preterujemo sa cinizmom, ali ipak unutar nekih granica, jer na taj način smo uspeli da dotaknemo nešto važno? Ili je dovoljno i to kada se smeje mo tuđim vicevima? Štaviše – kada ismevamo druge?

23 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Jer humor i smeh idu zajedno, ali to nije sve. Ja, na primer, retko kad se zasmejem, a kada se sme jem naglas, delujem baš blesavo. Primetio sam međutim da dok čitam beletristiku duša mi se smeje, bez obzi ra na to da li je ono što čitam duhovito, šaljivo, smešno ili nije. Možda najviše se smeškam u dubini duše kada čitam svog omiljenog ruskog pisca jevrejskog porekla, Sergeja Dovlatova – s vremena na vreme moram i da zastanem na tren. Treba primetiti da se pitanje humora javlja i u tradiciji filozofije. Platon i Aristotel su ga osudili, jer su smatrali da je to znak prezira prema drugome, to jest da je humor izraz naše zamišljene superior nosti. Zahvaljujući njima, teorija superiornosti je sve do nedaleke prošlosti vladala. Hegel je, na dosta smešan način, pošavši tragom starogrčkih mislilaca, filozofirao o tome da je humor u vezi sa količinom tečnosti u čoveku. Ne sećam se tačno kako je glasila ova teorija – poenta je verovatno u tome da je čo vek sa većom količinom vode u telu (možda u mozgu?) ima više smisla za humor. Nemci su i u to vreme pili dosta piva, i taj stav da je nemačko pivo ono pravo i danas je deo njihovog nacionalnog identiteta i imidža – ali uprkos tome, smatraju ih jednom od najmanje duhovitih nacija. No, komedija je isto toliko drevni žanr, kao što je to slučaj sa tragedijom. Ali možemo pomenu ti i satiru, a i pisci komedije i filozofi prosvetiteljstva su stvorili velika književna dela, setimo se samo Kandi d a. Nedavno sam gledao predstavu Dundo Maro je Marina Držića u izvođenju vojvođansko-ma đarskog Salašarskog pozorišta. I mada ni ja ne volim kada kažu za adaptiran stariji komad da je baš aktuelan (naravno da je aktuelan, u suprotnom se ne bi ni bavili adaptiranjem), ova skoro pet stotina godina stara comme dia dell’arte je bila stvarno jedna karikatura naše sadašnjosti: hedonistički nastro jen sin jedinac koji otputuje u inostranstvo i rasipa očev novac, a najak tu el ni ji su svi ti šareni likovi oko njega koji samo lenčare. Vladavina novca i čežnja za vlašću – to su najčešće sintagme kojima se opisuje taj komad. A ove pojave su sigurno među prvima koje se mogu u najeksplicitnijim oblicima primetiti oko nas. Ali mi sada pričamo o identitetu. Staro je zapažanje, bez obzira na to šta je o tome mislio Platon, da su ljudi koji imaju smisla za humor, koji znaju da budu duhoviti i dobro reaguju na šale, visoko ce njeni. U današnje vreme su i najozbiljniji naučnici koji su operisani od humora naučili da izgovore bar jednu ili dve duhovite rečenice, nemoguće je da se neko ponaša krajnje ozbiljno i rasejano. I sada sam se opet setio Hegela koji nije primetio da nosi gumene opanke na univerzitetu, a studenti ga ismejavaju… Centri književnih društava su mesta gde nema kraja anegdotama o starijim kolegama, ali i najobičniji čovek može da računa na nekakav ugled ako ume da u kontinuitetu priča viceve, bilo da je reč o nesla noj šali, jer je to dokaz da ga (barem) memorija dobro služi. Danas svi znaju da smeh leči, znaju i oni koji humor kori ste nesve sno. Ali humor nije uvek vrlina, upozorava Andre Komt-Sponvil u knjizi „Mala rasprava o velikim vrlinama“. Jer, na primer i ubica iz zatvora može imati smisla za humor, čak može da bude i duhovit. No, treba razlikovati humor jednog ubice od ubitačnog humora. Što zapravo i nije humor, nego je iro nija – kaže Komt-Sponvil u tekstu o Spinozi. A ironija, kaže on, uvek je uperena protiv nekoga, to je taj loš, sarkastičan, razarajući smeh. Ironija je grohotna, oružje mržnje i borbe, što često može da bude od koristi u životu. Komt-Sponvil zato i postavlja pitanje: da li predstavlja problem ako je oružje korisno? Kakvo li je to oružje koje nije korisno? Složeno je to pitanje. Demokrit je ismevao ljude jer je za njega ceo život bio smešan. Međutim, He raklit je uvek imao tužno lice, jer je osećao sažaljenje i saučešće prema celom postojanju. I tako stižemo do ozbiljnosti, što je suprotnost humoru i smeja nju. Ili možda ipak nije tako? Jer ako kažemo za nekoga da je ozbiljan čovek, to može da znači razboritost, mudrost, pouzdanost i uspešnost, sve u jednom. I zapravo humor uopšte ne isključuje ozbiljnost. To pitanje bi trebalo nekako da povežem sa etničkim identitetom. Uputimo se prvo na jevrejske viceve (ovog puta bolje da stavimo sa strane pitanje da li je jevrejski identitet etničkog, religijskog, kul

24 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

turnog karaktera, ili sve to zajedno…). Po popularnom tumačenju u jevrejskim vicevima Jevreji pričaju zabavne priče o Jevrejima, suština je dakle da ismevaju sebe. To bi bilo dakle samoironija. Međutim, samoironiju naspram ironije, tretiramo kao pozitivnu pojavu, no ako je ironija ubica, samoironija mora da je samoubica, ali ni to nije tako. Na mađarskom jezičkom području su na primer popularni sekelj ski vicevi, čiji je glavni junak mudar i samoironičan seljak koji poseduje neku drevnu moć. I među tim vicevima mogu se naći takvi gde će na kraju žena ispasti smešna. U okviru tog žanra, po savremenoj oceni ima i dosta seksističkih viceva – žena može da bude ponižena i tučena. Pa tu je druga grupa etničkih viceva kada pripadnici jedne nacije sa zadovoljstvom pričaju viceve o pripadnicima drugog naroda: o Ircima, o Bosancima, o Crnogorcima, o Romima itd. Naravno, an tropolozi viceva su davno ukazali na to da su ti vicevi često samo varijante (koreni ponekad vode do starih jevrejskih viceva), dakle ono što pripadnik jedne nacije ispriča o drugom, taj drugi prepričava isto, ubacivši pripadnike druge etničke zajednice u isti taj vic. A tu je treća klasična verzija kada idu Rus, Amerikanac i Srbin ili Mađar... Mada nisu u potpunosti etničke prirode, ranije su bili popularni i vicevi o blesavim i neobrazovanim jugoslovenskim gastarbajterima koji se nikako ne snalaze u stranoj sredini. Ti vicevi su nekako nestali, možda zbog toga što je danas gastarbajtera i stranaca u celom svetu sve više. A među ovim migrantima mlađi i obrazovaniji su u većini, a oni koji nisu deo ovog korpusa imaju dete, rođaka, prijatelja među njima, bez koga možda ne bi ni uspevali kod kuće. Bilo bi dakle čudno ismevati gastarbajtere, jer sve ovo, to jest migracija, postalo je deo ljudskih odnosa, a samim tim i našeg identiteta. A to naravno utiče i na naš etnički identitet, jer u slučaju da mi sami možda i nismo bili u inostranstvu, neko nama blizak jeste, a koji nas redovno izveštava o životu, kako je živeti u dru gačijoj kulturi, kakva je tamošnja većina, kakvi su ostali gastarbajteri, migranti, kako se integrišu ili se ne integrišu izbeglice u većinsko društvo. Jedan od najboljih mađarskih romana u poslednje vreme, Srećan Sever (Boldog Észak) autora Arpada Kuna govori baš o norveškoj situaciji, ali mogao bih tu da navedem još dosta književnih dela i onih koji se odnose na vojvođanske Mađare. No, da se vratimo u južnoslovensku sredinu. Iako ima inverzije, u našu kulturu se sve ovo ugrađu je na neki drugačiji način. Srbi u svojim vicevima pominju „Šiptare“, a Mađari su „jaki“ u vicevima o „Ciganima“. Donekle bismo mogli i da budemo srećni da kao oružje koristimo humor, a ne kalašnjikov, no osnov ovakvih viceva je često najsurovija etnička predrasuda – Cigani su kriminalci, nemarni, lenji, seksualno nemoralni. O specifično vojvođansko-mađarskim vicevima nemam saznanja. U vicevima o Lalama možda i bude jednog ili dva Mađara, ali ovi vicevi i nisu nešto naročito poznati i popularni u našim krugovi ma, barem u mađarskoj štampi u Vojvodini nisu prisutni. Lala, to jest vojvođanski Srbin jedva da se pojavljuje u vojvođansko mađarskim vicevima, što ukazuje na to da i vojvođanski Mađari imaju neku distancu od Lala, nema tu nekog zajedničkog prostora. Uprkos rezultatima istraživanja o vojvođan skim Mađarima, pogotovo o mladima, koji govore da većina njih sebe vidi kao vojvo đan skog Mađa ra , sa naglaskom na atributu. Inače primećuje se i u drugim regionima kod Mađara, dakle kada je reč o Mađarima koji žive kao manjinska zajednica izvan matične države, da je regionalni identitet sve jači. Ali odgovor na pitanje o identitetu u velikoj meri zavisi od toga kako je samo pitanje postavljeno. Inte resantno je da vojvođanski Mađari, pri tom mislim i na mlade, Mađarsku i Srbiju podjednako tretiraju kao svoju domovinu i svoj zavičaj, smatraju da su deo mađarskog, ali i srpskog naroda. Ali ovo opet zavisi od načina postavljanja pitanja – po mom iskustvu, ljudi su u svakodnevnici dosta indiferentni po tim pitanjima, ne razglabaju po ceo dan o pitanjima vezanim za domovinu, zavičaj, naciju ili identitet. Ali da se vratimo našoj temi. Viceva o Romima ima na pretek i u vojvođanskoj mađarskoj štampi, a u poslednje vreme se pojavljuju vicevi najsurovije sorte u kojima su Cigani predstavljeni kao kriminalci. A i vicevi o plavušama su na nivou. Kada, dakle, smatram skandaloznim da se na Kanjiškom su sretu pisaca pitanje postavlja na taj način, tj. da li žene imaju smisao za humor, time želim da skrenem

25 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

pažnju na činjenicu da se stereotipi o ženama još čvrsto drže. Pustimo sad te primere o korisnim pred rasudama tipa nijedan medved nas do sada nije pojeo, ali ipak izbegavamo bliske susrete sa medvedi ma, jer smatramo da su oni opasni. Ovde treba da skrenem pažnju na činjenicu da od jeseni 2018. godi ne u Mađarskoj nije moguće upisati rodne studije (gender studies) – barem na državnim univerzitetima sigurno ne – jer je Vlada praktično zabranila ovu oblast, smatrajući da rod nije društvena kategorija. Jasno je da nemaju pojma o čemu je reč, ali suština je u zabrani, u brutalnom sakaćenju univerzitetske autonomije. U prethodnoj mađarskoj Vladi nije bilo nijedne žene, u sadašnjoj samo jedna. Program Viktora Orbana glasi da je glavni zadatak žene da rađa decu. Bolje da žena ne gradi karijeru, već da gradi naciju. A sva je prilika da vojvođansko mađarski (muški) pisac još gradi svoje verovanje na premisu da že ne možda i nemaju smisao za humor. Moguće je da baš i zato ne čitaju njegova dela, jer ih ne razumeju. Naravno, može da iskrsne i da njihov roman baš i nije humorističan, pa nema razloga za smeh. A da li su šala i smeh uopšte dozvoljeni, kada je situacija teška, to jest krajnje ozbiljna? A pisac ima svoju misiju. A kad već nije moguće da bude zabrinut zbog sudbi ne celog sveta, to bi trebalo da čini vezano barem za svoju užu zajednicu. No, i to je napredak da se na pomenutom susretu pisaca govorilo o humoru, me đutim već je manje progresivno da su aludirajući na viceve o plavušama baš u vezi sa ženama, postavili to najkontroverznije pitanje. Mogli su to pitanje postaviti i vezano za neku društvenu grupu, na primer mogli su da postave pitanje sebi – u stvari ne možemo da kažemo da nisu govorili o sebi. Ali mogli su da postave ovo pitanje i u odnosu na celokupnu vojvođansku mađarsku zajednicu ili u odnosu na celo srpsko društvo. Ili, ako baš hoćemo, da se pitanje odnosi na jednu grupu, neka to budu političari. Jer nekad, u nekim sredinama, na primer u britanskom parlamentu, političar koji se uvek pravio ozbiljan, bez trunke humora i imalo duhovitosti, nije stigao daleko. Čerčil je dao možda najbolji primer šta i kako treba shvatiti ozbiljno, a šta ne. Jer u odnosu na njega, većina naših pisaca je mrtav ozbiljan . Čerčil je već bio premijer u vreme kada su nacisti bombardovali njegovu zemlju, a britanska voj ska je tražila da se preusmeri novac iz budžeta, tako da se troši manje na umetnost i kulturu, a više na oružje. Ali za šta se borimo onda, pitao je on svoje oficire. I njegovo pitanje je bilo krajnje ozbiljno. U današnje vreme u Istočnoj Evropi takvo pitanje se uopšte ne postavlja, jer više nije važna kultura, ni kada se radi o nacionalnoj kulturi, a kamoli o kojekakvim interkulturnim ili multikulturnim stvarima, danas je jedino važna nacija. (Uzgred bih precizirao: uglavnom je visoka kultura ono što se tretira kao nevažno, dakle nediletantska umetnost i nauka.) I pod znakom je pitanja da li danas živimo renesansu nacionalnog identiteta, da li se on preporodio? A, kako vidimo, on cveta, menjajući svoje oblike. Tako nam se barem čini kada slušamo ozbiljne političare ili ne manje ozbiljne pisce. Nije sporno da na polju gradnje i čuvanja nacionalne kulture i identiteta pored istorije i takozvana nacionalna knji ževnost ima svoje prioritetno mesto. Ali bez obzira na to da je Danilo Kiš sebe smatrao poslednjim ju goslovenskim piscem ili da vojvođanski mađarski pisci već decenijama raspravljaju o tome da li postoji vojvođanska književnost i šta to uopšte znači, da li postoji nešto što se zove vojvođanski (ili još u ranije doba: jugoslovenski) pisac – ima prostora i izvan nacionalne ili manjinske književnosti. U Mađarskoj je trenutno u toku jedna podmukla kulturna bitka: obožavaoci takoreći nacionalne i konzervativne Vlade, koji, uzgred, dobro profitiraju od nje, traže od pisaca da se bave nacionalnom književnošću i da napišu remek-dela o slavnoj istoriji mađarskog naroda. Ova kulturna bitka, gde se pre svega radi o novcu, a ne o kulturi, u međuvre menu je prešla granicu i prisutna je i u kulturnom životu vojvođanskih Mađara. Prosto rečeno: pisac u prvom planu treba da bude mađarski i nacionalni, a tek u drugom planu pisac. Kao da smo se vratili u 19. vek, sa razlikom da umesto gumenih opanaka sada gumenim čizmama gazimo u blatu. Ako je nacionalna stvar samo konstrukcija, dakle nije nešto esencijalno, drevno i sa dubokim korenima, barem tako tvrdi deo istraživača nacionalizama, onda je i nacionalna književnost čista kon

26 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

strukcija. Znamo za pisce koji kada sednu za sto, prvenstveno su Mađari, Srbi itd., pa tako imamo i isto ričare književnosti koji jednostavno ne mogu da interpretiraju jedno delo ili jedan opus bez korišćenja nacionalnog ključa, ali ovo je samo jedna u mnoštvu narativa. Nedvosmisleno, jedna efektivna narativa u javnom životu koji je preopterećen istorijom i politikom, ima pretenzije za nju, ali kao što današnji Kulturkampf u Mađarskoj lepo pokazuje: uprkos podršci vladajuće političke elite, uprkos izgradnji no vog institucionalnog sistema kulture i gomili novca za njeno finansiranje, estetski vredno delo, tačnije remek-delo na ovakav način teško da će se roditi. A da li je nešto remek-delo ili nije, ionako neće biti poznato već sutradan. Kao što reče Gabor Virag: nemamo saznanja ni o jednom poznatom pesniku ko ga nisu otkrili barem nakon njegove smrti… Ali o svim tim pitanjima smo već dosta pisali: o uticaju jugoslovenstva na Vojvođane u socijalistič koj eri, a u okviru te grupe na Mađare, na intelektualce, na pisce. Pored regionalizma stalno se govori i o nacionalnom obeležju, ali možda manje govorimo o tome što najviše utiče na identitet dolazeće ge neracije. To jest o nastavi istorije i književnosti. Možemo uzeti zdravo za gotovo da današnje učenike baš i ne interesuje takozvana nacionalna književnost, tako ni vojvođanska i vojvođansko-mađarska književnost, štaviše, ne razumeju velike klasike iz 19. veka, možda još Petefi može nekako proći kod njih. Doduše, ni mi nismo razumeli veliki nacionalni narativ, mada nismo imali u '90-im ni internet, ni mobilne telefone, kao što imaju današnji klinci. Naša generacija je još čitala knjige – mada i ova tvrdnja može da nas prevari. Jugoslovensko škol stvo je bilo u stalnoj promeni, samo reforma i opet reforma, pa je došlo do vojvođanske autonomije. Međutim, nastava istorije i književnosti kao predmeta je utoliko bila jedinstvena da je kult narodnoo slobodilačkog rata i partizana bio konstantno dominantan. Tačnije, tako mi je ostalo u sećanju – pa da proverim, uzeo sam u ruke stare udžbenike. Moram odmah da istaknem da ne samo da me je sećanje dobro služio, nego su moje hipoteze dobile dokaze: u našim čitankama humor nije prisutan, a patetika svugde dominira. Tačnije: patetika i miris krvi. O tome, kako je kult rata i smrti u udžbenicima uticao na jugoslovensku dezintegraciju, Volfgang Hepken piše u svojoj studiji (Hepken 1997). A hrvatska spisateljica Dubravka Ugrešić je u svojoj knjizi Mini star stvo boli pisala o tome da je njen poznanik u svoje slobodno vreme analizirao Anto lo gi ju ju goslo ven ske poe zi je (Zagreb, 1966) pa je ispalo da je od 173 pesnika, nih 55 bilo srpske, 62 hrvatske, 40 slovenačke i 16 makedonske nacionalnosti (posebno Bošnjaka i Crnogoraca nije bilo, kao ni manjinaca koji nisu pisali na srpsko-hrvatskom ili na drugom južnoslovenskom jeziku). U antologiju je uvršteno 167 pesnika i samo 6 pesnikinja, ali jedna od tih žena je nosila muški pseudonim. Ima dosta pesnika sa tri imena, kao kod partizana gde jedno od tih imena uvek potiče iz ilegale. Pedeset odsto pesama ima za temu domovinu ili majku. Ali ono što je bilo najšokantnije otkriće za Ugrešićevu, odnosno za nje nog poznanika, jeste činjenica da „cirka deset posto pjesama to odlazi na neki horor, neka groblja, neka mračna sranja“. Interesantno, ali Ugrešićeva ne piše o tome da li je njen poznanik, po nekom estetskom merilu, izračunao koliko od tih pesama može da se nazove remek-delom, koliko dobrom pesmom i ko liko je diletantskih tekstova koje treba da završe na đubrištu književnosti. Vremena se, po tom pitanju, ne menjaju - i tada pa se i danas gleda samo nacionalnost, eventualno neka razmera između muškaraca i žena. Taj famozni nacionalni ključ, što su forsirali u socijalizmu, još je i dan danas na snazi. Povodom obrazovanja ćemo sada ispitati dva udžbenika književnosti, jer su oni oduvek bili jedan od sredstava, a možda i najefikasnije sredstvo – ideološkog vaspitanja (pored udžbenika iz istorije). Po vrh toga uzećemo za primer dva udžbenika na mađarskom jeziku. Ako gledamo činjenicu da su Mađari neznatno malo učestvovali u pokretu partizana (štaviše, Mađari su bili na gubitničkoj strani i nazvani fašistima), možda bismo mogli pretpostaviti da je ovaj element manje naglašavan u mađarskim udžbe nicima, nego u južnoslovenskim i naročito u srpskim udžbenicima – baš zato što je u njima potreban prostor i za mađarsku književnost. Za početak važno je napomenuti da nismo izvršili komparativnu

27 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

analizu srpskih udžbenika, ali je u našem slučaju itekako očigledno da u odnosu na izdanje iz 1964. izdanje iz 1989 (kada sistem ne samo da je krcao, nego je već bio na ivici ponora: sledeće godine su ispa ljeni i prvi meci) je još konzervativnije, u smislu da kult Drugog svetskog rata, mitologija partizanstva i smrt dobija još naglašeniju ulogu. Mada, poznajući politički kontekst, možda smo mogli da postavimo i drugačiju hipotezu: da je posle 1974, kada je pokrajinska samostalnost Vojvodine ojačala, zahvaljujući decentralizaciji smanjio se i ideološki pritisak, pa su autori udžbenika mogli da misle svojom glavom. Oba udžbenika su namenjena srednjoškolcima. Prvi, koji je izdat 1964. namenjen je učenicima četvrtog razreda, a drugi, iz 1989. je za učenike trećeg razreda. Obe knjige je uređivao dr Imre Bori (udžbenik iz 1964. zajedno sa dr. Ištvanom Seli). Prva knjiga ima 358 stranica, četiri poglavlja i delom su u nju svrstana cela književna dela (pesme), delom odlomci (romani, prozna dela i drame): 1) Jugoslovenska mađarska književnost na 58 stranica, autori: Karolj Sirmai, Mihalj Majtenji, La slo Gal, Jožef Debreceni (odlomak je ratna književnost, o deportaciji), Janoš Herceg, Lajoš Turzo, Antal Zakanj, Jožef Pap, Karolj Ač, Ferenc Feher, Nandor Major, Ervin Šinko; 2) Mađarska književnost na 98 stranica, autori: Đula Ilješ, Laslo Nemet, Peter Vereš, Aron Tamaši, Tibor Deri, Lajoš Zilahi, Šandor Vereš, Ferenc Juhas, Janoš Pilinski (ratna književnost, pesme „Har bah“, „Francuski zatočenik“, „Apokrif“), Laslo Nađ, Ištvan Šimon, Laslo Benjamin; 3) Svetska književnost na 140 stranica, autori, između ostalih: Štejnbek, Artur Miler, Hemingvej, Fokner, Kapote, Sartr, Kami, Jonesko, Broh, Moravija, Dilan Tomas, Enzensberger, Gras, Direnmat, zatim sovje ti: Kuznje cov, Jevtu šen ko, Aksjo nov; 4) Mađarsko-jugoslovenski književni odnosi na 40 stranica, književni prevodi i sa jednog i sa dru gog jezika. S jedne strane, mađari prevedeni na srpski jezik: Adi, Atila Jožef, Radnoti (dve pesme, pisa ne u logoru). I s druge strane, južnoslovenska književnost u mađarskom prevodu: na primer Krleža, Ivo Andrić, a iz južnoslovenske ratne književnosti samo pesma „Jama“ Ivana Gorana Kovačića. Kao što vidimo, dela književnosti koja nose elemente mita jugoslovenskog partizanstva iz Drugog svetskog rata, osim Kovačićeve poznate pesme, a čak i od nje možemo pročitati samo dva odlomka, uopšte se ne pojavljuju. Istovremeno, ovo je moderni, takoreći savremeni udžbenik književnosti, sa jakim, nepristrasnim osvrtanjem na svetsku i mađarsku književnost. Jugoslovensko-mađarska književ nost je većim delom zastupljena delima koja su nastala po programu „couleur locale“, ali tu su i odlomci romana Ervina Šinkoa: „Optimisti“ i „Roman jednog romana“. Iz svetske književnosti tu su i neka rat na dela (Hemingvej: Za kim zvona zvone, Džejms Džons: Pištolj, Sartr: Zid, Zatočenici iz Altone, Gras: Limeni doboš), ali dela troje sovjetskih pisaca ne dotiču tu tematiku. Putem dve Radnotijeve pesme koje su prevedene na srpski, tu je i mađarska ratna, to jest logorska književnost (i u jednoj kratkoj belešci upoređuju ih sa Kovačićem). Osim toga tu je i pesma „Poslednji minuti“ na srpskom jeziku – delo ne poznatog zatočenika, napisana u aprilu 1944, u ćeliji za osuđene na smrt u gradu Šatoraljaujhelju. Treba napomenuti da poslednje redove desetog poglavlja Kovačićeve pesme „Jama“ objavljuju i na srpskom i na mađarskom jeziku: „Pjevajte. Jer ćutim, / Da sad tek živim, makar možda mrijem. / Svetu Slobodu i Osvetu slutim... / Vaša mi pjesma vraća svjetlo oka, / Ko narod silna, ko sunce visoka.“ Znači, možemo uočiti da se narodnooslobodilačka književnost takoreći samo simbolično pojavlju je u udžbeniku iz 1964, iako se rat završio pre dvadeset godina, ratna književnost je bila obimna, i na raspolaganju je bilo više nego dovoljno dela na srpsko-hrvatskom jeziku koja su mogla biti prevedena. Ipak, četvrt veka kasnije, 1989, kada su se već formirale političke stranke u Istočnoj i Centralnoj Evropi i tekle su pripreme za izbore, tada su učenici u Vojvodini dobili takav novi (!) udžbenik na mađarskom jeziku u kojem trećinu zauzimaju dela nastala u duhu ideologije partizanske mitologije, kulta smrti i herojstva. Drugu trećinu čitanke za treći razred srednje škole posvetili su jugoslovensko-mađarskoj književnosti koja je nastala posle oslobođenja i u krugu časopisa Uj Simpo zion . Poslednja trećina je

28 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

heterogena, ima tu pored Hemigveja, Kamija, Solohova, Brehta, Lasla Nemeta, Tibora Derija, Šandora Vereša i mađarske književnosti u duhu socijalističkog realizma (Mihalj Vaci, Imre Sarkadi), i južnoslo venskih pisaca (Ivo Andrić), ali i što je novo, jugoslovenskih/vojvođanskih pisaca (Rumuni, Albanci, Rusini, itd.), a što se nije promenilo: imamo i pesmu o smrti partizana. Moramo da istaknemo, sve ovo je sadržaj čitanke na mađarskom jeziku, čiji autor, dr Imre Bo ri, je mađarske nacionalnosti. On je inače bio i u Mađarskoj priznat stručnjak mađarske avangardne književnosti, ujedno i papa vojvođansko-mađarske književnosti, po čijem shvatanju vojvođansko-ma đarska književnost jeste delom odeljena, samostalna, to jest nije neotuđivi deo univerzalne mađarske književnosti). Mada su udžbenici u Vojvodini pisani i izdavani bez centralne kontrole, ipak se moralo prilagoditi jugoslovensko-socijalističkoj ideologiji, pa zato ni negovanje mitologije partizanstva nije moglo da izostane. Ko se koliko bavio temom – naravno, bila je to uglavnom odluka profesora, ali razmere udžbenika jasno pokazuju pravac. U predgovoru (pod naslovom „Književnost i revolucija“) dotičnog poglavlja („Revolucija naših nacija i nacionalnosti, književnost narodnooslobodilačkog rata“) Imre Bori još piše na način koji nas podseća na prošlo doba: „Uglavnom se rodila bogata i raznovr sna književnost na kraju Drugog svetskog rata, tačnije: u periodu jugoslovenske narodnooslobodilačke borbe. Herojska smrt, pogubljenja, oplakivanja heroja su glavne teme i pesnika i naroda – na jeziku jugoslovenskih naroda i narodnosti, a i na mađarskom jeziku. Ova dela odlikuje herojski patos, to jest uzvišenost, svečanost sa puno emocija, samo to je bilo prikladno tom herojstvu o kojem su ova književ na dela govorila. Bori ističe i drugi aspekt: „njihov opus obavija svetlost izranjajuće slobode, oni su u naboju obnavljanja (sic!) i nadahnjuje ih ohrabrujuća i obećavajuća (sic!) budućnost.“ Ali ni učenici, niti profesori nisu imali lak posao pri obrađivanju gradiva: kod pesme „Razglednice“ Mikloša Radnotija jedno od pitanja radi lakšeg usvajanja gradiva bilo je: „Šta je značilo za pesnika iz aspekta njegove bio grafije informacija da u blizini od 9 kilometara upravo gore plastovi sena i kuće?“ Pored ovog, takoreći apsurdnog pitanja, nema ni reči o tome zašto neko postaje prinudni radnik ili šta se desilo Radnotiju i ostalima, koje u usiljenom maršu vodili od Bora do Abde u Mađarskoj, gde su na kraju završili u ma sovnoj grobni ci. Ipak, umesto obnavljanja, „svetle budućnosti“, i „svetlosti izranjajuće slobode“ u udžbeniku iz 1989. ponajviše možemo uočiti negovanje kulta smrti. U gore spomenutom prvom poglavlju, koji sadrži ukupno 16 književnih dela (proznih odlomaka i pesmi). Ima tu jednog teksta (Đula Lukač: „Gde su naši grobovi“), u kojoj je reč o poslednjim satima života komunista osuđenih na smrt. A tu je i pesma Ivana Gorana Kovačića. Pesnik, koji je delom mađarskog porekla, napisao je pesmu koja je postala poznata u celom svetu. Za razliku od udžbenika iz 1964, ovde već možemo pročitati celu pesmu. Sumornoj at mosferi doprinose određene reči koje pesnik koristi: krv, krvavu, ranu, krvavo, krvnik, bodež u vrat zabode, krvi, bljesak munjevita noža, krvnikova, oči su nam boli, bolno, mučenika, bol, krvnik, raku, probadali uške, krvnici, debelim šilom, ubod, mrtvaci, žrtve, praznih duplja, mrtvu tugu, mrtvi, bol, muku, krvnik, bol, krvožednike, žica me probode, ugušena, lubanje mrtvačke, koljač, nožem odcijepi lice, žrtve, mrtve, nož, jami, jamu, krvnik, kolje, žrtva, mesnata vreća, ubod među pleća, trune, mrtvo, jezivo, krv, meso, boda noža, mrtva tjelesa, kaše mesa, krvi, jami, nož koji kolje, klanje, mrtvo klasje, krv iz grla pljušti, oštar ubod... Sa ovom listom izraza voleo bih da doslikam „atmosferu“ pesme, tačnije celog udžbenika, da se vi di šta je servirano učenicima još i 1989. godine – istovremeno, ne želim da opovrgnem ni vrednost ovog književnog dela, ni činjenicu da kad je reč o književnosti Drugog svetskog rata i uopšte jugoslovenske književnosti, ovo delo jeste neizbežno (kao što su i mnoga druga dela; i opet, drugo je pitanje, šta je to što je opstalo do današnjeg dana, u aktuelnim udžbenicima književnosti). Ali ako izostane odgovara juća obrada štiva, „poruka“ poslednjih strofa, tamo gde se priča o osveti, u glavama učenika može da se svodi na veoma ambivalentan način. Radi se o ovim stihovima: „Bitka se bije. Osvetnik se javlja! /

29 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Osvijetli me radost snažna poput zdravlja.“ Zatim: „Planu u srcu sva ognjišta rodna, / Osvetom buknu krvi prolivene / Svaka mi žila, i ko usred podna / Sunca Slobode razbi sve mi sjene.“ I na kraju: „Par tizani, druže! / Počivaj! Muke su ti osvećene!“ Naime, istinu pruža osveta – takav je sistem vrednosti. Sumirajmo kakva je atmosfera ostalih pesama i proznih odlomaka u prvom poglavlju, nabrajaju ći neke od izraza: krvava bala, bolno-krvavo mokre, gnusoba smrti, metak u potiljak, procveta u smrt (Mikloš Radnoti: „Razglednice“); u patnju i u smrt (Vladimir Nazor: „Titov naprijed“); mrtvih, junački padoše, mi smo pali, mrtvom, mrtve, u smrti, suze, mrtvi (Branko Ćopić: „Pesma mrtvih proletera“). U pesmi „Stojanka majka Knežopoljka“ Skendera Kulonevića, koja je kategorisana kao žalopojka, maj ka proziva na osvetu dok traži tri sina koji su pali u borbi, postavlja pitanje ko će ih osvetiti i na kraju pronalazi osvetnika u planini Kozara: „…ko u kotlu plamenom, / miješaš svetu osvetu! / Osvetu, seko, osvetu! / Okaj mi sina Srđana, / okaj mi sina Mrđana, / okaj mi sina Mlađena: / Kiše je željno sveto Ilinje, / a Knešpolje osvete presvete! / Sveti nas, seko Kozaro, / okaj nas smrtno, krvavo…” Reči, koje stvaraju mrku atmosferu, možemo reći: već su nam poznate – poginuše, mrtve, krvavim, po lješevima čepa crvavim, žalosna, rane, rastaču vas bljuvci žutih crvi, mrtve ražalostiti, strijeljali, u grobu, krvi, samrti, mrtvih, krvavo, poginem, ljutih, jadova, krvi, do smrti, krvavu, ljutom, ljut ugriz, raka, samrt, krvlju, krv. Zatim sledi odlomak iz biografskog romana Hladni krema to ri jum Jožefa Debrecenija, koji opi suje njegov dolazak u koncentracioni logor, ali ni u Zadacima, koji slede posle odlomka, ni u kratkoj biografiji pisca nema ni reči o holokaustu, i Imre Bori (delom pozivajući na Ištavana Selija) opet ističe samo pojmove „obezličenja“, nečovečnosti, fizičke patnje, smrti i okrutnosti. Posle sledi pesma „Bačka simfonija“ Ferenca Fehera, u kojoj se priča o partizanskoj brigadi koja se sastoji od Mađara: ubio dete, krvi, pao bi zbog njega, trup, mora se umreti, umrimo svi, teče krv, mrtvac, u krv, ubijao, kost se lomi, ugine, olovom u grudima, ubice, umri, pao je, žrtve, mrtvac. Zatim u udžbeniku možemo pročitati kratku narodnu pesmu „U baranjskom podunavskom trouglu“, koja je o ponosnoj majci mladog palog partizana: krv mu teče, krv je pečat, herojska smrt, seje smrt, metak ga pogodio u srce, grob, groblje. Inače, tekst ove pesme je pisan po melodiji mađarske narodne pesme „Ispod čitarskih brda“. Naravno, o tome nema reči, da u Petefi brigadi, koja se sastojala od Mađara, većinu članova su regrutovali silom i bez ikakve obuke slali na front, u prve redove i bez oružja. Pesma „Pesniče, dužnost znaš?“ Otona Župančića takođe ohrabruje čak i pesnika: „Biće tu još pro leća / biće svitanja; / gledaj čopor vukova, / kad tera zle lovce. / Hitaj niz Savu, plovi niz Dravu – / zub za zub, glavu za glavu!“ U poslednjoj pesmi prvog poglavlja, u pesmi „Oči“ makedonski pesnik Aco Šopov piše o partizanki koja je iskrvarila do smrti, o voljenoj drugarici, o ljubavi prema saborkinji, a opet zahtevajući osvetu: „…ti u redovima već ne bješe našim, / al’ osvetu svetu borci u žuč toče…“ (Reči koje stvaraju turobnu atmosferu su: bol, tuga, krvavi, rana, ledeno, glad, umoran, krvavo, ubica, isrva rila, tuga, krv, krvavo). I u drugom poglavlju udžbenika možemo naći jednu ratnu pesmu: „Sutjesku“ od Mirka Banjevića, čija atmosfera i poruka već je mogla biti poznata učenicima zbog kultnog igranog filma sa sličnim naslovom. Reč je o herojstvu partizana u bici na Sutjesci, kada su se borili za život ra njenika: ranjeni, mrtve, pali, beli kosti, kosturi, bezimeni grob, plač, mrtvi poj, mrtve sjenke, gomile mrtvi, raspala trupla, lobanje, kostur, skelet, prebijeni gnjat, rasute kosti, zagubljena kost… – ovo su neki od bitnih izraza. Inače, udžbenik iz 1989, bio je i moj udžbenik na pravnom odseku srednje škole u Senti, ali se ne sećam jasno koliko je profesorka mađarskog jezika forsirala taj deo gradiva – čini mi se da se manje bavila time i više pažnje je posvetila klasicima mađarske i svetske književnosti, a i onima iz posleratnog perioda, koji su od tada postali klasici, kao što je na primer Laslo Nemet, Janoš Pilinski, Ištvan Erkenj, itd. Nevezano za to, centralna tematika knjige je Drugi svetski rat i sugeriše jasan sistem vrednosti: he rojski je umreti za domovinu, za slobodu, treba da se žrtvujemo, pa će majka i ostali ljudi biti ponosni

30 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

na nas. Ovo je do srži krvav svet, svugde leže mrtvaci. Ali neprijatelja treba pobediti i to i nije nemo guće (jer je neprijatelj: kukavica, lažov, fašist), treba se osvetiti za žrtve. Slika vojnika i žene današnje mađarske, a i srpske vlade ne razlikuje se puno od ove. Puno se priča o tome da konstantno živimo u opasnosti, a među najvažnijim temama su domovina, zavičaj, Kosovo (za Srbiju), Transilvanija i Mađari koji žive van granica (za Mađarsku). I što je zastrašujuće: uloga žena se nije promenila – treba da rađaju sinove, koji će postati borci, braniće svoju domovinu, naciju, a ako poginu, nek majke budu ponosne, mi, preživeli ćemo se osvetiti za njih, ako treba. Istovremeno, uopšteno možemo izjaviti da u eri socijalizma, dok je nacionalizam sve više ojačao u jugoslovenskoj javnosti, u ovim mađarskim udžbenicima ne samo da se izrazito nije pojavila mađarska nacionalna književnost, nego njena prisutnost nije bila ni simbolična. Umesto toga baš putem mitolo gije partizanstva, prostor je osvajao internacionalizam, tačnije anacionalizam ili ljubav prema suprana cionalnoj domovini, Jugoslaviji. Jeste da se mađarska književnost i njeno nacionalno obeležje pojavljuje u knjizi (naglašavamo: udžbenici koje ispitujemo bave se dvadesetim vekom, a ne devetnaestim vekom i za to doba karakterističnom nacionalnom romantikom), ali, ako ne računamo ironična dela Ištvana Erkenja, radi se o ozbiljnoj, šta više, tmurnoj književnosti. Sam po sebi ovo ne bi bio problem, samo što nedostaje baš ono što je jedan od najvažnijih delova i ličnog identiteta, ono što smo spominjali na po četku ovog studija: humor. A pod tim, naravno, ne podrazumevamo viceve… Jedno od osnovnih pitanja kojima se Jirgen Habermas bavio, jeste: da li su kompleksna društva sposobna da razviju jedan, osnovni identitet (vernünftigeIdentität)? Već spomenuti Volfgang Hepken ponovo postavlja ovo pitanje i njegov odgovor je da je baš Jugoslavija dobar primer za to da je to nemo guće – zato što je trebalo integrirati razne društvene klase, verske i etničke zajednice. Zatim ispituje udžbenike istorije u Jugoslaviji, i po njima pokušava spoznati, koliko je obrazovni sistem bio spreman za ovaj zadatak. Suština njegove analize je da među udžbenicima istorije koja su pisana pre Prvog svet skog rata, hrvatski udžbenici više zastupaju duhovnost jugoslovenstva nego što to čine srpski udžbe nici, koje više prostora daju srpskoj nacionalnoj tradiciji i na tim osnovama grade svoju istoriju. Ali ni srpske, ni hrvatske, ni slovenske knjige nisu širile među južnoslovenskim narodima suštinsko znanje jedno o drugima. Citira Čarlsa Jelaviča: „Obrazovni sistem Srbije i Hrvatske nije adekvatno pripremila učenike za južnoslovensko prisajedinjenje koje se desilo 1918. godine“. Ali podučavanje istorije ni između dva svetska rata nije postalo efikasnije. Tek posle 1929. su počeli sa implementacijom politike jugoslovenskog nacionalnog razvoja, ali knjige pisane u „jugoslovenskom duhu“ u najvećem delu su se oslanjale na istoriju Srba. Politička atmosfera nije bila podobna, umesto međusobnog upoznavanja nastupale su međuetničke tenzije, a nastanjivanje tradicije je ponajviše gra đena na osnovama srpske kraljevske dinastije. (Tada mađarski udžbenici uopšte nisu dolazile u obzir, a naročito ne iz istorije i književnosti.) Zatim posle 1945. komunisti su izmislili dva supraetnička elementa: putem bratstva-jedinstva sa zdati solidarnost između različitih nacionalnih, etničkih grupacija i dodatno razviti jugoslovenstvo na osnovama zavičaja i tradicije „narodnooslobodilačkog rata sa ciljem slobode i nezavisnosti“. Škole, jav ni trgovi, gradovi, fabrike, to jest sve što je moglo da se imenuje, umesto nacionalnih heroja i događaja nosilo je ime partizanskih heroja i datuma (Mađari, pošto je bilo malo mađarskih partizanskih heroja i martira, često su pribegavali Petefiju). Ali počev od šezdesetih, kako su na pitanje federalizacije pristi zali novi odgovori, sve više se respektovao identitet etničkih grupa i nacionalnosti – kako smo već vi deli, u našem slučaju u udžbenicima na mesto književnosti socijalističkog realizma i agitpropa nastupa mađarska, svetska i regionalna književnost. Hepken – koji s obzi rom na to da nije bio Jugosloven, možda se može smatrati objektivnim ana litičarem – detaljno piše i o tome da su ovi udžbenici dosadni, štampani na „sive papire“ i podosta su zaostali za sofisticiranijim rezultatima tadašnje historiografije (mada, moram dodati: ovo možemo reći

31 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

uopšteno o svim udžbenicima na svetu, između ostalih i za one iz oblasti književnosti). Kako i cen tralni partijski komitet, tako su i mesni partijski centri izvršavali manji pritisak, istovremeno knjige nisu podsticale razvoj samostalnog i nezavisnog razmišljanja kod učenika (nažalost, ta situacija se nije mnogo promenila ni do danas). Novi, konzervativni preokret se desio u sedamdesetim godinama, nakon što se razračunalo sa hrvatskim prolećem i sa srpskim liberalima, odnosno kada su u krugovima svih nacija i nacionalnosti pronašli „nacionaliste“. Pri reformi školstva, koji se vezuje za ime Stipa Štuvara, baš antinacionalistička (po Hepkenu: prvenstveno antihrvatska) akcija postala je još ideologističnija: pored sve praznijih ste reotipa bratstva-jedinstva postao je dominantan i marksizam (sa uvođenjem predmeta sa takvim ime nom). Po Hepkenovom proračunu, suština je bila da u udžbenicima bude „malo reči o jugoslovenskoj istoriji, malo o vašoj i malo više o mojoj“. Nacionalno pitanje je izostavljeno iz obrazovanja, cilj partije je bio da putem obrazovanja dokaže: nacionalna politika je u dobrim rukama i neće da dovede do na cionalističkih skretanja i konflikata. Na taj način srpsko-hrvatskom konfliktu koji je izbio između dva svetska rata posvećene su samo 2-3 stranice u srpskim i hrvatskim udžbenicima, dok je Komunistička partija dobila pet puta više stranica; samo su slovenski i makedonski udžbenici dali više prostora na cionalnom pitanju, ali ponajviše zbog sunarodnika koji žive u Austriji, u Bugarskoj ili Grčkoj. U ovim knjigama nacionalno pitanje nikad nije prikazano kao „normalan“ konflikt, nego se karakteriše kao „buržoazna klasna borba“, odnosno „nacionalističko skretanje“, i svi udžbenici, čak i srpski, prateći partijsko shvatanje istorije, sve nacionalne konflikte koje su označavale period između dva svetska rata, prikazala su jednostavno kao težnju srpske buržoazije ka hegemoniji, kao izvor netrpeljivosti, odnosno kao rezultate cenkanja i prljavih nagodbi između buržoazije tri velika južnoslovenska naroda. Naravno Hepkenov naučni rad je problematičan ako gledamo njegovu metodologiju, jer on je uzeo za primer u različitim periodima samo neke od udžbenika raznih nacija i nacionalnosti, količinski na sumično, ipak, dobro ukazuje na jednostranosti: da su supraetnički partizani uvek prikazani kao dobra strana, ali se nikada ne priča o međusobnim razračunima. U međuvremenu, partizani kao pobednici i sam rat ne samo što se prikazuje kao neka normalna pojava, nego se svemu tome daje i legitimizacija, tačnije prenosi se poruka da konstantno treba biti spreman za rat i borbu protiv stranih okupatora ili unutrašnjih izdajica. Konačna Hepkenova konsekvenca je: „Sa udžbenicima Titove Jugoslavije nije bio problem to što su popularizovali nacionalizam (nisu to radili), nego što su toliko malo doprineli onoj političkoj kulturi koja priprema učenike na opasnosti etnonacionalizma“. Humor u književnosti, u javnom životu, pa čak i u obrazovanju mogao bi da bude dobro sred stvo pri ukazivanju na osobine raznih ideologija – kao što su nacionalizmi ili pak internacionalističke i supranacionalne ideologije (kao što je jugoslovenizam), koji samu sebe uvek pokazuju ozbiljnim. Nacionalni identitet ne treba zagrađivati, ali bi trebalo ukazati na njegov značaj na drugačiji način. Jer pored ispitivanja „nacionalističkog“ diskursa u određenoj situaciji, važno je istražiti i koliko je primenjiv pojam nacionalne indiferentnosti i u kojoj meri su autori smatrali da su problemi izrazito „mađarski“ ili da dotiču neke druge nacionalnosti koje žive na ovim prostorima, ili da su dotični dru štveni problemi opšteg opsega. Teoretičarka Tara Zahra predstavlja nam ovaj pojam u svom naučnom radu Imagi nar ne ne-zajed ni ce: naci o nal na indi fe rent nost kao kate go ri ja anali ze (Zahra 2019), i u slu čaju Jugoslavije ovaj pojam je zanimljiv iz čak dva aspekta: odabir supranacionalnog jugoslovenskog identiteta značio je s jedne strane mogućnost za jedan novi, kvazinacionalan identitet (za ljude raz ličitog jezika, nacionalnosti, veroispovesti, kulture, itd.), i mada postoji mogućnost za zadržavanje i originalnog, prvobitnog identiteta, ali baš putem ukidanja-sačuvanja sam nacionalni identitet postaje indiferentan. S druge strane – kao i danas – postavlja se pitanje, da li je za ljude nacionalna pripadnost bila zaista toliko važna? I da li se to može pripisati na primer baš na račun prosvete, koja je to pitanje takoreći bagatelizovala?

32 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

A ako je problem u obrazovnom sistemu, onda postoji mogućnost da taj problem proizilazi iz even tualnog problema sa naučnim jezikom i sa tim šta pišu pisci i istoričari književnosti. To jest, pitanje je: da li mi, koji koristimo jezik nauke ili književnosti, postavljamo pitanja na odgovarajući način, da li su naše hipoteze dobre? Piscima možemo najmanje zamerati, šta više na ovim poljima ne postoji zamera nje ni što se pisaca naučnih radova tiče – moramo postavljati naša pitanja, čak i u slučaju da promašimo suštinu. Ali na primer kada ispitujem taj književni-sociološki-sociografski korpus, koji su o sebi pisali vojvođanski Mađari, moram da uočim – citirajući Zahru – koliko su „pretpostavke na nacionalnoj osnovi formirali jezično blago društvenih nauka“. Antropolog Rodžers Brubejker veoma dobro poznaje ove prostore u svom eseju „Etnicitet bez grupa“, kao što i Zahra ukazuje, podstiče društvene naučnike i istoričare da prekinu sa predstavljanjem pojedinaca kao članova grupa i sa predstavljanjem nacional nih grupa kao koherentnih društvenih aktera. „Analiza bitisanja kroz grupu kao događaja, naspram shvatanju nacija kao istorijskih aktera, pobuđuje svest o tome da svrstavanje samog sebe u grupe možda se ne dešava, da se viši nivo bitisanja kroz grupu možda neće iskristalisati čak ni pored uloženog tru da sa strane etnopolitičkih preduzetnika, čak ni u situacijama kada je u toku intenzivan etnopolitički konflikt na elitnom nivou“ (Brubejker 2011: 62). To jest, danas se svemu – kulturi, identitetu, književ nosti – pristupa često i isključivo kroz jednu grupu: kroz naciju. A pojedinac postoji samo na ovom, nacionalnom polju. Na to da ovo može da bude i da i jeste drugačije ukazuje Brubejker, kojeg citira Zahra, i koji pred stavlja od uobičajenog sasvim drugačiju sliku postkomunističke Kluž-Napoke. I naspram izuzetno etnicirane retorike, koji politički govor stavlja u određene okvire, po njegovom mišljenju „veći deo Mađara“, „baš kao i Rumuna, pretežno je indiferentan prema politici, i uglavnom se bave brigama sva kodnevnice, koje ne definišu na etničkoj osnovi“ (Brubejker 2004: 22). Zatim Zahra ukazuje i na to da moramo biti podozrivi pri korišćenju pojma indiferentnosti, jer su ga često oslovljavali pežorativnim imenima: nazivali su ga na primer regionalizmom, kozmopoli tizmom, lokalizmom, zaostalošću, šta više, pobrkali su ga sa dvojezičnošću, sa mešanim brakom, sa oportunizmom i sa beskrupuloznošću. Indiferentnost je mogla da dobije negativno značenje – tako može da bude sinonim i za nacionalnu apatiju, dvosmislenost, labilnost ili osećaj dvostruke nacionalne pripadnosti. U našem slučaju ovo pitanje je zanimljivo naročito u kontekstu kada su posle 1990. optu žili za indiferentnost pojedine članove elite koji su u to vreme bili u fazi formiranja slike o sebi. Tražili su elemente nacionalnog čak i tamo gde to možda i nije bilo relevantno po suštini problema, koji je pogodio i druge nacije na isti način (kao na primer pitanje siromaštva, seobe iz jednog sela u drugo, gastarbajterstva, devijancije ili ženske emancipacije, itd.). Znači kada pričamo o tome da bi trebalo sa aspekta kulture, identiteta ili književnosti poći od nacionalne indiferentnosti, nipošto ne tvrdimo da je nacionalni identitet nevažan, čak ni uzimajući u obzir činjenicu da nas ima puno koji smo dvojezični ili višeje zični, da imamo višestruki identitet. Jer, eto, i ja pišem na mađarskom, pa mogu reći da sam grupi mađarskih pisaca i sociologa, ali se izjašnjavam kao Mađar samo onda kada me pitaju. Ako me ne pitaju, naravno i ne odgovaram na to pitanje. I naravno ne mogu biti indiferentan u opštem smislu, kada se bavim vojvođanskim Mađarima ili Vojvođanima, onima koji žive u užem ili širem regionu. Ali ne živim od toga da to napišem pored svog imena, ovako: Đerđ Serbhorvat, Mađar. Na ovim prostorima horizont se konstantno sužava. Kako se trenutno sužava, tako je trebalo u principu pre toga i da se širi, baš kao što opšti parametri jednog društva mogu da postanu sve lošiji, ako su pre toga bivali sve bolji i bolji naprema nečem drugom. Ali, o svemu sudeći, u slučaju nacional nog identiteta drugačija su pravila i zakoni. Na polju društvenih nauka već od davnina je poznat ter min Matejevog efekta, koji je izmislio Robert K. Merton, citirajući biblijski stih iz jevanđelja, po kojem „… ko ima, daće mu se, i preteći će mu; a koji nema, uzeće mu se i ono što ima“. Metafora nam ukazuje na to da ko se nalazi u povoljnom položaju, taj će biti u sve boljem položaju, a oni koji žive u nepovoljnoj

33 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

situaciji, još niže će pasti. Bilo da je reč o naučnom ugledu (kao što je kod Mertona), o obrazovanju ili uopšteno o materijalnoj situaciji. Čini se da živimo u dobu kada i na polju nacionalnog identiteta, i na polju indiferentnosti može mo uočiti Matejev efekt. Postoji jedna grupa, kojoj je nacionalni identitet važniji od svega i isključuje sve drugo – ako bismo merili, videli bismo da njihov nacionalni identitet raste iz dana u dan. A članovi jedne druge grupe sve više su indiferentni, bilo da je reč o onima koji odlaze u inostranstvo, ili o oni ma koji ostaju kod kuće i potpuno osiromaše. Ali podučavanje istorije ni između dva svetska rata nije postao efikasnije. Tek posle 1929. su počeli sa implementacijom politike jugoslovenskog nacionalnog razvoja, ali knjige pisane u „jugoslovenskom duhu“ u najvećem delu su se oslanjale na istoriju Srba. Poli tička atmosfera nije bila podobna, umesto međusobnog upoznavanja nastupale su međuetničke tenzije, a nastanjivanje tradicije je ponajviše građena na osnovama srpske kraljevske dinastije. (Tada mađarski udžbenici uopšte nisu dolazili u obzir, a naročito ne iz istorije i književnosti.) Zatim posle 1945. komunisti su izmislili dva supraetnička elementa: putem bratstva-jedinstva sa zdati solidarnost između različitih nacionalnih, etničkih grupacija, i dodatno razviti jugoslovenstvo na osnovama zavičaja i tradicije „narodnooslobodilačkog rata sa ciljem slobode i nezavisnosti“. Škole, jav ni trgovi, gradovi, fabrike, to jest sve što je moglo da se imenuje, umesto nacionalnih heroja i događaja nosilo je ime partizanskih heroja i datuma (Mađari, pošto je bilo malo mađarskih partizanskih heroja i martira, često su pribegli Petefiju). Ali počev od šezdesetih, kako su na pitanje federalizacije pristizali novi odgovori, sve više se respektovao identitet etničkih grupa i nacionalnosti – kako smo već videli, u našem slučaju u udžbenicima na mesto književnosti socijalističkog realizma i agitpropa nastupa ma đarska, svetska i regionalna književnost. Ipak, zanimljivo je da među sve većim Mađarima ili sve većim Srbima pronalazimo ne samo pi sce ili političare, nego, kao i među indiferentnima, tu su i najsiromašniji, takoreći proleteri, koji žive i konstantnoj nesigurnosti i više se ne nadaju ni tome da će se zaposliti u inostranstvu. Poslednju nadu im daje to što se hvataju za nacionalni identitet, za svoju naciju i gaje mržnju hvatajući se za sliku ne prijatelja, koju im kreiraju političari. Danas je ta mržnja uperena ne protiv pripadnika drugih nacija, nego protiv migranata, i to punom snagom. I na tome grade svoj nacionalni identitet – ako je to uopšte nacionalni identitet, a ne samo svest o isključivanju koje se hrani mržnjom, i koje proizilazi iz njihove nesigurnosti i njihove predodžbe opasnosti. U ljudskom mozgu bez ikakvih problema bitisaju razni, jedno s drugim oprečni sadržaji svesti istovremeno. Odličan primer za inkonzistentno razmišljanje je to da sam i u krugovima vojvođanskih Mađara koji žive u Beču iskusio da iako su i oni sami migran ti, ipak osuđuju i mrze ostale migran te i izbeglice koji žive u Beču. I ne primećuju da su ljudi koje oni mrze u istoj situaciji kao i oni. U principu pripadaju istoj grupi – u očima drugih ljudi. Naravno, imaju drugačiji jezik i kulturu, ali u inostran stvu sve ovo se na kraju sliva u jedan veliki bućkuriš: na kraju ne govore dobro mađarski, ali ne nauče ni nemački, nemaju svoju kulturu, ne računajući novije kulturne pravce u slučaju mladih, kao što su na primer hipste ri. A šta to ostaje u Vojvodini? Ili, ko još u stvari ostaje? Jezici – bez znanja jezika drugih. Kultura – bez identiteta. Identitet – bez kulture. Književnost, naravno, ostaje, književna dela rađaju se konstanto, šta više. Jer i pisaca će biti uvek. Čak i bez smisla za humor, tonući sve više u duboku starost, kao staro drvo koje više ne apsorbuje vodu, ne proizvodi kiseonik, ne pravi više ni hladovinu – evo, da koristim ozbiljnu meta fo ru. Kao što stoji u jednom aforizmu: situacija je beznadežna, ali nije preteška. Dobrim razlogom pret postavljamo da je važno negovati i analizirati kulturu, identitet, književnost. Ali večna pitanja ostaju: da li je književnost zaista baš sa aspekta kulture i identiteta toliko neophodna? Da li je nacionalni iden titet osnova društva? Na sreću, to su mnogo komplikovana pitanja, a ujedno za većinu ljudi sve je to

34 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

izuzetno jednostavno: lepo žive bez ovih stvari – samo je u poslednjih dvesta godina iskrsnula i postala konstrukcija ova hipoteza, da bez ovih stvari, prestaje i život.

LITE RA TU RA:

Halász, László, “Megjegyzések a kritikáról. Élet és irodalom,” 2018, https://www.es.hu/cikk/2018-09-21/halasz-laszlo/ megjegyzesek-a-kritikarol.html (15-09-2018) Höpken, Wolfgang, “History Education and Yugoslav (Dis-)Integration,” in: (eds. M.K. Bokovoy, J.A. Irvine and C.S. Lilly), State -Soci ety Rela ti ons in Yugosla via, 1945-1992, London: MACMILLAN, 1997, 79-104. Szilágyi, Ágnes, “Komolyan a humorról – humorelméletek Platóntól napjainkig,” http://mindset.co.hu/komolyan-a-hu morrol-humorelmeletek-platontol-napjainkig/ (20-09-2018) Szögi, Csaba, “Humorban nem ismerek tréfát,” Magyar Szó, 2018, szeptember 7, https://www.magyarszo.rs/hu/3777/kul tura_iro da lom/189378/Hu mor ban-nem-isme rek-tr%C3%A9f%C3%A1t.htm (10-09-2018) Rogers, Brubaker, Csopor tok nélküli etnicitás, ford. Neményi László. Beszélő, 2001. Rogers, Brubaker, Ethnicity without Groups, Cambridge, Mass., 2004. Zahra, Tara, “Képzelt nemközösségek: nemzeti közömbösség mint elemzési kategória: Regio,” 2017. 2. http://regio.tk.mta. hu/index.php/regio/article/view/159 (10-09-2018)

Sa mađarskog prevela Kristina Orovec

Multiple Identities and National Indifference of Vojvodina's Hungarians – Absence of Humour and Seriousness in belles lettres

ABSTR ACT: The article focuses on the question of identity of Hungarians in Vojvodina, taking into account the “seriousness” of writers who are always the most concerned with the national identity. In contrast to them, there is a younger population of Vojvodina's Hungarians. Some recent research shows that they are not so preoccupied with the national identity. To majority of them, it is not of such importance which the scientific literature defines as national indifference. In fact, they have double or multiple identity. More then half of them consider themselves to be part of both Hungarian and Serbian nationality, while most of them declare themselves as Vojvodina's Hungarians. Therefore, the regional identity has a great importance. KEYWORDS: multiple identity, national indifference, minorities, nationality, stereotypes, seriousness

Primljeno: 20. oktobar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 22. novembar 2018.

[email protected]

35 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 81’255.4

Marija Nenadić Žurka Institut za istoriju i književnu teoriju „G. Kalinesku“ Rumunska Akademija Bukurešt, Rumunija

Reč na hiljadu načina – problemi prevođenja

APSTRAKT: U ovom radu bavimo se problemima koji nastaju prilikom prevođenja književnih teksto va, ne samo kad je reč o poznavanju dva jezika i dva gramatička sistema, već i kad je reč o specifič nostima kultura, mentaliteta, sistema vrednovanja i shvatanja sveta sa kojima se jedan prevodilac susreće. Suprotno mišljenju koje vlada, prevođenje nije samo prenošenje poruke sa jednog jezika na drugi; prevođenje nije samo izgovaranje jedne reči na drugom jeziku, već je i prevođenje one tišine, onog neizrecivog, a razumljivog, što se krije između redova. KLJUČNE REČI: prevođenje, kultura, mentalitet, intertekstualnost, veliki i mali jezici

Kada se govori o prevođenju, u generalnom smislu, vlada mišljenje da je prevoditi književni tekst „umetnost“, a prevoditi bilo koji drugi tip teksta „zanimanje“1. Iako je ova opozicija donekle tačna, ne možemo zanemariti ono suštinsko: i u osnovi književnog prevoda se nalazi „zanimanje“ ili, možda bo lje rečeno, „zanat“. Pod „zanatom“ podrazumevamo dobro vladanje jezicima, gramatičkim i lingvistič kim pravilima oba jezika, semantikom i pragmatikom; ipak, prevoditi jedan književni tekst, koliko god on bio veliki ili mali, slavan ili nepoznat, dugačak ili kratak – zahteva više znjanja od vladanja jezicima i više umešnosti od bogatog rečnika; tu se može videti razlika u načinu prevođenja jednog književnog teksta u odnosu na prevođenje jednog dokumenta. Mada se ne može zanemariti ova esencijalna razli ka, na koju su pažnju skrenuli prvenstveno brojni književni kritičari, među prevodiocima širom sveta postoji čudna i pomalo zabrinjavajuća namera da se i prevođenje književnog teksta pretvori u neku vrstu „zanata“. Samim tim nastaju brojne studije2 o problemima koji se javljaju prilikom jedne ovakve avanture prevođenja književnog teksta, ali obično ne nude neko rešenje, naročito ne jedno univerzalno

1 Više o ovome v. Kazakova, 2015. U uvodnom delu (2842-2843) se bavi problemom književnog prevođenja vs. prevođenje dokumen ta/naučnog teksta. 2 Navešćemo samo nekoliko: Abulhassan Hassan, Bahaa-eddin. Lite rary Transla tion: Aspects of Pragma tic Mea ning. Cambrid ge Scolars Publishing, 2011; Bassnet, S. Translation Studies, London: Rou tledge, 1992; Bell, T. R. Translation and Translating; Theory and Practi ce , New York: Longman Inc, 1993; Dagut, M. B. ”Can Metaphor be translated?“ in Babel, no. 22 (I), p. 21-33; Fernández Guerra, Ana. ”Translating Culture: Problems, Strategies and Practical Realities” in Art and Subversion, no. 1 – Year 3, 12/2012; Landers Cliford E. Lite rary Transla tion: A Practi cal Gui de , New Jersey Press: Multilingual Matters, 2001; Larson, Mildred L. Meaning-based Translation. A Gui de to Cross-langu a ge Equi va len ce , New York: University Press od America, Inc. 1984; Lefevre A. Transla tion, Rewri ting and the Mani pu la tion of Lite rary Fame , New York: Routledge, 1992.

36 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 81’255.4

koje bi moglo da spase prevodioca iz škripca, besanih noći i preznojavanja nad jednom rečenicom, pre znojavanje koje može trajati i mesecima. Ako prihvatimo da je potrebno znati mnogo više od jezika da bi jedan književni tekst postojao i živeo i na drugom jeziku, ako se slažemo da uspešan prevod je onaj koji je čitljiv i prijemčiv i u novom ruhu, onda moramo prihvatiti i to da su dobri prevodi, dobri književni prevodi retki, a dobri prevodioci još ređi. Kada kažemo „retki“ ne mislimo na mali broj dobrih prevoda, koliko na jedan sasvim druga čiji odnos: broj dobrih prevoda u odnosu na broj loših prevoda, kao i broj dobrih prevodilaca u odnosu na broj loših prevodilaca izgleda poražavajuće. Može se samo spekulisati da li se radi o tendenciji da se književno prevođenje pretvori u „zanat“ ili je prosto reč o skupu nesrećnih okolnosti vremena u kojem živimo – kratki vremenski rokovi, neadekvatni monetarni reciprocitet za rad i konačni proizvod, neza interesovanost izdavačkih kuća da štampaju dela manje poznatih pisaca, bez obzira na kvalitet njiho vog dela; lista je duga i neiscrpna. No, da se vratimo prevođenju književnog teksta kao takvog. Polazeći od „intertekstualnosti“ Julije Kristeve3, prilikom prevođenja jednog teksta, nije dovoljno razumeti jezik. Treba razumeti ono čuveno školsko „šta je pesnik hteo da kaže“, poznavati kompletno delo tog pisca4 i pratiti mu nit misli i ideja kroz stvaralaštvo, gledati mehanizme ne samo jezika na ko jem je nastalo delo, već i sistem i način primene tog jezika u samom delu, piščevo lično poimanje jezika na kojem stvara. Sa one strane jezika, lingvistike, semantike, pragmatike i sintakse, treba vladati kon tekstima koji se najbolje mogu podvesti pod termin „interkulturalnost“. Uslovi nastanka dela, istorijski, socijalni, politički, čak i ekonomski uticaji u svakodnevnom životu, a da ne zanemarimo i uticaje dru gih kultura (što je goruće u zajednicama sa mešovitim stanovništvom kao što je, na primer, Vojvodina ili čak ceo Balkan). Prevodilac nije samo prenosilac poruke sa jednog jezika na drugi – on mora biti više od toga, on mora postati sam pisac tog dela, da unese dušu u tekst, a da pri tom ne ostavi lični pečat na delo. Podvojenost ovog tipa je praktično nemoguće dostići. Ali, da predstavimo svaki problem posebno, korak po korak. Ako krećemo od primarnog nivoa jednog dela, od samog jezika na kojem je napisan tekst, treba uvek uzeti u obzir kad je delo nastalo, ali i o kojem periodu govori. Jezik je živ organizam, ponavljam ovu rečenicu koja je već deo opšteg mesta i svi smo skloni da zanemarimo ovu tačku. Jezik je živ, jezik se menja, jezik se savija i ispravlja, krivi i grana, ozeleni i suši se u različtim periodima, nastaju nove reči, neke odumiru, neke menjaju značenja, neke se raslojavaju i dobijaju mnogo bogatije konotacije nego što bi se na prvi pogled pomislilo5. Pro blem samog jezika može biti veliki čak i za pravog bilingvalca, nekog ko poznaje obe kulture podjed nako, oba jezika podjednako, oba naroda podjednako. Večito se vraćam na primer Andrićevih prevoda i velike probleme koje stvara, na jezičkom nivou, njegovo delo. Pisano lepom rečenicom koja teče kao reka bez izvora i ušća, misli jasne i čiste, rečnik korišćen u nastanku je prava noćna mora za svakog pre vodioca – počevši od beskrajnog broja arhaizama, istorizama i turcizama, šta bi prevodilac trebalo da uradi da bi Andrić ostao Andrić na bilo kojem i na svakom jeziku? Šta učiniti onda kad jezik na koji se on prevodi nema i ne ispunjava uslove ove potrebe? Kako na engleskom, na primer, prevesti reč „avlija“ sa svim kulturološkim konotacijama koje ova reč nosi i koje mi ovde razumemo, ako engleski ne po znaje ovakvu reč niti ovakve konotacije? Ostati veran tekstu i učiniti ga nečitljivim ili ostati veran priči

3 V. studije Julije Kristeve Le Texte du Roman i Desi re in Langu a ge: A Semi o tic Appro ach to Langu a ge and Art. 4 Naravno, nije uvek moguće poznavati kompletno delo jednog autora. Bilo bi suludo i očekivati tako nešto, osim ako nije reč o pisci ma koji su deo svetskog kanona. Prevoditi Šekspira a ne znati njegovo celo delo je maltene bezumno, ali ne može se isto očekivati i kad je reč o piscu koji nije (još uvek i ko zna da li će biti) deo istog kanona; poželjno je da prevodilac bude upoznat sa još nekim delima istog pisca, da bi ustanovio razvojnu nit kreacije tog autora, kao i da bi se upoznao sa piščevim „jezikom“ na svim nivoima na kojima postoji, mehanizme koje pisac koristi i kako je svet predstavljen u njegovim delima – bez obzira da li se radi o poeziji, prozi ili dramskom delu. 5 Kada se govori o jeziku, često se misli na standardizovani, književni oblik istog. Prevodilac mora poznavati i žargon oba jezika, regiona lizme, sva socijalna raslojavanja jezika (na jedan način će, na primer, lekar koristiti književni jezik, a na sasvim drugi će to činiti, na primer, automehaničar), istorizme, arhaizme, pozajmljenice, kolokvijalni govor, naučni govor... Lista je duga.

37 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

i nadati se da genijalnost koja se krije u rečima korišćenim da se izgradi delo nisu krucijalne za valori zaciju dela? U oba slučaja, pisac će biti izdan – ili nečitljiv i neprijemčljiv drugoj kulturi koja ne može pojmiti ovaj tip izraza koji nije u skladu sa njihovim poimanjem sveta ili će biti ogoljen svih mogućih značenja i skrivenih kulturoloških stazica koje su isprepletene duž priče. Šta uraditi i onda kad drugi jezik dozvoljava prevođenje, na primer turcizama, sa istim tim ekvivalentima, ali prevodilačka praksa u tom jeziku to ne dozvoljava, kao što se dešava u rumunskom jeziku? Da li tad ići protiv glavne struje i ostati veran i tekstu i poruci i, u krajnjem slučaju, piscu i prihvatiti da će jedan takav prevod biti sma tran čistim promašajem ili se povinovati tradiciji prevođenja tog jezika na koji prevodiš i opet ponavlja ti sebi da je dobro „što se bar prevodi“? I šta uraditi sa Andrićevom rečeničnom sintaksom koja je toliko lepa i tečna na srpskom jeziku, a toliko nemoguća za prevod na jezicima koji imaju mnogo jednostavniji sistem građenja rečenice, jezici koji ne podnose dugačke, složene rečenice? Iskasapti jednu Andrićevu rečenicu u pet manjih ili tražiti način da nasilno u jedan jezički sistem uneseš ono čemu mesto nije? Kada već govorimo o jeziku, prevodilac ni u jednom trenutku ne može da dozvoli sebi da ne vlada kompletnom istorijom oba jezika. On mora znati sva značenja jedne reči, sva značenja koja su u sva kom trenutku nastala i nestala, sve moguće i nemoguće konotacije koje su piscu mogle pasti na pamet. Tu dolazi do neophodnosti poznavanja dela autora, a ne samo knjige ili pesme koja se prevodi; sada je neophodno poznavanje i jezika i načina na koji pisac koristi ovo oruđe u svom stvaralaštvu. Predlažem vam da razmislimo o jednoj jedinoj reči – ćutanje. Primarno značenje, poznato svima nama, jeste zna čenje tišine, negovorenja, mira. Sekundarno značenje, koje se vremenom izgubilo, ali koje se još uvek može otkriti među kanonizovanim piscima na srpskom jeziku iz davnina je značenje „osećati, saose ćati“. Razlika između ova dva značenja je vidljiva na nivou akcenta – ukoliko akcenat nije naznačen u originalnom tekstu, kontekst bi trebalo da nam bude smernica, ukoliko, naravno, poznajemo oba zna čenja ovog glagola. Rečenica „Ćutim tvoju ljubav“, na primer, dobija dvojako značenje, koje prevodilac, u zavisnosti od konteksta, mora pažljivo protumačiti – da li je reč o tišini ili osećanju? I da li imamo dovoljno prevodioca na ovom svetu koji bi se zaustavili nad ovakvom rečenicom dovoljno dugo da bi joj pronašli pravi smisao koji se krije iza jedne tako lake i poznate reči koja je deo svakodnevnog govora? Nakon sudara sa jezičkim problemima koje donosi jedan prevod, onaj koji prevodi mora se suočiti i sa nizom drugih, većih. Ni jedno delo ne postoji samo za sebe, van svih i svakog, van vremena, prostora i ljudi, van cele književne istorije jednog naroda i van celokupne svetske književnosti. Tu dolazi do „in tertekstualnosti“ Julije Kristeve, do prepoznavanja svih tragova ostavljenih u tajnosti u jednom tekstu. Da li je pisac čitao, na priemr, Borhesa i da li se može osetiti uticaj? I, još bitnije, kako je pisac razumeo Borhesa i da li je njegovo shvatanje Borhesa moguće preneti u drugi jezik? Da li je moguće preneti ovaj uticaj tačno onako kako on postoji, da pri tom „ne bode oči“, a da ipak bude prisutan? I šta uraditi kad je uticaj nemoguće otkriti, kad je nemoguće ući mu u trag, kad ga previdiš i tek godinama kasnije, uz zre lost i iskustvo, uvidiš da si negde omašio? Kako pomiriti dva sveta u jednom tekstu, jedan javni i jedan tajni, a da pri tom ne dođe do veleizdaje pisca na drugom jeziku, ne razgolititi mu sve tajne i načiniti od njega drugorazrednog ili trećerazrednog skribomana koji je nizao reči i koji nema nikakvu dubinu? Primarno zbog gore navedenog, dolazimo do problema sa kojima se svi suočavamo – do podele na velike i male književnosti. Šta čini jednu književnost velikom, a šta malom, van istorijskih kontek sta i statuta velesile? Upravo problem prevođenja: šta se prevodi i kako se prevodi. Ako su izbori pisca loši, a pri tom prevodilac ne pokuša da se poistoveti sa piscem na drugom jeziku, onda ni ta „mala književnost“ ne može da probije okvire šablona i da prevaziđe sopstveni status malog i nebitnog. Lič no smatram da je najveći problem ovih malih književnosti upravo taj što postoji goruća, nezajažljiva i nerazumljiva želja da se nametnu prvenstveno velikim književnostima, a da se pri tom zanemaruju prevodi na ostale „male književnosti“, koje bi, možda, bile prijemčljivije ovoj književnosti upravo zbog sličnih istorijskih i socijalnih, kulturoloških konteksta. Rumunska književnost, vraćam se onom što

38 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

znam, biće mnogo lakše prihvaćena i shvaćena na srpskom, nego na francuskom ili engleskom jeziku. Lakše je ljudima iz Vojvodine da razumeju roman Jon (Ion) i beskrajnu potrebu za posedovanjem ob radive zemlje, nego što će to razumeti blazirani francuski dendi u nekom od salona. Jednostavnije je nama da shvatimo sve užase romana Šuma obeše nih (Pădu rea spânzuraților) nego što će to razumeti jedan Amerikanac ili Englez – kod njih nisu takve šume nicale. Stižemo, samim tim, i do problema stvaralaca na manjinskim jezicima. Oni su nekako izgubljeni u procepu književne egzistencije, sede na dve stolice, njihovo ja je mešavina dva ili više identiteta, njhov jezik je dvojak, njihovo poimanje sveta je dublirano. Pisac rođen na teritoriji jedne zemlje, a pri tom ima maternji jezik koji nije većinski, postaje začkoljica sopstvene egzistencije. Ukoliko piše na svom maternjem jeziku, on se služi instrumentom koji mu generacijski pripada, ali primena tog jezika, ko liko god on dobro vladao njime, je drugačija od načina na koji će to primeniti pisac iz matične zemlje. Nije problem na leksičko-gramatičkom nivou, već na kulturološkom uticaju načina na koji je viđen svet – pod uticajem okoline u kojoj živi, manjinski pisac postaje neko ko na svom jeziku govori stvari koje su strane kulturi kojoj jezik pripada. Šta raditi sa ovom književnošću? Prevesti je, na primer, sa ru munskog na rumunski? I kako je prevesti na većinski jezik, kad je ona mišljena u toj kulturi, a pisana u drugoj? Kako im naći mesto? Ukoliko manjinski pisac odabere da piše na većinskom jeziku, kao što su to na primer uradili Vasko Popa i Florika Štefan, koliko prevodilaca se usuđuje da njihovo delo prevodi na njihov maternji jezik? Prevodilac mora razumeti, u ovom slučaju, ne samo kulturu i celo kulturno nasleđe dva jezika sa kojima radi, već i jedan treći svet, svet manjinskog pisca koji je neretko mešavina jezika, običaja, tradicija i vizija dva sveta. Upravo zbog toga manjinski pisci su često anonimni u obe kulture – i u kulturi u kojoj žive i u kulturi na kojoj pišu. Matična zemlja se ne retko ne pronalazi u nje govim delima, a kultura u kojoj žive ih posmatra kao stranca u svojim redovima. I umesto da se ovakvi stvaraoci koriste kao vrsta veze između dve kulture, kao spona dva sveta, oni su često u zapećku, njima je mnogo teže da se probiju svuda, na svakom jeziku. Ne smemo zanemariti sve ove probleme koji postoje u prevođenju. Prevođenje je prvi korak da se predstave svetu identitet i kulturu jednog naroda, a prevodilac je najveća izdajica. Od jednog čoveka zavisi da li će u svojoj misiji uspeti ili ne. Ukoliko prevodilac nije osoba koja je istovremeno profesiona lac u svom poslu, a umetnik u duši; ukoliko prevodilac nije u stanju da suzbije sopstveno ja i da rodi u sopstvenoj koži pisca koga prevodi, sa celim svetom koji pisac nosi u sebi, onda prevodilac može naneti više štete nego koristi. Ukoliko se ne ispuni sveto trojstvo prevođenja: odanost stilu pisca, odanost po ruci dela i verodostojnost jeziku na koji se prevodi, prevod će omanuti u osnovnoj poruci koju šalje, a koja je večiti krik malih književnosti: pogledajte nas, upoznajte nas, razumite nas, prihvatite nas. Na kraju, želim da kažem da, suprotno generalnom mišljenju koje vlada među ljudima koji se nika da nisu bavili prevodom, dobar prevod se stvara vremenom, strašću i mukotrpnim radom, kako na sebi tako i na delu koje se prevodi. Jedan prevod književnog dela nije samo prevod teksta, već je prevod cele jedne kulture, jednog identiteta, jedne istorije i jednog sveta koji može ličiti, ali nikada nije istovetan sa bilo kojim drugim. Treba umeti prevesti taj svet, to viđenje i to shvatanje.

LITERATURA:

Abulhassan Hassan, Bahaa-eddin. Literary Translation: Aspects of Pragmatic Meaning. Cambridge Scolars Publishing, 2011 Bassnet, S. Translation Studies, London: Routledge, 1992 Bell, T. R. Translation and Translating; Theory and Practice, New York: Longman Inc, 1993 Dagut, M. B. ”Can Metaphor be translated?“ in Babel, no. 22 (I), p. 21-33 Fernández Guerra, Ana. ”Translating Culture: Problems, Strategies and Practical Realities” in Art and Subversion, no. 1 – Year 3, 12/2012

39 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Haque, Ziaul. ”Translating Literary Prose: Problems and Solutions” in International Journal of English Linguistics, Vol, 2, no. 6, 2012: 97-111 Kazakova, Tamara A. ”Strategies of Literary Translation” in Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences, no. 12 (2015 8): 2842-2847 Kristeva, Julia. Le Texte du Roman. The Hague and Paris: Mouton, 1970 Kristeva, Julia. Desire in Language: A Semiotic Approach to Language and Art. New York: Columbia Unviersity Press, 1980 Landers Cliford E. Literary Translation: A Practical Guide, New Jersey Press: Multilingual Matters, 2001 Larson, Mildred L. Meaning-based Translation. A Guide to Cross-language Equivalence, New York: University Press od America, Inc. 1984 Lefevre A. Translation, Rewriting and the Manipulation of Literary Fame, New York: Routledge, 1992

A Word in Thousand Ways – Problems in Translating

ABSTRACT: In this paper we present problems that arise while translating literary texts, not only when it comes to the knowledge of two languages and two grammatical systems, but also when it comes to the specifics of cultures, mentality, evaluation systems and the perception of the world which a translator could encounter. Contrary to the general opinion, translation is not just the trans mission of a message from one language to another; translation is not just the pronunciation of a word in another language – it is also the translation of the silence, that inexpressible but under standable silence which is hidden between the lines. KEYWORDS: translation, culture, mentality, intertextuality, big and small languages

Primljeno: 19. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 2. decembar 2018.

[email protected]

ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 316.722(497.11)

Miroslav Keveždi Doktorska škola sveučilišta Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku – poslijediplomski interdisciplinarni sveučilišni studij – kulturologija1

Mapi ra nje inter kul tu ra li zma u Srbi ji

APSTRAKT: Cilj rada jeste postavljanje osnove za mapiranje interkulturalizma u Srbiji. U uvodnom de lu autor posvećuje pažnju definicijama i kontraverzama pojmova mapiranja, kulture, multikulturalizma i interkulturalizma. Kao polazište dato je osnovno shvatanje filozofije diskursa Mišela Fukoa, kao i stav švajcarskog antropologa Kristijana Đordana, da kontaktne situacije i procesi interkulturalnih komunika cija vode praktično bez izuzetka do socijalno konstruisanih dispariteta, koji se sa svoje strane iskazuju na nivou socijalne strukture. Autor analizira i upoređuje dva slučaja interkulturalne komunikacije za koje se drži da ocrtavaju kako granice, tako i oblast interkulturalizma u Srbiji. Jedan slučaj je postavljen od strane Đordana, a drugi slučaj je u medijima prezentovana praksa ugovorenih maloletničkih brakova u romskoj zajednici u okolini Kruševca. Uočeno je da u oba slučaja postoje nesporazumi između pravnih si stema država i kulturnih obrazaca etničkih grupa, ali i nesporazumi unutar kulturnih grupa. Građanska, „liberalna“ kultura, tj. kultura ljudskih prava pojavljuje se kao korektiv i „graničar“ multikulturalizma. KLJUČNE REČI: Inter kul tu ra li zam, komu ni ka ci ja, mapi ra nje, multi kul tu ra li zam, Srbi ja

1. UVOD Cilj rada2 jeste postavljanje osnove za mapiranje interkulturalizma u Srbiji. U uvodnom delu po svetićemo pažnju definicijama i kontraverzama pojmova mapiranja, kulture, multikulturalizma i inte rkulturalizma. Zatim ćemo analizirati i uporediti dva slučaja interkulturalne komunikacije koji delom ocrtavaju kako granice, tako i oblast interkulturalizma u Srbiji. Mapiranje je, najjednostavnije rečeno, kreiranje mapa. Mapa je pak: „1. geografska karta, plan, crtež koji prikazuje neki geografski prostor, izražen prema pravilima kartografije. 2. slikarska zbirka umetničkih slika koje čine celinu po temi, formatu, žanru i sl. 3. posebne korice, omot ili torba za smeš taj spisa, papira ili crteža“ (Клајн & Шипка, 2008, стр. 744). Mi ćemo u ovom radu mapu interkultura lizma shvatiti više u drugom smislu, kao zbirku slučajeva kojima se interkulturalizam očituje. Matematičkim jezikom rečeno, mapiranje je operacija koja asocira svaki element datog skupa (do mena) sa jednim ili više elemenata drugog skupa (opsega) (Clapham & Nicholson, 2009, p. 500). U našem slučaju jedan skup jeste „Srbija“, a drugi „interkulturalizam“. Kako bismo izvršili mapiranje po trebno je da asociramo elemente ovih skupova po nekom principu, i to će biti princip interkulturalne komunikacije, tj. interkulturalnog nesporazuma.

1 doktorand 2 Ovaj tekst je rezultat rada na projektu letnje škole interetničkog, interkulturalnog i interkonfesionalnog dijaloga (AID) pod nazivom „Mi i drugi. Prevladavanje granica“ koji je organizovao Forum za etničke odnose, u saradnji sa Visokom školom za poslovnu ekonomiju i preduzetništvo (PEP) i „ERMA“ programom, Sarajevo-Forli, uz podršku Ambasade Republike Bugarske u Beogradu, na Srebrnom jezeru, u periodu od 26. avgusta do 1. septembra 2018. godine.

45 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Ukoliko želimo da bliže odredimo skup „interkulturalizma“ onda se pre toga moramo pozvati na pojam „multikulturalizma“. Istorijski gledano, oblast multikulturalizma počela je da se definiše 1971. godine govorom Pjera Trudoa, tadašnjeg predsednika kanadske vlade, koji je izrekao da „Termin bikulturalizam ne odslikava dovoljno dobro naše društvo. Reč multikulturalizam je u tom pogledu preciznija“ (Stojković, 2004, str. 147). Branimir Stojković multikulturalizam definiše na sledeći način: „Multikulturalizam je ideja ili ideal o skladnom suživotu različitih etničkih i kulturnih grupa u okviru pluralističkog društva. Osnovna značenja termina odnose se kako na ideologiju/diskurs multikultura lizma tako i na politiku odnosno praksu multikulturalnosti“ (Ibid.). Milan Mesić mišljenja je da neki, ponajpre evropski istraživači i kulturni praktičari, koji se bave pitanjima afirmacije kulturnih različi tosti, multikulturalizam shvataju, govoreći pojednostavljeno, naprosto u smislu priznavanja činjenice kulturnog (etničkog) pluralizma i prava različitih društvenih grupa (u prvom redu novih imigranata) na zadržavanje svojih kulturnih specifičnosti: „Iz te perspektive, multikulturalizam može biti poziti van samo utoliko, ukoliko naspram isključivosti i (prisilne) asimilacije zagovara suživot manjinskih i deprivilegiranih grupa s dominantnim društvom. S druge strane, on se (o)lako može optuživati za na zadno, esencijalističko podržavanje kulturne zatvorenosti, pa čak i izolacije i segregacije tih istih gru pa, kao i za konzerviranje njihovih unutarnjih, često neliberalnih odnosa, koji počivaju ponajprije na tlačenju žena. Nasuprot (takvom) multikulturalizmu postavlja se koncept i politika interkulturalizma, koji smjera otvorenim modelima kulture, poticanju njihovih kontakata i prožimanju, a u radikalnim inačicama, čak i transkulturalizmu“ (Mesić, 2006, str. 67). Mesić pojmu interkulturalizma prigovara da nije tako idejno i teorijski razvijen kao što je to pojam multikulturalizma. Uz to, on primećuje da je pojam interkulturalizma povezan najčešće sa oblastima obrazovanja i umetnosti, dok je opseg pojma multikulturalizma daleko širi. Ono što smatramo korisnim jeste Mesićevo uočavanje da postoji de mografsko-deskriptivni, ideološko-normativni i programsko-politički smisao ovih reči. Svaka od ovih dimenzija korisna je za određivanje našeg drugog skupa – Srbije. U demografsko-deskriptivnom smislu Srbija je država koja po popisu iz 2011. godine ima 7.186.862 stanovnika. Po nacionalnoj pripadnosti Srba je bilo 5.988.150 (83,32%), a za njima po brojnosti slede Ma đari sa 253.899 (3,53%), Romi sa 147.604 (2,05%) i Bošnjaci sa 145.278 pripadnika (2,02%). Pitanje koje se može postaviti jeste da li su ovi procenti dovoljni sami po sebi da Srbija bude opisana kao pluralistička, tj. multikulturalna država? Pitanje je takođe koliko je prisutan skladan život između različitih grupa? Da li popisni rezultati zaista i iskazuju da zbilja postoji kulturni pluralizam? S obzirom na ovo poslednje možemo reći da postoje autori (liberalne provinijencije) koji u pitanje dovode kolektivitete i njihova pra va (Kukathas, 1992, p. 124; Keveždi, 2017), ali i samo postojanje kultura kao precizno ograničenih, post varenih, esencijalizovanih i vremenski neograničenih (Winthrop, 2002; Keveždi, 2017). Ovo poslednje smatramo važnim zato što i kod postojanja nominalno različitih grupa ipak postoje i određena praktič na preklapanja (npr. jezička ili verska) koja ponekad mogu autsajdera dovesti u poziciju da se upita da li su u pitanju dve ili zapravo jedna kulturna/etnička grupa (primer nekih Hrvata u odnosu na neke Bu njevce, ili nekih Vlaha u odnosu na neke Rumune, nekih Bošnjaka u odnosu na neke Muslimane, itd.).3 U ideološko-normativnom i programsko-političkom smislu smatramo da je potrebno postaviti pitanje kakav je karakter vlasti u Srbiji. Vlast je, pored teritorije i stanovništva, jedan od osnovnih atribu ta drža ve, 4 tako da država jeste ta koja, preko organa vlasti, omogućava određena delovanja i iz uzeća od delovanja određenih delova stanovništva na svojoj teritoriji (Winthrop, 2002; Keveždi, 2017). Za određenje nacije-države smatramo važnim sledeću podelu: „S obzirom na vrstu zajednica od kojih

3 Vidi na primer publikaciju Vlasi ili Rumu ni iz Istoč ne Srbi je i "Vlaško pita nje" (Dragić, 2002). 4 Uopšteno gledano, država je u pravnom smislu suvereni i nezavisni entitet sposoban da ulazi u odnose sa drugim državama i uživa internacionalnu pravnu osobnost. Da bi se kvalifikovao kao država, takav entitet mora imati: 1. stalnu populaciju (stanovništvo), 2. de finisanu teritoriju na kojoj izvršava svoj autoritet, 3. efikasnu vlast (državnu upravu) (Martin, 2003, p. 475).

46 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

su nastale nacije, od karakteristika države, kao građanske ili nacionalne, uzevši u obzir ideologiju i retoriku kojom se opravdavaju, nacije se mogu podeliti na dva osnovna tipa. Prvi je etnički ili tzv. pri mordijalistički (u literaturi se mogu sresti i nazivi: istočni, kulturni, romantičarski, mnogovekovni ili istorijski), kojeg u osnovi karakteriše najdublja privrženost pojedinca etnosu (rodu, plemenu, nasleđu), što govori da on ne bira svoju pripadnost, već se sa njom rađa. Tako posmatrana nacija određuje po jedinca, a ne on nju. Logikom ovih shvatanja, na državu se gleda kao na instituciju koja će formalno- pravno zaštititi osobenu, drevnu tradiciju i kulturu koja je temelj nacije. Tu se nacija svija oko etničkog jezgra, običaja i jezika, svojih mitova, brani se etničkom retorikom. Najkraće rečeno, država i nacija tu nisu sinonimi, a savremena država konstituisana na ovom principu uključuje i nacionalne manjine kao kolektivitete. Pripadnost naciji shvata se kao sudbina, a iz tog stava proizilazi centralni pojam – nacio nalna zajednica. Jedan od rukavaca tog pristupa je „subjektivna samoidentifikacija“ koja je dominantno primenjena u našem zakonodavstvu koje reguliše prava nacionalnih manjina“. (Др Ђурић, Проф. др Танасковић, Драган, и Лађевић, 2014, стр. 8-9). Drugi tip nacije je liberalni ili građanski (sreće se i pod nazivom politički ili zapadni model). Kod ovog pristupa pojmu nacije, ključni pojam je suvereni građanin, a nacija se shvata kao zajednica jednakih građana ujedinjenih patriotskom privrženošću zajedničkom skupu političkih praksi i vrednosti. Ovom tipu određenja nacije kao političke zajednice odgovara samo neutralni kulturnoetnički pojam nacije, odnosno čisti državno-teritorijalni pojam na cije. Tako je liberalni pojam nacije određen državljanstvom, pripadnošću određenoj državi, koju čine građani jednaki pred zakonom i ravnopravni u uživanju građanskih prava. Prema liberalnom principu, „pod pojmom nacionalnih manjina podrazumevaju se zajednice koje su manjina u datom društvu, ali koje imaju svoju zemlju (maticu), gde je njihova nacija većinska, a po etničkom principu, pod nacional nim manjinama se podrazumevaju sve zajednice koje pokazuju kulturnu posebnost. Iz ova dva osnov na pristupa tumačenju pojma nacije proizilazi liberalizam kao doktrina građanskog poimanja nacije, a multikulturalizam se javlja kao doktrina etničkog poimanja nacije. Kod građanskog pristupa karak teristična je politika neutralnosti države prema etnokulturnim različitostima, a kod etničkog pristupa karakteristična je politika priznavanja etnokulturnih različitosti. Kod građanskog koncepta, nevidljiva je dominacija većinske nacije, a kod etničkih, ustanovljavaju se različiti režimi zaštite manjinskih prava (kolektivnih i grupnih)“ (Ibid.).5 U Republici Srbiji, mešanje različitih normativnih principa najizraže nije je u članu 1 Ustava: „Republika Srbija je država srpskog naroda i svih građana koji u njoj žive, za snovana na vladavini prava i socijalnoj pravdi, načelima građanske demokratije, ljudskim i manjinskim pravima i slobodama i pripadnosti evropskim principima i vrednostima“.6 Dakle, s jedne strane, Srbija se definiše po etničkom pristupu (država srpskog naroda, manjinska prava), ali i po drugom pristupu (država svih građana koji u njoj žive, ljudska prava) (Ibid. 9). Isti izvor navodi da „Možemo reći da je multikulturni koncept nacije u Srbiji dominantan, bez obzira na to što na taj način derogira klasična načela građanske države. Uz veliko poštovanje ovog koncepta, važno je primetiti i njegove nedostatke, koji se pre svega očituju kroz homogenizaciju manjinskih etničkih zajednica i radikalizovanje njihovih političkih zahteva za uspostavljanje etničkih teritorijalno-političkih autonomija, koje bi onda štitile nji hovu kulturnu ili religijsku posebnost, pogotovu ako predstavljaju kompaktno stanovništvo na nekom delu teritorije, što implicira konfrontaciju sa većinskom nacijom. U konfrontacijama ovog tipa, pritisak može praviti i većinska nacija, u vidu etnonacionalizma i mišljenja da pravni sistem treba da se zasniva samo na srpskoj kulturnopolitičkoj tradiciji. Taj pritisak ide kako prema nacionalnim manjinama, tako i prema građanskoj državi, što rezultira rigidnim većinskim nacionalizmom, koji je politički podjed

5 Moramo primetiti da građanski model ipak ne može biti sasvim etnički neutralan na takav način da je „nevidljiva dominacija ve ćinske nacije“. Ovo je vidljivo iz tog razloga što ako je u građanskoj državi ustanovljen npr. službeni jezik – on je ipak jezik dominantne grupe (Keveždi, 2018). 6 Ustav Repu bli ke Srbi je ("Sl. glasnik RS", br. 98/2006).

47 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

nako opasan kao i eventualni secesionistički, etnički nacionalizam nacionalnih manjina“ (Ibid. 9-10). S obzirom na ove konstatacije čini se da je Srbiji preko potreban interkulturalizam. U skladu sa Mesićevom konstatacijom da je pojam interkulturalizma povezan najčešće sa oblastima obrazovanja i umetnosti vidimo da interkulturalizam zaista biva shvaćen kao „specifičan obrazovni pristup u sklopu multikulturalnih javnih politika“ (Piršl, Benjak, Diković, Jelača i Matošević, 2016, str. 18).7 Obra zovanje treba da omogući kvalitetne odnose među ljudima, a „u kojoj će mjeri odnosi među ljudima biti više ili manje kvalitetni ovisi i o načinu percipiranja i razumijevanja osjećaja, misli i stavova osoba koje ne pripadaju našoj kulturi i koje upravo zbog toga na drukčiji način reagiraju, razmišljaju, oblikuju i organizi raju pojmove i misaone strukture koje su specifične za njihov način življenja, tj. za njihovu kulturu“ (Ibid, 16). U tom smislu velika pažnja posvećuje se razvoju tzv. interkulturalnih kompetencija, tj. interkulturalne osetljivosti. U skladu s tim, u Hrvatskoj je objavljeno više desetina radova posvećenih obrazovnom aspek tu interkulturalizma i to još početkom ‘90-ih (Čačić-Kumpes, 1993; Sekulić-Majurec, 1996; Klinar, 1991), dok se u Srbi ji ova tema tek pomalja (Petrović, 2014).8 Srpski citatni indeks (SCIndeks) prepoznaje tek devet naučnih radova koji kao deo naslova, sažetaka i ključnih reči uključuju reč ’interkulturalizam’ (Kristović, 2012; Maksimović i Petrović, 2012; Đolić, 2012; Jelačić, 2011; Đorđević, 2009; Đorđević, 2008; Đorđević i Mašović, 1999). Isti broj kataloških jedinica pronalazi se i u Katalogu Matice srpske.9 Najveći broj teksto va koji se bave interkulturalizmom dolazi iz civilnog sektora (Jočić, Milosavljević, Joksimović, Kovačević i Škorc, 2012; Macura-Milovanović, Gera i Kovačević, 2009; Petrović i Jokić, 2016; Aksentijević, 2009). Pu blikacija o interkulturalizmu sa naučnih skupova u okruženju ima vrlo malo, i po tematici kao da dokazuju Mesićevu tvrdnju da se interkulturalizam osim obrazovanja uglavnom bavi umetnošću (Roksandić, 2017). Kako bismo sebi bolje predstavili situaciju s obzirom na multikulturalizam i interkulturalizam dužnu pažnju treba posvetiti i pojmu kulture koji se nalazi sadržan unutar pojmova interkulturalizma i multikulturalizma. Definicija kulture je još pre pola veka bilo zabeleženo nekoliko stotina, dok proces definisanja kulture još nije završen (Kroeber & Kluckhohn, 1952; Kloskovska, 2001, str. 8-23). Izdvoji ćemo jednu noviju, pogodnu da ukažemo na probleme koji proizilaze iz definisanja kulture. Jang Jun Kim (Young Yun Kim) pod kulturom vidi „Oznaku za kolektivna životna iskustva uobičajeno prepo znatljivih velikih grupa, kao što su nacionalne i etničke/rasne grupe. On se takođe primenjuje na druge manje, supkulturne društvene grupe koje imaju izrazite životne obrasce (na primer, grupe zasnovane na polu, seksualnoj orijentaciji, geografskoj oblasti, ili fizičkoj ne/sposobnosti“ (Kim, 2001, p. 140). Ono što smatramo važnim jeste činjenica da ukoliko se pojam kulture previše proširi onda se time daje osnova da skoro svaki kulturni susret bude „interkulturni“, uz različite stepene „interkulturalnosti“ ili heterogenosti u iskustvenom zaleđu onih koji učestvuju u interakciji (Ibid.).10 Drugi momenat koji smatramo važnim jeste naglasak koji se kod Kima i nekih drugih autora stavlja na interkulturalnu ko munikaciju, za koju mi držimo da predstavlja suštinski oblik interkulturalizma/interkulturalnosti. U tom smislu interkulturalizam ne bi bio samo „specifičan obrazovni pristup u sklopu multikulturalnih javnih politika“, već bi on predstavljao i specifični komunikacioni pristup. Specifična razlika interkul

7 Elvi Piršl drži da se interkulturalizam kao pojam javlja 1975. godine „kada ga radna skupina Odbora za kulturu Vijeća Europe pred laže kao pristup obrazovanju migranata koji omogućuje rješenje problema u kojem se našla većina zemalja imigracije“ (Piršl, Benjak, Diković, Jelača i Matošević, 2016, str. 19). 8 Tokom '90-ih, zapaženi su zbornici u izdanju Foruma za etničke odnose koje je na temu interkulturalnosti, u kontekstu međunaci onalnih sukoba na prostoru bivše SFR Jugoslavije, priređivao Božidar Jakšić (Jakšić, Interkulturalnost i tolerancija, 1998; Jakšić, Inter kultu ral nost versus rasi zam i kseno fo bi ja , 1998; Jakšić, Grani ce - izazov inter kul tu ral no sti , 1996). 9 Publikacija pod ključnom rečju ’interkulturalnost’ ima deset puta više, tačnije 104. 10 Kim ukazuje da domen studija interkulturalne komunikacije isključuje proučavanje masovnih i drugih tehnoloških formi komuni kacije unutar i kroz različite kulturne i supkulturne sisteme. Mi ovo smatramo upitnim, pre svega zato što postoji veći broj radova koji se bavi interkulturnom komunikacijom na internetu ili kroz umetnička dela koja pripadaju masovnoj kulturi, gde se očituje drugačiji stav (Cheng & Eugenia González Alafita, 2013; Ess & Sudweeks, 2005).

48 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

turalne komunikacije, u odnosu na genus proximum komunikacije bila bi u tome što se ona vodi uz relativno visok stepen razlike u kulturnom iskustvenom backgro und -u komunikatora. Ovo smatramo logičnim i iz tog razloga što interkulturalno obrazovanje mora rezultovati interkulturalnim kompeten cijama, a one se aktiviraju tek u interkulturalnoj komunikaciji. Kad je u pitanju interkulturalna komunikacija smatramo interesantnim pristup koji dolazi iz fi lozofije Mišela Fukoa (Foucault, Michel). Naime, „Za Fukoa, ’istina’ je jedan ’skup pravila ... [i] sistem uređenih procedura za produkciju, regulaciju, distribuciju, i obradu stanovišta“ (Moon, 1996, p. 70). Drugim rečima, interkulturalizam se može prepoznati kao kandidat za „istinu“, u kojoj bi se uređivale procedure u vezi sa obradom stanovišta koje pripada različitom kulturnom zaleđu. Interkulturalizam bi tako bio i obrazovanje za pravilnu, „istinsku“ komunikaciju. U tom smislu „istina interkulturalizma“ morala bi nadilaziti/supsumirati11 pojedinačne kulturne „istine“. Nama je ovaj pristup interesantan za to što se oblast interkulturalizma može prepoznati kao ona do koje supsumpcija funkcioniše. Isto tako, pretpostavka je da tamo gde interkulturna komunikacija ne uspeva, tj. pojavljuje se kao nesporazum – pojavljuje se krajnja granica interkulturalizma. Ovakvo razmišljanje prati ono što navodi Mun: „Fukoanska genealoška istraživanja nastoje da istraže „ispuštanja“ i „pojavljivanja“ novih diskurzivnih formacija i da mapiraju linije diskursa preko kontradikcija i logičkih diskontinuiteta, posebno „nesreća, slučajnosti, strasti, malih zloba, iznenađenja ... i moći“ (Ibid.). Za nas je ovo važno zato što se uviđa da postoje uredna i „istinska“ interkulturalna ko munikacija koja teče glatko i u skladu sa procedurama s jedne strane. S druge strane, uviđa se da postoji i interkulturalna komunikacija koja se odlikuje nesrećom, slučajnošću, strašću, zlobom i moći. Prva je, ako uopšte postoji, uredna i zato nevidljiva. Druga je „neistinita“, i ona iscrtava mapu tako što iscrtava granicu između neuređenog i uređenog sistema. To znači da se naše mapiranje u vidu zbirke slučajeva odnosi na ovakve „nesrećne“ slučajeve koji iscrtavaju granice interkulturalizma u Srbiji. U istom pravcu, a donekle konkretnije, švajcarski antropolog Kristijan Đordano (Christian Giordano) iznosi zanimljivo stanovište da se „u socijalnoj svesti jednog društva neretko može zapaziti predstava, po ko joj se ’nadređene’ i ’podređene’ grupe odlikuju suprotnim etničkim svojstvima“ (Đordano, 2001, str. 6). Nad ređenost i podređenost smatramo pojmovima koji su povezani sa Fukoovim pitanjem moći. To bi značilo da se na granici između moći i nemoći neretko odigrava „ne/uredna“ interkulturalna komunikacija. Drugim rečima – „nesrećni slučaj“ je neretko igra moći, i to između predstavnika različitih društvenih grupa. Đordano kritikuje, rekli bismo naivnu, prećutnu pretpostavku da kulturni kontakti, tj. interkultu ralna komunikacija sadrže interaktivne procese između istovrednih partnera. Za njega je realniji sledeći stav: „interkulturni odnosi unutar ’razmađijanog’ zapadnog sveta sastoje se od stereotipa koji treba da dokumentuju sopstvenu nadmoć“ (Ibid. 9). Tako članovi i pripadnici jednog „klana“ ili nekog etnosa uvek nastoje da istaknu sopstvenu socio-kulturnu nadmoć u odnosu na susedne rivale, navodeći pri to me bezbroj simbola i znakova: „U tom smislu je Levi-Stros potpuno u pravu kada ističe da etnocentri zam u interkulturalnim odnosima čini jednu od osnovnih konstanti kolektivnih misaonih shema svakog društva“. Ovde možemo dodati da se kartografska metafora unutar teorija mapiranja interkulturalizma može prepoznati, između ostalog, u nekim post-kolonijalnim analizama toga kako su mape iscrtavane za vreme evropskog kolonijalizma kreirale iskrivljene geopolitičke slike sveta koje su pozicionirale Zapad u veštački superiornu poziciju: „Te kolonijalne mape su manipulisale oblike i veličine kontinenata i nacija i izobličavale realnost njihovih relativnih fizičkih veličina tako da Severna Amerika izgleda veća od Afrike i Skandinavija veća od Indije“ (Munshi & McKie, 2001, p. 10).12 Neoko lo ni ja li zam i impe ri ja li zam su otu

11 “Supsumpcija“ – (lat. sub = pod i sumo = uzimam, određujem), podređivanje vrsnog pojma nekom opsegu širem i višem rodnom pojmu (Filipović, 1989, str. 322). 12 Ovakva tendencija prisutna je i dalje, jer svaka država ili entitet u središte mape stavlja sebe.

49 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

da i dalje ponekad viđeni kao faktori koji značajno utiču na kreiranje interkulturalnih mapa, što se ogleda i u literaturi o interkulturalnoj komunikaciji: „Ideja je da treniramo Zapadno „mi“ da nauči o kulturnim vrednostima i poslovnim praksama „njih“ u nastojanju da ostanemo vodeći u biznisu“ (Ibid, 13). Citirani autori kritikuju proces stereotipizacije koji se vodi kreiranjem slika o „Drugima“, tako da čak i sofistici ranije tehnike konfiguracije drugih kultura (primer teorije Geerta Hofstedea) zapravo iz njihove pozicije izgledaju kao sofisticirane stereotipizacije. Drugim rečima, ovakvim stavovima je stavljeno u pitanje naše interkulturalno obrazovanje, zato što je viđeno kao instrument ekonomskih i političkih centara moći. Đordanov stav da „Kontaktne situacije i procesi interkulturalnih komunikacija vode praktično bez izu zetka do socijalno konstruisanih dispariteta, koji se sa svoje strane iskazuju na nivou socijalne strukture“ (Ibid. 10), ukazuje na (naivni) interkulturalizam kao deo problema, a ne kao deo rešenja.

2. MATE RI JAL I METOD Za potrebe ovog rada iznećemo dva slučaja. Jedan je direktno preuzet od Kristijana Đordana a drugi je povezan sa Srbijom, tako da se može nadovezati i upoređivati sa slučajem koji iznosi Đordano. Đordano iznosi više primera interkulturalnih nesporazuma koji se događaju između različitih „kultur nih gramatika“, a ovde izdvajamo slučaj za koji smatramo da je najmanje istorijski i kulturno udaljen od Srbije (Đordano, 2001, str. 35-39). Kao metod ćemo u radu koristiti analizu slučajeva i komparaciju.

3. REZULTATI I ANALIZA: NESREĆNI SLUČAJEVI INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE 3.1. Kristijan Đordano: „Susreti i nesporazumi u multikulturnim društvima“ Godine 1983, državno tužilaštvo u Ašafenburgu (Nemačka) podiglo je optužnicu protiv jednog devetnaestogodišnjeg majstora za pice, poreklom sa Sicilije, koji je svoju petnaestogodišnju prijateljicu bez dozvole roditelja odveo u jedan hotel da bi je tamo privoleo da stupe u vanbračne polne odnose. Optužnica je lapidarno govorila o otmici i silovanju maloletnice. Za vreme rasprave, kojoj je Đordano prisustvovao kao veštak, ispostavilo se da se radilo o sasvim drugačijoj vrsti otmice, naime o istraživačima već odavno poznatoj, u „kulturnoj gramatici“ Italije utemeljenoj instituciji „bega“ (fui ti na ). Optuženi je, razume se, stalno naglašavao „normalnost“ tog vida ponašanja i celog svog postupka, što je za vreme rasprave potvrdio i otac devojke, koji je takođe poticao sa Sicilije. Optuženi je doslovno rekao: „Na Siciliji je tako: mladi pobegnu od kuće, posle se pomire sa roditeljima, a onda se venčaju“. Na šta je otac devojke u svom iskazu, ne bez ponosa, izjavio da se na Siciliji „otmice“ te vrste veoma često dešavaju i da su se, na primer, njegova braća ponašala po tom istom obrascu. S druge strane, postupak optuženog nije naišao na razumevanje devojčine majke. Pri tome treba imati na umu da je majka iz Srednje Italije, u kojoj je institucija „bega“ potpuno nepoznata. Za ponašanje devojke za sve vreme otmice rečeno je da je bilo ambivalentno, s tim što se mora ima ti u vidu da je ona odrasla u Nemačkoj. Ona je bila saglasna da „pobegne“ sa svojim prijateljem. Ali kada su stigli u hotel – zapravo je to bila jedna gostionica sa sobama za prenoćište koja je pripadala rođacima optuženoga – devojka se odjednom uplašila i posle uzajamnih nežnosti privolela svoj mladog prijatelja da je ponovo odvede kući. Tamo je sve ispričala majci koja je, ne konsultujući oca, odmah otišla u po liciju i prijavila slučaj. Đordano navodi da „beg“ kao specifičan vid „otmice“ pretstavlja legitimnu strategiju većine mladih verenika, kako bi institucionalizovali svoju vezu, koju roditelji ne odobravaju ili je, svejedno iz kojeg raz loga, potpuno zabranjuju. Cilj „bega“ je shodno tome uvek venčanje, kako je to i optuženi izričito rekao. Međutim, pri svemu tome mora se imati u vidu još jedna stvar: naime, da se taj put do venčanja ne bi mogao zamisliti bez delovanja kodeksa časti kao konstitutivnog elementa „kulturne gramatike“ na Siciliji, jer

50 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

ceo tok događanja je ritualizovan i počiva na privremenom obeščašćenju i na vaspostavljenju časti neposred no potom. Otmica sadrži gubitak čistote i nevinosti otete devojke, a time je ugrožena i reputacija porodice. Svadba koja odmah potom sledi predstavlja jedini način ili postupak kojim sve to može da se kompenzira. Optuženi je, dakle, razmišljao po logici njemu poznate „kulturne gramatike“ i shodno tome i delovao. Njegove peripetije sa nemačkim pravosuđem bile su, kako je to često slučaj, posledica interkultu ralnog nesporazuma, kojim nisu bile pogođene samo dve, nego i više strana. U tom smislu Đordano drži da je u pitanju „multikulturalni nesporazum“. 13 Jednu stranu činili su optuženi i otac devojke, koji je na osnovu kulturnih afiniteta čak i posve ja sno rasterećivao optuženog: „Za njega je ponašanje mladog majstora za pice bilo posve normalno; nje mu je samo bilo neprijatno zbog toga što je cela stvar postala suviše javna; on bi najradije sve to razrešio po osveštanim obrascima, naime jednom lepom svadbom. Otuda je on i pokušao da povuče tužbu koju je podnela njegova žena, što po propisanom krivičnopravnom postupku nije bilo moguće“. Majka devojke bi mogla da se uzme kao druga strana. Za nju su – iz njene srednjeitalijanske perspektive – njena kćerka i optuženi naprosto bili premladi da bi započeli ljubavni odnos. Otuda je ona nastojala da svim sredstvima onemogući tu vezu. Pri tome nije računala sa „begom“, jer je ona odrasla sa sasvim drugačijom „kulturnom gramatikom“ i nikada nije bila konfrontirana sa tom institucijom. Po svoj prilici, ni ona nije bila sagledala sve konsekvence jednog krivičnog postupka, jer i po njenim iskazima za vreme sudskog postupka moglo se videti da bi se i ona rado odrekla mučne procedure javnog procesa. Na kraju se ona osećala kao žrtva pravosuđa, koje je onemogućavalo diskreciju neformalnih i personalizovanih strategija ponašanja. Mlada kćerka može se posmatrati kao najambivalentnija strana u celom slučaju. Kao tipični pred stavnik takozvane druge generacije imigranata, ona se ravnala prema dvema „kulturnim gramatika ma“, koje su u svakom slučaju vodile do protivrečnih vidova ponašanja. Za vreme sudskog postupka došao je do izražaja njen „međusvet“ sa dve različite „partiture“; ona je celim svojim nastupom delovala nesigurno, neodlučno i rastrzano. Nije krila svoje duboke simpatije za mladog majstora za pice, ali ni svoja strahovanja i nedoumice u pogledu njihove veze. U prvom trenutku je, nema sumnje, htela da pobegne sa optuženim; međutim, kako je odrasla sa jednom drugom „kulturnom gramatikom“, to ona nije poznavala pravila „bega“, pa je odjednom, pošto je o svemu razmislila, promenila svoju odluku. Kao poslednja strana mora se naposletku pomenuti nemačko pravosuđe, koje, s obzirom na važeće propise i određenu pravnu kulturu, nije moglo da odustane od započetog sudskog postupka, a pri tome su sve strane učesnice u ovom postupku to pravosuđe doživljavali kao kakvo strano telo ili uljeza. U skladu sa „gramatikom“ nemačkog pravosuđa formulisana je i obznanjena optužnica: za važeće pravo suđe se, u to nije bilo nikakve sumnje, radilo o otmici i silovanju, iako ova druga optužba nije mogla medicinski da bude potvrđena. Tek je presuda, koja je, uostalom, ispala veoma blaga, relativisala i kori govala tu „gramatičku“ jednostranost – možda i zahvaljujući Đordanovom radu kao veštaka.

3.2. Alo!: „UŽASI BRAKOVA ROMSKE DECE – Devojčice prodaju za novac ili nešto JOŠ GORE“ Slučaj koji navodimo pojavio se u medijima 13. avgusta 2018. godine, prenesen na internet stranici lista „Alo!“, i odnosi se na trgovinu devojčicama i ugovorenim brakovima među decom (Večernje_no vosti i D.K., 2018). Tekst prenosimo u celosti: „Trgovina devojčicama i ugovoreni brakovi među decom, i dalje su prisutne prakse u romskim zajednicama iako to propisi izrazito zabranjuju (na fotogafiji: livada, krava, krave oblaci – naslov foto grafije: „Devojčice prodaju i za stoku, Foto: Tanjug/Jaroslav Pap“). Krajem prošle nedelje Kruševac je potresla priča o svadbenom veselju povodom „venčanja“ dece od 10 i 11 godina. Ovaj slučaj, nažalost, ne iznenađuje stručnjake i sagovornike iz romske zajednice, gde

13 Preciznije bi možda bilo reći da je u pitanju polikulturni nesporazum.

51 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

su rani brakovi prisutni u skoro 80 odsto slučajeva. Poslednja istraživanja otkrila su i podatak da se 70 odsto Romkinja u Kruševcu porodilo pre punoletstva, pišu „Večernje novosti“. Ranim i prisilnim venčanjima, napominju sagovornici ovog lista, može se stati na put obrazova njem malih Roma. Vršnjački edukator Tamara Asković radila je šest meseci na ovu temu sa 20 Roma iz Kruševca, starosti od 12 do 18 godina. (na fotogafiji: Zaplenjen novac, satovi, telefoni..., Foto: MUP). - Deca su bila upoznata sa pojmom ranog braka, jer imaju komšije i rođake koji su prošli kroz to isku stvo, ali se mišljenja dece razlikuju u zavisnosti od toga da li su uključeni u školski sistem ili ne. Druženje i kontakti sa decom drugačijih stavova, vremenom utiču na njihovo mišljenje. Škola i sport su izlaz iz tog zača ranog kruga. Detinjstvo romskog deteta koje ne pohađa školu, čiji su roditelji bez posla, uglavnom ne može mo da nazovemo detinjstvom. Stručnjaci smatraju da položaj romske zajednice neće biti bolji dok se ne pro meni praksa sklapanja maloletničkih zajednica, koje su tesno povezane sa trgovinom ljudima i što je krivično delo po više osnova - objašnjava Tamara Asković (na fotografiji: Romi transseksualci; Romi, Foto: Promo). Ipak, kako ističe Snežana Živković, sociolog i jedan od osnivača romsko-ženske organizacije „Ro mani cikna“; retko se dešavalo da se obred venčanja prijavi. I kada bi neko prijavio nezakonito sklapanje bračne zajednice, problem je bio nedostatak svedoka. - Običaji zavise od porekla Roma, ali ono što je zajedničko svim obredima venčanja jeste propagi ranje kulta nevinosti, sa kojim se neretko trguje, kao i činjenica da se mladenci nisu odranije poznavali ili su se sreli tek pri roditeljskom posredovanju - kaže Živković. Živkovićeva navodi da je udruženje došlo do poražavajućih rezultata kroz istraživanje na uzorku od 200 žena od 18 do 50 godina iz romskih naselja u Kruševcu. Iako se veruje da kupovine mlada ima manje, one se još uvek prodaju za novac, zlato ili stoku. - Porodica neveste vidi dobru priliku da uda ćerku ukoliko je u pitanju bogata porodica, a bogate porodice, pre svega iz inostranstva, uglavnom se odlučuju za siromašnije devojčice, verujući da će one biti „poslušnije“. Retko koja ispitanica je govorila da se protivila udaji, jer je rasla sa verovanjem da je rano stupanje u brak normalno i da su prve godine detinjstva praktično priprema za bračni život – ob jašnjava Milica Petrović, aktivistkinja koja je učestvovala u anketiranju žena. Romkinja D.D. radi u kiosku i majka je dve devojčice. Slobodu je dobila u 24. godini kada ju je otku pio sadašnji muž, a njena ispovest objavljena je u publikaciji „O ovome se ćuti“, zbirci istinitih priča koje su radile članice Ženske romske mreže. - Moja je vrednost bila 700 evra i boks cigareta. Prve bračne noći, ako se to tako može nazvati, bila sam silovana od strane 52-godišnjaka. I tako četiri godine... Onda me je muž prodao za 500 evra bratu od tetke, a ovaj vlasniku striptiz bara - kaže D.D., udata sa 12 godina“.

4. DISKU SI JA U diskusiji dva slučaja koja smo naveli, trudeći se da minimalizujemo dodavanja i oduzimanja u odnosu na izvore, uporedićemo sličnosti i razlike, a zatim pokušati da izvedemo zaključak na osnovu premisa koje smo izneli u uvodnom delu. Izme đu nemač ko/sred nje-ita li jan skog/ju žno-ita li jan skog i srpskog/rom skog sluča ja prisut na je značajna vremenska razlika: nemački slučaj je iz 1983, a srpski iz 2018. godine.14 Ipak, obrasci su done kle slični: maloletna lica uključena su u predbračne ili bračne aktivnosti. I kod jednog i kod drugog slučaja pojavljuje se višestruki kulturni nesporazum: 1. S jedne strane postoji nesporazum između pravnog sistema, tj. „države“ s jedne, i kulturnih obra zaca etničkih grupa koje se poreklom razlikuju od državotvorne većine. Srpski slučaj izričito navo

14 Kao zanimljivost dodajemo da je u doba nemačkog slučaja u Jugoslaviji snimljen serijal filmova u režiji Zorana Čalića, u kojem se pojavljuju kulturni nesporazumu između gastarbajterske i stare građanske porodice u kojima se mogu prepoznati određene sličnosti sa opisanim slučajem. To su filmovi: Lude godine (1977), Došlo doba da se ljubav proba (1980), Ljubi, ljubi, al’ glavu ne gubi (1981), Kakav deda takav unuk (1983), Idi mi, dođi mi (1983).

52 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

di da su „prisutne prakse u romskim zajednicama iako to propisi izrazito zabranjuju“, što ukazuje na nesporazum između propisa i Roma. Nemački slučaj na sličan način definiše nesporazum iz među tužiteljstva i (južno)italijanske prakse. 2. S druge strane posto ji nespo ra zum unutar kultur ne zajed ni ce. U nemač kom sluča ju posto ji nespo ra zum izme đu majke Itali jan ke koja poti če iz srednjeg dela Itali je, i oca Itali ja na koji poti če sa itali jan skog juga. U srpskom sluča ju posto ji razli či to viđe nje malo let nič ke bračne prakse od strane Roma, koji u veli kom procen tu prola ze kroz to isku stvo (govo ri se i o „svadbe nom vese lju“, dakle pretpo sta vljamo da je bilo više predstav ni ka zajed ni ce koji su bez zazo ra uključe ni u taj doga đaj) s jedne stra ne, i eduka to ra i soci o lo ga za koje pretpo sta vlja mo da su tako đe romskog pore kla, s druge strane. 15 Kulturni elementi prakse opisane u slučaju na stranici „Alo!“ ogledaju se u tome što su u pitanju vrednosti (nevinost, poslušnost), ritual (venčanje), status (osoba koje posreduju – roditelji; osobe koje se venčavaju – mladenci), običaj (kupovina), itd. Majka Italijanka i romske aktivistkinje nalaze se i u jednom i u drugom slučaju na strani države i propisa, suprotstavljene kulturnim obrascima juga Italije, tj. kruševačkih Roma. Ovde možemo uočiti još jednu sličnost, a to je da nepropisne aktivnosti kulturnih obrazaca pripadaju muškarcima, a uskla đivanje sa propisima vode žene. I jug Italije ‘80-ih i romska zajednica u Srbiji 2018. godine imaju praksu stupanja u bračne odnose vrlo rano, s tim što je romska praksa daleko ispod propisane granice. U Srbiji je Poro dič nim zako nom definisano „(1) Punoletstvo se stiče sa navršenom 18. godinom života. (2) Potpuna poslovna sposob nost stiče se punoletstvom i sklapanjem braka pre punoletstva uz dozvolu suda. (3) Sud može dozvoliti sticanje potpune poslovne sposobnosti maloletnom licu koje je navršilo 16. godinu života, a postalo je roditelj i dostiglo je telesnu i duševnu zrelost potrebnu za samostalno staranje o sopstvenoj ličnosti, pravima i interesima. (4) O dozvoli iz st. 2 i 3 ovog člana sud odlučuje u vanparničnom postupku“.16 Drugi sistem propisa odnosi se na maloletničke brakove koji uključuju trgovinu ljudima, što je u Srbiji definisano setom od više desetina zakona (Strategija prevencije i suzbijanja trgovine ljudima, po sebno ženama i decom i zaštite žrtava za period od 2017. do 2022. godine). Ipak, i pored toga što aktivnosti koje su u pitanju podležu kako krivičnom, tako i drugim zako nima, „retko se dešavalo da se obred venčanja prijavi“, što može ukazivati na to da unutar romske zajednice ovakav „običaj“ biva uvrežen i da se ne smatra prestupom. U medijskom tekstu spominje se publikacija O ovome se ćuti, čiji naslov može ukazivati ne toliko na sramotu koliko na pokušaj rom ske zajednice da zaštiti svoj kulturni obrazac u odnosu na one koji se nalaze suprotstavljeni toj kulturi (država; aktivisti – protivnici unutar zajednice).17 S druge strane, spremnost romskih sagovornica da iznose svoje priče pred aktivistkinjama može da ukaže na još jednu podelu unutar kulturne zajednice Roma, a to je podela na žene koje žele drugačiju sudbinu, tj. „kulturu“, u odnosu na sudbinu i kulturni obrazac koji im nameću i podržavaju muškarci – „muž“, „brat od tetke“. Osim navođenja propisa, uočava se da je u srpskom slučaju osim pravnog sistema drugi predstav nik države zapravo sistem obrazovanja, zato što se „mišljenja dece razlikuju u zavisnosti od toga da li su uključeni u školski sistem ili ne“. Kao oblik meke moći vidi se sistem sporta i kontakata sa decom drugačijih stavova, koji takođe utiče na stavove romske dece.

15 „UG „Romani Cikna“ nastalo je 2010. godine na inicijativu dugogodišnjih romskih aktivistkinja u cilju jačanja integrativnih pro cesa Romkinja u zajednicu, kroz rad na poboljšanju njihovog socijalnog, ekonomskog, zdravstvenog, obrazovnog i kulturnog statusa“ (Romani cikna, 2018). 16 Porodični zakon ("Sl. glasnik RS", br. 18/2005, 72/2011 - dr. zakon i 6/2015), č 11. 17 Publikacija obuhvata veći broj svedočenja Romkinja o iskustvima dogovorenog ranog braka, koja često podrazumevaju i „beg“, do kraja nimalo romantičan (O ovome se ćuti, 2015).

53 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

U nemačko/italijanskom slučaju Đordano se pojavljuje kao posrednik, a u srpsko/romskom sluča ju uslovno rečeno ulogu posrednika ima medij. Ova dva posrednika imaju različitu ulogu. Đordano je u Nemačkoj veštak za pitanja interkulturne komunikacije, dok se „Alo!“ pojavljuje kao specifični watchdog – onaj koji nadzire da li se propisani poredak poštuje. Njihova funkcija je u dva navedena slu čaja različita: Đordano posreduje između dva kulturna sistema, tj. dve „kulturne gramatike“, tako što „relativiše i koriguje „gramatičku“ jednostranost“ uspevši da izdejstvuje blago delovanje državnog si stema s obzirom na propise; „Alo!“ je donekle prikriveni agent državnog sistema („Kruševac je potresla priča“), on skreće pažnju na odudaranje od propisanog i ukazuje kako se toj praksi „može stati na put“. Da li zbog razlike u godinama učesnika, ili zbog različitog stava posrednika, za Đordana se otuda može reći da afirmiše multikulturalizam i interkulturalnu komunikaciju. Za „Alo!“ bi se pre moglo reći da afirmiše građansku kulturu, tj. kulturu državotvorne većine.

5. ZAKLJUČAK Multikulturalizam (pa tako i interkulturalizm) kao ideal skladnog suživota različitih etničkih i kulturnih grupa u okviru pluralističkog društva – ima svoje granice. Antropolozi poput Kristijana Đordana ukazuju na to da između različitih etničkih i kulturnih grupa postoji hijerarhija, tako da ideal multikulturalizma opstaje u onoj meri koliko je to prihvatljivo nadređe noj kulturi. U tom smislu neki autori poput Munšija i Mekkija skloni su kritici takvog multikulturalizma kao oblika „neokolonijalnih“ odnosa, dok ga drugi poput Mesića podržavaju ukoliko on poništava kul turnu zatvorenost, izolaciju i segregaciju, tj. konzerviranje neliberalnih odnosa, koji počivaju ponajpre na tlačenju žena (tj. dece). Primeri koje smo izabrali pogodni su za iscrtavanje granice multikulturalizma i interkulturalizma upravo u navedenom smislu – kao slučajevi gde multikulturalizam opstaje, tj. prestaje. Za Srbiju je izabrani slučaj u skladu sa uočenom tendencijom da se u oblasti interkulturne komuni kacije umnogome razmatraju pitanja u vezi sa romskom zajednicom. Navedeni slučaj stupanja malolet nih lica iz romske zajednice u Kruševcu u bračnu zajednicu putem ugovorenog braka oslikava kulturni obrazac koji nije u skladu sa propisima države Srbije. Propisi se u ovom slučaju ne moraju posmatrati prvenstveno kao izraz kulture Srba, već pre kao izraz građanske države. Ona se u prvom redu pronalazi kao nadređena („građanska kultura“) u odnosu na različite etničke zajednice. Građanska, „liberalna“ kultura, tj. kultura ljudskih prava pojavljuje se kao korektiv i „graničar“ multikulturalizma. Ovakav za ključak ukazuje na to da stav da je u Srbiji dominantan multikulturalni koncept nacije zapravo ne mora da stoji. Slučaj koji smo naveli ipak nema svoj sudski proces pa tako ni epilog, tako da u ovom slučaju nemamo određenje karaktera države kroz akt sudske grane vlasti. Još jedan uvid koji se dobija na osnovu analize dva slučaja jeste taj da interkulturalna komunika cija ne mora biti samo kulturološki fenomen, pa zapravo ni samo etnički ili religijski, već se potvrđuje Đordanova teza da je podređena grupa zapravo manje ekonomski moćna, što može zahtevati i obave znu analizu ekonomske dimenzije interkulturalnih susreta. Isto tako, uočljivo je da postoji značajna di menzija muško-ženskih odnosa na nivou unutarkulturnih odnosa, komunikacije i hijerarhije. To znači da bi zapravo i uvidi iz feminističkog ugla mogli značajno da doprinesu interkulturalnoj komunikaciji. Interkulturalizam se pojavljuje kao unapređena, za dijalog spremna varijanta multikulturalizma. Pitanje koje se pojavljuje s obzirom na granice interkulturalizma jeste da li interkulturalizam treba da ima razumevanja za sve kulturne prakse ili ipak treba u nekim slučajevima da izvrši određeni vid kulturne ekskomunikacije? Princip koji se nudi jeste vrednosni sistem ljudskih prava, ali može to biti i sistem neke kulturne (npr. etničke ili religijske) grupe. Ukoliko takav princip ili sistem ne postoji, onda interkulturalizam nema granice, ali to znači (kako prigovara Slavoj Žižek) da ima percepciju i osećaj razumevanja i za, u drastičnim primerima, kanibale i naciste. Ukoliko princip ili sistem postoji – on će proizvoditi granice, i na njima interkulturalne nesporazume. U skladu sa stavovima različitih teoreti

54 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

čara ovi nesporazumi razrešavaju se premoćavanjem. Premoćavanje, pak, može imati svoje suptilnije i bezbolnije, mekše oblike, što bi bio jedan od rezultata razvoja interkulturnih kompetencija. U tom obliku interkuturalizma nema potrebe da se menjamo, već da savladamo veštinu menjanja Drugog. Drugi oblik interkulturalizma zahtevao bi spremnost na promenu kod obe strane, u skladu sa nekim usvojenim zajedničkim principom koji obe strane nadilazi.

LITERATURA:

O ovome se ćuti. (2015). Kruševac: Romani Cikna. (2018, avgust 25). Preuzeto sa Romani cikna: http://romanicikna.org.rs/ Aksentijević, Z. (Ur.). (2009). Ne prola zi ulicom bez traga: ka inter kul tu ral no sti. Beograd: Grupa 484. Cheng, L., & Eugenia González Alafita, M. (2013). Is it a small world after all?: mapping intercultural competence in com puter mediated communication users. TEEM ‘13 Proce e dings of the First Inter na ti o nal Confe ren ce on Techno lo gi cal Ecosystem for Enhan cing Multi cul tu ra lity (str. 183-189 ). Salamanca, Spain: Universidad de Salamanca, Salamanca, Spain – Tecnológico de Monterrey, Monterrey, N.L., México. Clapham, C., & Nicholson, J. (2009). The Conci se Oxford Dicti o nary of Mathe ma tics, Fourth Edition. Oxford - New York: Oxford Univer sity Press. Čačić-Kumpes, J. (1993). Interkulturalizam i obrazovanje djece migrantskog porijekla. Migra cij ske i etnič ke teme, 9 (3-4), 211-225. Dragić, D. (2002). Vlasi ili Rumu ni iz Istoč ne Srbi je i „Vlaško pita nje“. Beograd: Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji. Đolić, S. (2012). Uticaji psihologije okruženja na interkulturalni model nastave engleskog kao stranog jezika. Zbor nik rado va Filo zof skog fakul te ta u Prišti ni (42-2), 57-64. Đordano, K. (2001). Ogledi o interkulturalnoj komunikaciji. Beograd: XX vek. Đorđević, D. (2008). Romi za ugled II - doprinos učvršćivanju kulturnog identiteta. Teme, 32 (1), 85-111. Đorđević, D. (2009). Prema temeljima romologije. Teme, 33 (2), 531-540. Đorđević, D., & Mašović, D. (1999). Romska prilika: interkulturalizam u obrazovanju. Facta univer si ta tis - seri es: Philo sophy and Soci o logy, 2 (6/2), 285-292. Ess, C., & Sudweeks, F. (2005). Culture and Computer-Mediated Communication: Toward New Understandings. Jour nal of Computer-Mediated Communication, 11(1), 179–191. Filipović, V. (Ur.). (1989). Filo zo fij ski rječnik (3. izd.). Zagreb: Nakladni zavod Matice hrvatske. Inđić, T. (1994). Kultura i obrazovanje. Nasta va i vaspi ta nje, 43 (3), 165-172. Jakšić, B. (Ur.). (1996). Granice - izazov interkulturalnosti. Beograd: Forum za etničke odnose. Jakšić, B. (Ur.). (1998). Inte r kul tu ral nost i tole ran ci ja. Beograd: Republika - Biblioteka XX vek. Jakšić, B. (Ur.). (1998). Inter kul tu ral nost versus rasi zam i kseno fo bi ja. Beograd: Forum za etničke odnose. Jelačić, S. (2011). Specifičnosti i značaj interkulturalnog obrazovanja u savremenim društvima. Norma, 16 (1), 9-19. Jočić, A., Milosavljević, S., Joksimović, A., Kovačević, D. i Škorc, B. (2012). Priruč nik za inter kul tu ral no učenje kroz dra mu. Beograd: Bazaart. Keveždi, M. (2017). Problematika kulturnih prava. Inter kul tu ral nost (13), 11-27. Keveždi, M. (2018). Anali za mode la obrazo va nja na bosan skom jezi ku u Sandža ku – segre ga tiv na poli ti ka ili inter kul tu ral ni pristup? [ruko pis]. Novi Pazar: Forum 10. Kim, Y. Y. (2001). Mapping the Domain of Intercultural Communication: An Overview. Annals of the Inter na ti o nal Com muni ca tion Asso ci a tion, 24 (1), 139-156. Klinar, P. (1991). Od etničkog pluralizma k interkulturalizmu. Migra cij ske i etnič ke teme, 7 (1), 29-45. Kloskovska, A. (2001). Soci o lo gi ja kultu re. Beo grad: Čigo ja. Koko vić, D. (2002). Proce si inte gra ci je, regi o na li zam i očuva nje kultur nog identi te ta. Soci o loš ki pregled, 36 (1-2), 163-171. Kristo vić, M. (2012). Promiš lja nje multi kul tu ra li zma kao poseb nog pristu pa kultur noj razno li ko sti. Teme, 36 (3), 1065-1086. Kroeber, A. L., & Kluckhohn, C. (1952). Cultu re: A Criti cal Revi ew of Concepts and Defi ni ti ons. Cambrid ge, Massac hu setts: Greenwood Press. Kukathas, C. (1992). Are there any cultural rights? Poli ti cal theory, 20 (1), 105-139. Macura-Milovanović, S., Gera, I., & Kovačević, M. (2009). Mapi ra nje poli ti ka i praksi za pripre mu nastav ni ka za in kluziv no obrazo va nje u konkte stu društve nih i kultur nih razli či to sti. Preuzeto sa Nastavnici-refleksivni istrazivači inkluzivne obrazovne prakse: http://narip.cep.edu.rs/biblioteka/literatura_na_srpskom_jeziku/mapiranje_politi ka_i_praksi_za_pri pre mu_na stav ni ka_za _in klu ziv no_obra zo va nje_iz ve staj_za _Sr bi ju_ET F.pd f

55 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Maksimović, J., & Petrović, J. (2012). Stavovi studenata humanističkih i društvenih nauka prema stranim jezicima. Facta univer si ta tis - seri es: Philo sophy, Soci o logy, Psychology and History, 11 (1), 21-31. Martin, A. E. (Ed.). (2003). Oxford Dicti o nary of Law . New York: Oxford University Press. Mesić, M. (2006). Multi kul tu ra li zam. Zagreb: Školska knjiga. Moon, D. (1996). Concepts of “Culture”: Implications for intercultural Communication Research. Communication Qu arterly, 44 (1), 70-84. Munshi, D., & McKie, D. (2001). Toward a New Cartography of Intercultural communication: Mapping Bias, Business, and Diversity. Busi ness Commu ni ca tion Quar terly, 64 (3), 9-22. Petrović, D. (2014). Inter kul tu ral na inter ak ci ja i razvoj inter kul tu ral ne osetlji vo sti. Beograd: Institut za psihologiju - Cen tar za primenjenu psihologiju. Petrović, D. i Jokić, T. (2016). Inter kul tu ral no obrazo va nje u Srbi ji. Beograd: Centar za obrazovne politike. Piršl, E., Benjak, M., Diković, M., Jelača, M. i Matošević, A. (2016). Vodič za inter kul tu ral no učenje. Zagreb: Ljevak. Roksandić, D. (Ur.). (2017). Hrvat sko -srpski/srp sko -hrvat ski inte r kul tu ra li zam danas. Zagreb: Filo zof ski fakul tet Sveu či lišta u Zagrebu. Seku lić-Ma ju rec, A. (1996). Inter kul tu ra li zam u obrazo va nju kao meto do lo gij ski izazov. Društve na istra ži va nja, 5 (5-6), 875-894. Stojković, B. (2004). Multikulturalizam, Balkan i planetarna kultura. U A. Semprini, Multi kul tu ra li zam (str. 147-159). Beograd: Clio. Strate gi ja preven ci je i suzbi ja nja trgo vi ne ljudi ma, poseb no žena ma i decom i zašti te žrta va za period od 2017. do 2022. go dine. (n.d.). Preuzeto sa Paragraf: https://www.paragraf.rs/propisi/strategija_prevencije_i_suzbijanja_trgovine_lju dima_posebno_zenama_i_decom_i_zastite_zrtava_2017-2022.html Večernje_novosti i D.K. (2018, avgust 13). UŽASI BRAKO VA ROMSKE DECE Devoj či ce proda ju za novac ili nešto JOŠ GORE. Preu ze to sa Alo!: http://www.alo.rs/vesti/dru stvo/uza si-bra ko va-rom ske-de ce-de voj ci ce-pro da ju-za-no vac- ili-ne sto-jo s-go re/180530/vest Winthrop, R. (2002). Defining a right to culture, and some alternatives. Cultu ral Dynamics, 14 (2), 161-183. Др Ђурић, В., Проф. др Танасковић, Д., Драган, П. д., & Лађевић, П. (2014). Етно кон фе си о нал ни и језич ки моза ик Срби је - Специ јал на публи ка ци ја, 2011. Преузето децембар 15, 2017 са Републички завод за статистику: http:// pod2.stat.gov.rs/ObjavljenePublikacije/Popis2011/Etnomozaik.pdf Клајн, И. i Шипка, М. (2008). Велики речник страних речи и израза. Нови Сад: Проме теј.

Mapping Interculturalism in Serbia

ABSTR ACT: Goal of this paper is to create a base for mapping interculturalism in Serbia. In the introduction, the author gives attention to definitions and controversies regarding the terms mapping, culture, multiculturality and interculturality. He starts form discourse philosophy of Michel Foucault and the claim by Swiss anthropologist Christian Giordano that contact situations and processes of intercultural communication lead, almost without exception, to socially constructed disparity that is expressed on the level of the social structure. The author analyses and compares two cases of intercultural communication which he finds to describe both the boundaries and the field of interculturality in Serbia. One case is given by Giordano, while the other is media presentation of arranged marriages of under-aged members of Roma community nearby the city Kruševac. The paper notes that in both cases, there is present a misunderstanding between the legal systems of the states and the cultural forms of ethnic groups, but also misunderstanding inside the very cultural groups. The civic, “liberal” culture, i.e. the culture of human rights appears as a corrective entity and “the customs official” of multiculturality. KEYWORDS: Interculturality, communication, mapping, multiculturality, Serbia

Primljeno: 19. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 30. novembar 2018. [email protected]

56 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 72:7 7.01

Sonja Jankov Independent curator Novi Sad, Serbia

Full-Scale Architectural Models in Post-Yugoslav Art Practices

ABSTRACT: The paper focuses on chosen works by contemporary, post-Yugoslav artists Branislav Nikolić, Marko Lulić and Saša Tkačenko, all of which contain full-scale architectural models. In or der to define whether these objects are architectural doppelgangers, simulations, replicas, ready- mades, appropriations or products of an event, the paper gives insight into histories and original discourses of the buildings that were included into these artworks. For that purpose, the paper also turns to Rachel Whiteread and Simon Fujiwara who created similar works within different cultural context. The theoretic framework includes Henri Lefebvre’s trialectics of space, Theodor Adorno’s theory of art and mimesis, Jacques Lacan’s psychoanalytic theory of the mirrored image and notions about the full-scale architectural models by Rem Koolhaas, Thea Brejzek and Lawrence Wallen. Apart from analysing the meanings of chosen works, the paper gives closer look to a specific occur rence in contemporary art practices – the full-scale architectural model. KEYWORDS: full-scale model, architecture, contemporary art practices, post-Yugoslav

In 1912, young Mies van der Rohe created a full-scale wood-and-canvas model of Kröller House in Was- senaar, Netherlands. It was apparently one in string of twenty houses designed by various architects over the years before the owner decided for the final solution that was not Mies’. However, the model made a great influence on Mies’ later work, which made Rem Koolhaas wonder “were its whiteness and weightlessness an overwhelming revelation of everything he did not yet believe in? An epiphany of anti-matter? Was this canvas cathedral an acute flash-forward to another architecture? […] Did the canvas house lead to the curtain wall?” (1993: 63). Koolhaas suggested that the house that Mies did not make, was the house that made Mies and his tectonics of disappearance, dissolution and floating.1 As it turned out later, this reality that had not taken place was not only a phantom house, but also a phantom model, since, according to Philip Johnson, who produced catalogue for the first MoMA Mies exhibition in 1947, it was fabricated, fake and never designed by Mies.

1 It could be said that a ‘house which built Le Corbusier’ was constructed at the 2014 Venice Biennale of Architecture when Rem Koolhaas was the curator of the Biennale’s theme Foundations. In 1914, Le Corbusier had begun to develop Dom-ino House – an open floor system which was to enable mass production of housing after the First World War. Although he never constructed it, leaving the concept at drawings, it made a great influence on him, as “a structure without loadbearing walls allowing for the free placement of internal/ external walls, facilitating Le Corbusier’s planning ideology of plan libre” (Brejzek and Wallen, 2014: 99). It was made for the first time in 2014, in front of the Biennale’s central pavilion, by architect Valentin Bontjes van Beek and students from the Architectural Association in London. The diference between the original Le Corbusier’s concept and this 1:1 model is that the concrete was replaced by engineered wood (timber), which allowed the construction to be shipped and exhibited at diferent places.

57 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Nevertheless, the story about Mies’ model of the Kröller House points out function and signifi- cance of a full-scale model in architecture. It is a structure which is from the start convicted on a very short life that may have never get duplicated in a real building. It often difers from a prototype which is a uniquely made product with all functions, while an architectural model usually embodies only spatial characteristics of an imagined building. The goal of this paper is to analyse what happens when contemporary artists include full-scale models in their practices and move them into new discourse – whether these objects are architectural doppelgangers, simulations, replicas that make one building exist in more than one place,2 ready-mades, appropriations, or something in between. According to Thea Brejzek and Lawrence Wallen, “relationship between the model and its realised sibling is a performative one, one that creates an event” (2014: 98). In case of (once) existing buildings, it is also important to analyse why artists chose to make the full-scale model of one specific building and not any other. For this reason, the paper will focus both on the works of artists and the buildings they chose. The first part of the paper gives theoretic framework and a couple of examples from the British art practices which included full-scale models in 1993 and 2017. The second and the third part of the paper are historic and interpretational research, containing four case studies of works from the post-Yugoslav region, three of which are from Serbia. The third part also turns to the work of Vladimir Bojić who created a full- scale model of a car, instead of a building, but he did so in order to criticise the same social reality as those artists who turn to architecture. The closing chapter compares the theory to analysed cases, positioning the role of full-scale architectural models in contemporary art practices of the post-Yugoslav region.

FULL-SCALE MODELS AND AN EMPTY SPACE In 1993, Rachel Whiteread created the sculpture House by filling an existing house in London with concrete and removing later the original walls and windows. The sculpture was a concrete cast of the basement, ground floor and the first floor of a chosen Victorian terrace house, excluding the roof space. The process started with finding a house which had been already scheduled for demolition, change of ownership, construction of new foundations which would support all the concrete and the process of casting which alone took two months. The sculpture was demolished 11 weeks after its opening, -be coming in the meanwhile a tourist attraction and subject of diverse critical response, one of which was a petition to turn it into permanent monument, signed by 3,300 people. The work brought Whiteread both the Turner Prize for the best young British artist and the K Foundation art award for the worst British artist. Produced as a sculpture/ monument, Whiteread’s model became a trace which made the real object twice demolished, both as a home and as a work of contemporary art. Her work was a death mask of the building which lost its function, since it was destined for execution in order to make more space for larger and more profitable premises. In 2017, Simon Fujiwara created the House of Hope, a full-sized copy of an Amsterdam house in whose hidden rooms lived Anne Frank. The artwork was based on the 3D model available in the house’s gift shop and it intersected four storeys of the Dvir Gallery in Israel.3 It was cut in half, so that both interior and exterior of the house were visible. Fujiwara deliberately added modern elements, since some of such details were already in the house, like wallpaper that was made in the communist GDR and put

2 Replicas in architecture are contemporary global trend connected to spectacularization of architecture. Entire cities, such as Las Vegas, are made largely of copies of famous touristic attractions from all around the world. These copies are given diferent functions in the new settings. 3 Unlike Fujiwara who reproduces entire house, spreding it over storeys of the gallery, Simon Starling reproduces only the fifth storey of seven-storeys high Casa Scaccabarozzi (La Fetta di Polenta) in Turin, a specific building constructed by architect Alessandro An- tonelli from 1840 to 1881. Starling places the 1:1 scale model (2.5 x 3.7 x 10.4m) in 2007 as part of his his exhibition Three Birds, Seven Stories, Interpolations and Bifurcations.

58 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

up after Anne’s death. He found this very interesting for such a clearly ideological house, discovering that both “interiors and atmosphere were not ‘authentic’ but were largely staged only […] to speak of a human truth: the nature of our pragmatism. That felt more authentic than a pure narrative of hope” (Fujiwara, 2017). Fujiwara made the house exist at two places at once. Its altered copy was intersecting another building, being both exhibited and hidden within it, as Anne’s rooms. The space which was once personal and unknown to others became firstly revealed to wider public when turned into the museum and later duplicated at diferent location. Added home appliances that are used nowadays make it even more relatable to today’s viewers. Both these works turn to buildings which had their own history4 through mimesis. According to Theodor Adorno, art establishes a critical relation with social reality precisely throughmimesis . What is created in art points towards things which are not contained by it, since art “exists only in relation to its other; it is the process that transpires with its other” (Adorno, 1997: 3). In other words, “works of art yield a kind of knowledge of reality. This knowledge is critical because the mimetical moment is capa- ble of highlighting aspects of reality that were not perceivable before” (Heynen, 1999: 186). Whiteread and Fujiwara used mimesis to go beyond simple copies of the houses. The architectural doppelgangers they created are not ready-mades, nor acts of appropriation, since both artists created objects to point towards the original buildings and the meanings that they carry. Whiteread’s House is a representative of the lost home which was there before the house disappeared. In Jacques Lacan’s psychoanalytic theory the little object a (objet petit a) is a reminder of a lost object, whose absence leaves an empty space filled with a representative le( représentant) that urges the subject to reunite with the desired object (Lacan, 1988b: 217). This representative would have been a paradoxical asemantic signifier without the signified (représenter l’irreprésentable) if it were not driving the subject to act and express himself/ herself in relation to the lost object. For Jacques Derrida, the representative which embodies the absence is a trace left by the lost object (Derrida, 2002, 259), which in this case can be the full-scale model of a building. Either as representative or trace, the full-scale model is the object that embodies otherness and points directly to the lost object. Artists from the region of former Yugoslavia have chosen to (re)create buildings which are connected to the loss of specific social reality. Their works are critique, based on mimesis, of the empty space which is left behind that lost reality. Their works speak of Henri Lefebvre’s trialectics of space and relation between physical, mental and social space, i.e. the relation between perceived, conceived and lived space (l’espace perçu – l’espace conçu – l’espace vécu), where space has an “active – the operational or instrumental – role, as knowledge and action” (Lefebvre, 1991: 11). Like Whiteread and Fujiwara, post-Yugoslav artists create the models in open public spaces or within galleries, in order to confront viewers to otherwise less visible aspects of social reality.

MODELS BETWEEN PROTOTYPES AND CONTEMPORARY ART On the occasion of the 40th October Salon in Belgrade in 2002, Branislav Nikolić created a 1:1 replica of a typical Belgrade kiosk, using prefabricated wooden boards.5 As such, the created object

4 In contrast to that, American artist Alex Schweder creates new interactive building structures, describing his practice as Perfor mance architecture. 5 Association Apsolutno had also approached the urban form of a kiosk, but through intervention within interior of one kiosk in Novi Sad which was out of function. In 1995, during the sanctions, media blockade and war on the territory of former Yugoslavia, Apsolutno built a brick wall behind the glass panes of a kiosk at the Fish market and titled the work News(papers). The wall was the only visible thing behind the glass panes, in whose centre was the sign “Novine” [News(papers)] which they had placed there. Apart from relating the wall to the media blockade, the collective notes how “this form of ‘remodelling’ was a common technique used to avoid paying building permits and taxes” (Apsolutno, 2006: 48). As such, Apsolutno’s kiosk was also an allegory of building strategies which start from temporary, movable objects in public space and end as permanent solid structures in private ownership.

59 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

did not have windows or doors, and it difered in materials from a regular kiosk. Placed in the central pedestrian zone in Belgrade, the object replicated the form and the context of a regular kiosk, but it was a full shape that could not contain anything and thus could not function as a kiosk. Being between a sculpture and the real object, Nikolić’s Kiosk appears as an archetypal image of a typical kiosk in Bel- grade, or as its idea, in Platonian sense. In the following year, on the occasion of the Belgrade Summer Festival, Nikolić made a model of a little church (130 x 190 x 260 cm), but again as a completely closed shape. The object was also located in the public space and perceived as the real object, although it could not have the full function of a church. His more recent work is Secondary Architecture (2013). Here, as in many of his newer works, Nikolić is using found materials which were thrown away as garbage. Various pieces of wood (mainly doors) were recycled in his art practice into a scale model of a factory, a sculpture which served as a stage, columns which stood freely in space. After these, theKiosk and the Church, Nikolić turned to a house, which is the basic architectural shape. Secondary Architecture is in fact a house made of secondary materials. During the production, Nikolić engaged Boban Mladenović, a member of Roma community who was making houses of secondary materials for his and other families. Mladenović had learnt this skill from his father, as a surviving strategy, and was able to contribute with his knowledge. “House in the gallery was the final product of the process” (Nikolić, 2013) in which Nikolić and Mladenović worked together. The process started with finding wooden pieces in garbage containers,6 followed by transporting them on Mladenović’s tricycle to the gallery and constructing the house in situ as a happening. The whole process was documented and edited in a video which was projected on the gallery wall in front of the finished house. The model/ prototype in this way turned into the multimedia artistic and social project, a ‘right to the city’ action, which also included a public round table discussion about favelas in Serbia. The social problem of housing was again in the focus of Nikolić’s practice in workSuperstructure (2016) where he problematises the need for extending rooftops into new living spaces. Large proportions of the work (1760 x 1150 x 240cm) are in accordance with the building standard which requires height of minimum 240cm in flats. As such, theSuperstructure is at the same time an installation and the 1:1 model that completely occupies the gallery. Except from the reference to architectural vocabu- lary, the title of the work is related to “Marxist theory in which social ideology and institutions are seen as additions or a superstructure to the base which comprises the forces and relations of production and the economy” (Erić, 2016: 6). Nikolić’s art practice emphasises disappearance of the base in this struc- tural diagram. In former socialist Yugoslavia the housing was considered to be the basic need and right of the workers, while after its fall, it is seen exclusively as a personal problem (Nikolić, 2015). Yugoslav values from today’s perspective, and especially the Yugoslav and International modernism, are in the focus of Marko Lulić’s art practice since 2000s. His work Lulić House No.1 (Weekend Utopia)7 from 2005 contains references to both. The work is a wooden red house,8 which, after being exhibited for several times, is to be transported to the Istria region of the Adriatic coast (part of former Yugoslavia) to serve as residence of artists and architects. This process was already attempted once, but it was postponed due to long battle with administrative regulations and restrains that arise when someone turns an artwork into a permanent architectural object.

6 There is no systematic recycling in Serbia and citizens are not sorting their garbage. There are factories which pay for old cardboard, paper, glass, plastic and wood, but these secondary materials are gathered directly from containers or dump sites by the poorest strata of society. 7 The work is result to Kunsthaus Bregenz’s commission of a work which is related to architecture. 8 The house was fabricated according to the artist’s specifications by the firm Oa.sys.

60 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Naming the work weekend utopia, Lulić makes reference to Yugoslavia where “holidays were completely institutionalised, leaving no choice neither to workers nor to enterprises. Everyone had to take holidays” (Crvena Association for Culture and Art, 2018). These were subsidised by the country: In 1946, the Yugoslav government decided that all workers were entitled to fourteen days annual paid leave or up to thirty days, if engaged in heavy labour. In 1947, it was decided that union members – which de facto meant every employee plus his or her family – would be entitled to discounts when taking holiday: 50 percent on travel costs (excluding air travel) and 25 percent on any accommodation booked for a minimum of five nights. (Zinganel, 2013: 162) The system partly disappeared with the fall of Yugoslavia. The workers in public institutions in all sectors are entitled to a month of paid leave per year, but there are no extra discounts to accommodation booking. Apart from that, Lulić makes a reference to the International modernism, since his work is adapted Frey House no. 1 built by architect Albert Frey in 1940-1943, at Palm Springs, California, USA. Mini- malist Frey’s house with flat roof embodied an experimental design and principles outlined in Frey’s book In Search of a Living Architecture (1939). It was located in such a way that it allowed the widest view on the desert and far away to the mountains of San Jacinto. With almost invisible boundary between the interior and the exterior, the house was closely connected to the environment and it changed together with sun, rain, wind, colours. Made of lightweight industrial materials – prefabricated wooden structure with corrugated aluminium claddings on the outside and cement slabs on the inside – the house was conceived as a model for future mass production. Unfortunately, it was not acknowledged in such way, which Frey explained with the fact that people are used to the type of architecture within which they grew up and which is closed and separated from the environment. The house was a rectangular volume (4.9 x 6.1m) with large open part which was under long roof that made shade from the desert sun. It contained one living room/ bedroom, while a small guest room was behind. An important part of the house was an open terrace which was an extension of the interior, but in larger scale. As the extension of desert colours, the interior walls were pink and the furniture was orange. Nearby the house was a pool, while due to a climate control, it was possible to live in the house throughout entire year. Frey acknowledged influence of the Barcelona pavilion by Mies van der Rohe, calling the house a re-appropriation of the Mies’ pavilion into the residential house for one person. Lulić made his re-appropriation of Frey’s re-appropriation of Mies using 2 x 2.4m wooden panes which allow the house to be constructed in diferent ways. The roof pane is larger, but instead of covering more of an exterior, as in the Frey House, roof in Lulić’s design covers more of an interior, making it larger than Frey’s and allowing more rooms. Lulić exhibits both the 1:1 model and fragments of the house as abstract objects in the gallery space. He embraces Fray’s principle of relation between the house and its environment both when exhibiting it in galleries (the artists’ environment) and on the Adriatic coast. When turning an artwork into functional architecture, and vice versa, both Lulić and Nikolić examine where the boundary between art and architecture is.9 According to Thea Brejzek and Law- rence Wallen, “1:1 models shift the notion of the architectural model from one of representation and functionality to one of activation and co-authorship of space” (Brejzek and Wallen, 2014: 103), which is particularly enabled trough contemporary art practices. TheSecondary Architecture required skills of the contemporary artist and skills which are passed from father to son in Roma community. TheLulić

9 The same question asked Jorge Pardo with his work 4166 Sea View Lane (1998) which was completely functional house, produced as an artwork on the commission by the Museum of Contemporary Art in Los Angeles. Instead of referring to existing prototypes as Nikolić and Lulić, Pardo designed the house completely by himself.

61 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

House No.1 (Weekend Utopia) is based on concept and technology developed by Albert Frey, but its destiny will depend on whether administrative processes allow an artwork to be shipped to a city ground and used as architecture. When set as functional architectural object, a residence, Lulić House No.1 (Weekend Utopia) will be the ready-made of the same artwork. But apart from that, it is poli-referential object which is setting a piece of modern architectural history into today’s administrative regulations.

DOPPELGANGER MODELS AS SYMBOLS OF A COUNTRY Using cement, metal, plasterboard and wood, Saša Tkačenko created an exact 1:1 replica of a small auxiliary object of the Museum of the Revolution of Yugoslav Nations and Ethnic Minorities in New Belgrade. The project of the Museum had begun with foundation of the institution in 195910 by the decision of Yugoslav Central Committee and it was planned to be opened in 1981, on the occasion of celebrating 40 years of antifascist struggle of the Yugoslav people. In the meantime, numerous plans regarding the location of the Museum had been changed and by 1980 the works had completely stopped, leaving the foundations, the underground levels and the building replicated by Tkačenko. By 1996, after the break of Yugoslavia and drastic inflation in Serbia, the idea of the Museum of the Revolution of Yugoslav Nations and Ethnic Minorities had been completely abandoned. The only building that is above the ground level within the area of the Museum is the object which Tkačenko replicated and titled Pavilion (2015). Glass from the panes is long gone, if it were finished in the first place, and only the concrete shell remains. With dimensions 460 x 660 x 300cm, it is drastically smaller than the grandiose Museum building which would have 5,000 square metres in the base, as much as the nearby Federal Executive Council, nowadays the Palace of Serbia.11 The author duplicated today’s appearance of the object and placed it in the Belgrade City Museum,12 a location that changed its functions over time, serving as military academy and a printing house. Drawing attention to changed symbolic and cultural values of objects within diferent political, economic and social contexts, Tkačenko shows how “fragile status of social ideas is put into question and the inability of their accumulation is being provoked in the space of the object” (Tkačenko, 2017). The Pavilion exhibits the history and destiny of the Museum and is at the same time unable to present all those things and ideas the Museum should have had presented. Together with the foundations, it is a remainder of the empty space for that museum. It is mirrored, duplicated object which is the form of conscious critique. While analysing the dialectics of consciousness, ego and mirror, Lacan notes that an imaginary space in the mirror within which we locate the realistic object, is “a phenomenon of consciousness as such” (Lacan, 1988a: 46), since “the real object isn’t the object that you see in the mirror” (Lacan, 1988a: 46). Tkačenko’s Pavilion is not the object beside the foundations of inexistent Museum, it is a reflection which points out how hard it is to maintain and build the grand idea of Yugoslavism, as well as how it turns to a kiosk-size when the system starts to fall apart. His work also points out how memory of Yugoslavia is still rooted in collective memory, as well as numerous projects that are left unfinished with the break of the state. Tkačenko expressed his interest in pavilions and Yugoslav heritage in several more recent works – Eternal Flame (2018), Sketch for Utopia (2018) and Melancholy, Proposal for a Monument (2018). The

10 The Museum of Contemporary Art in Belgrade was founded in 1958. 11 The Museum would have been surrounded with the first buildings in New Belgrade, the city which was conceived by the end of 1946 as the new Yugoslav capital. These buildings were finished in the 1960s and they include the Federal Executive Council, the Building of Social and Political Organisations (Central Committee building) which is the New Belgrade’s first skyscraper, hotel and the Museum of Contemporary Art. The miniature object which Tkačenko replicates is standing there among these buildings, instead of the Museum of Revolution. 12 Within the exhibition Tracks and Traces (16 May – 6 June 2015) curated by Katharina Schendl.

62 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

latter is 1:1 reconstruction in plaster of the fontal segment of Serbian pavilion in Venice, which used to be the pavilion of Yugoslavia. In this work, Tkačenko takes a step further from dislocating the replica, as in case of the Pavilion. Since the name of the former country is still present in the relief of the façade, he juxtaposed it with textual neon intervention which reads Melancholy, relating thus the topos of the real, now imagined and symbolic country, to the topological space within language. He chose precisely the part of the façade which contains word “Yugoslavia” to replicate it, to move it from Italy to former Yugoslavia in process of dislocating the sign from one symbolic system to another, and to add the new word. By introducing the semantic level in form of the other word, Tkačenko conceals “the main word through the agency of ruins, utopia and future” (Paunić, 2018). The fragment of the full-scale model was located as an installation inside of a gallery “as a response to the impossibility of installing the work on the original façade in the Giardini” (Tkačenko , 2018). The fragment, according to Maurice Blanchot, “tends to dissolve the totality which it presupposes” (1995: 60) and this dissolution can be related both to (memory of) Yugoslavia and to the current constellation of pavilions at the Venice biennale which still contains name “Yugoslavia” within it. By ascribing frag- mentary appearance to the full-scale model of the pavilion, Tkačenko draws parallel to an unfinished project for the Museum of the Revolution, establishing a direct relationship between the pavilion in Venice, which is the internationally most representative place of the country, and his Pavilion, which emphasises the fallacy of social representation within one architectural object. Through combination of images, text and architecture, Tkačenko is, according to Đorđe Miketić, “finding balance between signs and objects, intimate and collective memory, uniqueness and serial production, past and future, decadent and revolutionary, possible and impossible” (2018). In the same way a fragmented, dislocated façade containing name “Yugoslavia” is a symptom of one former country, its place in collective memory and its international representation, so is a cardboard replica of automobile model Yugo. Vladimir Bojić in his work Yugo (2007) turned to this model which was developed by Yugoslav factory Zastava in 1970s and widely used, being one of the cheapest, smallest and most convenient models for the city. It was “the fastest-selling European product of all time in the first year of sales in the USA” (Vuic, 2010: 6). Aesthetically, it looked similar to Fiat’s model 147 from 1976, which the Italian factory was producing in Brazil. Bojić created a cut-and-fold cardboard model of the car13 and subsequently placed it in several cities, usually in zones where parking is not allowed. The project included development of technical design of the cardboard model, its production and the action of manual relocation of the model through cities. All segments were documented, as well as reactions of drivers and pedestrians when realising that an immovable Yugo is made of cardboard. Using a simulation of an industrial product, Bojić based the project “on the idea of opposing the social reality by simulation of the car” (Bojić, 2007: 25). With an action in public space, he located the model into Yugo’s natural environment, reversing its function from a means of transportation to the object which needs to be carried around on foot by four people, as a coffin. This degradation, as well as degradation in material, is symbolic at several levels. Yugo was mass produced and afordable model which remained with families long after the break of Yugoslavia, war and sanctions to Serbia which followed it. As such, it degraded and kept breaking by

13 Being a cardboard replica of Yugo, instead of a ready-made object, Bojić’s work difers from those made by students of Kevin O’Callaghan, an artist, a teacher and a set designer for films, television and theatre. For the assigned spring term exhibitionYugo Next in 1995, 29 O’Callaghan’s students from the New York’s School of Visual Arts turned cast-of vehicles into a confessional, a movie theatre, a fireplace, a foosball table, a cigarette lighter, a post office box, the Moai monument, a telephone, a grocery store ride, an accordion, a shooting range, a shower, a slot machine, a submarine, a subway car, a toaster, a concert piano, a police car, a junkyard, a photo booth, a barbeque, a moving toilet... The exhibition and works within it gave new purpose to the car model which could not be used any longer, because Yugoslavia, the country which used to produce reserve parts, does not exist any longer. For images, see Tom Magliery’s album .

63 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

time, almost never being able to start an engine with the first turn of the key. It also remained related in collective memory to petrol shortage when people would wait in lines in front of gas stations for days. Yugo is described by many users as the worst car ever made, yet people in former Yugoslavia could not aford any other for a very long time. Having a symbolic name, it is also representation of decline of Yugoslavia and its industrial production on the global market, since it was the only Yugoslav car sold in the USA. According to Slavko Timotijević, Bojić’s project analyses, interprets and artistically articulates the syndrome of political ambition, which simply pushed technologically, economically and socio-politically unprepared society for precise and serious industrial production, into a rigorous global competition without any realistic preconditions for achieving its goal. (2007: 5) Although Bojić does not turn to architecture, his immovable and static urban object is not a simply mimesis of a car. He deliberately chose the Yugo model (although Zastava also produced other models) so that the object and the name are embodying the idea of socialist Yugoslavia and its non-alignment. The act of carrying it on hands is reference to working brigades that built the first buildings in New Belgrade and that would build the Museum of the Revolution of Yugoslav Nations and Ethnic Minori- ties. However, instead of the afordable, convenient product ofered to the global market, Yugo became an obstacle in traffic and in progress. Both Bojić and Tkačenko reflect on drastic diference between the started progress and the subsequent fall.

CONCLUDING REMARKS Full-scale models of buildings within contemporary art practices are rarely exact copies, but even if so, the act of duplication and dislocation into a new context gives new meanings and values to the object, as in Saša Tkačenko’s Pavilion. Even in this work, the model is not representative of the object it copies, but of the never built ideological building whose proportions were supposed to be so large, that they are beyond comparison to the small Pavilion. Architectural models within contemporary artworks are neither ready-made objects since each of the artists had built them from nothing. They are also not simple appropriations, since each artist added some new aspect to the objects, emphasizing the relation of models to their other (the real architecture) and the contexts which surround them. In each of the studied cases, there is a complex critical relation towards the past and current social reality. Apart from direct quoting of architectural forms which are the best representatives of those changed social realities, each work contains a degree of innovation which is a critical instrument. For that reason, these models require an emancipated viewer who is aware of the changed political and social contexts of both the buildings in their original appearances and locations, and of their ‘copies’ in form of models within contemporary artistic practices. When it comes to primary use of full-scale models, their role in architecture is temporary, specific and related to development of ideas. They rarely exist in spatial discourse beyond that point, except perhaps in museums of architecture. Once the models are seen by investors and explained by architects, they are torn down, regardless of whether the project turns into a real building or not. In case of once existing architecture, full-scale models present buildings that cannot be experienced any longer. In case of existing architecture in other places, full-scale models make them approachable at several places at once. Within contemporary art practices, models gain both diferent spatial and cultural contexts, as well as new temporal appearance that has nothing to do with the architectural process itself. They become referential objects that represent all those ideas that architecture represents, and far more.

64 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

BIBLIOGRAPHY:

Adorno, Theodor,Aesthetic Theory, London: The Athlone Press, 1997 (original published in 1970) Association Apsolutno (Zoran Pantelić, Dragan Rakić, Bojana Petrić, Dragan Miletić), The Absolute Report, Frankfurt am Main: Revolver, Archiv für aktuelle Kunst, 2006 Blanchot, Maurice, The Writing of the Disaster, Lincoln: University of Nebraska Press, 1995 Bojić, Vladimir, Yugo, artist statement, Zemun: G.L.O.R.I.J.A, 2007 Brejzek, Thea and Wallen, Lawrence, “The 1:1 Architectural Model as Performance and Double,” in: Wayan Jatasya Adri- anie, Noor Fajrina F. Istiani, Arif Rahman Wahid (eds.), [in]arch international conference proceedings, 10-11 Sep- tember 2014, Faculty of Engineering, Universitas Indonesia, 2014, 95-103 Derrida, Jacques, Writing and Difference, London, New York: Routledge, 2002 Erić, Zoran, “On the Exhibition Title”, in: Branislav Nikolić, Superstructure, Belgrade: Salon Muzeja savremene umetnosti, 2016, 5-12 Heynen, Hilde, Architecture and Modernity: A Critique, Cambridge, Massachusetts, London, England: MIT Press, 1999 Koolhass, Rem, “The House That Made Mies”, in OMA, Rem Koolhaas and Bruce Mau, S,M,L,XL, The Monacelli Press, 1995, 62-63 Lacan, Jacques, “A Materialist Definition of the Phenomenon of Consciousness,” in: Jacques-Alain Miller (ed.), The Semi nar of Jacques Lacan. Book II: The Ego in Freud’s Theory and in the Technique of Psychoanalysis 1954-1955, London: Cambridge University Press, 1988 (original published in 1973), 40-52 Lacan, Jacques, “The Subject and the Other: Aphanisis,” in: Jacques-Alain Miller (ed.), The Seminar of Jacques Lacan. Book XI: The Four Fundamental Concepts of Psychoanalysis, London: Cambridge University Press, 1988 (original published in 1973), 216-229 Lefebvre, Henri, The Production of Space, Oxford, Cambridge, MA: Basil Blackwell, Inc., 1991 (original published in 1974) Timotijević, Slavko, “Art Against Simulacrum, or Exorcism of Ghosts to Open Space of Realistic Reading of Reality”, in: Vladimir Bojić, Yugo, Zemun: G.L.O.R.I.J.A, 2007, 4-7 Vuic, Jason, The Yugo: The Rise and Fall of the Worst Car in History, New York: Hill and Wang, 2010 Zinganel, Michael, “From ‘Social Tourism’ to a Mass Market Consumer Paradise. On the Democratization and Com- modification of Seaside Tourism in Croatia,” in: Elke Beyer, Anke Hagemann and Michael Zinganel (eds.)Holidays after the Fall: Seaside Architecture and Urbanism in Bulgaria and Croatia, Berlin: Jovis Verlag GmbH, 2013, 155-170

ONLINE SOURCES:

Fujiwara, Simon, “Why Artist Simon Fujiwara Rebuilt Anne Frank’s House Inside an Israeli Gallery,” interviewed by Hili Perlson, September 11, 2017, online magazine Artnet, last accessed July 28, 2018, . Miketić, Đorđe, “Kakvoća nostalgije,” March 7, 2018, online magazine Supervizuelna, last accessed July 28, 2018, . Nikolić, Branislav, “Krov i fabrika,” artist statement, November 4, 2015, online magazine Supervizuelna, last accessed July 28, 2018, . Nikolić, Branislav, “Sekundarna arhitektura,” interviewed by Žolt Kovač, December 24, 2013, online magazine Super- vizuelna, last accessed July 28, 2018, . Paunić, Natalija, “Saša Tkačenko – Ruins of Future Utopia,” February 23, 2018, last accessed July 28, 2018, . Tkačenko, Saša, “Melancholy, Proposal for a Monument,” artist statement, last accessed July 28, 2018, < http://sasatka- cenko.com/portfolio/melancholy-proposal-for-a-monument/>. Tkačenko, Saša, “Pavilion”, artist statement, July 4, 2017, last accessed July 28, 2018, .

65 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

OTHER:

Crvena Association for Culture and Art (Sarajevo), excerpt from “We Have Built Cities for You: An Exhibition on the Con- tradictions of Yugoslav Socialism”, curated by Vida Knežević and Marko Miletić (Kontekst kolektiv), 13. 6 - 2. 7. 2018, Pavilion Cvijeta Zuzorić, Belgrade

Arhitektonski modeli razmere 1:1 u post-jugoslovenskim umetničkim praksama

SAŽETAK: Rad se fokusira na odabrane radove savremenih umetnika koji sadrže u sebi arhitek tonske modele u razmeri 1:1, to jest u realnoj veličini. Ti radovi su Kiosk (2002), Crkva (2003), Sekundarna arhitektura (2013) i Superstruktura (2016) Branislava Nikolića, potom Lulić kuća br.1 (vikend utopija) Marka Lulića (2005), dva rada Saše Tkačenka – Paviljon (2015) i Melanholija, predlog za spomenik (2018), kao i rad Yugo (2007) Vladimira Bojića koji ne sadrži arhitektonski model, nego nepomični model automobila u razmeri 1:1 i kao takav urbani element postiže isti efekat. Rad ima dvostruk cilj – da analizira ove umetničke radove i da osvetli poziciju 1:1 modela u savremenim umetničkim praksama. Modeli u realnoj veličini se pojavljuju kao kopije zgrada, njihove replike, dvojnici, simulacije, redi-mejd objekti, skulpture, instalacije, aproprijacije i produkti događaja. Kako bi se stekao širi uvid u odnos savremene umetnosti prema 1:1 arhitektonskim modelima, rad uključuje i analizu dva rada britanskih umetnika Rejčel Vajtrid (Rachel Whiteread) i Sajmona Fudživare (Simon Fujiwara) koji odabiraju isti koncpet u svojim radovima Kuća (1993) i Kuća nade (2017). Teorijski deo uključuje trijalektiku prostora Anrija Lefevra (Henri Lefebvre), teoriju umet nosti i mimezisa Teodora Adorna (Theodor Adorno), psihoanalitičku teoriju ogledala Žaka Lakana (Jacques Lacan), kao i zapažanja Rema Kolhasa (Rem Koolhaas), Tee Brejzek (Thea Brejzek) i Lo rensa Valena (Lawrence Wallen) o 1:1 arhitektonskim modelima. Rad zaključuje da svaki umetnik svojim radom postavlja kritiku određene društvene stvarnosti i da je za svakog od njih od izuzetne važnosti koje konkretne arhitektonske objekte izrađuju u formi 1:1 modela i uključuju u svoje prakse. KLJUČNE REČI: modeli u realnoj veličini, arhitektura, savremene umetničke prakse, post-ju goslovensko

Primljeno: 27. septembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 12. oktobar 2018.

[email protected]

66 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 821.162.4-32.09(497.113)

Zdenka Valent Belić Univerzitet Komenski Filozofski fakultet Katedra estetike Bratislava, Slovačka Republika

Autoslika u pripovetkama vojvođanskih Slovaka kao odraz kulturne pripadnosti

APSTRAKT: Sem estetskih i integrativnih funkcija književno stvaralaštvo takođe predstavlja ade kvatan medij za manifestovanje kulturnog identiteta kao konstrukta. Slike – bilo sebe ili nekog dru gog – uprkos prividnoj neutralnosti uvek imaju i označavajuću i noetičku funkciju. Imagologija, kao nauka koja proučava ove slike i nacionalne predstave, trebalo bi da bude doprinos deideologizaciji književnosti, i zato cilj ovog rada nije da prikaže kakvi su vojvođanski Slovaci, nego koje osobine predstavnicima svoje zajednice njihovi pisci pripisuju. U ovom radu ograničili smo se na čitanje odabranih pripovedaka vodećih predstavnika ove književ nosti i polazili smo od nacionalnih mitova koje je Dr Michal Babiak u svojim esejima označio kao dominantne u ovoj kulturi: panonsko geografsko određenje, seoska sredina, ruralni način života, evangelistička konfesionalna pripadnost (najvećim delom), radnost, marljivost, vrednoća, štedlji vost, čistunstvo, visoke etičke vrednosti, uređenost, tolerancija, smirenost, miroljubivost, nacionalni ponos, odnos prema obrazovanju, negovanje kulture, pretpostavka suživota sa drugim narodima. Autoslika vojvođanskog Slovaka se u delima predstavnika ovog književnog konteksta pojavila rano, već u 19. veku, u vreme dok još nije bilo govora o zajednici vojvođanskih Slovaka kao o posebnoj kulturnoj, društvenoj ili političkoj celini i dok su se slovački pisci s ovih prostora smatrali sastavnim delom celonarodne slovačke književnosti. Već tada su se ispoljavali simboli i mitovi koji su bili odraz formiranja novog kulturnog identiteta. Ova autoslika sa minimalnim promenama istrajava i ima duže trajanje od poetika i književnih pravaca. Srodnu autosliku nalazimo od romantizma, odnosno od do laska Slovaka na ove prostore. Tip junaka slovačkog vojvođanskog seljaka dominirao je u realizmu (pre svega u seoskoj pripoveci čajakovskog tipa), a zatim u modernim i postmodernim pripovetkama a uz sitna odstupanja, ironično prevrednovanje ili pak na drugom planu kao deo scenografije prisut na je u delu savremenih autora. Jaku privrženost ovoj kulturnoj celini primećujemo kod savremenih stvaralaca, koji u vreme intenzivne reemigracije u matičnu zemlju u svojim delima tematizuju trau matično svedočanstvo o nemogućnosti integrisanja u novu sredinu i ličnu duboku emotivnu vezanost za zemlju, selo i panonsku ravnicu. KLJUČNE REČI: imagologija, autoslika, slovačka vojvođanska književnost, pripovetke, manjinska književnost, nacionalni mitovi

67 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Proučavanje autoslike (autoimage) u književnosti spada u zadatke imagologije i deo je komparatističkog programa nauke o književnosti, ali takođe ima i širi značaj za druge naučne i društvene oblasti. Autoslika u književnosti vojvođanskih Slovaka nije do sada proučavana, kao što ni slovačka vojvođanska književnost do sada nije bila posmatrana sa aspekta ove naučne discipline. Komparatistička imagologija kao disciplina uporedne nauke o književnosti, posredstvom slike stranog i sopstvenog, definiše kako određena etnička i jezička zajednica doživljava sebe i druge i kako je ovo izraženo u književnosti, odnosno uz pomoć kojih stereotipa, toposa, klišea, narodnih simbola, emblema, mitova itd. u književnim tekstovima predstavnici ove kulture prikazuju svoju zajednicu, a kako prikazuju druge. Književnost je idealan prostor za iskazivanje elemenata i izražavanje nacionalnog identiteta, kao i za artikulaciju mitova i sistema vrednosti, koje se za ovu zajednicu vezuju. Prikazane autoslike su odraz autentičnog pogleda na svet zajednice a autoslika je konkretizacija nacionalnih mitova. Autoslike proizilaze iz opšte raširenih predstava i doživljaja i imaju obeležje simbola, narativnih elemenata, funkciju karakterizacije likova, oneobičavanja teksta i dr. Slike – bilo sebe ili nekog drugog – uprkos prividnoj neutralnosti uvek imaju i označavajuću i noetičku funkciju. Imagologija kao nauka koja proučava slike i nacionalne predstave bi trebalo da bude doprinos deideologizaciji književnosti, i zato naša osnovna poruka ovim radom nije kakvi su vojvođanski Slovaci, nego koje konkretne osobine sebi, odnosno svojoj zajednici slovački vojvođanski pisci pripisuju i koju funkciju ove slike vrše u tekstu. U ovom tekstu će nas prvenstveno zanimati autoslika vojvođanskog Slovaka prikazana u pripovetkama slovačkih vojvođanskih pisaca, mada ćemo se delimično dotaći i heteroslike Srba, zato što se slika sebe, ne samo u ovom slučaju, to je zapravo uobičajen postupak, formira i prikazuje kroz konfrontaciju sa drugim, odnosno stranim. Autoslike (slično kao i heteroslike) često imaju karakter stereotipa ili mitova, odraz su poistovećivanja sa vrednostima, konkretizacija verovanja, predrasuda ili klišea a mi se u radu ne bavimo pitanjem da li jesu ili nisu istinite i da li su odraz stvarnosti, koja je uvek sa aspekta imagologije problematizovana, niti se bavimo pitanjem u koju od navedenih kategorija konkretna slika pripada. Stereotipe u ovom slučaju treba razumeti u vezi sa njegovom kognitivnom funkcijom neodvojivom od komunikativnosti i fenomena tipizacije, kao ljudsku potrebu jezičke i kognitivne štedljivosti. Slike posmatramo kao konstrukte, kao rezultat shvatanja sebe i drugih. Međutim, to ne znači da pisci u procesu pisanja i čitaoci u toku recepcije prikazanim slikama ne pristupaju kao odrazu stvarnosti. Verovatno najdublja manifestacija sopstvenog duhovnog postojanja se nalazi u prostorima mitskog poimanja. Mitovi o identitetu sopstvene zajednice pojedinac kao tipičan predstavnik prihvata kao svoje mitsko objašnjenje. Pokušaćemo u ovom radu da sagledamo kako se ova mitska organizacija svesti ispoljava u pripovetkama slovačkih vojvođanskih pisaca i u tom zadatku kao jedan od polazišnih teorijskih izvora koristićemo eseje Dr Mihala Babjaka Bytie dolnozemských Slovákov (Biće Slovaka sa Donje zemlje) i Kulturna identita Dolnozemských Slovákov (Kulturni identitet Slovaka sa Donje zemlje), u kojima je sintetizovao saznanja nekoliko naučnih oblasti i sagledao na kojim se mitovima i kultunom identitetu ova zajednica zasniva. Vojvođanski Slovaci su s jedne strane svoje nacionalne mitove nasledili i doneli sa sobom u novi zavičaj, ali takođe su vrlo brzo po svom dolasku izgradili i sopstvene, kojim se bavimo u ovom tekstu, a za kojima je tragao i profesor Babjak. O onim prvim bismo mogli više da saznamo iz eseja Vladimira Minača Dúchanie do pahrieb (Duvanje u žar), u kojem kao osnovne atribute slovačke mitologije navodi: rad, stvaralaštvo, marljivost i graditeljstvo. Ovaj mitološki elemenat se preneo i na pripadnike ove zajednice ili kako je preciznije primetio profesor Babjak: „Veličanje rada kao osnove života bića (...) pronosi se poput zlatne niti i čitavom slovačkom Donjom zemljom – pa čak imam osećaj da je još rigoroznije shvatana, da se na njoj još principijalnije insistira; da nije samo imperativ, nego da ima čak dimenzije fetiša.“

68 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Sem rada i marljivosti, Babjak u dominantne mitove svrstava: seobu (s levičarskim i desničarskim konceptom – po levičarskom konceptu uzrok seoba je socijalni a po desničarskom evangelistička konfesionalna pripadnost), i herojsku apoteozu ove činjenice. O herojstvu seobe pisao je još Mihal Godra1 u 19. veku: „Terra Beatamihi Canaanest altera Báčka – Donja zemlja je slovački Kanan, koji je nama, Slovacima, bio od samog gospoda Boga dat na vjeki vjekova.“ U radu ćemo se oslanjati na definiciju kulturnog identiteta slovačkog estetičara Eriha Mistrika, koji je ovaj pojam definisao kao: „kompleksnu predstavu, koju o sebi gradi pojedinac ili grupa (...) a koji sadrži glavne vrednosti pojedinca, ili grupe, samovrednovanje, predstavu o sopstvenoj kulturnoj tradiciji, kao i određenu predstavu o svojoj budućnosti. Kulturni identitet određuje granice kulture zajednice. Nastaje uvek kada čovek ili grupa treba da se razlikuju od drugih ljudi. Rezultat je susreta dve ili više kulture. Procesi nastanka kulturnog identiteta su: a) Od mnoštva vrednosti, osobina ili predmeta čovek (kolektiv) izdvoji neke i prizna ih kao svoje (...) b) Čovek (kolektiv) odbija da prihvati neke vrednosti ili artefakte kao strane (...) Kulturni identitet funkcioniše kao instrument za integraciju društva ili kao instrument za razlikovanje od drugih. Ispoljava se kroz stavove, navike i ponašanje (...).“ U eseju Kulturna identita Dolnozemských Slovákov (Kulturni identitet Slovaka sa Donje zemlje) izdvojene su kao glavne osobine sledeće: „...kulturni identitet Slovaka sa Donje zemlje stoji na određenim jasnim i tačnim vrednosnim predstavama koje o sebi formira ova slovačka nacionalna enklava, prvenstveno: radnost, štedljivost, čistunstvo, odnos prema uređenosti, tolerancija, mirnoća, miroljubivost, nacionalni ponos, odnos prema obrazovanju, negovanje kulture, nenametljiva duhovnost itd.“ U nastavku eseja Babjak kao osnovne karakteristike slovačkog vojvođanskog kulturnog identiteta izdvaja: geografsko određenje, ruralnu sredinu, seljački način života, konfesionalnu i versku pripadnost, već pomenutu radnost, marljivost i štedljivost, ali takođe (a kao zajedničku osobinu sa kulturnim identitetom Slovaka sa Gornje zemlje) konfrontaciju sa stranim, pre svega, mađarskim kulturnim identitetom, ali i pretpostavku koegzistencije sa drugim narodima. Autoslika vojvođanskog Slovaka se mnogo jasnije može posmatrati u prozi (eventualno u drami) nego u poeziji i zato smo u ovoj analizi kao izvor koristili odabrane pripovetke, mada bi za temu podjednako relevantan izvor bio i roman, drama, ali i pesme nekih autora (na primer Palja Bohuša, Pavela Mučajija i dr.). Pripovetka (pre svega u realizmu i postmoderni) bila je u određenim razdobljima vođeći žanr književnog izraza ove zajednice. U radu smo pokušali da odgovorimo na pitanja: kakva je autoslika vojvođanskog Slovaka? Kada se prvi put javlja i da li se u toku ovog relativno dugog vremenskog perioda menjala? Za temeljnije proučavanje autoslike vojvođanskog Slovaka bilo bi neophodno čitanje i putopisnih, publicističkih, ali i nekih drugih nefabularnih tekstova memoarskog, reportažnog i drugog tipa. Proces formiranja autoslike određene zajednice prevazilazi granice kulture i književnosti i značajan je i u procesima njenog formiranja. To znači da u trenutku kada su Slovaci u novom zavičaju počeli da u svom delu prikazuju autosliku, odnosno tipskog predstavnika svoje zajednice, uz naglašavanje njegovih drugačijih ili autentičnih osobina, znak je da, sem očiglednijih i vidljivijih činilaca (kao što su: geografske, društevno-političke, kulturne i dr.), Slovaci koji žive na ovim prostorima počinju sebe da doživljavaju kao „ove“ Slovake (za razliku od “onih”), odnosno kao posebnu grupu i poimaju svoj kulturni identitet kako autohtoni odnosno varijantan. Slovačka vojvođanska proza ima relativno dugu tradiciju. Tipološki se izrazitije definisala krajem 19. veka u vreme kasnog romantizma i nastupa realizma. Već od druge polovine 18. veka, odmah nakon dolaska u novi zavičaj, vojvođanski Slovaci su bili svesni značaja obrazovanja i pismenosti i

1 Michal Godra (1801 – 1874) slovački pesnik, lingvista, publicista i učitelj. Od 1828. godine delovao je u Kulpinu kod Stratimirovića. Sarađivao je sa P.J. Šafarikom i jedan je od osnivača čitalačkog društva Societas slavica. Bio je direktor gimnazije u Novom Vrbasu.

69 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

zbog toga su zajedno sa njima dolazili sveštenici i učitelji. Književno delovanje je dugo bilo povezano sa narodnoprosvetiteljskim programom i u određenom smislu je ova identifikaciona funkcija književnosti prisutna do danas. Moglo bi se reći da je to jedna od najmarkantnijih osobina ovog književog konteksta. U periodu klasicizma, ali pre svega u romantizmu, nacionalno-prosvetiteljski karakter književnosti bio je tipičan za slovačku književnost uopšte, a prirodno još izrazitije prisutan na njenim rubovima. Malobrojna inteligencija, odnosno sveštenici i učitelji, imali su u zajednici značajnu funkciju i najčešće su upravo oni bili i pisci i pokretačka snaga kulturnog života, šta se pored ostalog ispoljilo i kao snažnije prisustvo didaktičkih elemenata u književnosti. Književni počeci vojvođanskih Slovaka imali su informativnu funkciju i upravo zato su se izrazitije razvijali publicistički žanrovi. Umetnička proza se prvi put javlja čak sto godina nakon njihovog dolaska, tačnije u poslednjem kvartalu prošlog veka. Mada početke ne možemo precizno da odredimo usled žanrovske neodređenosti, povezani su sa delom Jana Kutljika (1806-1890), Feliksa Kutljika (1843-1890), Karola Miloslava Lehotskog (1846-1915), odnosno sa periodom kasnog romantizma2. Sa dolaskom realizma u slovačkoj vojvođanskoj književnosti, sem stilističkih promena i promena u poetici, došlo je do još jedne važne promene sa aspekta naše teme. Feliks Kuljik3 kao predstavnik romantizma i Albert Marćiš, kao najstariji predstavnik realizma, bili su generacijski bliski, ali su po poetici pripadali različitim književnim estetskim sistemima. Druga razlika između njih je u tematizovanju slovačke vojvođanske sredine. U Kutljikovim prozama se još ne pojavljuje, dok je kod Alberta Marćiša ovaj prostor dominantan. Vojvođanski autori su od ovog perioda skoro isključivo bili usmereni na seosku tematiku (pre svega Albert Marćiš, Jan Čajak, Jan Čajak ml., Janko Čeman, Pavel Čanji, Vjera Benkova...). Razumljivo je da je realistička seoska pripovetka bila u kontekstu ove književnosti centralni žanr s obzirom na tip zajednice i socijalnu kategorizaciju stanovništva.4 Tek je kod modernih (Jana Labata) i postmodernih proznih pisaca (Vićazoslava Hronjeca, Zoroslava Spevaka i dr.) fabula u pojedinim delima smeštana u urbani prostor, što ujedno znači u stranu (neslovačku) sredinu. Grad kao prostor delimično koristi u pojedinim pripovetkama i pripovedač Pavel Grnja (Starena a nedeľa – Starica i nedelja), ali u funkciji tematizovanja izmeštenosti starih iz njihove prirodne sredine i problema integracije. Kod prvih predstavnika realizma, fabula je smeštana u Vojvodini, ali ova sredina nije posebno karakterizovana. U pripoveci Stará rozprávka (Stara priča) Albert Marćiš5 je prikazao tip junaka čestitog, siromašnog i talentovanog slovačkog mladića, koji je zahvaljujući svojoj marljivosti, skromnosti i radnosti stekao naklonost uticajnih predstavnika seoske inteligencije a koji upravo zbog ovih svojih osobina (visokih moralnih vrednosti: istinoljubivosti i iskrenosti) na kraju biva nagrađen društevnim izmeštanjem iz najnižeg socijalnog seoskog sloja u društvenu kategoriju inteligencije, čime pripovetka dobija poziciju idile i idealizovanu poruku, što je u to vreme u ovom književnom kontekstu bilo uobičajeno. Didaktizam je u pripovetkama slovačkih vojvođanskih proznih pisaca izrazitiji. U Marćišovoj priči je takođe prikazan različit socijalni položaj Slovaka i Srba. Jankova siromašna majka

2 U povoju ovog književnog konteksta primećujemo uticaj srpske književnosti. Po Mihalu Harpanju: „Počeci slovačke književnosti na Donjoj zemlji se ne mogu precizno odrediti. Ukoliko ih poistovetimo sa hajdučkim povestima Feliksa Kutljika (1843-1890), objavljivanim sedamdesetih godina 19. veka u časopisu Orol, moramo primetiti da predstavljaju određeni napredak i nastavak motivističko-tematskog kompleksa informativnih priloga, da su slobodnija obrada i adaptacija srpskih izvornika i prevoda sa srpsko- hrvatskog jezika, tipičnih za književni rad Jana Kutljika (1806 - 1890) i Karola Miloslava Lehotskog (1846 - 1915).“ 3 Feliks Kutljik (1843 - 1890) slovački romantičarski pisac, organizator narodnog i kulturnog života. Bio je sveštenik u Bačkom Petrovcu, Kulpinu i Silbašu. Pisao je proze o južnoslovenskom životu. 4 Dugo je u ovom stanovništvu prednjačila kategorija poljoprivrednika, ređe zanatija i trgovaca, uz značajno prisustvo malobrojne seoske inteligencije učitelja i sveštenika. 5 Albert Marćiš (1855 - 1918) značajni kulturni poslenik, pisao je didaktičke priče i težio da prikaže specifičnosti vojvođanske sredine. Marćiš je takođe bio istaknuti prevodilac i prevodio je slovačke realiste na srpski jezik i obrnuto.

70 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

je švalja, šije svilene venčane haljine i izrađuje ukrase za srpske devojke iz susednog sela, dok je dečakov zadatak da ove ukrase raznosi, za šta biva skromno nagrađen. Dečak ovakav položaj doživljava kako ponižavajući što čini osnovu zapleta priče. U prozama Gustava Maršala Petrovskog6 slovačka vojvođanska sredina nije izrazitije prikazana, ali je Maršal bio jedan od prvih proznih pisaca, koji je u svom delu pisao o suživotu Srba i Slovaka. Po mišljenju Mihala Harpanja, srpski likovi kod ovog proznog pisca nisu etnički obrazlagani. Tumači ih kao emocionalno, a ne kao etnički individualizovane junake7, međutim, mi smo primetili da su kod Maršala, na primer u priči V cudzine (U tuđini) srpski likovi prikazani u skladu sa raširenim stereotipima o pripadnicima ovog naroda kao o temperamentnim, prekim, nepristojnim ili čak vulgarnim osobama. Ovakva karakterizacija ima funkciju kontrasta mirnoj, suverenoj i razboritoj naravi glavnog junaka priče Slovaka Ljetavskog.8 U slovačkoj vojvođanskoj književnosti slika Slovaka je najplastičnije prikazana u delima realističnih proznih pisaca Jana Čajaka i njegovog sina Jana Čajaka ml. Kritika je ovaj tip pripovetke označila kao čajakovski model pripovedanja, koji prikazuje najsugestivniju autosliku slovačkog vojvođanskog seljaka. Slovačko vojvođansko selo kao primarni prostor svog proznog dela je prvi pripovedački iskoristio Jan Čajak, predstavnik drugog talasa realizma, koji je u Vojvodinu došao 1893. godine. Živeo je najpre u Selenči, zatim u Petrovcu, odnosno u seoskoj sredini i u svojim delima je mahom tematizovao životne prilike ove zajednice. U pripoveci Únos (Otmica) Čajak je prikazao imućnog autoritativnog seoskog načelnika, koji je naumio da udajom svoje kćeri poveća imanje i time postigne materijalni ideal ovdašnjeg seljaka. Konfrontirajući materijalni ideal oca sa emotivnom realizacijom ćerke, Čajak prikazuje glavni zaplet. U priči Únos domišljat i nekovencionalan, a na konzervativnom slovačkom selu nedozvoljen čin, otmice mlade, u ovu sredinu dolazi kao direktan uticaj Srba. Slučaj Srbina Đoke Bunarca, odnosno njegove ćerke Jelene i Joce Kulpinca, predstavlja uticaj ove kulture i element na kojem autor gradi zaplet. Podstaknuta njihovim slučajem, kmetova ćerka predloži svom izabraniku, siromašnom mladiću Ondreji Kvostki, da se pretvaraju da je i ona oteta mladenka i da na taj način osiguraju budući zajednički život. Rečenica koja sledi: „Ali kako? Pa, to kod nas nije običaj“, nagoveštaj je autoslike, etičkog čistunstva Slovaka sa Donje zemlje, odnosno težnji ka doslednom poštovanju društvenih konvencija. Čajak nije dozvolio svojim likovima moralno posrnuće i zato Kata provodi noć „otmice“ u sobi sa Ondrejovom majkom, čime je ova slika osala netaknuta.9 Slovački vojvođanski seljak postaje tipičan književni junak od Jana Čajaka. U procesu konstituisanja slovačke vojvođanske književnosti upravo od ovog pisca seoska pripovetka postaje dominantna forma književnog izraza. Treba posebno naglasiti da slovačke vojvođanske pisce ovog perioda još uvek posmatramo u okviru celoslovačkog konteksta. Odvajanje ovog konteksta i njegova tipološka diferencijacija kao invarijantnog književnog izraza dešavalo se postepeno i direktno je uzrokovano društveno-političkim promenama, u kojima je nastala slovačka književnost na Gornjoj i Donjoj zemlji. Uprkos tome što o posebnom kontekstu pričamo tek nakon Drugog svetskog rata, upravo na pričama Jana Čajaka vidimo da se postepeni proces distanciranja ovog kulturog konteksta odigravao

6 Gustav Maršal Petrovski (1862 – 1916) slovački prozni pisac i prosvetitelj. Iz Vojvodine emigrirao u SAD. Njegova prozna dela su se približila realizmu. Radnja većine priča se odigrava u Vojvodini, odnosno u tadašnjoj Austrougarskoj monarhiji ili u SAD. 7 Vidi: HARPÁŇ, Michal: Vývinové tendencie prózy Juhoslovanských Slovákov. In: Hlboké koľaje. Nový Sad, Obzor –Tvorba 1988. 8 Srbina Begoviča Maršal opisuje ovako: „Bio je to muškarac bujne krvi. Isteran zbog agitacija sa teritorije svoje domovine“. „To je bilo ulje na prigušeni bes nerazboritog Srbina.“ „Prisutni su strepili, kada je nakon ružne psovke bezobrazno pitao Lietavskog.“ Zorica Jelčićova je poreklom bila iz južne Ugarske, iz porodice koja sa familjom u Srbiji nije bila ni u kakvom kontaktu. Ljetavski je govorio „milozvučnim srpskim jezikom“. Autor srpski jezik funkcionalno upotrebljava. U trenutku umiranja majke Zorica Jelčićova u bolu uzvikne na maternjem jeziku: „Oj, mati moja draga, šta iz mene...?“ 9 Autentičnost prikazane sredine Čajak postiže leksičkim sredstvima, upotrebom dijalekta i lokalizama: póš, nepóm, prôsťa jedno na ničhodné, kaľavný, iď, milô..., kao i srbizama: netumára, odbegla, trubači, imenovanjem delova zgrada: pitvor, odeće itd.

71 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

već u periodu između dva svetska rata, što ide u prilog o ranoj tezi kulturnoj diferencijaciji i nastanku autohtonog kulturnog identiteta. Jan Čajak je imao ključni značaj za formiranje autoslike vojvođanskog Slovaka, pošto je podvrgao detaljnoj opservaciji život ove enklave i primetio je bitne osobine načina života. Čajakveć u zrelim godinama, kao četrdesetogodišnjak, objavljuje svoju prvu pripovetku, ali je nakon ovog debija dvadeset godina vredno pisao priče i beležio iskustvo ove zajednice. U sledećih dvadeset godina nastalo je dvadsetak pripovedaka, roman Rodina Rovesných (Porodica Rovesni), dramska scena Lenpekne (Samo lepo) i brojne crte ili tekstovi drugih žanrova. Formalno se Čajakove proze sasvim malo razlikuju od realističkih pripovedaka u Slovačkoj, ali je tematika, koju je uspostavio, obeležila razvoj invarijantnosti ove književnosti. Njegov uticaj je bio tako velik da je kritika dominantan model naracije nazivala čajakovskim modelom – imenovala je time realističnu prozu sa seoskom tematikom, koja u svojim postupcima koristi lokalni kolorit, a čija naracija nosi humorističko obeležje. Čajak pripovedanje gradi na detaljnom portretu; podrobno je karakterisao likove i tako prikazao tipične junake slovačkog vojvođanskog sela. Čajakov pripovedač sa simpatijama opisuje lukavstvo i dosetljivost, ali se kritički izražava o lošim navikama ovdašnjeg življa. Na primer, u pripoveci Suchoty (Tuberkuloza) kritikuje udaju mladih devojaka radi ukrupnjavanja imanja, nezdravu ishranu, luksuzno oblačenje devojaka, težak rad koji izaziva bolesti i smrt. Vladimir Hurban Vladimirov10 je radnju u svojim prozama, a za razliku od drama koje se odigravaju u raznim sredinama, smestio na selo među Slovake. Kod ovog pisca u prvom tematskom planu se ne nalaze društveni odnosi, nego su zapleti emotivni i psihološki, ali u drugom planu Hurban, slično kao i ostali pisci, prikazuje vezanost za ruralnu sredinu, odnos prema zemlji, težnju za materijalnim boljitkom, strah od podele imovine, oskudicu. Hurban vojvođanskog Slovaka prikazuje takođe kao vrednog, marljivog, štedljivog i izrazito ruralnog čoveka, čija je egzistencija direktno vezana za zemlju, ali takođe ima i duhovnu vertikalu tipičnog evangelističkog asketizma racionalnosti i pragmatizma. Hurban u svojim delima ne didaktizuje. U poređenju sa dramama, koje često imaju tragičan završetak, u njegovim prozama dominira baladičan ton. U priči Tehliarova žena (Ciglareva žena) nalazimo istu strukturu fabule, kao i kod Čajaka. Hurban konfrontira materijalni interes očeva sa emotivnim interesima mladih predstavnika porodice koji se završava harmonično kao ostvarivanje i emotivnog i materijalnog aspekta. U međuratnom periodu u slovačkoj vojvođanskoj književnosti bilo je manje proznih pisaca, a među najznačajnije predstavnike svrstavamo sina Jana Čajaka, Jana Čajaka ml.11 (treba pomenuti književne pokušaje Andreja Mraza, Andreja Sirackog i Marijene Czoczoekove-Eichardtove). Kod Čajaka ml., vojvođanska sredina je u funkciji sinegdohe. Slovačko vojvođansko selo predstavlja jednu vrstu metonimije, s tim što je sinegdoha figura deonog odnosa, tj. njome se neka celina iskazuje delom te celine, a deo celine se iskazuje celinom. Naraciju je zasnivao na karakterizaciji tipičnih junaka hiperbolisanih osobina, i često je koristio uveličavanje ili karikaturu kao postupke izgradnje priče (tip junaka cicije - preterano štedljivog seljaka prikazao je u pripoveci Báťa Ondriš Pazúrik, tip junaka seoske lude u priči Mišo). U prozi Jana Čajaka ml. osobenost slovačkog sela u Bačkoj je izrazitija. Za prikazivanje autentičnosti sredine Čajaknaj više od svih autora koristi dijalekat (bálem, nemisiš, ľadvia, šurubuťa, šprichnúť do očí...) i srbizme (lopov, ani muk, na môj račún, bitanga, domatin,

10 Vladimir Hurban Vladimirov, pravo ime Vladimir Konštantin Hurban, (1884 - 1950) slovački evangelistički sveštenik, dramski pisac, publicista, jedan od najvećih stvaralaca ove književnosti. Pisao je pesme, pripovetke, drame i libreta za operete. 11 Ján Čajak ml. (1897 – 1982) slovački prozni pisac, novinar i urednik. Radio je kao profesor slovačkog jezika i istorije u Bačkom Petrovcu. Godine 1942. se preselio u Budimpeštu, gde je bio urednik. Od 1949. je živeo u Bratislavi, bavio se publicistikom i prevodima jugoslovenskih književnosti. Najznačajnija dela su mu satirični roman Zypa Cupák, Zuzka Turanová, istorijski roman V zajatína Holíčskomhrade i dr.

72 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

mukte, kopíľa...). Kao konfrontaciju tipskog junaka cicije, čija karikirana slika dominira u priči, Čajak prikazuje i valjanog gazdu, Zuzkinog oca Báťu Daniela, koji zapravo predstavlja idealizovanu autosliku vojvođanskog Slovaka. Njega Čajak opisuje ovako: „Čiči Danijelu se smrklo pred očima pri ovoj opasci, jer oni su bili čovek čestit. Nisu razbacivali, ali su bili svugde gde je trebalo pomoći. Za humane ciljeve su darivali šakom i kapom, imali su razumevanja za narodne potrebe, crkvu svoju su razumeli a nisu zaboravljali ni siročiće.“ Ovaj kratak pasus, u kojem se autor koncentrisao na idealizovan odnos ravnoteže materijalnih i duhovnih vrednosti, referentna je protivteža hiperbolisanim osobinama glavnog junaka. Na ovim specifičnostima Čiča Ondriša i drugih likova autor zasniva zaplet. O različitim pogledima svedoči opservacija kojom pisac približava čitaocu unutrašnji svet junaka i objašnjava njihove postupke. Nakon Drugog svetskog rata u knjiženosti vojvođanskih Slovaka dolazi do nagle promene. Kao prvo dolazi do smene generacija, ali i do žanrovske dominacije poezije. Glavni predstavnici književnog konteksta u ovom periodu su: Juraj Mučaji, Paljo Bohuš, Andrej Ferko, Jan Labat, Mihal Babinka i Pavel Mučaji. Treća osobina ovog perioda je već izrazita kontekstualnost. Proza se u ovom periodu pisala daleko manje, nešto primetnije tek od ‘60-ih godina, a pisali su: Janko Čeman, Miroslav Krivak, Ivan Majera, Daniel Piksijades, Jan Labat, Juraj Tušjak, Pavel Čanji, Pavel Grnja, Karol Kopčok i dr. U to vreme su se pojavila dva pravca u ovoj prozi: jedna grupa se nadovezivala na čajakovsku seosku pripovetku: Janko Čeman, Pavel Čanji, Danijel Piksijades, Miroslav Krivak, Jan Kopčok i Pavel Grnja. Za njih je tematska paradigma i dalje seoska sredina. U drugoj grupi proznih pisaca pojavio se izrazitiji otklon od realističkog diskursa, a u ovu grupu spadaju: Jan Labat, Vićazoslav Hronjec, Vjera Benkova, Juraj Tušjak, Zlatko Benka, Miroslav Demak, Zoroslav Spevak i delimično Paljo Bohuš. Ovu drugu grupu samo uslovno možemo smatrati grupom u smislu poetičke srodnosti, pošto se radi o raznovrsnim autorima. Za njihovo delo karakteristična je lirizacija, psihološke i intelektualne opservacije, fantastičnost, nekonvencionalnost, ali i urbana sredina. U esejističkoj prozi Prameň a začiatok (Izvor i početak) Palja Bohuša12 primećujemo blizak emotivni odnos autora i pripovedača prema zavičaju i nostalgiju za njegovim nekadašnjim izgledom. Bohuš posmatra seljane, a njegov pogled je nostalgija prepletena sa blagom ironijom. Bohuš prevrednuje seosku sredinu, konfrontira staro i novo, ali tako da jedno ne potire drugo. Autosliku slovačkog seljaka Paljo Bohuš u priči Čo rozprávali včerajšie rozbité okuliare terajšiemu oku (Šta su pričale jučeranje razbijene naočare današnjem oku) izražava ovako: „... davanje, ili makar spremnost na davanje, dugujemo samom životu koji bi se ugasio da nam naši preci nisu ostavili iskru života i parče zemlje, pošto ništa drugo nisu mogli i nisu imali da nam ostave.“ U ovom iskazu podvukao je skroman socijalni položaj i egzistencijalnu vezanost za zemlju. U prozama Palja Bohuša vojvođanski Slovak kao junak nije u fokusu, za razliku od poezije, u kojoj je prikazao glorifikovan u sliku, apoteozu seljaka, njegovog mukotrpnog rada i vojvođanske ravnice. Najtipičniji seoski pripovedač posleratnog perioda je Janko Čeman13 u čijem delu se ispoljava prisno poznavanje ove sredine iznutra. Pripovedač ne posmatra sredinu spolja, on je sastavni deo ispričanog sveta. U anegdotski građenim pričama likovi u Čemanovim prozama prikazani su realistično a ne idealistično: kradu, lažu i opljačkani su i prevareni. Ne razmišljaju o trajnim i večnim vrednostima, niti o ispravnosti svojh i tuđih postupaka, nego su koncentrisani na trenutnu korist i pragmatična rešenja. Na malom prostoru pripovetke Štyrivrecia (Četiri džaka) protutnje: vispreni mladići, krčmarka koja se

12 Paljo Bohuš (1921 - 1997) slovački pesnik i esejista, po profesiji lekar. Bio je politički zatvorenik u Slovačkoj, optužen za Titoizam. Bohuš je idealizovao geografske i duhovne prostore svog detinjstva i mladosti, što je zapravo sam prvi stepen u mitizaciji sveta. U tom smislu njegova poezija može se smatrati vrhunskim izrazom panonskog arhetipa u slovačkoj vojvođanskoj književnosti. DKV dodeljuje nagradu koja nosi njegovo ime. 13 Janko Čeman (1922 - 1987) pravo ime Mihal Kamanj, prozni pisac. Živeo je u Pivnicama, gde se bavio poljoprivredom. Spada u tipične predstavnike seoske pripovetke.

73 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

sem što vodi lokal bavi i isceljivanjem devojaka „u lošoj poziciji”, gleda u karte i posreduje u pravnom mešetarenju, zatim su tu korumpirani javni beležnik, činovnik alkoholičar i tako dalje. Kod Miroslava Krivaka14 su se jasno odrazile nove društvene prilike, u kojima su nakon Drugog svetskog rata živeli vojvođanski Slovaci. Priču je gradio čajakovskim modelom i smešta je na slovačko selo u Vojvodini, ali za razliku od starijih autora seoske pripovetke, obrađuje društvenu tematiku već u drugačijem političkom kontekstu, tako da se bavi u romanu Úsvit nad rovinou (Svitanje nad ravnicom) narodnooslobodilačkom borbom, u romanu Srdcia mladých (Srca mladih) omladinskim radnim akcijama, a u delu Lámanie chleba (Lomljenje hleba) problematikom kolektivizacije poljoprivrednog zemljišta. Razlika između Krivaka i ostalih autora je u tome da, u poređenju sa onima koji su prikazivali ovu zajednicu kao izdvojenu iz šire sredine, tematizacijom celodržavnih društvenih pojava naglašava njihovo pripadanje tom prostoru i široj sredini, odnosno da dele sudbinu sa većinskim narodom, što se u kontekstu ove književnosti ispoljava kao ulazak stranog elementa. U svojim pripovetkama Starena a nedeľa (Starica i nedelja) i Sedem detí (Sedmoro dece) Pavel Grnja15 obrađuje odnos ruralnog i urbanog, odnosno tradicionalnog i modernog načina života. Likovi su psiohološki prikazani, ali iz obe ove pripovetke struji melanholija za prošlim vremenima. U priči Starena a nedeľa urbana sredina ima funkciju kontrasta, pošto autor tematizuje nemogućnost integrisanja u stranu sredinu starijih predstavnika porodice, čime podvlači pripadnost vojvođanskog Slovaka selu koje je za njega prirodna sredina. Jan Kopčok16 u svojim pripovetkama Búrka (Nevreme), Anka, Kata koristi etnografske idijalekatske osobenosti. Takođe je napisao nekoliko priča u kojima se bavi sudbinom vojvođanskih Slovaka u Prvom svetskom ratu. Proza Jana Labata17 tematski izlazi iz seoske sredine. U knjizi Jazdec z Turkménska (Jahač iz Turkmenistana) samo lirske crtice Báj o Kostolisku (Bajka o Kostolisku) i Splašené kone (Preplašeni konji) smešteni su na selo. Pripovetka Jazdec z Turkménska je smeštena u urbanu studentsku sredinu, i upravo ovu izmeštenost iz izvorne sredine glavnog junaka autor tematizuje: „Nije mogao da se oslobodi osećanja malog dečaćica koji se obreo u gradu i oseća se ovde izgubljeno kao petao na tuđem smetlištu. (...) I lutao je samoćom seljaka u gradu.“ Nejasna osećanja konfuzije se u zaključku pripovetke kondenzuje kao konkretan zaključak: „Ne seci nikada korenje drveća, jer će se osušiti.“ Kada govori o selu, priča o svetu kojeg više nema, koji je nestao. Isto je i u njegovom romanu Diaľky (Daljine), u kojem Labat prikazuje nemogućnost povratka u ovaj izgubljeni prostor i zato se njegovi junaci osećaju izgubljeno i razbaštinjeno. Iako fabulu pripovetke Tiene, ktoré je neskoro provolávať (Senke, koje je kasno prizivati) smešta u srpsku sredinu18, što je presedan u ovom kontekstu u njoj se ne pojavljauje ni jedan slovački junak. Upravo ova neobičnost nam je privukla pažnju i rečita je u smislu naše teme. Zaplet je unutrašnji i koncentrisan na potisnute, tinjajuće porodične konflikte i graničnu egzistencijalnu situaciju glavne junakinje, koja je nakon smrti supruga ostala nezbrinuta i o kojoj bi prema srpskim patrijarhalnim običajima trebalo da se staraju braća pokojnika. Labat je smestio pripovetku u srpsku sredinu ne samo

14 Miroslav Krivak (1931 - 2002) novinar, urednik nedeljnika Hlasľudu. Bio je predsednik Društva vojvođanskih slovakista. Živeo je u Novom Sadu. Autor je više romana. 15 Pavel Grnja (1937) prozni pisac za decu i odrasle. Bio je učitelj. Danas u penziji živi u Kisaču. Autor je više zbirki pripovedaka i jednog romana. 16 Jan Kopčok (1929 - 1993) prozni i dramski pisac, publicista, prosvetni radnik i urednik. 17 Jan Labat (1926 - 2018) pesnik, prozni pisac, prevodilac, po profesiji inženjer elektrotehnike. Autor je osam zbirki pesama, dve knjige pripovedaka i jednog romana. Živeo je u Novom Sadu. 18 U priči sem neimenovanog mesta radnje pominje i druge srpske toponime (Svilajnac, Beli Potok, Terazije, Čukarica, Požarevac... ) a junaci imaju srpska imena (Mile, Persa Kristićová, Mitar Jovanović, Radojka Glišević, Živan, Mirjana, Cvejićka, Ristićka, Šljivićka...) Pominjanjem istorijskih događaja iz prošlosti srpskog naroda (jedan od junaka Nikola Pašić bio je učesnik Albanske golgote) priča je bliža srpskom u nego slovačkom čitaocu.

74 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

zbog toga što mu je trebalo da se poetikom distancira od čajakovske tradicije realistične pripovetke, takođe se distancirao i tematski. Glavna junakinja, udovica po Mitru, preko unutrašnje drame preživljavanja egzistencijalnog propadanja sada mora da se zaposli, što doživljava kao ponižavajuću činjenicu. Ovakav zaplet Labat je mogao da prikaže samo u stranoj sredini, jer uz pretpostavljanu autosliku koja sadrži autosliku, odnosno mit o marljivosti, vrednoći, skromnosti i pripadnosti ruralnoj sredini i nižim socijalnim slojevima), junakinja nije mogla da bude Slovakinja. Proza Vjere Benkove19 već prestavlja izrazito odstupanje od realističkih tradicija i seoske pripovetke. Njena proza je obeležena izrazitom autorskom aktualizacijom. Svoju naraciju smešta u vojvođansku sredinu. U romanu Stred sveta (Središte sveta) pominje preseljenje stanovništva za boljim životom i siromaštvo slovačkog vojvođanskog seljaka. U ovom romanu nalazimo tipičnog junaka – siromašnog telentovanog dečaka, koji se u školi isticao pameću i marljivošću, a kog porodica nije mogla da „da na škole“, jer im je u domaćinstvu bila potrebna radna snaga. Benkova slovačko selo kritički prikazuje kao konzervativno i isuviše pragmatično (ismevali su dečaka pastira zbog neuspešnog pokušaja letenja). U romanu Stred sveta saosećanjem i nostalgijom, ali ujedno i dramatično opisala je bombardovanje Novog Sada i rušenje Mosta slobode. Vićazoslav Hronjec20 predstavlja u kontekstu slovačke vojvođanske književnosti jedinstvenu ličnost. Njegove pripovetke i romani su često smešteni u grad, najčešće u Novi Sad. U svojim delima Hronjec precizno smešta radnju, navodi imena delova grada (Detelinara), ulica (Zmaj Jovina, Ilije Ognjanovića), pasaža i drugih mikro-toponima, kao i druge lokalitete i orjentacione tačke (Bazar, kino Arena, Skupština, Telekom...). Radnja pripovetke Muž kráčajúci po vode (Muškarac koji je hodao po vodi) odigrava se na Detelinari, u delu Novog Sada koji infrastruktorom i prikazanim navikama lokalnog stanovništva podseća na selo. Doživljavamo to kao stvaranje bliske atmosfere u stranoj sredini. Karakterizacija likova različitih nacionalnih pripadnosti je samo na planu jezika. Pomešanost junaka i hibridizaciju identiteta autor ilustruje naizmeničnom upotrebom jezika (prodavačica Iboja naizmenično koristi mađarski i srpski). Kod Hronjecovih junaka primećujemo jaku hibridizaciju identiteta, identifikacija sa stranim se događa praktično po pravilu. Strano se razume kao varijanta sopstvenog. Glavni junak Milan piše: „Jako me zanima kako će ovo glasiti na srpskom“, čime Hronjec izrazi preplitanje dvostrukog kulturnog identiteta u svesti vojvođanskih Slovaka, koji su svesni stranog prostora i sve vreme se prevrednuju posmatrajući se očima pripadnika drugog naroda. U graničnim egzistencijalnim situacijama, kao u ovim običajima koji proizilaze iz tradicionalne narodne mitologije, dolazi do distanciranja. Hronjec u ovoj pripoveci, distinktivno kroz običaj posećivanja groblja prikazuje autosliku vojvođanskog Slovaka. Junak dolazi na groblje do humke bliskog prijatelja i pokušava da odgonetne ko je bio prethodni posetilac pre njega: „Na belom mermeru ležala je neka knjiga okrenuta nadole naslovnom stranom a pored nje pepeo od cele izgorele, ali nepušene cigarete. (...) Milan nije mogao da bude, pošto ovakvo donošenje darova nije slovački običaj, onaj ko je zapalio cigaretu, Slovak sigurno nije bio“, piše Hronjec. U pripovetkama savremenih autora dolazi do još jačeg integrisanja slovačkog vojvođanskog kulturnog identiteta tematizacijom nemogućnosti integracije u novu sredinu u procesima repatrijacije u Slovačkoj, u sredinu koju junaci ovih priča doživljavaju kao stranu i neprihvatljivu. Savremeni slovački vojvođanski pisac Mišo Smišek21, kog je kritika ranije svrstavala u postmoderne pisce, a čija se poetika u

19 Viera Benkova (1939) isknuta slovačka pesnikinja, prozna spisateljica, novinarka. Napisla je do sada sedamnaest zbirki poezije, deset proznih knjiga. Dobitnica brojnih nagrada. Živi u Bačkom Petrovcu. 20 Vićazoslav Hronjec (1944) istaknuti slovački pesnik, prozni pisac i antologičar, dugogodišnji urednik Novog života. Do sada je objavio dvadesetak pesničkih knjiga i isto toliko proznih. Sastavio je najznačajnije antologije slovačke književnosti. Dobitnik brojnih značajnih nagrada. 21 Mišo Smišek (1957) savremeni postmoderni prozni pisac i likovni umetnik. Po profesiji učitelj. Objavio je zbirku priča Z tmy (2000).

75 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

poslednje vreme udaljila od ovog književnog pravca, psihologizovanom naracijom u priči Na úslní (Na sunčanom mestu) tematizovao je traume izazvane odlaskom sa vojvođanskog sela, pokušaj realizacije u Slovačkoj, katarzičnu spoznaju o svojoj potpunoj izgubljnosti u ovoj novoj sredini i pripadanju u Donju zemlju, što je propraćeno unutrašnjim mirom i odlukom da se vrati tamo, gde pripada. Pomalo anahroni i romantični ideal vojvođanskog Slovaka i vekovima prisutna težnja očuvanja slovačkog identiteta negovanjem jezika i književnosti je traumatično konfrontirana sa ondašnjim pragmatizmom izraženim u rečenici: „A ima li od toga i nekih para?“. U pripoveci dominira metaforična slika palog razgranatog drveta, čije je korenje ostalo da visi visoko u vazduhu. To je metaforična slika propadanja ovog kulturnog identiteta. Smišek piše: „... jednog poslepodneva je u udaljenom, najnižem uglu bašte na njenoj zapadnoj strani pala naša stara topola, bela topola, a truli krajevi njenog dugačkog korenja su avetinjski zagrizli u tečni sumrak. Tada sam duboko duboko u noć s prozora posmatarao kako se po kiši spira s njih gusta smesa gline i zemlje. Davno je to bilo. Tako je i moje korenje ostalo tamo negde iščupano na kiši, kažem, da bi vremenom sa njega nestale i poslednje grudvice zemlje, moje zemlje. Ostalo korenje, koje sam kasnije pokušavao da pustim na raznim drugim mestima, gde smo želeli da se preselimo, nije više imalo takvog značaja, kao ono u uglu bašte.“ Dotakli smo se u ovom tekstu odabranih dela više autora i pokušali smo da prikažemo ukratko autosliku kod slovačkih vojvođanskih proznih pisaca. Rad nema ambiciju da u potpunosti obuhvati ovu temu, nego samo da je otvori. Autoslika vojvođanskog Slovaka se u delima predstavnika ove književnosti pojavila vrlo rano, već u 19. veku, u vreme dok još nije bilo govora o posebnoj kulturnoj celini i dok su se pisci posmatrali kao sastavni deo celoslovačke književnosti; u njihovim delima počeli su da se ispoljavaju simboli i mitovi koji su bili odraz formiranja novog kulturnog identiteta. Ova autoslika, slično kao i mitovi, istrajavala je vekovima. Sličnu autosliku vojvođanskog Slovaka nalazimo od kasnog romantizma, a dominirala je u realizmu (pre svega u seoskoj pripoveci čajakovskog tipa), ali se sasvim jasno javlja i u pripovetkama moderne i postmoderne, a sa sitnim odstupanjima je prisutna i kod savremenih autora. Nemogućnost integracije u drugu sredinu, bilo urbanu srpsku ili u poslednje vreme, u okviru tematizovanja repatrijacije, u Slovačku, svedoči o dubokoj vezanosti vojvođanskog Slovaka za zemlju, selo i panonsku ravnicu, kao najvažnijeg obeležja njegovog kulturnog identiteta.

LITERATURA:

Babiak, Michal, Tradícia a identita. Nadlak: Vydavateľstvo Ivan Krasko, 2016. Dukićet, Davor (ur.), Kako vidimo strane zemlje? Uvod u imagologiju, Zagred: Srednja Evropa, 2009. Harpáň, Michal (ur.) Hlboké koľaje: Antológia prózy juhoslovanských Slovákov. Nový Sad: Obzor 1988. Đerić, Gordana, Pr(a)vo lice množine, Beograd: Insistut za filozofiju i društvenu teoriju, 2005. Lic, Martin (ur.), Medzi dvom i domovmi. Antológia slovenskej krátkej prózy v zahraničí (2). Bratislava: Svetová združenie Slovákov v zahraničí, Matica slovenská s.a. Smišek, Mišo, „Na úslní“, Nový život, 1-2, 2018, str. 15-19. Svetlík, Adam (ur.), Antológia slovenskej vojvodinskej postmodernej prózy, Báčsky Petrovec: SVC, 2009.

76 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Self-Image of Vojvodina's Slovaks as a Result of Cultural Affiliation

ABSTRACT: Apart from having aesthetic and integrative functions, literature also represents an adequate medium for the manifestation of cultural identity as a construct. Images - either of selves or of the others - in spite of apparent neutrality, always have a denominating and noetic function. Imagology, as the science that studies these images and national presentations, should contribute to the de-ideologisation of literature, and therefore the aim of this paper is not to show who Vojvodina's Slovaks are, but what their writers attribute to the representatives of their community. In this paper we limited ourselves to reading selected stories of the leading representatives of this literature, and we proceeded from the national myths that Dr Michal Babiak in his essays labeled as dominant in this culture: the Pannonian geographical definition, the rural environment, the rural way of life, the evangelical confessional affiliation (in most cases), hard work, diligence, scantiness, cleanliness, high ethical values, orderliness, tolerance, calmness, peacefulness, national pride, at titude towards education, cultivation of culture, presupposed coexistence with other communities. Self-image of Vojvodina's Slovak appeared in the works of representatives of this literary context early, in the 19th Century, at the time when there was not yet a talk about the community of Vojvodi na's Slovaks as of a special cultural, social or political entity, and while the Slovak writers from these areas were considered integral part of the national Slovak literature. Even then, symbols and myths were reflection of the formation of a new cultural identity. This self-image with minimal changes still persists and it has a longer duration than literary poetics. We find similar self-image since romanti cism, that is, from the arrival of Slovaks to this land. The type of the Vojvodina's Slovakian peasant dominated in realism (first of all in the stories written in Čajak style), and then in modern and post modern short stories, as well as in contemporary authors, although with slight deviations, ironic revaluation or, on the other hand, as part of the scenography. We notice strong affiliation with this cultural entity in modern creators who, at the time of intensive re-emigration to their home country, present a traumatic testimony of their inability to integrate into the new environment and personal deep emotional attachment to the country, the village and the Pannonian Plain. KEYWORDS: imagology, self-image, literature of Vojvodina's Slovaks, short stories, minority litera ture, national myths

Primljeno: 6. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 20. novembar 2018.

[email protected]

77 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

UDC 008:061.2(=162.4)(497.113)"2088/2015"

Milina Sklabinski Kancelarija za Slovake u inostranstvu Slovačka Republika

Susretanje kultura u programima Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka 2008–2015.

APSTRAKT: U evropskoj godini Interkulturnog dijaloga (2008. godina) Autonomna Pokrajina Vojvo dina osnovala je pet zavoda za kulturu u cilju očuvanja, unapređenja i razvoja kultura manjinskih zajednica koje tradicionalno žive u Vojvodini i čiji jezik je u Vojvodini u službenoj upotrebi. Bili su to zavodi vojvođanskih Mađara, Rumuna, Rusina, Hrvata i Slovaka. U tom trenutku, koncept multikul turnog društva je bio potiskivan konceptom kulturne raznolikosti, što je i samim zavodima otvaralo minimalno dva pravca razvoja: predstaviti kulturu na posve nov način, voditi dijalog sa drugim kultu rama, graditi novo razumevanje i kvalitet u jedinstvu različitosti ili pak ne prekoračiti okvire vlastite zajednice i raditi programe za usko specifikovane ciljne grupe. Ovaj tekst bavi se pojedinim progra mima Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka, koji su težili da ostvare kulturni dijalog sa ciljem da se ukaže na slovačku manjinsku kulturu kao na ravnopravni deo šireg kulturnog mozaika te da se podstakne pronalaženje novih oblika sinergije. Tekst naglašava potrebu mudrog vođenja manjinskih kultur nih poli ti ka sa ciljem posti za nja savr še nog balan sa izme đu multi kul tu ral no sti i inter kul tu ral nosti, dakle između očuvanja vlastitih specifičnosti i kvalitetne integracije u šire društvene okvire. KLJUČNE REČI: međukulturni dijalog, manjine, Slovaci u Vojvodini, kulturna raznolikost, identitet

UVOD Na početku 21. veka, kulturne politike u Evropi su poprimile novi pravac – pravac koji promoviše kulturne raznolikosti, a debate su bile posvećene transnacionalnim tokovima i migracijama na evrop skom prostoru. Novi pravac potisnuo je koncept multikulturalizma iako su se u nekim kontekstima multi kul tu ral nost i kultur ne razno li ko sti koristile kao sinonimi. Koncept multikulturalizma koji pri hvata migrante, manjinske grupe i zajednice, koje se od većinskog naroda razlikuju po jeziku, kulturi i društvenom ponašanju (prema definiciji Evropske komisije 2003. godine) u praksi je postao nedovo ljan, često javno kritikovan i vrlo brzo zamenjen svojevrsnom formom među kul tur nog dija lo ga . Usledi la je brza i intenzivna reakcija. Usvojena je UNESKO-va Konvencija o zaštiti i unapređenju raznolikosti kulturnih izraza 2005. Godine, a 2008. godina bila je u evropskim institucijama proglašena godinom Interkulturnog dijaloga. Savet Evrope je iste godine doneo Belu knjigu o inter kul tur nom dija lo gu ko jom je nastojao da odgovori na pitanja poput onih: Kako rea go va ti na razno li kost? Koja je naša vizi ja

78 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

budu ćeg društva? Da li je to društvo u kojem posto je zatvo re ne zajed ni ce i u kojem, u najbo ljem sluča ju, koeg zi sti ra ju većin ske i manjin ske grupe sa razli či tim pravi ma i obave za ma, a koje pove zu je obostra no nezna nje i stere o ti pi? Ili je to jedno otvore no društvo puno živo ta u kojem nema diskri mi na ci je, od kojeg svi imamo kori sti, i koje u potpu no sti uključu je sve svoje stanov ni ke i u potpu no sti poštu je njiho va ljudska prava? Složićemo se da se Evropa, osobito Evropska unija suočavala, a i danas se suočava, sa nizom iza zova u vezi sa heterogenizacijom društva. Autorke knjige Transkul tur na Evropa Majnhof Ulrike Hana i Triandafilidu Ana ukazuju na razne modele, koji u evropskim metropolama postoje – od kosmopolit skog Londona, koji stvara sveobuhvatnu otvorenost prema novim oblicima kulturnog identiteta i izraza pa do Berlina i Pariza, u kojima se kulturne politike dele na etnički i socijalni identitet marginalizovaih grupa sa jedne strane odnosno „ozbiljne“ kulturne doprinose umetničke vrednosti pripadajuće isklju čivo elitama sa druge strane. Kada govorimo o istočnim i jugoistočnim evropskim zemljama možemo se složiti sa konstatacijom Milene Dragičević Šešić i Sanjina Dragojevića da one „daju pravo manji na ma da same upravlja ju sopstve nim kultur nim razvo jem ali da to dovo di do izola ci je manji na i svoje vr snog ge toi zi ra nja manjin skih kultu ra naspram domi nant ne kultu re“. Savremeni američki antropolog Ričard A. Šveder smatra, da „pripa da nje odre đe noj poseb noj tradi ci ji znače nja je bitan predu slov posto ja nja ličnog identi te ta i poje di nač ne sreće. Prema njego vom mišlje nju, i „nagla še ni etni ci tet“ i kultur na razno li kost imaju svoje mesto i deo su prirod nog i moral nog poret ka stvari “. Ovaj kulturni pluralista traži načine po moću kojih se može razumeti uloga kulture u kontekstu širih odrednica prosperiteta društva u celini. U evropskim dokumentima često se susrećemo sa terminom stare manji ne , jer postoji potreba da se jasno diferencira razlika između autohtonih kultura, koje su nastajale kao rezultat geo-političkih promena u prošlosti, i dijaspora ili novih migracionih i emigracionih talasa, čija integracija predstavlja poseban izazov za nove kulturne politike.

SLOVA CI U VOJVO DI NI I OSNIVA NJE ZAVO DA ZA KULTU RU VOJVO ĐAN SKIH SLOVA KA Vojvođanski Slovaci odnosno Slovaci koji žive u Srbiji su kompaktna autohtona manjinska zajedni ca, koja na prostorima Vojvodine živi više od 270 godina. Karakteristična je po tome što je tokom svog razvoja uspela da izgradi vlastitu kulturnu infrastruktru sa neobično bogatom delatnošću u gotovo svim segmentima umetnosti i kulture. Zavod za kulturu vojvođanskih Slovaka je prva profesionalna ustanova kulture koja je osnovana upravo radi očuvanja, unapređenja i razvoja kulture Slovaka u Voj vodini. Osnovana je ustanova, na koju su konačno mogli biti delegirani veliki istraživački, dokumenta cioni, izdavački, edukativni, prezentacioni programi... U skladu sa širim kontekstom koji smo naveli u uvodnom tekstu, ova ustanova kulture je na sa mom početku imala mogućnost da sama kreira okvire svog delovanja. Odgovornost za razvoj ma njinskih kultura dobile su same manjine, a u tom okruženju, naša vizija bila je tradi ci o nal na i nova umetnost i kultu ra vojvo đan skih Slova ka prepo zna tlji va u najši rim okviri ma, čiju osobe nost i izvr snost profe si o nal no afirmi še Zavod za kultu ru vojvo đan skih Slova ka . Programe smo uokvirili u tri delatnosti (razvojno-istraživačku delatnost, proučavajući kulturnu infrastrukturu vojvođanskih Slovaka sa ciljem projektovanja njenog razvoja; informaciono-dokumentacionu i komunikacijsku delatnost, obrazujući dokumentacionu građu iz svih oblasti života, kulture i umetnosti vojvođanskih Slovaka i permanentnu i sistemsku delatnost na poboljšanju kvaliteta kulturnih i umetničkih manifestacija, konstantno struč no usavršavanje i obrazovanje u kulturi i stručni rad na uključivanju slovačke kulture u kontekst srpske kulture odnosno širi evropski kontekst. Sa ograničenim resursima, malim brojem zaposlenih i velikim potrebama, Zavod je ipak podvlačio važnost svoje vizije. Već u prvom planu rada za 2009. godinu naveli smo i sledeći tekst: U Vojvo di ni živi veli ki broj raz liči tih zajed ni ca, čije speci fič no sti odre đu ju razli či ti jezi ci, konfe si je ili etnič ka pripad nost, stoga se može reći da ova regi ja pose du je veli ko bogat stvo kultu ra, koje se na njenom prosto ru veko vi ma proži ma ju i

79 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

među sob no oboga ću ju. Iako je tako, kultur no izra ža va nje i orga ni zo va nje manjin skih zajed ni ca često je na margi na ma ukupnih društve nih doga đa ja i kao takvo često se svodi na prezen to va nje vlasti te kultu re samo pripad ni ci ma svoje zajed ni ce. Buduć nost je ipak u otvore nom dija lo gu, pove zi va nju, razme ni i stva ranju zajed nič kih kultur nih vredno sti, dakle svemu onome što podra zu me va mo pod pojmom inter kul tu ralnost. Kako ljudi ne bi samo žive li jedni kraj drugih stvara ju ći nevi dlji ve bari je re, potreb no je aktiv nim delo va njem stvori ti svest da je društvo, kojem bi treba li da teži mo, zasno va no upravo na inter kul tu ral no sti. Evropska godi na inter kul tur nog dija lo ga prepo zna je da veli ka kultur na razno li kost u Evropi predsta vlja jedin stve nu prednost. Identič nu prednost prepo zna je i Vojvo di na, koja kroz veko ve podsti če sve one koji žive u njoj da istra žu ju dobro bi ti kultur nog bogat stva i moguć no sti da se uči iz razli či tih kultur nih tradi ci ja. Nego va nje pošto va nja prema razli či to sti kao i pošto va nje prema zajed nič kim ljudskim vredno stima dopri no si krea tiv no sti, što pove ća va ekonom sku produk tiv nost i soci jal nu kohe zi ju. Da bismo došli do želje nog i jasno izra že nog pošto va nja kultur nih razli či to sti i usvaja nja kultur nog diver zi te ta, kao mo gućno sti da što svestra ni je izra zi mo sopstve nu ličnost i poten ci jal zajed ni ce sa odre đe nim osobe no sti ma, neop hod no je da Zavod nepre sta no delu je na polju uključi va nja slovač ke kultu re u celo kup ni kultur ni milje, koje ga je ravno prav ni deo. To je mogu će posti ći osmišlje nom kultur nom poli ti kom i strate gi ja ma njenog razvo ja, što smatra mo prio ri tet nim zadat kom Zavo da (Sklabin ski, 2008)1.

AKTI VAN DIJA LOG Jedan od glavnih ciljeva rada Zavoda bio je uspostavljanje aktivnog dijaloga. Autentičnu autohto nu kulturu načiniti dostupnom i razumljivom javnosti države u kojoj živimo, javnosti države koja je matica naših predaka kao i širem raznolikom okruženju. Glavni instrument za uspo sta vlja nje dija lo ga sa okruženjem je svaka ko jezik. Govori o tome i Bela knjiga o interkulturnom dijalogu: Inter kul tur ni pristup prepo zna je vrednost jezi cke razno li ko sti među pripad ni ci ma manjin skih zajed ni ca, ali tako đe smatra da je neop hod no da oni usvoje jezik kojim govo ri vecina stanov ni ka drža ve kako bi bili puno prav ni građa ni. Ovo je u skladu sa onim što navo di Evropska pove lja o regi o nal nim i manjin skim jezi ci ma da jezi ci koji se manje govo re mora ju biti zašti ceni da ne bi nesta li, jer dopri no se kultur nom bogat stvu Evrope, a upotre ba tih jezi ka je neotu đi vo pravo. Istovre me no, on nagla ša va vrednost više je zi cnosti i in sisti ra da zašti ta jezi ka koje kori sti manji na u odre đe noj drža vi ne ide na štetu službe nih jezi ka i potre bi da se oni uce. Ponosimo se činjenicom da su pripadnici Slovačke zajednice dobro integrisani u društvo, da dobro poznaju srpski jezik, u nekim sredinama i druge jezike, ipak, iako bi dostupnost kulturnih sadržaja na jeziku većine trebala da se podrazumeva, to nije slučaj. Na web stranicama su po pravilu stranice na srpskom jeziku u to vreme bile dugoročno „u izradi“ a takva situacija ponavljala se i na saj tovi ma drugih zajed ni ca. ZKVS je od prve godine postojanja počeo da objavljuje pregled svojih godišnjih aktivnosti u časo pisu Majak (Svetionik), koji je pisan dvojjezično, na slovačkom i na srpskom jeziku2. Smatrali smo da su realizovani programi Zavoda vredni pažnje i želeli smo da ih i okolina razume. Sveti o nik kao podstrek onima koji rade i koji će radi ti u Zavo du, kako bi rezul ta ti njiho ve delat no sti bili jasno vidlji vi iz bilo koje udalje no sti, a rezul ta ti njiho vog rada bili svoje vr san simbol sigur no sti i puto ka za ka unapre đe nju i razvo ju slovač ke vojvo đan ske kultu re (Sklabin ski, 2009)3. U vrtlogu brzog razvoja informacionih teh nologija osmislili smo projekte poput portala kulture vojvođanskih Slovaka i Baze podataka o kulturi vojvođanskih Slovaka. Portal je dizajniran tako da informiše javnost na tri jezika – slovačkom, srp skom i engle skom . Globalna internet mreža i njena laka dostupnost bile su najvažniji provodnik koji

1 Plan i program rada Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka u 2008. godini 2 Sva izdanja časopisa dostupna su na portalu www.slovackizavod.org.rs 3 Maják 2009. Godišnjak Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka

80 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

plasira informaciju o kulturi jedne manjinske zajednice u svet. Ovde je posebno važno naglasiti da je globalna mreža u isto vreme navodila osećaj odgovornosti da se objavljuju relevantne, proverene, tačne, atraktivne informacije o kulturnom prostoru manjine ali i to, da se ne zanemaruju jezički standardi, uz dužno poštovanje lokalnih specifičnosti. Svojevrsno susretanje kultura se u ovom slučaju odnosilo i na slovačko-slovačku relaciju, jer današnji pripradnici slovačke zajednice u Srbiji pripadaju jugoslo venskom, srpskom, vojvođanskom kulturnom prostoru pa je tako savremeni slovački kulturni prostor za njih nepoznat. Iako smo u budžetu pronašli sredstva za prevođenje i lektorisanje sadržaja sa slovačkog na srpski jezik i uspeli da obezbedimo elementarnu razumljivost našeg rada za širu javnost, ostali su i nereali zovani projekti, koji bi u slučaju realizacije bitno upotpunili širi dijalog. Jedan takav projekat je i izra da elektronskog slovačko-srpskog rečnika, koji bi doneo višestruku korist svim korisnicima. Iako su sredstva za izradu rečnika bila obezbeđena u planu i programu rada za 2012. godinu, takođe je bila dogovorena saradnja sa Lingvističkim zavodom Ljudevita Štura iz Bratislave, no domaći stručnjaci iz ove oblasti odbili su da prihvate ovaj dugoročni posao, koji bi mnogim našim građanima bio danas od velike koristi. Susretanje kultura planirali smo da ostvarimo i kroz kulturni program Dana slovačke kulture, koji je trebalo da bude realizovan u Srpskom narodnom pozorištu i koji je trebalo širokoj jav nosti da predstavi ono najbolje što se u kulturi Slovaka tokom godine produkuje. Dono si o ci odlu ka ili oni koji su na to dono še nje imali uticaj su vero vat no smatra li da je najbo lje ostati okrenut samom sebi, a upravo ta usredsre đe nost na uzani krug perci pi je na ta je razlog nastan ka stere o ti pa. U brzom, mate ri jal nom i jedno lič nom svetu, često smo skloni da poja ve koje ne pozna je mo dovolj no ba nali zu je mo i trivi ja li zu je mo, prihva ta ju ći namet nu te stavo ve o njima bez name re da se dublje posve ti mo traga nju za većim brojem infor ma ci ja i stvara nju šire slike u koji ma te poja ve nasta ju. To se odno si i na razli či te kultu re i zbog toga bi kultur ne insti tu ci je treba lo da dopri no se stvara nju šire slike o druga či jim kultur nim poja va ma. Upravo je takvu ulogu imao i ZKVS, koji je brojnim progra mi ma nasto jao da bolje rastu ma či odno sno afirmi še poru ke, koje su umetni ci i kultur ni posle ni ci neu mor no proiz vo di li. Sasvim je prirodno i logično da će u okviru očuvanja identiteta i kulturne baštine jedne zajednice prednjačiti elementi narodne kulture. Ona je najmasovnija, najdostupnija i zahvaljujući njoj najlakše uviđamo razlike između kultura. Sa druge strane nalazimo univerzalne vrednosti čiji su nosioci umet nici raznih profila – glumci, pesnici, izvođači umetničkih dela. Manjina ih sa lakoćom prepoznaje, prisvaja i ponosi se njihovim uspesima. Oni tumače i prenose poruke velikih mislilaca i manifestuju in telektualna dostignuća čitavog ljudstva. U krajnjem slučaju time doprinose i opštoj kultivaciji manjine, ali i njenoj vidljivosti u širim okvirima. Ukoliko je neka oblast uspela da bude potvrda toga onda je to zasigurno književnost i literatura, barem kada je slovačko-slovački dijalog u pitanju. Uostalom, presek čitave kulturne infrastrukture uneli smo u kapitalno delo Slova ci u Srbi ji sa aspekta kultu re , koje je na 400 strana saželo čitav kulturni prostor manjinske zajednice, sve sa željom da ukažemo na specifičnosti jedne autohtone manjine. Nismo je objavili na srpskom jeziku, to smatram za nedostatak. Borbu protiv stereotipizacije smo u ZKVS vodili sa stavom da je kultura vojvođanskih Slovaka jedinstvena i to je bila osnovna premisa na kojoj smo gradili nase strateske i razvojne planove. Ta je dinstvenost ogledala se u svemu, u vezi sa narodnom nosnjom, u ornamentici slovacke arhitekture, u pevanju u Pazovi i u sviranju zena na harmonici u Aracu, na slikama naivnih slikara, u slovačkim obicajima i slovačkim obredima. Njena jedinstvenost ipak je bila najceše povezana sa fenomenom op stanka koji snagom volje i duha odoleva raznim izazovima. Oslanjajuci se na bogato kulturno nasleđe, pogotovo na znacajne licnosti koje su bile nosioci ove ideje u proslosti, neumorno smo tragali za novim nacinima trajanja. U vredno va nju prvog mandat nog peri o da 2012. godi ne zaklju či li smo da je slede ćih pet vrli na domi niralo programima ZKVS: stručnost, afirmativni pristup, transparentnost, reprezentativnost, doslednost.

81 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Stručnost koja znači sposobnost da se prodre u suštinu date oblasti i pri tome iskoriste dosadašnja saznanja stečena kvalitetnim rešavanjima zadataka i izazova. Stručnošću su se odlikovali i svi projek ti, kratkoročni ili dugoročni, koji su realizovani u Zavodu jer su u timove za realizaciju pozivani takvi stručnjaci koji su zajedno sa zaposlenima u Zavodu permanentno i sistematski podizali kvalitet posto jećih formi kulturnog izražavanja ili stvarali potpuno nove kulturne produkte. Afirmativni pristup je svakako nadgradnja stručnosti, koja u velikoj meri ispoljava unutrašnje in teresovanje za probleme koje zaposleni dnevno rešavaju, kao i entuzijazam koji pomaže pri rešavanju zadataka i prevazilaženju prepreka. Afirmativni pristup znači videti u određenoj pojavi više pozitivnih nego negativnih strana i znati ih približiti najširoj javnosti posredstvom kvalitetnih projekata. U sušti ni, to je propagacija, primenjivanje onih kvaliteta koje treba približiti i široj javnosti. Istovremeno, to je borba protiv stereotipa i predrasuda i stvaranje novog imidža moderne i razvijene zajednice. Transparentnost u radu predstavlja elementarnu dužnost svih institucija koje se finansiraju iz jav nih budžetskih izvora. Trebalo bi da se dosledno primenjuje u svim sferama javne delatnosti. U doba elektronskih tehnologija transparentnost može da se realizuje posredstvom globalne mreže, a Zavod je upravo na taj način učinio dostupnom celokupnu investiciju u slovačku kulturu. Reprezentativnost u radu garantuje da je razmatrana problematika – u našem slučaju slovačka vojvođanska kultura – u potpunosti savladana i da je na osnovu ovih saznanja moguće stvarati repre zentativne forme njene prezentacije. Reprezentativnost je odbrana od niskih standarda i kriterijuma u kulturnoj delatnosti, kao i od preferiranja supkulturnih pojava. Doslednost obezbeđuje spremnost da se istraje u ispunjavanju zadataka i simbolizuje odgovoran pristup pri iznalaženju adekvatnih rešenja. Bez doslednosti bi mnoge dobre ideje ostale samo u domenu imaginacije. Zbog toga je prilikom realizacije zadataka Zavod težio da bude dosledan što se ispoljilo na mnogim konferencijama, savetovanjima, književnim večerima, izložbama, debatama, obukama, tre ninzima, konkursima, festivalima, manifestacijama, prezentacijama mesnog, regionalnog i međuna rodnog karaktera.

META MOR FO ZE VLASTI TOG IDENTI TE TA KROZ PRIZMU DRUGA ČI JIH Već smo pomenuli da je glavna misija ZKVS bila da očuva i razvija kulturu Slovaka u Vojvodini. U skladu sa tim, najveća povezanost sa državom maticom bila je preko aktivnog književnog jezika i ambicije da brojni artefakti iz prošlosti, odnosno današnji oblici autohtone slovačke vojvođanske kulture, postanu razumljivi i široj javnosti u Slovačkoj. Ovu ambiciju nije bilo lako ispuniti, jer pri padnici autohtone zajednice nemaju onu vrstu emocionalne povezanosti, kakvu nose npr. pripadnici dijaspora. U ekstremnim slučajevima govorimo i o tome da mnogi ovdašnji Slovaci, iako svako dnevno govore slovački jezik, Slovačku nisu nikada posetili. Taj odnos je dvosmeran, jer će i danas prosečan pripadnik slovačkog naroda pri susretu sa Slovakom iz Srbije izustiti pitanje – a kako to da vi tako dobro govorite slovački? Upravo iz tog razloga su susreti sa raznim grupama posetilaca No vog Sada i Srbije iz Slovačke bili propraćeni velikom satisfakcijom – sa jedne strane bili smo srećni, što Zavod, baš kao onaj Svetionik, šalje signale o postojanju slovačke kulture mimo granica Slovačke republike a sa druge strane gosti iz Slovačke imali su priliku da shvate u kojoj meri nam naša do movina – Srbija, stvara mogućnosti za takav rad i sigurna sam, da su je nakon posete našem Zavodu cenili i poštovali još više. Sličnih dalekosežnih benefita rada Zavoda bilo je i u korelacijama unutar Srbije. Organizacija za saradnju i bezbednost u Evropi (OSCE), tačnije njena Misija u Srbiji, objavila je 2011. godine Priručnik za Naci o nal ne save te naci o nal nih manji na . Zajedno sa kolegom Miroslavom Keveždim imala sam pri liku da participiram u pisanju poglavlja posvećenom kulturi. Tumačili smo odredbe zakona, pokušali da na osnovu kulturnih praksi ponudimo relevantan tekst o mogućnostima razvoja pojedinih saveta

82 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

u oblasti kulture. U svemu tome nam je pomagala i stručno nas vodila Jelena Jokanović, kasnije i Kristi na Davis. Nedugo nakon objavljivanja priručnika usledila je njegova prezentacija širom Srbije namenje na predstavnicima nacionalnih saveta a kasnije, nakon niza uspešnih prezentacija, stvorili su se uslovi i za promociju rada samog Zavoda. Upravo prilikom tih prezentacija imali smo priliku da predstavni cima Bošnjaka, Albanaca, Roma, Vlaha, Bugara i raznih drugih zajednica govorimo o iskustvima iz Vojvodine, u mom slučaju o vojvođanskim Slovacima. Lično mislim da nikada nisam bila ponosnija na svoje poreklo nego tada, kada pripadnici drugih zajednica nisu tajili simpatije prema slovackoj kulturi u Vojvodini i izjasnili se otvoreno kako je smatraju razvijenom i uređenom. O tome da je različitost veliki potencijal uverili smo se još nebrojano puta. Zahvaljujući Centru za razvoj civilnog društva iz Zrenjanina realizovana su istraživanja i programi sa Vlasima iz istočne Srbije (2012 - 2015), u saradnji sa Savetom Evrope realizovan je projekat Skupština za sve u Pančevu (2015 - 2016). Godine 2015, šest zavoda za kulturu je predstavilo svoj rad u Evropskom parlamentu u Briselu. Pod pokroviteljstvom Eduarda Kukana, poslanika Slovačke republike, održan je okrugli sto na temu Razumi Vojvodinu. Ovom događaju prisustvovali su brojni evropski poslanici, koji su imali priliku da čuju zanimljive informacije o tome kako Vojvodina brine o svojim manjinama i zalaže se za očuvanje i razvoj njihovih kulturnih različitosti. Poslanici iz Hrvatske i Mađarske su u okviru diskusije istakli izvrsnu saradnju sa Vojvodinom, posebno kada je reč o Istri i Vojvodini i zajednički su zaključili da je i ubuduće potrebno da se prezentujemo, uzajamno povezujemo, umrežavamo i koristimo mogućnosti koje pruža Evropska unija u oblasti očuvanja kulturne baštine ali i razvoju savremenih oblika kulture. Zavodi za kulturu vojvođanskih Mađara, Slovaka, Hrvata, Rusina i Rumuna i Zavod za kulturu Vojvo dine realizuju programe koji svojim kvalitetom i vrednostima treba da budu vidljivi u međunarodnoj javnosti, kako bi radili na izgradnji dobrog imidža države u kojoj žive. Ovaj događaj bio je odlična vizit karta koju jedna država može da pošalje u etar međunarodne zajednice i to upravo u gradu, u kojem se razmatraju tako važne teme i donose bitne odluke.

ZAKLJUČAK Cilj mog rada je ukazivanje na kulturni prostror Srbije, koji jeste raznolik i koji svojom autentič nom raznolikošću predstavlja potencijal za sve njene građane. Da bi se on razvio neophodno je veće ulaganje u projekte susretanja i razumevanja različitih kultura, koje već vekovima žive na prostoru Sr bije. Prosperitet čitave države i standard života svakog pojedinca zavisi od produktivnosti u korišćenju ljudskih, finansijskih i prirodnih resursa. Na primeru rada Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka pokušala sam da ukažem na činjenicu, da promocija kulturne raznolikosti može biti bitan resurs, koji samoj državi donosi brojne benefite u međunarodnom prostoru. Ustanove poput zavoda su tu da pro pagirani međukulturni dijalog potvrde u praksi i to na način da će u fokus šire međunarodne javnosti dospeti kroz vlastita reprezentativna umetnička ostvarenja ili jednostavno time što će već samom tran sparentnošću rada svedočiti o nivou prava koje u Srbiji uživaju nacionalne zajednice. Ne možemo zatvarati oči pred velikom migracijom koja nam se dešava. I ja sama sam postala njen deo, kada sam devedestih godina 20. veka otišla na studije u Slovačku republiku a 2015. ponovno oti šla zbog poslovne prilike. Međutim, svi mi, koji smo deo migrirajućeg talasa nismo i nikada nećemo prestati da budemo deo ovog našeg kulturnog prostora. Jednako je sa svim dijasporama, koje nekakva čudna sila gravitacije privlači ka svojim korenima. U radu Zavoda za kulturu vojvođanskih Slovaka 2018 - 2015. nisam pravila razliku među onima koji su otišli ili koji su ostali. Naprotiv, težila sam da sa ljudima koji su iz zemlje otišli i koji su danas uspešni u svojim profesijama u inostranstvu ostvarim saradnju. Po pravilu ona je bila uvek višestruko nagrađena, a plodove su donosile saradnje sa priznatim univerzitetima i ključnim kulturnim institucijama. Iz današnje perspektive lično mislim da je takvih programa bilo malo, što bi u perspektivi neki budući kulturni poslenici trebalo da promene.

83 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá

Smatram da su ambsadori jedne države u svetu svi kultivisani pojedinci, koji se zalažu za opšte priznate vrednosti, koje čine život srećnim i ispunjenim i koji izražavanjem poštovanja prema drugom i drugačijem ukazuju na veličinu vlastite ličnosti, ali i naroda kojem pripadaju.

LITE RA TU RA:

Bela knjiga o inter kul tur nom dija lo gu , „Ziveti zajedno kao jednaki u dostojanstvu“, Strasbourg: Savet Evrope, 2008. Harison E. Lorens, Hantnigton P. Samjuel, Kultu ra je važna, Kako vredno sti uobli ča va ju ljudski život , Beograd: Plato, 2004. Majnhof Ulrike Hana, Triandafilidu Ana, Transkul tur na Evropa, Kultur na poli ti ka u Evropi koja se menja , Beograd: Clio, 2004. Nadle žno sti naci o nal nih save ta naci o nal nih manji na . Beograd: Misija OEBS u Srbiji, 2012. Sklabinská, M. i Mosnáková, K., Slováci v Srbsku z aspektu kultúry - druhé doplnené vydanie. Nový Sad: Ústav pre kultúru vojvodinských Slovákov 2013. Sklabinská, Milina (ed.), Maják 2009. Ročenka Ústavu pre kultúru vojvodinských Slovákov. Nový Sad: Ústav pre kultúru vojvodinských Slovákov 2009.

Interculturality in Programmes of the Institute for Vojvodina's Slovaks 2008-2015

ABSTRACT: In European year of Intercultural Dialogue (2008), Autonomous Province of Vojvodina established five cultural institutes dedicated to preservation, improvement and development of culture of minor communities that traditionally live in Vojvodina and whose language is officially used in Vojvodina. Those were cultural institutes of Vojvodina's Hungarians, Romanians, Ruthenians, Croatians and Slovaks. At that moment, the concept of multicultural society was suppressed by the concept of cultural diversity, which enabled the Institutes minimally two directions for development: they could present culture in completely new way, make dialogue with other cultures, build new understanding and quality in unity of diversities, or they could stay within the boundaries of their own communities and develop programmes for specific target groups. This article is related to selected programmes of the Institute for Culture of Slovaks in Vojvodina which aimed to create cultural dialogue in order to present that Slovak minority is an equal part of the larger cultural mosaic and in order to stimulate creation of new ways of synergy. The article emphasises the need for wise management of cultural politics with the goal of achieving the perfect balance between multiculturality and interculturality, i.e. between preservation of own specificity and its qualitative integration in wider social setting. KEYWORDS: multicultural dialogue, minorities, Slovaks in Vojvodina, cultural diversity, identity

Primljeno: 20. novembar 2018. Prihvaćeno za objavljivanje: 5. decembar 2018.

sklabinska@gmail.com

vîðeñjå vîðeñjå

UDC 7.01

Hugh McElveen, Ireland

Transformations: Digital and Art in an Urban Environment (Urban, Human, Art and Technology)

“The sudden discovery of nature was made possible by the railway” Marshall McLuhan, 1964 (McLuhan and Zingrone: 275)

YESTERDAY same, Berlin, but it has travelled through time and The industrial revolution created the massive space expanding into suburbia (the Earth’s almost 5.5 growth in cities and the railway, its child, facilitated billion extra people since 1927 need somewhere to live) the movement of workers between them. These two to become what Timothy Morton calls a Hyperobject, subjects of industrial labour and motion were amongst ‘things that are massively distributed in time and space the earliest filmed by the Lumière brothers Workers( compared to humans’. (Morton: 1) Leaving the Factory, 1895 and Arrival of the Train in the Icebergs, ecosystems, oilfields and cities are all hy- Station, La Ciotat, 1897) (Mirzoef). The city and these perobjects. For Morton hyperobjects are changing hu- technologies (film and train) came together in the first man art and experience. In return we change them and cinematic documentary of a city, Berlin: The Symphony in the process our understanding of ourselves. The trans- of a Great City, 1927. The opening sequence of this City formations are interdependent. “History and the evolu- Symphony shows a montage of a train’s details and its tion of modern art has been dependent on the emer- point of view as it travels the tracks from countryside gence of new technologies.” Blake Shaw, Sweatshoppe. through industrial landscape to the Lehrter Bahnhof At the start of the 21st Century, global census fig- (Berlin central train station). The rhythm of the train ures showed that more than half the world’s popula- fuses with that of the city and the commissioned score. tion now lives in an urban environment. This makes The interplay of technology, visual, audio and the ur- an understanding of the transformative role and ban has now been fully established. power of public space important to understand the Fast forward 94 years again for the opening se- evolution of contemporary society and the lives of its quence of a new film we are still on a train in Berlin. citizens. Public space is an ambiguous term. Pseudo- But Freund’s indexical film of the city has been republic spaces are urban spaces where the public have placed by the virtual interactive video on the city access but the space is owned by private entities. While SWEATSHOPPE Video Painting Europe 2011. The city the public may have permission to eat their commuter has changed from subject to substrate. The city is the lunch and pass though in these commercial districts

88 vîðeñjå

the owners are careful to restrict activities which may production creating new language for expression and de-gentrify the space such as buskers, street vendors transformation. The citizen engages passively with and the homeless. The adjective, public, for these spac- these works. However their arresting aesthetics trans- es, is an illusion. Real public spaces are managed by form the expressive potential of public space. the state in trust for the people. These public spaces are Clement Briend uses digital projections on an epic any open space accessible to all users which facilitate scale. His work explores political (Luchas) and cultural the users’ communication and interaction (Stadler: (Cambodian deities and spirits) themes and the careful 216). While the activities here are more varied and or- selection of the object he projects onto gives the im- ganic they can still be gentrified by the state. They are ages an illusionary three dimensional aspect. Briend frequently sites of protest. This chapter focuses on the has also directly explored the city. In ‘Words over second type of public space. City’ comments are projected onto sites of contested Bill Gates famously dreamt of a computer in every use which prompt us to reconsider our relationship home. With a computer in every pocket it now looks to public space. By directly using words he argues “It like his dream grossly underestimated the presence of is all urban reality in general that becomes otherwise digital media and its transformative power. The linear legible.” It is his projects’ scale (a huge projection rak- point to point communication of the industrial revo- ing the side of Angers castle), juxtaposition of image lutions tracks have been replaced by the web like ar- and surface with the ephemeral qualities of projection ray of almost infinite connection points of the digital that make his works visually captivating causing us to revolution. While the communication centre point of pause and reconsider our relationship to the city. the industrial revolution was the train, the focus of The multimedia duo Sweatshoppe (Blake Shaw the digital revolution is the mobile phone. Our reli- and Bruno Levy) use interactive video performance to ance on the mobile phone has ensured it is always with project rapidly changing images ‘painted’ on to walls us and consequently phones have reduced barriers to and over each other in real time. Their technology accessing data, facilitated public protest (Arab Spring, driven work is a symbiotic relationship between art gulflabor.org), created the citizen journalist, been used and technology. As with Briend public space becomes as a tool for making art MCEL and distribution of art- the canvas. They argue the augmented architectural works (SHEP), fostered artistic collaborations. facades become an interactive social platform. It is this democratisation of technology which has Sweatshoppe’s early work has evolved from MTV made the transformative properties of the following friendly imagery in Video Painting Europe in two dif- artworks possible. The transformation is a four way ferent directions as the partnership maintains their dialogue of urban, human, art and technology and collaboration while pursuing individual interests. in this environment the dialogue produces a range Shaw’s concerns are increasingly outward. For exam- of transformations. With respect to the citizen these ple ‘Repopulate’ which projects Gaza citizens onto the transformations fulfil a number of roles which sequen- walls of Old Jerusalem reminiscent of subversive guer- tially deepen the transformation of the citizen. This rilla drive-in. The ephemeral performance is recorded progression echoes that of the relationship between on digital video. The traditional documenting the in- modernism and modernity. The transformative roles novative. By repopulating public space with removed of the dialogue have been separated into four catego- citizens they can be considered a virtual parallel to the ries although these will naturally overlap and no art- occupy movement. At the Goethe Institute’s sympo- work’s meaning is static as Azoulay’s event of photog- sium 2013 ‘Reclaiming Public Space’ Shaw said Video- raphy makes clear. painting ‘creates new virtual meeting places through a collage of overlapping portraits.’ TODAY Levy’s concerns focus on human interaction with CITY AS CANVAS – AUDIENCE AS VIEWER art and the media he works with. Levy uses movement, Largely concerned with the formal aspects of me- light and sound in ‘Soundlight’ and the improvisation- dia and modernism these works explore methods of al interplay between sound and vision in ‘World’s End’.

89 vîðeñjå

As images and music respond to each other the efect between citizens what social issues could collaborative is almost synesthetic. Shaw looks out to society while sound in the city address? Levy looks into the media. Fusing these two concerns Coney Theatre Company, London explores the of modernism and modernity has real potential to place of the citizen in contemporary society frequently transform both our empathy with society and expand- questioning sources of power and surveillance. The au- ing the interactive potential of multimedia. dience-citizen is the chief protagonist in their performances. Much of their work takes place in traditional INTERACTION – AUDIENCE AS ARTIST theatre spaces however Adventure 1 made London’s fi- As engagement deepens the audience is trans- nancial centre The City its stage. Adventure 1 explores formed from a passive observer to active collaborator. our relationship with financial systems and asks us to In so doing Daily Tous Les Jours argues it stimulates blend in to the city and follow a City trader. Before at- ‘a sense of community and ownership of space.’ For tending the performance participants download MP3s their 21 Swings installation in Montréal’s Quartier des of instructions and information to their mobile phone. spectacles, swings are connected to sensors and when During the performance text messages instruct them the swing moves each sensor plays a unique musical as to what to listen to or do next. The audience must note. To make melodies the participants must co-op- pass through The City unnoticed. By observing the en- erate their movement. Collaborations happen across vironment to blend into it “You start to notice systems ages and cultures creating social interactions which of power and control, who’s inside the systems and might not normally happen. The more people swing- who’s outside the systems” (Tavos Stevens interviewed ing the more complex the melodies become and the by Alice Saville). By becoming aware of the space we greater the cooperation which is one of the goals of occupy Coney make explicit the illusion between the public space. public and private domain in The City. They make the Once more in the Fun Factory’s ‘Piano Stairs’ the audience aware of the covert way The City works for audience becomes the composer. While 21 Swings’ and against diferent sectors of citizens. Through un- goal was to transform interaction here the goal was to expected interactions participants find themselves in encourage use of the stairs to promote a more active situations of heightened emotion, further adding to lifestyle. The stairs beside the escalator in Odenplan an acute awareness of society’s power structures. By subway station, Stockholm was turned into a gi- negotiating this illusion the invisible is made visible ant keyboard. Each step had a sensor placed under a and the line between the two redrawn. Adventure 1 black or white covering to simulate a piano. Low notes ultimately disorientates the player’s understanding of were at the bottom of the stairs and as the commuter power and control until they reflect on their experi- walked up the pitch got higher as it would on a key- ence and learn to remap social space. board. Just as with 21 Swings the audience gravitated to the sound and collaborated to make tunes as they ORIENTATION – AUDIENCE AS INTERPRETER entered and exited the station. The increased social in- Mapping explores the overlapping of digital and teraction was an unintended outcome. The intended physical worlds through GPS and online activity. outcome demonstrated how art and technology can be Some mapping seeks to develop social collaboration used to transform behaviour. This has big implications while others draw attention to our individual exist- as to how people can be entertained and manipulated ence. All mapping requires a re-exploration of space in the city. creating new psychogeographies, ‘new ways to see and These installations clearly demonstrate the collab- experience social [and public] space’ usually through orative nature of audio arts in transforming relation- playful exploration. Mapping seeks to give citizens a ships and the use of public space. It begs the question new way of navigating familiar public space. These as to how sound can be used as a permanent feature maps deepen communities and create new spatial un- of the city to make these transformations lasting. By derstandings, challenge concepts of ownership while creating stronger communities and new relationships transforming the use of the city.

90 vîðeñjå

Circumstance’s ‘These Pages Fall Like Ash’ fuses ated by collaborating with local communities and virtual and physical reading of space and relationship some junction choices are blank inviting the listener into one experience seeking to explore the overlap to contribute their own choice. The user eventually be- between the two worlds rather than the mapping of comes co-author expanding the map contributing to either. The handcrafted physical books readers were the experience of others. The more users the greater given had missing extracts which they had to discover the expansion and richer the experience. By present- by travelling the city to specific data drop points to ing a diferent interaction with space Pan challenges be read on mobile devices. To connect to the project’s our understanding of the city. Users through contri- wireless network users had to disconnect from the in- butions interact virtually with each other and exist ternet and so became isolated individuals. Each user’s physically as individuals. journey through the pages is their narrative of their Fallenfruit.org creates physical communities by place and role in their city. The work became about the challenging existing social networks and economic relationship between our two selves, digital and physi- structures. Fallen Fruit “Encourages everyone to har- cal. It sought to arrest the fading memory between the vest, map, plant and sample public fruit” (Knetchel: two worlds and to reflect on the place of digital me- 94), which they define as any fruit that overhangs pub- diation in our lives at the expense of physical human lic space. The fruit is a public resource growing unat- connections. tended in urban areas. As such it is largely organic and Stanza’s ‘Soundcities’ has been recording audio therefore premium produce freely available, putting clips for over 20 years to create a rich tapestry of the luxury foods within reach of all regardless of income. aural urban landscape. The public contribute sounds It draws our attention to those who have resources and to an open source data base web site. These sounds those who don’t, highlighting urban inequality. The portray the emotional content and character of cit- project makes visible the resources communities have ies. Online users can download sounds to remix and to ofer deepening social relationships. This forces us add them to their own compositions. Blending sounds to relook at the city and re-imagine it as a more self- across cultures draws on similarities and contrasts. sustaining urban structure. Fruit Pickers explore the When we mix other cities sounds with those of our neighbourhood in groups physically exploring public city we develop an understanding as to what makes space that they might have not previously visited and our space unique. Separated from the visual the user making new social connections. fills in the images to imagine the spaces and citizens Mapping is merely the medium to achieve these and we create our own sonic story of the city. goals. Fruit tree and bush locations are uploaded to the A Fork in the Road also asks us to fill in the gaps online database and as with Soundcities the medium and work as individuals. However rather than reflect- of food cannot be separated from space, avocado for ing on divergent urban cultures we are asked to con- Havana and apples for Ireland. Fallen Fruit calls this sider our relationships as we exist between the digital locative food “food that tells me where I am…..and and physical realms. Just as in children’s ‘chose your where it is from” (Knetchel: 102) own adventure’ books, A Fork in the Road by Pan A city space negotiated through organically de- Studios asks participants to make choices by repur- veloping literature soundscapes and locational food posing the existing urban road network. At each junc- will give us a reflective, reflexive understanding of our tion users listen to part of a fictional story based on public environment and our place in it. the local environment giving them a choice “Good you’re on the corner. The clock you see in front of you ACTIVISM – AUDIENCE AS PROTAGONIST is part of a local ritual run every Christmas. People What started as a movement for social change become out to worship the cherub above. That’s why we came a cultural depository at 15M.cc For a leading ac- have to be careful in the city. I mentioned Morgan. Do tivist interviewed in the film one placard summed up you know who he is? If you do head right on Meridian the movement “We were asleep. We woke up. We occu- if no go forward on Washington.” The sorties are cre- pied.” 15M is a prodemocracy social movement found-

91 vîðeñjå

ed upon the occupation of Sol Square, Madrid on the TOMORROW 15 May 2011. It was inspired by the unequal govern- While artists like Sweatshoppe are at the forefront ment austerity measures afecting Spain and the occu- technological developments by adapting existing tech- pation of Tahir Square. In Spain Real Democracy Now nologies to create new forms of expression. In other ar- had organised protests for several years using SMS and eas new technologies such as augmented reality AR and digital media. When the decision was made to stay artificial intelligence AI have started to transform our in the square on 15 May 2011 the movement quickly relationship to public space and each other. However it organised itself making one of its first actions the es- appears that developments are beginning to run faster tablishment of a media corp. At this stage, the media than civil society can moderate them. Pokemon Go1 corps function was to gather information, inform fol- related crime clearly shows that the developers did not lowers and produce press releases. However one year envision the anti-social uses of the game. Developers later on the 15 May 2012 they launched the cultural need to think beyond the parameters of legitimate use. project 15M.cc with a book and film documenting oc- Questionable use of technology has always existed. cupation and explaining the movement’s rationale. Previously when it was on a large scale perpetrators The galvanisation of members and the cultural were governments (National Securities Administration) product preserving the legacy would not have been and corporations (Facebook’s use of member data). possible without digital communication. 15M believe However with the democratisation of technology the their success through physically and digitally medi- ability to do harm rests with the individual. This is sim- ated occupation and their web repository of cultural ilar to the change in conflict we are seeing. Previously actives has been a success. They believe that citizens governments fought foreign armies and now they fight have transformed the way citizens see society, owner- isolated terrorist urban cells. The two are not unrelated. ship of public space and their place in it. Subsequently Technology has facilitated these independent cells just 15M argue the galvanisation in the square has filtered as it has individual anti-social behaviour. into the wider community to create and more caring This is similar to software developed by the aug- and dignified society. mented reality company Layar. They hid virtual sheep Shepard Fairey has been an artist/activist since the around Bucharest during the cities animation film fes- 1980s but global awareness of his work exploded with tival. Using phones attendees had to find them to win the ‘Obama HOPE’ poster in 2008. We the People was a prizes. The city navigation that these two games pro- demonstration poster campaign to protest against the mote is similar to the mapping above in that they build misogynistic, racist, anti-Muslim and homophobic a new understanding of and relationship to the city. comments of the incumbent president Donald Trump. The true potential of AR and AI has not fully The repeated image carries a powerful message and been developed and the above concerns will need to unifies a crowd into one visual voice. While hundreds be addressed. of posters from the series were printed for distribution The interplay of art, technology, public space and at demonstrations Fairey also made the posters avail- citizens weaves a very rich and constantly changing able on line for free non-commercial download. The tapestry. Artists seek to question our relationship to advantage for building protest was threefold. Digital and understanding of the use of space, formalist arts technology facilitated distribution in a way that physi- concerns in the 21C city, where the seats of power in cal distribution couldn’t by giving access to potentially social economic and political domains rest, our right every American citizen. It shared the costs of produc- to challenge the same, the place of art and technology tion as each protestor funded their own print. Finally in empowering the citizen and how technology both as protesters spent time and money on making their builds and hinders relationships. Participation and in- poster they had bought into the movement and were more likely to follow through. The digital democratisation of production helped to grow and consolidate a 1 Pokemon Go is a popular augmented reality mobile device game which uses the phone camera to place Pokemon creatures on the users demonstration. screen. The user catches Pokemon creatures to build a collection.

92 vîðeñjå

teraction with digital technology, art and public space “Adventure 1”’, 12 July 2015. https://www.timeout.com/ ultimately becomes the text that transforms the citizen. london/theatre/track-a-trader-with-new-interactive-show- adventure-1. Fairey, Shepard. ‘Obey Giant’. Accessed 9 September 2017. https:// “The reader ‘puts on’ the poem as a mask. He obeygiant.com/. becomes its ‘content’ by adjusting himself to use the ‘Fallen Fruit’. Accessed 9 September 2017. http://fallenfruit.org/. poem as a means of perceiving the world.” Goethe Institute. ‘Reclaiming Public Space’. Goethe Institute. Marshall McLuhan, 1974 (McLuhan and Accessed 7 September 2017. http://www.goethe.de/ges/prj/ Zingrone: 281) rue/pgm/enindex.htm. Hern, Alex. ‘Dead Drops: What to Do If You See a USB Stick Sticking out of a Wall’. The Guardian, 8 March 2015, sec. BIBLIOGRAPHY AND FURTHER READING: Art and design. Accessed 8 September 2017 http://www. theguardian.com/artanddesign/shortcuts/2015/mar/08/ ‘– WORLD’S END :: Audio Visual Show | Bruno Levy’. Accessed dead-drops-what-to-do-if-you-see-a-usb-stick-sticking- 13 September 2017. http://brunolevy.com/videos/2014-2/ out-of-a-wall. worlds-end-audio-visual-show. Hess, Amanda. ‘For the Alt-Right, the Message Is in the ’29Rooms Is a Creative Playhouse for the Instagram Set - The Punctuation’. The New York Times, 10 June 2016, sec. New York Times’. Accessed 9 September 2017. https://www. Arts. Accessed 8 September 2017 https://www.nytimes. nytimes.com/2017/09/06/arts/design/29rooms-is-a-crea- com/2016/06/11/arts/for-the-alt-right-the-message-is-in- tive-playhouse-for-the-instagram-set.html. the-punctuation.html. ‘A Fork in the Road – Pan Studio’. Accessed 9 September 2017. ‘How Art Is Making the Data-Driven City More Liveable | http://panstudio.co.uk/project/fork-in-the-road/. Technology | The Guardian’. Accessed 9 September 2017. ‘Adventure 1 2016’. Accessed 9 September 2017. http://coneyhq. https://www.theguardian.com/technology/2015/jun/10/ org/2016/03/22/adventure-1-2016/. art-data-digital-city. Aufderheide, Patricia. Documentary Film a Very Short Introduction. Hümbs, Lea. ‘French Vending Machines Dispense Short Stories’. Oxford; New York: Oxford University Press, 2007. Pop-Up City, 7 February 2017. http://popupcity.net/french- Azoulay, Ariella. The Civil Contract of Photography. New York : vending-machines-dispense-short-stories/. Cambridge, Mass: Zone Books ; Distributed by The MIT ———. ‘Urban Soundscapes From Around The Globe’.Pop -Up Press, 2008. City. Accessed 9 September 2017. http://popupcity.net/ur- Barnouw, Erik. Documentary: A History of the Non-Fiction Film. ban-soundscapes-from-around-the-globe/. 3rd edition. New York: Oxford University Press, U.S.A., 1993. Hyperobjects: Philosophy and Ecology after the End of the World Beaumont, Claudine. ‘Bill Gates’s Dream: A Computer in Every (Posthumanities) by Morton, Timothy (2013) Paperback. Home’, 26 June 2008, sec. Technology. http://www.tel- Minneapolis: University of Minnesota Press, 2013. egraph.co.uk/technology/3357701/Bill-Gatess-dream-A- Knechtel, John. Food. Cambridge, Mass.: MIT Press, 2008. computer-in-every-home.html. Levy, Bruno. ‘World’s End’. Brunolevy.Com. Accessed 7 September ‘Breathtaking Projection-Mapped Video Graffiti Transforms 2017. http://brunolevy.com/videos/2014-2/worlds-end- European Cities - The Atlantic’. Accessed 9 September audio-visual-show. 2017. https://www.theatlantic.com/video/archive/2012/09/ ‘Madrid.15M.Cc’. Accessed 9 September 2017. http://madrid.15m. breathtaking-projection-mapped-video-graffiti-trans- cc/. forms-european-cities/467154/. McElveen, Hugh. ‘Assembly Point 1’. Vimeo, 2013. https://vimeo. Briend, Clement. ‘Briend Projects’. Accessed 7 September 2017. com/80930483. http://weareprojectors.com/photoprojection/. McElveen, Hugh. 2015. ‘Art and Surveillance in the City’. In The ‘Cambodian Trees: Digitally Projected Deities and Sprits on the Creative City: Vision and Execution, 1 edition. Farnham, Streets of Cambodia’. Colossal, 23 November 2012. http:// Surrey: Routledge. www.thisiscolossal.com/2012/11/cambodian-trees-digital- McLuhan, Eric, and Frank Zingrone. Essential McLuhan. 1st ed. ly-projected-deities-and-sprits-on-the-streets-of-cambo- New York: Basic Books, 1995. dia/. Mirzoef, Nicholas. How to See the World. London: Pelican, 2015. Coles, Laura Lee, and Philippe Pasquier. ‘Digital Eco-Art: ‘Police: Popular “Pokemon Go” Poses Numerous Risks To Players Transformative Possibilities’. Digital Creativity 26, no. 1 (15 Including Robberies, Accidents’. Accessed 9 September April 2015): 3–15. 2017. http://newyork.cbslocal.com/2016/07/11/pokemon- Daily Tous Les Jours. ‘21 Balançoires’. Daily Tous Les Jours. go-robbery-injuries/. Accessed 7 September 2017. http://www.dailytouslesjours. ‘Reclaiming Public Space - Program - Goethe-Institut’. Accessed com/project/21-balancoires/. 13 September 2017. http://www.goethe.de/ges/prj/rue/ Duggins, Alex. ‘Track a Trader with New Interactive Show pgm/enindex.htm.

93 vîðeñjå

Ross, Andrew. The Gulf: High Culture/Hard Labor. New York: OR The Fun Factory. ‘The Fun Factory’. The Fun Factory. Accessed 7 Books, 2015. September 2017. http://www.thefuntheory.com/. Saville, Alice. ‘Sprint Festival: Precarious Games’, 15 March 2015. ‘These Pages Fall Like Ash – Circumstance.’ Accessed 9 September http://exeuntmagazine.com/features/sprint-festival-precar- 2017. http://wearecircumstance.com/these-pages-fall-like- ious-games/. ash/. Shaw, Blake. ‘Repopulate’. Accessed 7 September 2017. https:// US Census Bureau, Demographic Internet Staf. ‘International vimeo.com/65691265. Programs, World Population’. Accessed 11 September 2017. ‘Soundcities by Stanza. The Global Soundmaps Project. https://www.census.gov/population/international/data/ Sounds from around the World in an Online Database of worldpop/table_history.php. Soundmaps. The Sounds and Noise of Cities. Hundreds ———. ‘International Programs, World Population’. Accessed 11 of City Sounds Recorded from around the World on September 2017. https://www.census.gov/population/inter- Soundmaps. The Website Also Has Series on Online Mixing national/data/worldpop/table_population.php. Desks Where You Can Mix These Sounds.’ Accessed 9 ‘We the People » Amplifier’.Amplifier . Accessed 9 September September 2017. http://www.soundcities.com/. 2017. https://amplifier.org/wethepeople/. Spicer, André. ‘The IPhone Is the Crack Cocaine of Technology. ‘While Donald Trump Danced, Shepard Fairey Debuted His Don’t Celebrate Its Birthday | André Spicer’. The Guardian, “American Civics”’. Los Angeles Times, 21 January 2017. 29 June 2017, sec. Opinion. Accessed 6 September Accessed 6 September 2017http://www.latimes.com/sdhoy- 2017http://www.theguardian.com/commentisfree/2017/ while-donald-trump-danced-shepard-fairey-debuted-his- jun/29/apple-iphone-ten-years-old-crippling-addiction. american-civics-20170122-story.html. Stadler, Reinhold. ‘ICTS As A Tool To Increase The Attractiveness Of Public Spaces’. Mokslas: Lietuvos Ateitis 5, no. 3 (2013): 216–28. Tekst je objavljen na francuskom u uredničkoj SWEATSHOPPE. Repopulate -- Blake Shaw Video Interventions / Old City, Jafa, Tel Aviv, 2013. Accessed 6 September knjizi: 2017https://vimeo.com/65691265. Biljana MICKOV et Fabrice THURIOT, dir, ‘Sweatshoppe’. Accessed 9 September 2017. http://www.sweat- Innovation culturelle et transformation des villes, shoppe.org/. L’Harmattan 2018, Paris.

vîðeñjå

UDC 7.071.1:929 Šoškić I. 821.163.41-4

Alessio Franconi, Italija

Ilija Šoškić, Iluzionista i Pjer Paolo Pazolini Beleške o Bravuri (L’Atiko u pokretu, 13. mart 1976)

„U nastavku sledi nacrt putovanja. Njegova sred Kako pisati o Iliji Šoškiću? Odakle početi? Pristu stva, njegova ’nađena’ retorika, njegov metaforički plan, panje njegovoj životnoj i umetničkoj priči predstavlja njegov narativni proces i njegova demonska tehnika jedan od onih izazova koji nas odmah primoravaju da (koja se pre svega sastoji od eliminacije toponimije) biće ponovo preispitamo okolnosti i karakter pita nja , sva ponovo razmatrani malo dalje u ovom tekstu. Nalazi kog pitanja ove vrste, kao celinu. Umetnost, stvarnost, mo se u momentu započinjanja, u momentu ’zasniva istorija, istorija umetnosti, istorija tout co urt . Šta znači nja’. Pošto nemam nameru da pišem istorijski roman, baviti se istorijom umetnosti? Kakva je njena veza sa već samo da načinim formu, neizbežno sam primoran istori jom tout co urt ? Dakle, šta je „istorija tout co urt “, da uspostavim pravila te forme. A mogu ih uspostaviti „velika“ istorija, istorija političkih, ekonomskih i druš samo in corpo re vili – to jest u samoj formi. Eto zašto tvenih događaja? (Ali šta je događaj?) je potreban ovaj ’nacrt puta’. On služi kao matrica, ili Nijedno pisano delo druge polovine dvadesetog još bolje rečeno, kao paradigma na koju će čitalac biti veka – bilo da je o istoriji ili umetnosti ili istoriji umet upućen kada se nađe pred sličnim, potpuno razvijenim nosti – ne ukazuje jasnije na mogući način pokušaja slučajem.“ [Pjer Paolo Pazolini, Petro lio , beleška 3c] saži ma nja in corpo re vili ovaj skup pitanja od romana „Dakle, ove odštampane ali nečitljive stranice žele Petro lio Pjera Paola Pazolinija. To je neobičan roman da na jedan ekstreman način – koji je takođe simboli (?) koji živi na „pronađenoj retorici“ o čemu će usko čan za ostatak knjige – najave moju odluku da ne na ro biti reči. Petro lio je nacrt puta, dokumentarna, vi pišem priču, već da stvorim formu (što će se razjasniti zionarska i proročka zbirka beležaka (?) zapisanih u malo kasnije): forma koja se jednostavno sastoji od ’ne periodu od 1972. godine do smrti pesnika 1975; to je čeg napisanog’. Ne poričem da bi svakako bilo bolje iz kolekcija koja tka hipotetički dosije ENI (Ente Nazi misliti alfabet, koji bi možda bio sastavljen od ideografa onale Idrocarburi, italijanska naftno-gasna kompani ili hijeroglifa, i tako odštampati celu knjigu. Zapravo, ja) i sadrži aluzije na njenog direktora Euđenija Čefisa xxx Mišo (?) je to nedavno učinio, stvorivši celu knjigu, (koji se u romanu zove Aldo Troja) i druge moćnike iz red po red, kroz strpljivo i beskrajno izmišljanje neal krugova ekonomske politike kao i italijanske politike fabetskih znakova. Međutim, moje kulturno vaspitanje tout co urt tih godina, obrađujući alegorijske i metafi i moj karakter su me sprečili da stvorim svoju ’formu’ zičke teme uz poetsko-političku rekonfiguraciju naj po uzoru na slične metode koje su ekstremne, da, ali ta skrivenijih libidinalnih nagona. Petro lio je neizbežno kođe i ekstremno dosadne. Zato sam izabrao naizgled nepotpuna zbirka, predodređena da se prekine, da značajne materijale za svoju samodovoljnu i beskorisnu ostane nedovršena, da se rekonstruiše. A to će se stvar konstrukciju.“ [Petro lio , beleška 37] no desiti 1992, sa prvim „kritičkim izdanjem“ (recimo

97 vîðeñjå

to tako, ako se „kritičkim izdanjem“ može nazvati iz Kad god sam tražio da mi se ispriča priča o Ili danje dela koje je od početka htelo da bude rekonstru ji Šoškiću, da li njegovim sopstvenim glasom ili kroz isano kao kritič ko izda nje). čitanje različitih dokumenata, ona mi se uvek činila „Ceo Petro lio (drugo redigovanje) treba da se kao skup fragmenata kroz koje prosijavaju umetnost predstavi u obliku kritičkog izdanja neobjavljenog tek i stvarnost. Možda i njegova priča želi da bude rekon sta (posmatranog kao monumentalno delo, moderni struisana kao kritičko izdanje. Baš kao i Petro lio , ona Sati ri kon ). Od takvog teksta preživelo je četiri ili pet će zahtevati kolaž jezika, stilova, nivoa i registara, od verzija, usaglašenih ili protivrečnih, od kojih neke sa novi nar sko-do ku men tar nog do tehnič ko-isto rij sko- drže izvesne činjenice dok druge ne sadrže itd. Stoga umetničkog, od ideološko-analitičkog pristupa do je rekonstrukcija korisna ne samo zbog upoređivanja filozofskog, sve do vizionarske i, uprskos sebi, empa različitih sačuvanih rukopisa (od kojih su, na primer, tične forme pisanja. A misao koja vodi ka Pazoliniju, dva apokrifna sa varijantama koje su čudne, karika videćemo, ne proizilazi samo iz metodološkog trika, turne, naivne ili ’izmenjene na neki način’) već i zbog iz prepuštanja jedinoj mogućnosti koju ima očajnički priloženog dodatnog materijala: pisma autora (čiji je pokušaj da se rekonstruiše priča jednog umetnika. identitet nerešeni filološki problem, itd), pisama auto Šoškić nije bio u direktnom kontaktu sa Pazolini rovih prijatelja koji znaju za rukopis (a koji se među jem dok je ovaj bio živ. To je činjenica. Nije bilo direkt sobno ne slažu), usmena svedočenja objavljena u novi nog odnosa, da tako kažemo. Međutim, datumi igra nama ili drugde, pesme i tako dalje. […] ju neku ulogu. Nešto neobjašnjivo povezuje ličnosti i Kako bi se popunile velike praznine u knjizi, i senzibilitete tokom te polovine sedamdesetih godina. pružile informacije čitaocu, upotrebiće se veliki broj I ako treba da razgovaramo o umetniku koji izmiče istorijskih dokumenata koji imaju veze sa događajima direktnom pogledu, priča o njemu može jedino početi iz knjige: posebno oni dokumenti koji se tiču politi sa nekog (gotovo) drugog mesta. ke, a još više oni koji se tiču istorije kompanije ENI. U Nacrt se odnosi na putovanje koje želi da ispri takve dokumente spadaju: novinski članci i prilozi (iz ča nešto što počinje sa tim putovanjem. Ovo poslednje različitih magazina, L’Espreso itd.) i u tom slučaju su puto va nje predsta vlja stvarno putovanje, to jest ono je navedeni u potpunosti; ’zabeležena’ usmena svedoče definitivno ono o čemu se priča: putovanje jedne bar nja, tokom intervjua ili tome slično, ljudi visokog ran ke po reci Tibar, koja od mosta Markoni prolazi kroz ga ili drugih svedoka; retki dokumentarni filmovi (i Rim, prelazi ga da bi stigla do mora. Datum je 27. mart ovde će doći do kritičke rekonstrukcije koja je slična 1976. godine. Put je organizovao Fabio Sarđentini koji figurativnoj i književnoj – koja nije samo filološka već je od 1966. godine, sa svojom galerijom L’Atiko u Ri uzima u obzir i stil i autorstvo, na primer ’Ko je reži mu, igrao ključnu ulogu u svetu savremene umetnosti ser tog dokumentarca?’ itd.) Autor kritičkog izdanja će u Italiji ali i šire. Imena ljudi pozvanih da mu se pri stoga na osnovu ovih dokumenata – u ravnom, objek druže na tom putovanju – umetnici i intelektualci koji tivnom, neobojenom stilu – rezimirati duge odlomke su sarađivali sa njim tokom tih godina – u potpunosti opšte istorije kako bi povezao ’fragmente’ rekonstru objašnjavaju značaj i međunarodni ugled Sarđentini isanog dela. Ti fragmenti će biti raspoređeni u odelj jevog projekta i ovog putovanja. Sledi kompletna lista ke, po redosledu koji će odrediti urednik. Ponekad ovi učesnika: Klaudio Abate, Simone Karela, Đino de Do fragmenti u celosti odgovaraju originalnim poglavlji miničis, Adrijano Dorato, Elen Drejper, Đordano Fal ma (to jest, poglavljima čiji je tekst gotovo identičan u zoni, Simone Forti, Mario Franketi, Mimo Đermana, svim rukopisima osim u apokrifima koji i dalje sugeri Fil Glas, Debora Hej, Džoan Džonas, Efi Kunelis, Ja šu čudne varijante). Fragmentarni karakter cele knjige nis Kunelis, T. R. Mahalingam, Elizeo Matijači, Mario deluje tako da su, na primer, određeni ’narativni delo Merc, Marisa Merc, Toni Morgan, Hidetoši Nagasava, vi’ sami po sebi završeni, ali se ne može biti sigu ran da Mario Onofri, Luiđi Ontani, Nam Džun Pajk, Ana Pa li se, na primer, radi o stvarnom događaju, snovima ili parati, Luka Patela, Roza Patela, Stiv Pakston, Anto slutnji nekog od likova iz knjige.“ „Proleće 1973“ [Pe nijeta Perez, Roko Perna, Emilio Prini, Paolo Peroti, trolio , str. 3–4] Vetor Pizani, Džon Ratner, Dejvid Rek, Teri Rajli, Vi

98 vîðeñjå

torio Rubiju, Fabijana Sarđentini, Džek Smit, Gabri možda ovo onaj deo akcije koji se izvodi sopstvenim jele Stoki, Lab Vitman, La Mont Jang, Marijan Zazila telom?) i naravno Ilija Šoškić. Događaj je zabeležen u istoriji Zamena je po sebi ključ svake metafore, a u ovom (?) pod imenom koje je osmislio Sarđentini: L’Attico slučaju ju je lako dešifrovati: umetnik je poput iluzio in viag gio (L’Atiko u pokretu). Naziv upućuje na za niste. Jednostavno, međutim, to baca senku dvosmi mišljeno premeštanje galerije – koja se fizički nalazi slenosti na sam projekat umetnosti, na projekat umet u ulici Via del Paradiso – na reku ili na njen ulazak nika, a možda i na samu avanturu umetnosti i istine u u dimenziju kretanja, to jest dimenziju putovanja ili koju je krenuo L’Atiko. bega (?), što predskazuje usporavanje aktivnosti u ga U nekim dokumentima, Šoškić nam daje i naslov leriji u strogom smislu te reči. Za tu priliku neki od ovog performansa – Bravura. Na italijanskom ali i na njih su pripremili nešto. Šoškić je pripremio akci ju , što međunarodnom jeziku opere, izraz „aria di bravura“ nas već odmah primorava da zastanemo kako bismo se odnosi na ariju koja je posebno komponovana kako preispitali šta podrazumevamo pod time kada priča bi izvođač imao prilike da pokaže svoje vokalne spo mo o akciji kao medi ju (?). U ovom slučaju, činilac u sobnosti, kao i da gura njegovu ili njenu umetnost do akci ji je profesionalni iluzionista, angažovan za pla krajnjih granica. Zahvaljujući ovim arijama, u Evropi tu. Prema tome, Iluzionista u izvođenju performansa osamnaestog veka posebno su se cenili kastrati koji su „zamenjuje“ Šoškića, koji tako na kraju ispada kao da otelotvorili krajnje prikaze umetničke subjektivnosti. ne učestvuje u akci ji . Drugim rečima, Šoškić deluje ali Ovo je takođe značajan detalj. Ili bolje rečeno „na posredstvom „zamenika“. izgled značajan“: izraz koji će se – nakon Pazolinija, [Što se mene tiče, ideja da se neki postupak može a prikladno za nas – uvek morati interpretirati kao sprove sti kroz sopstve no telo ili kroz telo zame ni ka je „značajan u izgledu“, u svom poja vlji va nju . nešto što pozajmljujem direktno od Šoškića. O tome Nesum nji vo, puto va nje gale ri je L’Ati ko predsta smo razgovarali tokom jedne od njegovih dvostru kih vlja kolektivnu refleksiju o istorijskom momentu, a akcija, koja je održana u prostoru Ex Lavanderia, unu možda i o ulozi likova koji su se konstituisali kao su tar bivše mentalne bolnice Santa Marija dela Pijeta u bjekti u prostorima koji su poput Sarđentinijevog. Na Rimu (Fisis. Res Publi ca , 11. mart 2017). Svako ko radi kraju ovog stvarnog putovanja (sa ručkom na bazi ribe kao profesionalni reporter bi radi jasnoće napomenuo u kolibi na rimskoj obali), obećana su i započeta ne da se tu, zapravo (?), radi o dve zasebne akcije koje se ka nova putovanja. Činjenica je da ništa više neće biti odvijaju neposredno jedna za drugom, na dva sused kao pre. Fotografija ove barke i njenih Argonauta, pre na prostora. Jedna je akcija Ilije Šoškića, a drugu izvo svega onog koji se manifestovao u telu i pokretima Ilu di Stefanija Šoškić. Međutim, moramo je shvatiti kao zio ni ste u akci ji na pramcu broda, s pravom se može udvoje nu akciju Ilije Šoškića koju je izveo svojim telom smatrati simbolom dvosmislenosti i protivrečnosti te i telom zame ni ka . Takav postupak nikako ne treba da decenije. Decenije koja je, nakon optimističkog pogle se pomeša sa pisanjem scenarija za drugog glumca, s da na konceptualizam, stalno ali ne uvek svesno rasve obzirom na to da ovde ne postoji autorska hijerarhija tljavala dvosmislenosti i kontradikcije onoga što zove između vlasnika sopstvenog tela (Ilija) i vlasnika za mo „umetnost“. U svakom slučaju, priča o Iluzionisti meničkog tela (Stefanija); postoji, međutim, potreba se može bolje razumeti prateći druge priče ili njegove vlasnika udvoje ne akcije da je izvede kroz dva tela, ko manifestacije. ja su svako za sebe uključena u akciju.] „Hajdemo u Indiju“, rekao je na kraju Sarđentini Tokom plovidbe, Iluzionista izvodi svoju pred (prema Šoškićevim rečima). stavu spretnosti i veštine rukama, stojeći na pramcu „Ja idem na Severni rt da vidim sunce u ponoć“, broda, okrenut ka maloj publici koju čine putnici. Na rekao je Šoškić, prepričavajući događaj. jednoj od retkih fotografija zabeleženih na ovom do I tako su i otišli. Sarđentinijevo putovanje se kri gađaju, vidi se Šoškić kako stoji među gledaocima, sa stalizovalo u drugi događaj, jedan od onih koji se šeširom i cigaretom između usana, i zabavljeno gleda mogu lako klasi fi ko va ti umetnič kom istori o gra fi u Iluzionistu koji izvodi jednu od svojih tački. (Da li je jom: L’Atti co in viag gio , 10. marta 1977, u Madrasu, sa

99 vîðeñjå

Frančeskom Klementeom, Đordanom Falzonijem i sa bi previše lako, previše „kulturno“ napraviti još jednu Luiđijem Ontanijem – za potrebe ove priče, najinte referencu na Argonautiku. Dovoljno je reći da je sli resantniji – koji se predstavio opet kao manifestacija. ka koju danas možemo prizvati zatvoreno jedro, koje Njegova intervencija se mora zapamtiti iz čisto disci možemo pronaći u njegovim drugim manje pozna plinarnih razloga: njegova pojava ukrašena vencima, tim radovima, iako za potrebe našeg plana puta ona table au vivant (živa slika), zajedno sa statuom Ganeša, možda spadaju u njegova (naizgled) najznačajnija de poput i drugih njegovih pojavljivanja koja su inspiri la. Ako smo u slučaju odnosa sa Ontanijem morali da sana hinduističkim panteonom, primorava nas da se pribegnemo podzemlju i intra-fizičkom, kako bismo suočimo sa specifičnostima indijske ikonologije, kao i obezbedili koordinate (ovde se očigledno držimo vo sa centralnošću same ideje manifestacije u njoj. Bog se kabulara putnika) što bi nam omogućilo da zamislimo manifestuje na mnogobrojne načine pred očima, u pri nešto od odnosa između Šoškića i Kunelisa, istkanog lično uznemirujućem opsegu mogućnosti. Koja je pra od neizmernih pauza i tihih prelaza, potrebno je uvesti va slika Ganeša? Sve. Dok se abrahamski zapad stalno metafizičke teme. Uzmimo u obzir ready-made „meta muči oko istog na ontološkom nivou, Indija je odavno fizičku temu“ romana Petro lio – ne bismo mogli izmi odbacila to pitanje na fenomenološkom nivou. sliti bolju. Ovo je krucijalni problem za nas, i još jednom se „Uvod u metafizičku temu. tiče priče o Iluzionisti i telu zamenika. Jer, kao što će „Prvi od dva diskutanta je izgledao poput anđela, mo moći da vidimo, ako promenimo analitički ugao, i Karlo je znao da mu je ime Polis; drugi je imao podao u našoj rekonstrukciji Ontani se tretira opet kao ma izgled đavola, nitkova i zvao se Tetis. nifestacija Šoškića. „Prvi je progovorio Polis: ’Ovo telo je moje. Ono Započeli su svoje akcije zajedno. To nisu bile ak pripada meni. To je telo dobrog, pokornog čoveka.’ cije u paru, već svaka za sebe, i stoga su to dve koeg „’Da, ali s druge strane, Težina koju nosi u sebi je zistirajuće akcije na ulicama Bolonje i Rima. One su moja’, uzvratio je Tetis. Polis ga je pogledao i nasmešio označile prve pojave Performansa ili Bodi arta, što su se svojim nebeskoplavim očima, siguran u sebe. Pono tada samo malobrojni umeli da nazovu tim imenom. vo je počeo da govori, strpljivo: ’Ako je ovo Telo čoveka Šoškićevo telo, telo vojnika umetnosti, marširalo bi koji je voleo svoju majku na doličan način, i borio se noseći pušku iz Drugog svetskog rata, začepljene cevi, protiv svoga oca, da – ali kao što je to i trebalo, znajući dakle bilo je samo naizgled opasno, stoga metaforičko da razdvoji svoje grehe od očevih – ovo Telo je moje.’ jer je tako stvarno na ulici. Ontanijevo telo, tako da „’U redu’, odgovori đavo, trvdoglavo, ’ali Težina leko, Hermafrodit. A ipak, bilo ih je dvoje , odnosno koja je u njemu pripada meni.’ oboje su bili dvoje: Šoškić je bio dvoje sa Ontanijem, a „Polis nije bio za džabe anđeo; stoga nije izgubio Ontani je bio dvoje sa Šoškićem. Njihov odnos je bio svoj nenasilni i pedagoški stav već je izneo novi argu tako dubok (stoga podzeman) da bi danas malobroj ment magičnim tonom koji se može čuti samo u sno ni povezali Šoškićeve prekide i propuštene sastanke sa vima: ’Ako je ovo Telo čoveka koji je kritikovao svet u Ontanijevim prelaženjem i ukrštanjem tela, kao i sa kojem se rodio da bi ga unapredio, i koji nije načinio njegovim umetnutim pismenim radovima i dvostru od njegovog uništenja izgovor da bi mogao da živi u kim slikama. U Sarđentinijevoj galeriji, Šoškić bi se njemu sa većom dobiti – ovo telo je moje!’ deo na jastuku od roze svile i razgovarao sa publikom, „’Potpuno tačno’, reče Tetis, ’ali je Težina koja je istovremeno braneći i pobijajući istu tezu, ili bi ispalio u njemu moja.’ metak u zid dok bi u drugoj ruci držao flašu mleka (dva [...] od četiri čina performansa Mleko i svila. Maksi mal na „‘U redu’, reče Polis na kraju, pogađajući se sa Ne enegri ja – mini mal no vreme , 26–30. januar 1975). pomirljivim. ’Šta onda želiš da uradiš?’ Ne znam da li postoji dvoje bez troje. Sigur no „Tetis, koji je sigurno bio još pragmatičniji, kao da ne postoji dvoje bez dvoje. Vraćajući se na lično neko ko želi da čini zlo i zadovoljan je zlom koje može sti koje su se tog 23. marta 1976. obrele na barci, pri da izvede odmah jer uvek postoji dovoljno vremena za morani smo da govorimo o tom trećem. O Grku. Bilo zlo neke druge vrste – odgovori bez oklevanja: ’Ti ćeš

100 vîðeñjå

uzeti ono što je tvoje, a ja ću uzeti ono što je moje.’ ’Što gurava jedinstvo individue, stvarajući od šizoidnog znači?’, tolerantno upita anđeo. ’Ti ćeš’, odgovori đavo, stanja prirodno stanje i od neodređenosti način posto ’uzeti to tvoje Telo. A ja ću uzeti ono drugo Telo koje janja. […] Stoga se može zaključiti da njegova moral se nalazi unutra.’ na iskrenost, njegova naivna želja da se ne suprotstavi […] sopstvenoj disocijaciji – stvarnoj, neophodnoj, istorij „’Prihvatam’, reče Polis. ’Možeš uzeti ono drugo skoj – može takođe biti jedna od mnogih pozitivnih Telo.’ formi koje to negativno ponašanje koje je dvoličnost „Tetisu nije trebalo dva puta reći: izvukao je nož iz može preuzeti: da, stara katolička dvoličnost, kontra svog prljavog džepa, zasekao oštricom Karlov stomak reformacijska. Želim reći da bi disocijacija mogla po i napravio dugačak rez. Zatim ga je svojim rukama teći, klasično (i klasno-svesno), iz mehanizma održa otvorio i iz utrobe izvukao fetus. Prelazeći rukom pre vanja, kao što je opšte poznato, pa bi zatim mogla da se ko krvavih ivica reza, zacelio je ranu ostavivši ožiljak; podu da ra sa tom ’real nom, neop hod nom, istorij skom’ drugom rukom je podigao fetus prema nebu, poput disocijacijom o kojoj sam govorio. Katoličko licemerje babice zadovoljne obavljenim poslom. bi upravljalo prvom disocijacijom, što bi se odigralo „Istog momenta, fetus je počeo vidljivo da raste. izvan domena savesti. Iskrenost starog sveta (slučajno Dok je rastao, Karlo ga prepozna uz neverovatno izne katoličkog) upravljaće drugom disocijacijom, što će se nađenje; to je on kao dete, zatim on kao momčić, zatim ne samo odigrati u domenu savesti već samom voljom on kao mlad čovek, pa zatim kao tridesetogodišnjak, savesti. Činjenica je da ne postoji samo jedan Karlo već baš kao što je i sada, čovek kultivisane i okretne po dva“. [Petro lio , beleška 4] jave, spreman za život. Kada je fetus postao odrastao Sasvim suprotno, u slučaju drugog Karla vidimo čovek i stajao na terasi pored svog vlasnika, Karlo je zadovoljstvo u akci ji : primetio da je telo koje je ležalo na zemlji, lišeno čula, „Ništa nije lakše od motrenja na život čoveka po takođe počelo da oživljava poput novorođenčeta. Vi put Karla. On je potpuno, ako ne čak i glupo, odustao deo ga je kako polako otvara oči i gleda oko sebe, iz od dobre reputacije. Samog sebe je degradirao. Da je gubljen; stavio je naočare, podupreo se rukama o pod, mislio da je to nemoralno, verovatno to ne bi ni učinio. podizao se dok nije stajao uspravno, na svojim noga Naprotiv, smatrao je svoju degradaciju duboko mo ma, pored Polisa kome je (izgleda) pripadao. ralnom. Štaviše, smatrao je to svojim pravom. Svrha „I u zamenu za njegovu posvećenost, on će ga šti svega toga nije bila ništa drugo do zadovoljenje čula, titi. Tetisov Karlo i Polisov Karlo su isti. I zapravo, oni tela – zapravo, preciznije i nedvosmisleno, njegove ki su identični.“ [Petro lio , beleška 3] te. Morajući da dobije ono što se po konvenciji naziva Na nešto inferiornijem nivou nalazimo opis pro zadovoljstvo – a u stvarnosti je neujednačena i stvar tagoniste istorijskog (?) romana (?) Pjera Paola Pazoli no neopisiva sreća –nije se pobunio protiv represivne nija [na kraju krajeva, trebalo bi da razgovaramo o to Moći koja uskraćuje dozvolu za to ’zadovoljstvo’ i za me, u suprotnom, čitalac možda ne bi mogao da shvati pravo ga vrlo oštro osuđuje. Pobunom bi uništio sve. slojevitu strukturu romana Petro lio koji nam služi kao Skrenuo bi pažnju na sebe, izveo bi predstavu. Njegova model]. Protagonista romana Petro lio se zove Karlo, i pobuna je bila mnogo dublja i, kako bi se to reklo dece on je dvoje. Baš tako, jednostavno tako (tako se raz niju kasnije, globalna. Sve što je u vezi sa moći je stvar ume iz „metafizičkog modela“). Prostijim rečima (od no izgubilo svu vrednost i urušilo se oko njega, ležeći kojih bi se mogla pisati proza, odnosno roman) posto kao ogromna zaboravljena ruševina. Izvršavajući svoj je dva Karla. Ponekad ih Pazolini zove „Karlo prvi“ i plan za potpunu, surovu, xxx, globalnu katastrofu, on „Karlo drugi“. U drugim slučajevima, neophodno ga je prostodušno usvojio tehnike poretka. Uradio je šta je zvati samo Karlo. je hteo, i to je bilo to. To je bila njegova svrha.“ [Petro „Kao što sam rekao, on [Karlo] je inženjer; to jest, lio, beleška 6.4] ako je dovoljno intelektualac da spozna društvene i Zapravo, svaki od ovih opisa izaziva brigu koja je političke kontradikcije našeg vremena, nije dovoljno pak dvostruka. To stoga pokazuje (inherentno dijabo intelektualac da ih spozna sa onom svešću koja osi ličku) priro du dvoje : ukoliko ne pronađe pomirenje u

101 vîðeñjå

troje , udvaja se iznova i iznova, beskrajno: zato, ne po ji imaju duboke korene u ideološkoj stvarnosti, koja stoji dvoje bez (drugo) dvoje. Zbog toga je nemoguće se sastoji od angažovanja i akcije, i mora se istraživati identifikovati „prvog Karla“ sa inženjerom, a „drugog drugim oruđima i u drugim kontekstima. Odgovara Karla“ sa libidom, zato je nemoguće razdvojiti Tetiso jući jezik ne bi trebalo da bude onaj koji je primeren vog Karla od Polisovog Karla. istoriji umetnosti, već jezik političkih dosijea. Priča o Ono što je nama važno sada jeste činjenica da je GAP-u treba da se razume kao neophodni dodatak jedan (svaki) od naših Karlo-subjekata (Šoškić, Sar radi upotpu nja va nja.] đentini, Pazolini, Ontani, Kunelis), pretvorio ovaj Koja je prva pouka koju smo izvukli iz ove prve aspekt, na jedan ili drugi način, u osobinu koja je svoj serije istinitih i lažnih početaka? Pouka je metod koji stvena njegovoj sopstvenoj radnoj praksi, ili njegovom smo izabrali da sledimo. telu, ili njegovoj egzistenciji. Čini se da jedini mogući U časopisu „Cartabianca“, 1968. godine, Đerma odgovor za intelektualca – i to ne samo intelektualca no Čelant je objavio članak pod naslovom La criti ca koji živi tokom tog perioda – jeste udvoje nost . Možda come evento (Kritika kao događaj), u kojem naglaša je to motiv koegzistencije oba pola unutar metodološ va kako još uvek ne postoji pisana kritika koja je spo ke homoseksualnosti Pazolinija. sobna da opiše umetnost koja se praktikuje tokom tih Nakon plovidbe po Tibru, Šoškić [nije važno godina. Bila je potrebna druga vrsta kritike, zapravo razlikovati Šoškića prvog od Šoškića drugog, na kritika kao događaj. Takođe bi možda trebalo preispi protiv, potrebno ih je pomešati imenujući ih stalno tati način na koji nastaje istorija umetnosti. i samo Šoškić] je zaista krenuo na put do Severnog Verujemo da su, osim namera, konceptualni in rta motorom marke „Guci Kalifornija“. Motor ga je strumenti koje smo nasledili iz tih godina delimično ostavio na cedilu pokvarivši se u blizini Hanovera. nedovoljni. Barem oni koji su nam do tada bili poznati, Zbog vremena koje je izgubio da bi popravio motor, pošto nam beleške iz romana Petro lio nisu bile dostup propustio je susret sa „suncem u ponoć“, pa se vratio ne. Zapravo, nije dovoljno začiniti stare modele tona u Rim. Još jedno prekinuto putovanje. Još jedan pre ma kritičkog sosa „umetnost/život“ kako bismo se ori kid, a mnogi će uslediti. jentisali između premisa i posledica tog putovanja po Zahvaljujući tom odlasku, prekinute su i njegove Tibru. Iluzionista nije zainteresovan za „život“ jer se veze sa rimskom galerijom GAP, otvorenom 1969, koju bavi direktno pitanjem stvarnosti. Ili se suočava – u su vodili Đani Filečija i Adrijana Mikolis. Oko galeri stilu Pazolinija – sa pitanjem udvojenosti, što je, kako je su se okupljale neke od ideološki najangažovanijih ćemo videti, u našem prikazu ista stvar. Iz tog razloga, umetničkih grupa, kao što su Ufficio per l’Imma gi na smatramo da je od izuzetne važnosti da takav događaj zio ne Preven ti va (Radionica za preventivnu imagina nađe svoje mesto u (jednoj) istoriji umetnosti (?) neke ciju) koju su vodili Karlo Mauricio Benveduti, Tulio vrste. Istorija je sa svojim metodama i ograničenjima Katalano, Franko Falaska i Đankarlo Kroče. Šoškić stavljena na test krucijalnom ulogom Iluzioniste, i zai je učestvovao u nekim od njihovih inicijativa kao što sta biva rekonfigurisana događajem. je S.p.A (Società per Azio ni , 1972–1974), serija akcija [Ako su šezdesete godine godine „koncepta“, se – u umetničkom smislu – koje su izvodili pojedinač damdesete se mogu s pravom definisati kao godine ni umetnici a koje su na kraju zabeležene u knjizi, i „subjekta“. Barem u svetu umetnosti: tako bi se jedna u projektu N.d.R. (1974–1977), u kom je od umetnika lepa improvizovana izložba mogla nazvati Sedamde istog uskog kruga traženo da osmisle intervenciju koja sete godi ne, odno sno pita nje subjek ta ili još priklad bi bila prikazana na bilbordu postavljenom u ulici Por nije, Sedam de se te: umetnost kao problem, na primer, tuense kod gradske kapije Porta Portese. subjek ta .] [Ovde nećemo spominjati nastanak, protagoni [Štaviše, formula „lično je političko“ je dvosmisle ste i događaje vezane za galeriju GAP, što je nešto što na i može se tumačiti na veoma različite načine, toliko će pre ili kasnije morati da rekonstriuše neko ko želi različite da mogu biti suprotni ili paradoksalni. U ne da dovrši ovaj pokušaj priče sa dovoljnom količinom kim slučajevima, koncept umetničkog autorstva je bio dokumenata, što nama nedostaje. Ovakvi događa dekonstruisan, i zamenjen novim oblikom sistemat

102 vîðeñjå

skog personalizma: na primer, personalizam vlasnika „Bio je jedan od onih ljudi koji su oduvek savr galerije ili kritičara. U drugim prilikama, odriče se šeno dobro znali ’kako biti svetac’; baš kao što deli dimenzije koja je definitivno relaciona i ambijentalna. kventi u maloletničkim zatvorima odlično znaju kako Bijenale u Veneciji 1976. godine, sa svojim Italijanskim se ponašaju ’pristojni ljudi’, a ako ne znaju, to je prvo pavi ljo nom posve će nim izlo žbi Ambi en te come soci a le što nauče, da bi znali kada izađu da iskoriste to znanje (Ambijent kao društveno), predstavlja događaj koji su kako bi postali pravi delikventi, bez imalo nevinosti.“ mira nekoliko godina raštrkanih iskustava, meša ih u [Petro lio , beleška 34.2] celinu koja, da bi postala definitivno društvena, nesve Tokom jednog razgovora, Šoškić mi je rekao da sno sebe lišava „ličnog“ – u šta nisam sasvim sigu ran – je, dok je skupljao papire usred selidbe iz svoje rimske ali se definitivno lišava „političkog“ u strogom smislu kuće, pre par meseci, pronašao Sarđentinijevo pismo reči. Ali ono što je sigurno jeste da podseća na grob.] iz 2009. godine, koje mu je ručno dostavljeno u stu „’Reci mi na koji način želiš doći do Moći i ja ću dio. Koverta je očigledno ostala slučajem i nepažnjom ti to obezbediti.’ skrivena ispod gomile papira, neotvorena, zatrpana i „Blesak inteligencije se pojavio u očima intelek zaboravljena godinama. Šoškić ju je tek sada otvorio tualca, osvetlivši na trenutak prividnu nezainteresova – bio je to poziv da napravi samostalnu izložbu svo nost uobraženog deteta; a ono što je na kraju izgovo jih crteža na temu rata kao i da izvede performans. rio, nakon nekoliko sekundi koncentracije, oklevanja Još uvek nije odgovorio. Na kraju krajeva, metak ko i, rekao bih, inspiracije, bilo je iznenađujuće. ji je ispalio iz pištolja 1975. još uvek se nalazi u zidu „Mogao je da navede hiljade načina na koje se galerije u ulici Paradiso, pokriven nedavno nanetim može postići moć, brzo i sigurno: književna slava, za slojem gipsa. dobijena pisanjem književnih dela, ili pisanjem eseja Čak je i ovaj detalj (naizgled) značajan, pošto je ili radova na teme iz sociologije, što bi mu možda više ova priča takođe sačinjena od kašnjenja, odgođenih odgovaralo […]; ili je mogao zatražiti da se zaposli u ili potpuno propuštenih sastanaka, što znači da je sa jednoj od velikih firmi koje tradicionalno usmeravaju činjena od vremena. Naročito kada se uzme u obzir intelektualce u tehnički rad (postižući odlične rezul da se ovi faktori, kada je u pitanju Šoškić, čine kao tate) [...]; na kraju, mogao je tražiti otvoreno političku istinski medij . karijeru tako što bi postao član velike i moćne partije, [Ovde bi bilo prikladno umetnuti istorijsku umet možda i najveće [...]. ničku digresiju i formalno čitanje jednog od njegovih „Ne, naš intelektualac nije predložio Đavolu ni najpoznatijih činova u Italiji, to jest već spominjani is jedan od ovih ’prirodnih’ načina kojima se postiže paljeni metak u zid unutar Sarđentinijeve galerije. Cilj Moć; oni bi bili nečisti i neautentični, a te osobine bi se svakako nije da bi se ponovila već istrošena ikonograf reprodukovale u Moć koja je zadobijena upravo kroz ska referenca na „Godine olova“ – odnosno na period njih, obezvređujući je pred njegovom savešću. O tome u Italiji ispunjen političkim nemirima između sedam je intelektualac možda na trenutak razmišljao pre nego desetih i ranih osamdesetih – već zbog načina na koji što je odgo vo rio. postavlja problem vraćanja na taj momenat. Centralno „Na kraju je rekao: pitanje je: šta vidimo kada se događaji iznenada odvi „’Želeo bih da dođem do Moći kroz Svetost.’ jaju pred našim očima? Kao, na primer, automobilska „’Što da ne?’, odgovorio je Đavo. ’Zadobićeš Moć nesreća ili pucnjava. Bljesak i iznenadno poniranje u kroz Svetost, važi!’. Uputio mu je još jedan uveravajući ne-biće. Stvari se dešavaju. Međutim, da li ih zaista vi osmeh i nestao. dimo dok se dešavaju tačno pred nama? „Možda se Đavo, zatečen, tekoreći, iznenađenjem, Ne postoji video-zapis Šoškićevog pucanja iz piš ponašao pomalo lakomisleno, ili je možda, ko zna, sve tolja. Umesto toga, postoji video-zapis drugog puc već unapred pripremio kroz neku svoju složenu kalku nja koji se odigrao sedamdesetih: čuveni Pucanj Kri laciju; činjenica je da je, od sledećeg jutra, naš intelek sa Bardena (1971). Zapis traje svega nekoliko minuta: tualac započeo svoj novi život kao svetac, i na najpri umetnik stoji leđima naslonjen o zid, ispred njega stoji rodniji način doživeo pravi paradoks. čovek sa puškom u rukama (njegov prijatelj Brus Dan

103 vîðeñjå

lap), cilja u njegovu ruku, čuje se pucanj, u tren oka vremenu, zajedno sa našom nemo guć noš ću da mu pri umetnik se žestoko grči usled bola od primljenog met sustvujemo. ka, zakorači nekoliko puta u stranu, kraj video-zapisa. Vratimo se na Šoškića. U večernjim časovima, 30. Sve je baš kao u stvarnom životu, i baš kao u stvarnom januara 1975, pucao je u zid Sarđentinijeve galerije. Ko životu sve se događa brzo. Na kraju, ono što gledamo god da je bio prisutan morao je da svedoči nečemu. jeste Danlap koji cilja i umetnikov bol, nakon prima Ako se svedok koncentrisao – a kako bismo ga mogli nja metka. Nema šta da se vidi u toku , jer ne postoji kriviti za to? – na pištolj i njegovo strašno prisustvo, u ništa što traje. neverici i iščekivanju pucnja (zar će zaista to učiniti? U nekoj idealnoj seriji, Bardenov Pucanj se može Ali to je opasno!), i naposletku poskočio na prasak, bez smestiti posle drugih dela koja su se bavila pitanjem sumnje bi shvatio prvi plastični aspekat akcije, jasno momenta (u Bardenovom slučaju, to baš i nije pred izražen u podnaslovu, to jest – odnos između maksi stavljalo centralnu tačku, ali to i nije bitno), kao što je malne koncentracije i trenutnog oslobađanja energije. momenat pucanja iz vatrenog oružja. Spomenućemo Međutim, ne bi bio u stanju da zai sta prisu stvu je ispa dva druga dela, oba veoma poznata, jer pružaju dva eg ljivanju metka, jer bi ga zatekla – uživo, kao i u svakom zemplarna, različita pokušaja rešenja. Prvi je streljanje drugom mogućem video-zapisu, iznenadost vremena, predstavljeno na slici Treći maj Franciska Goje (1814). svođenje vremena na nulu. Svaki broj pomnožen sa Figure koje pucaju izgledaju kao da su zamrznute u nulom daje nulu. Drugačija i sadržajnija svest je bila svom činu, slične obojenim statuama. Njihova akcija dostupna svedocima koji su proširili svoj pogled obu nije ono što određuje tempo scene. Tempo određuju hvatajući celu figuru umetnika, sve do njegove druge pobunjenici koji su ili streljani ili će to tek biti; oni ko ruke i flaše sa mlekom. Mleko: ono takođe predstavlja ji su još uvek živi, sa raširenim rukama u ekstremnoj izbačeno telo koje iscrtava svoju sporu putanju unu manifestaciji hrabrosti pred svojim egzekutorima, ili tar spoljnog prostora započinjući svoju fermentaciju u sa rukama skupljenim u molitvi, pre pucnja; oni koji istom momentu u kom napušta telo koje ga je stvori su već ubijeni u prvoj seriji hitaca i sada leže na zemlji. lo. Mleko je više od „figure vremena“, ono predstavlja Pre i posle koegzistiraju, a između se nalazi ledenost inkorporirano vreme, predstavlja trajanje. Šoškić puca neljudskih, nepomičnih stvorova: rešenje A. Slika Po i usporava vreme jer u drugoj ruci drži samo vreme, gublje nje Maksi mi li ja na (misli se na Maksimilijana I koje teče. Vreme koje traje. Pucanj dakle traje kroz je od Meksika) Eduarda Manea (1868) pruža još intere dan lažan element – mleko, i tako postaje stvaran. Cela santniji pokušaj. Dva tempa se premeštaju na streljač stvar je jednostavnije izražena fotografijom koja pri ki vod: neki vojnici su predstavljeni u toku pucanja, a kazuje Šoškića u celoj figuri kako cilja oružjem (što je jedan vojnik sa strane tek puni ili ponovo puni svoju definitivno bolje od bilo kojeg video-zapisa).] pušku, i u ambivalentnosti njegovog postupka saži Šoškić je i 1995. bio aktivan u muzeju Museo La maju se pre i posle. Nepokretan, car očekuje smrt koja boratorio Univerziteta u Rimu „La Sapienza“. Table dolazi, ali njegova figura posmatraču izgleda kao da je au vivant : umetnik stoji, leđima okrenut zidu, držeći gotovo potpuno izbrisana (ili da je u procesu brisanja) vertikalno, sa obe ruke, drvenu motku ofarbanu u cr dimom koji izlazi iz oružja. Ovaj figurativni element no. Stoji u tom položaju oko 30 minuta. Ovo je Šoškić povezuje cevi pušaka sa grudima osuđenika, time po koji traje, njegovo telo miruje u prostoriji kako bi ok vezujući momenat ispaljivanja metka i momenat pro sidiralo (mogli bismo običnije reći da „stari“ ili „fer diranja metka u telo žrtve. Rešenje B: dim deluje kao mentiše“ da je mleko) oko 30 minuta pred očima po figu ra traja nja , koja je u stanju da proširi momenat smatrača. Traje , dakle svedoči. Plastično sredstvo koje pucnja, primoravajući ga da se usaglasi sa stvarnoš ću , omogućava neophodno usporavanje, kako bi posma kojoj u isto vreme pruža slikovitije svedočanstvo. trači mogli videti i druge umetnikove radove izložene Koristeći video-zapis, Barden usvaja tehnološ u galeriji. Ovog puta se ne radi o sada , već o nečemu ki najnapredniji metod, a ipak njegovo rešenje ispada drugom, što je isto sačinjeno od vremena. Odla ga nje , kao najbanalnije i osuđeno na propast: ono precizno ili propušteni sastanak. To je odlučujuće odlaganje i repro du ku je stvarni događaj, u njegovom stvarnom ovog teksta – što nije slučajno – ovde govorimo sa od

104 vîðeñjå

laganjem s obzirom na dosadašnja zapažanja. Da smo „Znam imena odgovornih za masakre u Breši i sa ovim započeli, to bi stvorilo ideju da sve potiče iz Bolonji u prvim mesecima 1974. toga. Međutim, nije tako zbog ontoloških razloga – to […] onda ne bi bilo odlaganje u pravom smislu. A nije ta „Znam imena ozbiljnih i važnih ljudi koji stoje iza ko ni iz objektivnih ili istorijskih razloga: ovo odlaga tragičnih mladića koji su izabrali zverska fašistička sa nje tiče se Pazolinija koji, ako je inspirisao istraživanje moubistva, i iza običnih kriminalaca, sicilijanskih ili ne, modela romana Petro lio kako bi se ispričala priča o koji su im na raspolaganju kao zločinci i plaćene ubice. Šoškiću, inspirisao ga je sa odlaganjem. Zapravo, po „Znam sva ova imena i znam sve činjenice (na reklo je u udvojenosti i Iluzionisti. padi na institucije i krvoprolića) za koje snose krivicu. Ono što je izloženo na zidu jeste serija fotografija „Znam. Ali nemam dokaze za to. Nemam čak ni koje je Šoškić snimio na mestu ubistva Pazolinija, iz indicije. među 1. i 2. novembra 1975. godine kod hidrodroma „Znam zato što sam intelektualac, pisac, koji po u Ostiji. Šoškić je stigao dan kasnije na mesto zločina kušava da prati sve što se dešava, da bude upućen u sve (naslov dela je Pier Pao lo Paso li ni . Nove ore dopo – Pjer što se piše, da zamišlja sve ono što se ne zna ili o čemu Pao lo Pazo li ni. Devet sati kasni je ). Njegove slike prika se ćuti; koji povezuje čak i udaljene činjenice i doga zuju pustoš, barake, improvizovani kenotaf napravljen đaje, koji sastavlja rasute i fragmentarne deliće jedne od slučajno nađenog kamenja, i iznad svega neke mlade celovite koherentne političke slike, koji ponovo uspo tinejdžere koji igraju fudbal, trče, smeju se. Previše je stavlja logiku tamo gde se čini da vladaju samovolja, lako shvatiti da je Šoškić uspeo da fotografiše jednu od ludilo i obmana. Sve to čini deo mog zanata i instinkta manifestacija Pazolinija. Niko u Italiji godinama nije moje profesije. Verujem da bi bilo teško reći da je moj prihvatio da izloži ove fotografije. Šoškić je tako čekao ’projekat-roman’ pogrešan, da nema veze sa stvarnoš uspevši da ih izloži tačno trideset godina nakon Pazoli ću i da su njegovi podaci o stvarnim događajima i lju nijeve smrti. Da, to je bila prava proslava, ali i refleksija dima netačni.“ [Pjer Paolo Pazolini, Cos’è que sto golpe? „in corpore vili“ spomenutog temporalnog medi ja . Io so, „Corriere della Sera“, 14. novembar 1974] „Planirajući i započinjući rad na romanu, uspeo Intelektualac koji pokušava da organizuje u sa sam u stvari da postignem nešto više od pukog pla mom sebi „smisao i funkcionisanje stvarnosti“. Nije li niranja i pisanja romana; to jest, organizovao sam u to jednostavno svako ko pokušava da se bavi umetnoš sebi smisao i funkcionisanje stvarnosti; i kada sam or ću? S druge strane, jasno je da su neki od sredstava ko ganizovao značenje i funkcionisanje stvarnosti, poku je pruža umetnost, rekviziti, izbor i upotreba vremen šao sam da njom ovladam. Da ovladam njom možda skih intervala, inokulacija fikcije i metafizike, neo na blago intelektualnom, kognitivnom ili izražajnom phodni za postizanje tog cilja. Kako je onda izgubila nivou; ali ipak, u suštini, brutalno i nasilno, kao što smisao ideološka bitka da se poruše „granice između to uvek biva sa svakim posedovanjem, svakim osvaja umetnosti i života“ ili „između umetnosti i stvarnosti“. njem.“ [Petro lio , beleška 99] Ne mogu da uočim nijednu drugu interesantnu formu Ko je ovaj drugi Pazolini (to jest, ako smo shvatili realizma. Umetnost nema potrebu za dokazima. „metafizičku temu“, Pazolini tout cou rt ) koji traži lju Može se pronaći još jedan primer pokušaja da se bav mladića? Ko je ovaj prvi Pazolini (to jest, ako smo organizuje smisao i funkcionisanje realnosti kod Ar shvatili „metafizičku temu“, Pazolini tout cou rt ) koji tura Remboa prvog i drugog (i on je pokušao da pro je vrlo dobro znao razloge zbog kojih će biti ubijen, ali nađe ljubav muškarca) koji je počeo da se bavi trgovi nije imao nijedan dokaz za to? nom oružjem. Ili kod Šoškića, koji se vratio u Jugosla „Znam. viju tokom rata. „Znam imena odgovornih za ono što će se zvati „[...] U isto vreme kada sam smišljao i pisao moj ’državni udar’ (a što je u stvari serija ’udara’ usposta roman, to jest, dok sam tragao za smislom stvarnosti i vljenih kao sistem zaštite moći). ovladavao njom, upravo u kreativnom činu koji je sve „Znam imena odgovornih za masakr u Milanu ovo podrazumevao, želeo sam da se oslobodim samog 12. decembra 1969. sebe, to jest da umrem. Da umrem u sopstvenoj krea

105 vîðeñjå

ciji: da umrem onako kako se u stvari umire, u rađanju mladosti bio šampion u bacanju kladiva). Dok su meci […]“. [Petro lio , beleška 99] leteli okolo, seo je sa još jednom osobom da gleda tak „Da li neko može da me odve ze u Vukovar?“ Šoš mičenje. Završio je priču sa poslednjim komentarom: kić mi je pričao o vremenu kada je tražio da ga odve du „Ali na kraju, šta znači biti definisan kao umetnik?“, i na ratište. Neko je obratio pažnju na tog ludaka, i zai jednim pokretom je zagladio brkove. sta ga odveo u Vukovar, kao posmatrača. Bilo bi zaista „Ova pesma nije pesma o disocijaciji, iako možda veoma lako umreti na tom putovanju, nema potrebe tako deluje. Disocijacija nije ništa drugo do konven sećati se toga. Takođe mi je pričao o neverovatnim, cionalni motiv (i omaž velikom buržoaskom narativu nadrealnim dijalozima koji su se vodili u Vukovaru, koji je uspostavio Servantes). Naprotiv, ovo je pesma gde se pucalo. Šoškić je tada razmišljao o zajednici o opsesiji identitetom i o njegovom raspadanju. Diso umetnika koji bi dolazili iz svih krajeva Jugoslavije ko cijacija je red. Opsesija identitetom i njegovim raspa ja se raspadala. „Hoćeš da oformiš zajednicu umetni danjem predstavlja haos. Dakle, motiv disocijacije je ka? Je l’ ti shvataš gde si?“ Bilo je bolje promeniti temu, narativno pravilo koje osigurava čitljivost ove pesme; kaže mi Šoškić, situacija je mogla postati još opasnija. koja bi, zbog drugog istinitijeg motiva – opsesije iden Ti ljudi su bili naoružani. I tako je nastavio dalje. titetom i njegovim raspadanjem – po prirodi bila neo Poslednja scena iz tih dana: TV koji radi zahva graničena i nečitljiva.“ [Petro lio , beleška 42] ljujući improvizaciji, priključen na akumulator. Na programu je Svetsko prvenstvo u atletici (Šoškić je u Sa italijanskog prevela Sonja Sič

106

108 dïjałøzí foto Ilija Šoškić [email protected] strane:

1 0 8 i 1 0 9 „San paganskog svještenika / Dream of a Pagan Priest“, 1977–1980.

1 1 0 „Ruka umetnika / The Artist’s Hand“, 2009.

120 „Bonsai“, 2018. (Postavka izložbe „Akcione forme” u Muzeju savremene umetnosti, Beograd, 2018.)

121 „Korota i suša“, 1986 / 2013 / 2018. (Postavka izložbe „Akcione forme” u Muzeju savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad, 2018.) dïjałøzí

UDC 7.071.1:929 Šoškić I. (047.53)

Interview with Ilija Šoškić by Milica Kojić

Ilija Šoškić: Be Present, That is Enough… Museum of Contemporary Art Vojvodina, Novi Sad, 5th October 2018

The interview with Ilija Šoškić was made regard- Ilija Šoškić’s artistic practice spans over more ing his large retrospective exhibition “Action Forms” than five decades and his work encompasses perfor- which is open in the period October-December 2018. mance, tableau vivant, the art of behaviour, guerrilla The exhibition is held at two museums at the same art, cultural and political mythology, mathematics time: Museum of Contemporary Art Vojvodina, Novi and the metaphysics of nature. Ilija Šoškić is a unique Sad, and Museum of Contemporary Art, Belgrade. The creative figure and is personally characterized by nu- curators of the exhibition and the authors of the ac- merous identities: athlete, artist, performer, “sixty- companying monograph are Zoran Erić, PhD, MoCAB eighter”, radical left-winger, theoretician and motor- and Nebojša Milenković, museum advisor, MoCAV. biker. Belonging and being active in diferent cultural spheres at the same time (European, Italian, Yugoslav, ILIJA ŠOŠKIĆ (Dečani, 1935) is a member of the Montenegrin, Croatian, Serbian), Šoškić succeeded first generation of Yugoslav artists who worked in the in staying true to the ideas with which he embarked spirit of the new artistic practices. Before entering art, on his career – a radical (neo)avantgardist, a guerrilla he was an athlete and was the state champion and rep- artist, but also a metaphysicist who, even though he resentative of SFRY in the hammer throw. He attended didn’t manage to change society, through his work and the art school in Herceg Novi, the Academy of Fine engagement moved the borders of the perception of art Arts in Belgrade and the Art Academy in Bologna (Ac- not only as a space of political struggle, but also of the cademia di belle arti). From 1969 until 1972, he lived philosophical contemplation of meaning as a precon- in Bologna and from 1972 in Rome. He gained world dition for social and artistic survival. attention through his cooperation with the legendary Gallery L’Attico in Rome where he exhibited together • I heard a lot about you, but it was difcult to find with Jannis Kounellis, Luigi Ontani, Michaelangelo your biography. There are only few sources, or you Pistoletti and others. Famous critics such as Emilio wanted to talk to only a few people from the media. Villa, Achille Bonita Olive, Mario Diacono have writ- Is that your attitude? ten about him. He exhibited at the most important international and Yugoslav art manifestations (Ven- Yes. It is my attitude. I am not avoiding the media, ice Biennale, Trigon, the Yugoslav Documents, April but I do not make a problem about it. Generally, I don’t Meetings, etc.) He has lectured at the most eminent like glamour. Because, it may be a matter of character. European art academies (Düsseldorf, Rome, etc.). Even in Rome, during that strong great activity in the

112 dïjałøzí

UDC 7.071.1:929 Šoškić I. (047.53)

Intervju sa Ilijom Šoškićem vodila Milica Kojić

Ilija Šoškić: Budi prisutan, i to je dovoljno... MSUV, Novi Sad, 5. oktobar 2018.

Intervju sa Ilijom Šoškićem rađen je povodom Šoškićeva umetnička praksa proteže se kroz više održavanja njegove velike retrospektivne izložbe od pet decenija, a njegov rad obuhvata elemente per „Akcione forme“ koja je u periodu oktobar-decem formansa, živih slika (tableau vivant), umetnosti po bar 2018. paralelno održana u dva muzeja: Muzeju našanja, gerilske umetnosti, kulturnog i političkog savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu i mita, matematike i metafizike prirode. Šoškić je jedin Muzeju savremene umetnosti u Beogradu. Autori i stvena stvaralačka figura i po brojnim identitetskim kustosi izložbe, kao i prateće monografije su dr Zo obeležjima njegove ličnosti: sportista, umetnik, per ran Erić, MSUB i muzejski savetnik Nebojša Milen former, „šezdesetosmaš”, radikalni levičar, teoretičar, ković, MSUV. i motociklista. Istovremeno pripadajući i delujući u razli či tim kultu ra ma (evropskoj, itali jan skoj, jugo slo ILIJA ŠOŠKIĆ (Dečani, 1935) pripadnik je prve venskoj, crno gor skoj, hrvat skoj, srpskoj) Šoškić je us generacije jugoslovenskih umetnika koji su radili u peo da ostane ono što je bio i na početku svoje karije duhu novih umetničkih praksi. Pre umetnosti bavio se re – radikalni (neo)avangardista, gerilac ali i umetnik sportom i bio je državni prvak i reprezentativac SFRJ metafizičar koji, iako ne uspeva da promeni društvo, u bacanju kladiva. Umetničku školu završio u Herceg svojim radom i angažmanom pomera granice percep Novom, studirao na Akademiji likovnih umetnosti u cije umetnosti ne samo kao prostora političke borbe, Beogradu i na Umetničkoj akademiji u Bolonji (Acca nego i filozofskog promišljanja smisla kao preduslova demia di belle arti). Od 1969. do 1972. godine živeo je za društveni i umetnički opstanak. u Bolonji, a od 1972. u Rimu. Svetsku afirmaciju stekao je saradnjom sa legendarnom rimskom galerijom L’At • Mnogo sam slušala o Vama, ali mi je bilo teško da tico gde je izlagao zajedno sa Janisom Kunelisom, Lu prona đem vašu bio gra fi ju... Malo izvo ra ima, ili ste iđijem Ontanijem, Mikelanđelom Pistoletijem i drugi sa malo ljudi hteli da pričate za medije. Da li je to ma. O njemu su pisali poznati kritičari poput Emilija Vaš stav? Vile, Akila Bonita Olive, Marija Diakona. Izlagao je na najznačajnijim međunarodnim i jugoslovenskim Jeste. To je stav. Ne izbjegavam baš, ali ne pravim umetničkim manifestacijama (Bijenale u Veneciji, Tri problem od toga. Uopšte glamur ne volim. Zato što je gon, Jugoslovenska dokumenta, Aprilski susreti, itd.). to možda stvar karaktera. I u Rimu dok je bila ta jaka, Kao predavač gostovao je na najznačajnijim evrop velika aktivnost 70-tih godina, čitavo vrijeme mi smo skim umetničkim akademijama (Dizeldorf, Rim, itd.). izbjegavali medije, a i mediji su izbjegavali nas. Radili

113 dïjałøzí

seventies, we avoided the media all the time, and the ture and have no need to go to church. He increased media avoided us. We worked for the other time, dif- my afection for nature. ferent time. For the next time! That’s why there isn’t In some of my works, for example, when I turn much information about me, but I can be found in the into a tree1 and branches, or the work in Montenegro archives. After all, what does it mean to be known in on mountain Durmitor2, then at the source of the river art? It means nothing. We fought the official scene – Crnojević, on Lake Skadar when I talk about an en- and we called it the bourgeois world, a world of power demic species of fish that only exists there. and kitsch with whom we did not share anything – in- Then, I talk about my boat in Bar where I used to novating the channels for “becoming known”. live; it had to be ecologically, one garden, and so on. I had a lot of diferent things there. I even had a snake • How does it sound to you today when the curators nest under my bed. I talk about it in that video… I of this exhibition call your art, and even your life, didn’t touch or harm anything there: insects, hedge- guerrilla art? Can you explain to us a bit more ex hogs, turtles, anything that was alive here. At the end plicitly the syntagma which announced the exhibi of the video I talk about the snake that used to leave or tion: “Five Decades of Guerrilla Art”? enter the nest passing between my legs. The nest was under the floor. If you respect the laws of nature, you The conceptual art that emerged in the sixties and are safe. Then, for example, my work with python3… the seventies, has established a new sensibility and new or the one with the owl4… That owl was brought from processes of art, new behaviours and new categories, the zoo and was placed in the centre of the installa- today already grounded in the history of art. There is tion, playing the protagonist role of the Pasolini mur- no more guerrilla. It only remains to agree on quality der story. Art has to have a link with nature. Especially issue. Whether it is total art, so dear and important to our art – performance, body art. me, or some other picture of the emergent generation world that is still expected..., we will see. That’s why • Now, when you are in harmony with nature, how I’m always present, because I live like that, and that’s it, do you look at that part of your life that we call the that is what it is... But then, these five decades of, as you guerilla? Do you reminisce of those days? say, “guerrilla” have changed the world. In some ways, it degraded, and in some other ways it was gratified We were outside the law because we did some- philosophically, morally, and scientifically-tautologi- thing that was contrary to the official culture, the -in cally. Art can do that. The art I’m dealing with – and stitutions ... museum, for example. Then, museums did I’ve used every medium that can cover, realize, value, not even know that we exist, that we work somewhere demonstrate or form the idea that I have – is free from outside the scene. It was the nature of things, that is hedonism, and that is important. My exhibition in two how it had to be. I am concentrated on immediate, in- museums has shown it eloquently in the winning dou- stant, life. And today’s world, as it is, I do not like it, I ble scull. do not feel well. I never felt well at any stage of my life. I always had the feeling that I was in the wrong place. • Would I be wrong to say that your life was very tur bulent, I mean during the seventies, and then in 1 Action for video The Spinozan Wrath of One Tree, which was per- complete harmony with nature? formed (and recorded) near Villa Forano, Appignano, 2016. 2 Video essay Zygote from 2011. With this work, Šoškić, within the In harmony with nature, yes… Over the years I project “The Fridge Factory and Clear Waters”, together with Marina Abramović and Natalija Vujošević, as Montenegrin representative, par- often came out of art and I was engaged in motorcy- ticipated in the 54th Venice Biennale in 2011. This work makes part of cling. I was also involved in science, mathematics… the collection of Museum of Contemporary Art Vojvodina, Novi Sad. and above all quantum physics. Lately, I’ve been deal- 3 Performance Coexistence 1975, 5thApril Meeting, Students’ Cultural ing with Spinoza and his attitude towards nature, Center, Belgrade. 4 Performance Pasolini After (Owl – Cross – Spiral), Gallery of the when he says you have to comply with the laws of na- Students’ Center, Zagreb, 1986.

114 dïjałøzí

smo za drugo i drugačije vrijeme. Za neko sljedeće vri U nekoliko radova, recimo tamo gde se pretvaram jeme! Zato me nema mnogo, ali ima me u arhivama. u stablo1, granje, kao i ovaj rad u Crnoj Gori na Durmi Uostalom, šta znači biti poznat u umjetnosti? Ne znači toru 2, pa na izvoru rijeke Crnojevića, na Skadarskom ništa! Sa zvaničnom scenom, a zvali smo to buržujski jezeru gdje govorim o ukljevi, edemičnoj ribi koja samo svijet, svijet moći i kiča sa kojom nijesmo dijelili ništa, tu postoji. Onda govorim o toj mojoj baraci u Baru u borili smo se inovirajući i kanale za „poznatost“. kojoj sam živio, to je moralo da bude ekološko, jedna bašta i tako dalje. Tu sam svašta imao. Čak sam imao • Kako Vama danas zvuči kada kusto si ove izlo žbe i leglo zmija ispod kreveta. O tome govorim u tom vi Vašu umetnost pa i život nazi va ju geril skom umet deu... Ništa nisam dirao, insekte, ježeve, kornjače, sve nošću? Može te li nam malo bliže obja sni ti sintag mu to što je živo tu. U videu na kraju govorim o toj zmiji kojom je izlo žba i naja vlje na: „Pet dece ni ja umet koja je izlazila i ulazila između mojih nogu. Ispod pa nosti geri le”... tosa je bilo leglo. Ukoliko poštuješ te zakone spašen si. Pa recimo to s pitonom3..., pa sa onom sovom4..., ta sova To je to. Koncep tu al na umjenost koja se poja vi la je donešena iz zoološkog vrta i postavio sam je u centru šezde se tih, sedam de se tih godi na, ustano vi la je novi instalacije u ulozi protagoniste priče o ubojstvu Pazoli senzi bi li tet i nove proce se umjetno sti, nova pona ša nija. Umjetnost mora da ima vezu sa prirodom. Pogo nja i nove kate go ri je, danas već uteme lje ne u histo tovo naša umjetnost, performans, body form. riji umjetno sti. Nema više geri le. Ostaje samo da se razu mi je mo oko pita nja kvali te ta. Da li je to total na • Kada gledate sada, dok ste u tom skladu sa priro umjetnost, meni draga i važna, ili neka druga slika dom, na onaj deo vašeg života koji nazivamo ge svije ta emergent ne gene ra ci je koja se još uvijek oče rilskim? Da li Vam se vraćaju slike iz tog perioda? kuje..., svjedo či ti ćemo. Zato sam uvijek prisu tan, jer živim tako i to je to, to što jeste... A onda, ipak tih Mi smo bili van zakona jer smo radili nešto što je pet dece ni ja, kako vi kaže te „geri le“, promi je ni li su bilo u suprotnosti sa zvaničnom kulturom, sa institu svijet. U nekim vido vi ma se degra di ra lo, a u nekim cijama... sa muzejom npr. Muzeji nisu tada ni znali da drugim grati fi ko va lo filo zof ski, moral no i nauč no- mi postojimo, da negde radimo van scene. To je bila tautološki. Umjetnost to može. Umjetnost kojom se priroda stvari, ta stvar je tako morala da bude. Kon ja bavim – a koristio sam svaki onaj medij koji ideju centrisan sam na momentalni, instant, život. A dana koju imam može da pokri je, može da rea li zu je, da šnji svijet, takav kakav je, meni se ne sviđa, ne osjećam vrednu je, da poka že, da formi ra – oslobo đe na je od se dobro. Nikad se i nisam osjećao dobro, ni u jednoj hedo ni zma, i to je bitno. To je elokvent no poka za la fazi života. Stalno sam imao osjećaj da sam na krivom ova moja izlo žba dva muze ja u pobjed nič kom dubl mjestu. Ne smijem da budem tu, ne treba da budem tu, skulu [double skull]. treba da budem na drugom mjestu, ali gdje ne znam.

• Da li bih pogrešila kada bih Vaš život sagledala naj 1 Reč je o akciji za video Spinozin gnijev jednog stabla (The Spinozan pre kao vrlo buran, mislim na sedamdesete, a po Wrath of One Tree) koja je izvedene (i snimljena) na lokalitetu u blizini tom u potpu nom skladu sa priro dom? Vile Forano u Apinjanu 2016. godine. 2 Misli se na video esej Zigo ta (Zygote) iz 2011. kojim je Šoškić, u okvi ru projekta Obod i bistre vode (The Fridge Factory and Clear Waters), U skladu sa prirodom, da... Tokom niza godina zajedno sa Marinom Abramović i Natalijom Vujošević, kao predstav često sam izlazio iz umjetnosti i bavio sam se moto nik Crne Gore učestvovao na 54. Bijenalu umetnosti u Veneciji 2011. ciklizmom. Bavio sam se i naukom, matematikom, ..., Rad se, inače, nalazi i u kolekciji Muzeja savremene umetnosti Vojvodi ne u Novom Sadu. bavio sam se kvantnom fizikom prije svega. U posljed 3 Misli se na performans Koeg zi sten ci ja (Coexistence) iz 1975, kojim nje vrijeme sam se bavio Spinozom i to je taj odnos je učestvovao na V Aprilskim susretima u Studentskom kulturnom cen prema prirodi, kada on kaže da treba ispoštovati zako tru u Beogradu. ne prirode i nemaš potrebu da ideš u crkvu. On mi je 4 Performans Pazo li ni posle (Sova – krst – spira la) (Pasolini Aft er (Owl- Cross – Spiral)), Ilijin je omaž Pjeru Paolu Pazoliniju izveden u pojačao naklonost prema prirodi. Galeriji Studentskog centra u Zagrebu 1986. godine.

115 dïjałøzí

I must not be here, I should not be here, I have to be who is the leftist today, if we know the odiousness of in a diferent place, but where – I do not know. And this noun!? It is the one who knows, who knows about as a motorcyclist, I did not think about art for three quantum physics and philosophy, and especially who years; I just ran across Europe, went to the North Pole, knows such an art we call conceptual. everywhere. That helped me not to think of art, at all. Today, there is great confusion and negativism, • What are you working on now? Is there a project and I do not understand how brains work, what’s hap- you are particularly focused on at this time? pening. Actually, I can understand it, but I cannot live with it. I live isolated, I am searching for... And I’m not I will tell you something about going back and as conflicted as I was when I was young, in those years forth ... When I came to Rome to see an exhibition of ... I no longer enter confrontations. And I belonged to Ontani, who has been my friend since I came to Bo- one extreme leftist stream ...Well, that was the guerril- logna, and together we created a new characteristic – la. Many of us “betrayed”, moved to work where they “art that behaves”, a gallerist saw me (I was dressed in took big money, thus creating an anachronism that the way I used to dress those days: I wore boots and a lasts for decades, from the 1980s and especially from uniform of the Red Army officer that I bought some- the 1990s, and even now, by the same system, mainly where in the flea market. I wore trousers and boots by lobbying with nonsense and money at the centre of with a guard’s coat… I used to play with it.) value: the tycoons in art. I didn’t, I stayed. I survived. So, he saw me and asked if I was friends with On- I searched... tani. After my affirmative answer, he told me that he prepares a project and said “I invite you to participate • How then, since you don’t like to look back at the in this project”. The next day, when we were already past, do you see this retrospective? If I understood talking about “24 ore x 24,” I asked him: “But how? correctly, this is your second retrospective? You know nothing about me.” He responded: “I see how you look like; that is enough for me.” Thus, I en- This is my first real retrospective. Fifty years of tered the L’Attico gallery, which meant entering the work, photographs, video works, various drawings, centre of the Italian and world avant-garde scene. And various texts are behind me. Indeed, a cross-section he was right, because back then I really worked on the of my work was made three years ago, in New York. so-called presenza. Be present – that is enough. In Ital- But the real museum retrospective is now. That is why ian la presenza means presence, but also something I am emotional now, because it happened for the first that happens, but cannot be seen. Something that may time – people, because everything depends on what be threatening or something that will happen, but first people are like, and what is their aura like. Now, in you can see only a sign of it. The sign is what I am my case, the professionals of the two museums (time working on right now. Now, after so many years, I hold is nevertheless sensitized!) act responsibly and cou- lectures for students; I have held lectures at numerous rageously, and they make this event decidedly, at the European academies, as well as during various events, highest level. And this is really an event. That is how because I feel the need for the young people to come I survive constantly, because the world today is terri- and face the brutal reality of the current art. ble. I keep my guard and do not cause trouble; I can live with anyone. I do not mind white, black or yellow ABOUT EXHIBITION ... In Rome, I lived with everyone… With Palestinian The exhibition Action Forms is the first retrospec- girl… with Israeli girl… those women I have been with tive of Ilija Šoškić to be held in the entire post-Yugo- were of diferent race and that never bothered me. Gay slav cultural space. Also, it is the first exhibition to be people do not bother me; I do not feel any threat. I re- jointly organised by the Museum of Contemporary spect the diferences. I am also, in my own way, dif- Art, Belgrade and the Museum of Contemporary Art ferent. Without the right to be who you are, there is Vojvodina, and is to run in Belgrade and Novi Sad at no civilizational emancipation. That means dark! And the same time. The curators Zoran Erić and Nebojša

116 dïjałøzí

I kao motociklista, tri godine nisam mislio o umjet • Na čemu sada radite? Da li sada imate neki proje nosti, samo sam jurio po Evropi, išao na Sjeverni pol, kat na koji ste u ovom trenut ku poseb no foku si ra ni? svuda. To mi je pomagalo da ne mislim, da apsolutno ne mislim na umjetnost. Reći ću Vam nešto u vezi onoga naprijed-nazad... Sada je velika konfuzija i negativizam i ne ra kada sam došao u Rim da vidim izložbu Ontanija sa zumijem kako mozgovi rade, šta se dešava. Zapravo, kojim sam se družio još iz perioda mog samog početka mogu to da razumijem, ali ne mogu sa tim da živim. u Bolonji, sa kojim sam zajedno stvarao jednu novu ka Živim izdvojeno, tražim... I nisam konfliktan kao što rakteristiku „umjetnost koja se ponaša“, vidio me je ga sam bio kada sam bio mlad, tih godina... više se ne su lerista (bio sam obučen onako kako sam se tada obla kobljavam. A pripadao sam i jednoj ekstremnoj ljevi čio, nosio sam čizme, imao sam uniformu oficira Cr čarskoj struji... E, to je bila ta gerila. Mnogi od nas su vene armije koju sam kupio negdje na buvljaku. I onda „izdali“, prešli da rade tamo gdje su uzeli velike pare, bih nosio pantalone i čizme, pa onda bundu stražarsku, stvarali tako anahronizam koji traje već decenijama, našu, koju sam kupio ovdje... igrao sam se tako). od osamdesetih, devedesetih naročito, pa i sada, po Dakle, on me je vidio i pitao da li sam prijatelj On istom sistemu, uglavnom lobiranjem, koještarizmom tanija. Na moj potvrdan odgovor rekao mi je da pri i novcem u centru vrijednosti: tajkuni u umjetnosti. prema jedan projekat i „pozivam te da budeš u tom Ja nisam, ja sam ostao. Preživio sam, eto. Tražio sam... projektu“. I poslije, sutradan, kad smo već pričali o „24 ore x 24“, pitam ga „kako, pa ne znaš ništa o meni?“. • Kako onda, kada već ne volite da se vraćate u pro Odgovorio je „dovoljno mi je, vidim te kako izgledaš šlost, gleda te na ovu Retro spek ti vu? Ako sam dobro i dovoljno mi je“. Tako sam ušao u galeriju L’Attico, razu me la, ovo je vaša druga retro spek ti va? što je značilo ulazak u centralnost italijanske i svjetske avangardne scene. I pogodio je, zato što sam ja tada ra Ovo je moja prva prava retrospektiva. Kod mene dio stvarno na takozvanoj prezenci. Budi prisutan, i to ima nataloženo pedeset godina rada, fotografija, video je dovoljno. Na italijanskom la presen za je prisutnost, radova, raznih crteža, raznih tekstova... jeste, i u Nju ali i nešto što se događa, a ne vidi se. Nešto što možda jorku je napravljen jedan presjek prije tri godine... Ali, i prijeti ili nešto što će da se dogodi, pa ide prvo znak. prava muzejska retrospektiva je sada. Zato sam i ma To je baš znak i time se bavim sada. Sada, poslije toli lo emocioniran sada jer prvi put da se dogodilo: ljudi, ko godina, držim predavanja studentima, držao sam jer sve zavisi od toga kakvi su ljudi, od aure ljudske, ih na brojnim evropskim akademijama, kao i tokom profesionalci dva muzeja (vrijeme se ipak senzibilizu raznih manifestacija, jer osjećam potrebu za mladima je!), djeluju odgovorno i hrabro, sada u mom slučaju, koji dolaze i treba da se suoče sa brutalnom realnošću i na najvišem nivou decidno prave događaj. A ovo je aktuelne umjetnosti. stvarno događaj. Tako ja preživljavam stalno, jer inače kakav je svijet danas, ne daj bože. Držim taj moj gard O IZLO ŽBI i ne diram nikoga, sa svakim mogu da živim. Meni ne Izložba Akci o ne forme je prva retrospektiva Ilije smetaju ni crnci, ni žuti... u Rimu sam sa svima živio... Šoškića koja se održava u čitavom post-jugosloven sa Palestinkom, sa Izraelkom... i te djevojke sa kojima skom kulturnom prostoru. Takođe, to je prva izložba sam imao i emocije, to su bile različite rase, to mi ni koju Muzej savremene umetnosti i Muzej savremene kada nije smetalo. Gejevi mi ne smetaju, ne osjećam umetnosti Vojovodine organizuju zajednički, i isto nikakvu ugroženost. Poštujem drugačijost. I sam sam, vremeno će se održavati u Beogradu i Novom Sadu. na moj način, drugačiji. Bez prava na svojstvenost ne Koncepcija izložbe kustosa Zorana Erića i Nebojše ma ni govora o civilizacijskoj emancipaciji. A to je on Milenkovića osmišljena je i prilagođena izlagačkim da mrak! A ljevičar ko je danas, ako se zna odioznost prostorima oba muzeja. U segmentu izložbe u No te imenice!? To je onaj koji poznaje, koji zna za kvant vom Sadu fokus je na radovima sa telom, te Šoškiće nu fiziku i filozofiju, i posebno takvu umjetnost koju vom ideološki osvešćenom delovanju u javnoj sferi. nazivamo konceptualnom. Reč je o ranim performansima, akcijama i živim sli

117 dïjałøzí

Milenković conceived and adapted the idea for the ex- and problems, as well as the philosophical postulates hibition to the particular spaces of both museums. to whose research he dedicated himself during the In the Novi Sad segment of the exhibition the eighties. Moving between mathematics, philosophy focus is put on works involving the body, Šoškić’s and mythology, Šoškić contemplates in a specific way ideologically loaded actions in the public sphere. It man’s relation to nature, which also becomes a thread deals with the early performances, actions and tab running through a series of works (Mourning and leau vivants which the artist carried out in the first Drought, Zygote, Square Circle, etc.). Holding back half of the seventies in Italy, but also during his fre- from art as “a great narrative”, Šoškić finds in this cre- quent appearances at the Students’ Cultural Centre ative period “small niches” in which to formulate dif- in Belgrade. Particularly accentuated are the activi- ferent artistic positions, so that the experience gained ties which ultimately lead to the embodiment of the from the tableau vivants and the performances starts well-known avantgarde principle by which the artist to be inscribed spatially and in ambient in the instal- himself becomes his own artwork. This stage culmi- lations which remain as artefacts after the artistic ac- nates in the most radical and certainly most famous tions. The conceptual layout of these works adheres of Šoškić’s works Maximum Energy – Minimum to the process of artistic deliberation ‒ starting from Time (1975), in the performative gesture involving sketches, points of embarkation for works with textual the firing of a revolver into the wall of the gallery artistic expositions, through photo documentation of L’Attico, which represented at that time the global actions and performances all the way to the realised epicentre of the avantgarde. The antithesis to this objects and installations themselves. act is the artist’s many-year withdrawal from art Through a dialogue between the two segments and utter commitment to motorcyclism, which also constituting the exhibition which itself isn’t chrono- embodies one of the key philosophical principles of logically ordered but rather follows the conceptual Šoškić’s art and life: the principle of uninterrupted lines in the development of the artist’s work, the syn- movement and nomadism. tagm for the name of the exhibition Action Forms is In the Belgrade part of the exhibition emphasis is extracted. The origin of this is Mario Diacono’s term put on the conceptual series SATOR, Traphos, Paral- “forms in action” from which is derived the polysemic lels, as well as the individual works of elementary but formulation which at one possible plane of reading also complex geometric forms. These works are the joins the two key words denoting the exhibition seg- product of Šoškić’s interest in mathematical axioms ments, in Novi Sad action, and in Belgrade form.

118 dïjałøzí

kama (tableau vivant) koje umetnik realizuje tokom tokom osamdesetih. Krećući se između matematike, prve polovine sedamdesetih u Italiji, ali i tokom če filozofije i mitologije, Šoškić na specifičan način pro stih nastupa u Studentskom kulturnom centru u Be mišlja odnos čoveka prema prirodi, što čini i posebnu ogradu. Posebno su akcentovane one aktivnosti koje, nit koja se provlači kroz niz radova (Korota i suša, Zi u krajnjem ishodu, dovode do otelotvorenja poznatog gota, Krug kvadrat, itd.). Odstupajući od umetnosti avangardističkog načela po kojem umetnik sâm po kao „velike istorije”, u ovom periodu svog stvaralaštva staje vlastitom umetnošću. Navedena faza kulminaci Šoškić pronalazi „male niše” za formulisanje drugači ju doživljava najradikalnijim i svakako najpoznatijim je umetničke pozicije, tako što stečena iskustva „živih Šoškićevim radom Maksimalna energija – minimalno slika” i performansa počinje da upisuje u prostorne vrijeme (1975), performativnim gestom revolverskog ambijente i instalacije koje nakon umetnikovih akcija pucnja u zid rimske galerije L’Attico, koja u tom tre ostaju kao artefakti. Idejna postavka navedenih celina nutku predstavlja epicentar svetske avangarde. An prati sâm proces umetnikovog razmišljanja ‒ počev od tipod ovom činu jeste višegodišnje uzdržavanje od skica, polazišta za radove s umetnikovim tekstualnim umetnosti i potpuna posvećenost motociklizmu, ko objašnjenjima, preko foto dokumentacije akcija i pe ja takođe otelovljuje još jedan od ključnih principa rformansa, sve do realizovanih objekata i instalacija. Šoškićeve umetničke i životne filozofije: princip ne Kroz dijalog dva segmenta jedne izložbe koja nije prekinutog kretanja i nomadizma. U Beogradskom hronološki podeljena, već prati konceptualne celine delu postavke akcenat će biti na konceptualnim ce u radu umetnika, izvedena je i sintagma za naziv izl linama SATOR, Trap / Traphos, Paralele, kao i poje ožbe: Akcione forme. Polazište je u terminu Marija dinačnim radovima svedenih ali i kompleksnih ge Diakona „Forma u akciji” iz kojeg je izvedena višezn ometrijskih formi. Ti radovi proizvod su Šoškićevog ačenjska kovanica koja u mogućem nivou čitanja spaja interesovanja za matematičke aksiome i probleme, kao dve ključne reči segmenata izložbe u Novom Sadu – i filozofske postulate, čijem istraživanju se posvećuje akcija i Beogradu – forma.

119

122 kóòrdînäte

123 foto Aëla Labbé [email protected] strane: 122, 123, 124, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135 kóòrdînäte

UDC 323.15 316.347

Мирослав Кевежди, Завод за културу Војводине, Нови Сад, Србија

Шта је то идентитет? (Zygmunt Bauman, Identity: Conversations with Benedetto Vecchi, Polity Press, Cambridge, 2004, pp. 104)

Идентитет се већ дуго од стране политичара по ма бирократије, љубави, религије, културе, глобали ставља као саморазумљив циљ којем нема алтернати зације и миграција, а књига о идентитету написана ве. Већ најмање три деценије појам идентитета одје је на основу e-mail разговора са Бенедетом Векијем кује у јавном говору као неки јасно артикулисан зах (Benedetto Vecchi), новинарем и уредником лево ори тев и нешто што жарко желимо. Могло би се рећи да јентисаних италијанских новина Il Mani fe sto . се вера у идентитет проширила на све стране – како Књига која има форму разговора одликује се че у политичке програме, тако и у наше душе – дубоко стим дигресијама и меандрирањима, поготово ако је толико да се идентитет не доводи и не треба да се до писана дуже време, тако да се чини да се понекад губи води у питање. Међутим, испитивати догму о иден главна нит, али само на кратко – основна теза књиге титету за филозофа или социолога професионална је јесте заједничка и многим другим Баумановим дели дужност, и њој на сасвим прикладан начин одговара ма, а то је да се налазимо у периоду „флуидне модерне“. енглески социолог пољског порекла Зигмунт Бауман Могућност Бауману да ову тезу потврди и објасни да (Zygmunt Bauman, 1925-2017). Он, кроз питања и од ју Векијева питања, а она захватају широко и повезују говоре дате у књизи Идентитет: разговори са Бене идентитет са друштвеним формама породице, државе, детом Векијем коју је 2004. године на енглеском је цркве, класе, грађанства, глобализације, национали зику публиковала кућа Polity Press, прилази питању зма, фундаментализма, људских права, САД и melting идентитета указујући на услове његовог настанка и pot-а, феми ни зма, неоли бе ра ли зма, Интер не та, лажних на његов данашњи статус и функцију. иденти те та , нових медија и политика идентитета. Бауман је публици у Србији познат од раније, на Веки питање идентитета поставља у везу са уру основу књига Марксистичка теорија друштва (1978) шавањем државе благостања и пратећим последи и Култура и друштво (1984). У новије време ново цама које се огледају у расту осећаја несигурности садски издавач Mediterran publishing је публиковао и „рђања карактера“, произведених у несталности и књиге Флуидна љубав (2009) и Флуидни живот (2009), флексибилности савременог радног места. Карактер Флуидни страх (2010), О Богу и човеку (2016), Флуидно на рђа по Векију представља манифестацију дубо зло (2018) и Страни људи пред нашим вратима (2018). ке стрепње мушкараца и жена савременог Западног Такву пажњу Бауман свакако заслужује, и на страни друштва која одређује њихово понашање, доношење цама Полити преса о њему се говори као о једном од одлука и њихове животне пројекте. О идентитету се најрепрезентативнијих и најчитанијих светских ин говори зато што су пропале институције које су го телектуалаца. Као професор емеритус на Универзи динама утемељивале друштво. Њих је ослабио про тету у Лидсу и на Универзитету у Варшави, Бауман је цес глобализације, и идентитетске политике зато су и објавио скоро шездесет књига које су посвећене тема изражене на језику оних које је глобализација баци

126 kóòrdînäte

ла на маргину. У друштву које губи поуздане ослон или фиктивне; добро интегрисане или пролазне. Зато це присиљени смо да стално редефинишемо себе и временом настају проблеми доследности нашег иден измишљамо своју историју увек изнова. Ту амбива титета, а зато што смо у животу учесници већег броја лентност доживљавамо као носталгију за прошлим заједница настаје и проблем самостојности – једин временима, заједно са присилом да се стално изнова ства оног што нас чини особама. Помисао да би тре прилагођавамо новим условима. бало имати идентитет људима не долази на ум докле Бауман указује да је свет обичног човека све до год њихово припадање представља њихову судбину и пре пар векова био ограничен на радијус од око два стање које нема алтернативу. Бауман зато подсећа на десет километара. Излазак из тог круга био је могућ запажање Мартина Хајдегера да смо склони да при само малобројнима. Појавом националне државе метимо ствари и ставимо их у фокус нашег испитива стварају се збиља услови за постављање питања иден ња и дубоког промишљања тек тада кад оне ишчезну, титета. Национална држава рачунала је на принцип пропадну, почну чудно да се понашају, или кад нас из да сви који су рођени на њеној територији аутоматски дају. Идентитет је једна од њих. По Бауману, данас су припадају нацији. Међутим, увек је преостајало оних институције одржавања идентитета изгубиле интерес који се нису тако осећали, већ су на пописима изра за то одржавање: „Оне су се повукле са бојног поља и жавали локалне или регионалне идентитете. Зами драго им је да оставе посао проналажења или констру сао о националном идентитету је идеја и план, циљ исања идентитета нама, појединачним мушкарцима и напора националне државе који се силом намеће не женама, појединачно или засебно, пре неголи заједно“. вином локалном идентитету предмодерног стања. Тај Време света убрзано тече, тако да Бауман јасно задатак није завршен, али је постављен пред све оне уочава потребу савременог човека да путем идентитет који живе на територији националне државе. Држа ских политика покуша да заустави процесе глобализа ва би у том смислу требало да гарантује националну ције. У том смислу идентитети су основа за прекидање судбину и њено продужење. Где нема државе нема ни планетарних веза и дијалога. Док одбијају аргументе сигурности у прошлост, садашњости ни будућност. и дијалог са „херетицима“, фундаменталисти освајају Нација без државе нема сигурно постојање. То је оно осећање сигурности и прогањају са Другим и осећај што препознајемо као „тврду модерну“. сумње из свог једноставног и лако прихватљивог кода Међутим, опажа се да државе нису што су некад понашања. Изградња високих и непробојних зидова биле. Бауман тврди да управо због савременог по одваја их од хаоса који се налази извана. Унутар та ништења принципа идентитета територије и нације квих заједница покушавају се сачувати функције које настаје криза идентитета. Наши животни оквири све је некада имала држава. Ту би требало да се налази оно су мање фиксирани, они су „електронски преноше што је све теже наћи у модерном друштву – осећај ци ни“, слаби, лаки за улажење и напуштање. Поред тога ља, смисленог живота (или бар смислене смрти). „глобализација значи да држава више нема моћи или Глобализација је, по Бауману, досегла тачку са које жеље да задржи свој брак са нацијом на начин тврд и нема повратка. Проблем глобализације јесте пак у то непропустан као камен“. Уз дозу хумора може се рећи ме што је немогуће решавати глобалне проблеме на ло да државе данас имају ванбрачне везе. Препуштањем калном нивоу. Потребно их је стога решавати тамо где својих задатака међународним организацијама и тр јесу – на глобалном нивоу. Закључати врата и уживати жиштима државе имају све мање потребе за патрио у свом дворишту само одржава проблематичне, дивље тизмом. А све је то супротност некадашњем тврдом услове изван свог уређеног света. По Бауману, ако је животу који је омогућавао да се осећамо као Ми. уопште могуће, једино решење јесте у томе да једни дру За Баумана данашњи човек живи у флуидној мо гима обезбеђујемо безбедност – пливање заједно, уме дерни. Њена је карактеристика свет разбијен на сла сто заједничког дављења. Тако се проклетство глоба бо усклађене фрагменте, а појединачни животи су тек лизације може претворити у благослов, а човечанство ланци слабо повезаних епизода. Бауман је мишљења никад до сада није имало такву шансу (и преку потребу, да је то тако зато што сада живимо тако да кроз жи додали бисмо). У таквим условима идентитет би се врло вот пролазимо кроз више од једне заједнице – стварне лако могао наћи на оној страни која шансу пропушта.

127 kóòrdînäte

UDC 75.071.1:929 Savković D.

Sonja Jankov, Novi Sad, Srbija

Emotivne maštarije Dušana Savkovića

Najkraći opis slika Dušana Savkovića je spoj ne tek tako da visi u abisu bilo gde. Ona zapravo nastaje postojanja prostora i razigrane dokolice. Već iz toga se kretanjem ljudi koji su prikazani na slikama. Prostor i vidi da je u pitanju umetnik koji filozofski pristupa sli dalje ne postoji sam po sebi, nego postaje definisan ak karstvu, spajajući oprečne elemente i prikazujući time tivnošću ljudi u abisu. Dakle, ako bi neko od likova da prožimanje različitih emocija. se okupa u bazenu, za taj bazen će biti potrebno parče Prvi element njegovih slika – nepostojanje prosto zemlje koje će leteti u abisu poput male planete. Novo ra – potpuno je crnilo, poput abisa. Osnova svih nje nastali scenski prostor je vrlo plastično prikazan, tako govih slika time izaziva užasavanje, ili osećaj kao kada da ima odlike predmeta i izgleda realniji od realnosti. „propadamo“ u snu. Potpuno crnilo nema ni dna, ni Osim spajanja užasavajućeg crnog abisa i šarene kraja, ni gore, ni dole, apsolutno nikakvog prostornog dokolice, Savković na svojim slikama spaja i prikaz određenja, što je užasavajuće za čoveka kao biće kojem pokreta sa statičnim delom umetnosti. Ruke i noge je osećaj prostora a prio ri urođen. Bez prostora ne mo većine prikazanih figura su izdužene kroz sve prosto žemo ni u sadašnjosti da se orijentišemo, a inače smo re kroz koje su prošli, tako da za njima ne ostaje trag, slepi da predvidimo šta donosi budućnost i u kojem nego se upravo one protežu kroz sva vrata i prozore. pravcu će nas život odneti. Korišćenjem modularnih formata platna i poliptiha, U sred tog crnog abisa, Savković postavlja ljude i Savković se ponekad igra naracijom, kao u slici Tunel decu koja se brčkaju u bazenima na naduvavanje, se ljuba vi i para . U zavisnosti od toga koje platno stavi de na plažama ispod suncobrana, voze rolšue, puštaju levo ili desno, kolica sa detetom mogu izgledati daleko zmajeve, čitaju novine, spuštaju se niz tobogane, klac ostavljena kao simbol napuštanja porodice zbog nove kaju se ili se jednostavno susreću. Prikazuje ih pop-ar ljubavi, ili mogu izgledati kao prikaz budućnosti dvoje tistički, koristeći čiste jarke boje, kontraste, oštre kon koji su se tek sreli i zaljubili. ture i skoro grafičko rešenje figura. Ti ljudi na njego Iz svega ovoga možemo zaključiti da su slike Duša vim slikama nisu okruženi samo abisom, nego i nedo na Savkovića zasnovane na tehničkoj referentnosti pre vršenim stepeništima, kućama, tvrđavama, kapijama, ma pop-artu i optičkoj umetnosti, a tematski se foku prolazima, uličnim lampama. Na prvi pogled, ta arhi siraju na sukob ida, podsvesti, slobodne volje i slobod tektura je nadrealna, lebdeća u prostoru, neoslonjena nog vremena. One poručuju da se svi strahovi ne samo ni na šta osim na abis, pomalo ešerovska, zapetljana u maskiraju lepo provedenim vremenom, nego se zapravo samu sebe, nelogična, matematička, sa efektom mise- poništavaju njime. Ako stavimo rolšue, one će nas odva en-abyme, to jest slike-u-slici. Ona izvire iz crnila go jati od abisa koji je ispod i oko nas, ali će odmah stvoriti tovo skulptorski, stvarajući svojevrsne scene. Na drugi i put kojim možemo da se vozimo ili bar da se kotrljamo. pogled, primećuje se da ta arhitektura nije postavljenja A to je svakako bolje od konstantnog propadanja.

128

UPUTSTVO AUTORIMA

Molimo saradnike da tekstove i druge priloge do sažetak na srpskom i engleskom jeziku (do 250 reči) stave u digitalnoj formi na e-mail adresu Uredništva i popis literature, a obim teksta može biti od 10 do 24 [email protected], opremljene na sledeći način: kompjuterske stranice.

1. OPŠTE ODREDNICE 2. OBELEŽAVANJE U TEKSTU Tekstovi mogu da budu pisani latinicom ili ćiri- – Imena dela treba da budu navedena u kurzivu. licom, font Times New Roman, veličina slova 12, – Prilikom citiranja ili pozivanja na izvor, on treba, prored 1.5, na stranici A4 formata. u osnovnom tekstu, da bude naveden na sledeći Svaki tekst, ukoliko je viđen kao doprinos način: prezime autora, godina izdanja, dvotačka i Interkulturalnim istraživanjima, treba da sadrži podatke o strana – u zagradi, a na kraju, u popisu literature, autoru teksta: ime i prezime, pun naziv i sedište ustanove da bude naveden sa svim podacima. u kojoj je autor zaposlen, ili naziv ustanove u kojoj je – U popisu literature, ako je reč o monografskoj autor obavio istraživanje (u složenim organizacijama publikaciji, navodi se prezime i ime autora, naslov navodi se ukupna hijerarhija, npr. Univerzitet u Novom teksta u kurzivu, mesto, izdavač i godina izdanja. U Sadu, Filozofski fakultet – Odsek za srpsku književnost, popisu literature, ako je reč o serijskoj publikaciji, Novi Sad), naslov, sažetak na srpskom i engleskom jeziku navodi se prezime i ime autora, naslov teksta pod (do 250 reči), ključne reči (do 7 na srpskom i isto toliko navodima, ime serijske publikacije u kurzivu, broj na engleskom jeziku), osnovni tekst i popis literature. sveske ili toma (godina ili potpuni datum), posle Tekst ne treba da prelazi obim od 24 kompjuterske dvotačke strane na kojima se tekst nalazi. Tekstovi stranice, a 16 stranica je minimum. Ukoliko je tekst preuzeti sa interneta navode se na sledeći način: namenjen Viđenjima (eseji, ogledi), treba da sadrži monografske publikacije – prezime i ime autora,

136 ìñtèrkùltùràlnòst ČASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE / 2018 / BR. 16

naslov u kurzivu, internet-adresa sa koje je tekst NAPOMENA preuzet, datum preuzimanja. Periodične publikacije Radove objavljene u časopisu nije dozvoljeno – ime i prezime autora, naslov teksta pod navodima, preštampavati ni u delovima, ni u celosti, bez naslov periodične publikacije kurzivom, broj i saglasnosti izdavača. Rukopisi se recenziraju i ne datum publikacije (ukoliko nije sadržana u internet- vraćaju autorima. adresi), internet-adresa, datum preuzimanja. – U popisu literature bibliografske jedinice treba STRUKTURA ČASOPISA da budu pisane na jeziku i pismu na kojem su i Molimo saradnike da svoje priloge prilagode objavljene, poređane po abecednom redu. tematskoj i formalnoj strukturi časopisa, kao i da na – Napomene (fusnote) daju se na dnu strane i ko- poslatim prilozima naznače za koju su rubriku pisani. riste se za propratne komentare. Numeracija kontinuirano ide arapskim brojevima od 1 ïñtérkûltúråłna ìsträživanjá nadalje, iza znaka interpunkcije. – naučno-istraživački tekstovi iz oblasti filozofije, – Strana imena i termini pišu se u transkripciji pri- antropologije, sociologije, muzikologije, lagođenoj srpskom jeziku (prema pravilima Pravopisa teatrologije, kulturne politike, književnosti i srpskog jezika), a kada se strano ime ili termin prvi umetnosti... put navode, u zagradi se daje izvorno pisanje. Kada se vîðeñjå – eseji, ogledi sledeći put pominju u tekstu, treba da budu dosledno, istovetno transkribovani, bez pominjanja u originalu. dïjałøzí – naučni intervju Izuzetak su latinski termini, koji se pišu u originalu. kóòrdînäte – prevodi, prikazi Kod navođenja stranih izraza prevod treba da se nađe u odgovarajućoj napomeni (fusnoti). ČASOPIS IZLAZI DVA PUTA GODIŠNJE

137 CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад

316.72

ÍÑTÈRKÙLTÙRÀLNÒST : časopis za podsticanje i afirmaciju interkulturalne komunikacije / glavni i odgovorni urednik Aleksandra Đurić Bosnić. - 2011, br. 1 (mart)- . - Novi Sad : Zavod za kulturu Vojvodine, 2011-. - Ilustr. ; 30 cm

Dva puta godišnje. ISSN 2217-4893 = Interkulturalnost COBISS.SR-ID 261430535

ČASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU INTERKULTURALNE KOMUNIKACIJE / 2018 / BR. 16 ČASOPIS ZA PODSTICANJE I AFIRMACIJU 16 / BR. / 2018 KOMUNIKACIJE INTERKULTURALNE

Peter de Krom Peter de Krom Šoškić