PRZYRODA SUDETÓW Grzegorz Wójcik t. 20(2017): 33-38

Nowe stanowisko widlicza alpejskiego alpinum (L.) Holub na Śnieżniku Kłodzkim (Sudety Wschodnie)

Wstęp i nie znosi zawartości wapnia w glebie (Procházka i Harčarik 1999). W Polsce jest Widlicz alpejski Diphasiastrum alpinum gatunkiem chronionym już od roku 1946 (L.) Holub (syn.: alpinum L., (Rozporządzenie 1946 i 2014). W skali kraju, Lycopodium cupressifolium Opiz, Stachygy- według najnowszej czerwonej listy (Kaźmier- nandrum alpinum (L.) C. Presl, Diphasium czakowa i in. 2016) ma kategorię NT (bliski alpinum (L.) Rothm.) jest gatunkiem ark- zagrożenia). Na Dolnym Śląsku Kącki i in. tyczno-alpejskim o zasięgu cyrkumboreal- (2003) nadają mu status gatunku wymierają- nym. Rośnie w górach Europy, na Kaukazie, cego (EN), a Fabiszewski i Kwiatkowski (2002) w północnej i wschodniej Azji, w północ- gatunku zagrożonego (VU) dla Sudetów. no-zachodniej i północno-wschodniej Ame- Diphasiastrum alpinum tworzy mieszań- ryce Północnej oraz na Grenlandii i Islandii ce z widliczem spłaszczonym Diphasiastrum olub (Hultén i Fries 1986). W Polsce występuje complanatum (L.) H – widlicz Isslera D. przede wszystkim w Karpatach (Tatry, Be- × issleri (Rouy) Holub oraz z widliczem cy- skidy). W polskich Sudetach dotychczas po- prysowym D. tristachyum (Pursh) Holub – widlicz llgaarda D. × oellgaardii Stoor et dawany był wyłącznie z Karkonoszy (Zając Ø al. (Rouy 1913, Stoor i in. 1996, Vogel i Rum- i Zając 2001). Po czeskiej stronie Sudetów, także występuje w Karkonoszach oraz w Je- sey 1999). Jednak status taksonomiczny tych mieszańców, jak i samego rodzaju Dipha- sionikach (Hejný i Slavík 1997). Stanowiska w Karkonoszach i w Jesionikach były już po- siastrum, jest różnie ujmowany, co zostało dobrze nakreślone w pracy Szypuły (2013). dawane przez botaników niemieckich (Wim- mer 1857, Fiek i Uechtritz 1881, Schube 1903). Nie ma natomiast w literaturze wzmianki Metodyka o występowaniu widlicza alpejskiego w Ma- sywie Śnieżnika, zarówno w danych sprzed Nazewnictwo taksonów roślin naczy- 1945 r. (Wimmer 1857, Fiek i Uechtritz 1881, niowych podano za Mirkiem i in. (2002). Schube 1903), jak i w pełnym opracowaniu Nazwy syntaksonów podano za Matuszkie- flory masywu (Szeląg 2000). wiczem (2008). Współrzędne geograficzne Widlicz alpejski rośnie głównie w mu- w terenie oznaczono za pomocą odbiorni- rawach, rzadziej na skałach i piargach. Jest ka GPS Garmin GPSMAP 62s z zastosowa- gatunkiem charakterystycznym dla górskich niem systemu odniesienia WGS 84. Stano- muraw bliźniczkowych ze związku Nardion wiska podano w kwadratach siatki ATPOL (Matuszkiewicz 2008). Wymaga podłoża 1×1 km (Zając 1978, Zając i Zając 2001) kwaśnego (pH 3,6–4,8), oligotroficznego, oraz w kwadratach siatki UTM 10×10 km. 34 Grzegorz Wójcik

Zdjęcia fitosocjologiczne wykonano z uży- dominującymi (ogólna liczba gatunków: 7) ciem skali Braun-Blanqueta (Dzwonko 2004). są tutaj Nardus stricta i vulgaris (oba Powierzchnie wykonanych zdjęć fitosocjolo- o pokryciu 3). Mniej licznie występuje Vacci- gicznych wynosiły 10 i 12 m2. nium myrtillus i Deschampsia flexuosa, oba gatunki mają pokrycie równe 2. Pędy widli- cza alpejskiego w większości przybierają Nowe stanowisko tutaj typową dla gatunku czterokanciastą formę (fot. 3). W drugim płacie, oddalonym W trakcie terenowych badań botanicz- o 60 m od pierwszego, widlicz alpejski zaj- nych w lipcu 2016 r. zostało odkryte nowe muje powierzchnię około 3 m2. Rośnie on stanowisko widlicza alpejskiego Dipha- pośród krzewinek borówek i wrzosu (ogól- siastrum alpinum na kopule szczytowej na liczba gatunków: 11). Większość pędów Śnieżnika Kłodzkiego (kwadrat BF4776 siatki jest zacieniona przez krzewinki i przyjmuje ATPOL, kwadrat 33UXR36 siatki UTM). Zna- bardziej spłaszczoną formę. Gatunkami do- leziono dwa płaty tego gatunku (fot. 1, 2). minującymi są tu: Calluna vulgaris (pokry- Ich skład gatunkowy odzwierciedlają dwa cie 4), Vaccinium myrtillus (3), Vaccinium zdjęcia fitosocjologiczne wykonane tamże vitis-idaea (3) i Festuca airoides (3). Mniej (tab. 1). Pierwszy płat zajmuje powierzchnię licznie występuje Deschampsia flexuosa (2). około 2 m2. Widlicz alpejski rośnie tam po- W tym płacie rośnie także Carex bigelowii śród niskiej murawy bliźniczkowej, a czę- subsp. rigida (Raf.) W. Schultze-Motel, któ- ściowo na odsłoniętej glebie. Gatunkami ry to gatunek tworzy w szczytowej partii

Fot. 1. Widlicz alpejski Diphasiastrum alpinum w murawie na szczycie Śnieżnika Kłodzkiego, 16.07.2016 (fot. G. Wójcik). Phot. 1. Alpine clubmoss Diphasiastrum alpinum in the sward on the summit of Mt. Śnieżnik Kłodzki, 16.07.2016 (photo G. Wójcik). Nowe stanowisko widlicza alpejskiego Diphasiastrum alpinum (L.) Holub na Śnieżniku Kłodzkim... 35

Śnieżnika płaty zbiorowiska Carici rigidae- w pasmach górskich otaczających Kotlinę -Nardetum Matuszkiewicz et Matuszkiewicz Kłodzką, które to gatunki nie były wcześniej 1975 (syn. Carici bigelowii-Nardetum strictae notowane na tym terenie. Należą tu: jastrzę- (Zlatník 1928) Jeník 1961). biec rurkokwiatowy Hieracium sudetotubu- 1 losum Szeląg (Szeląg i Wójcik 2014, Wójcik Podsumowanie i wnioski 2016) oraz mietlica skalna Agrostis rupestris All. (Wójcik, w przygotowaniu). Widlicz alpejski jest kolejnym spośród Stanowisko Diphasiastrum alpinum na gatunków alpejskich, odkrytych ostatnio Śnieżniku Kłodzkim wypełnia lukę zasię-

Tab. 1. Zbiorowisko z widliczem alpejskim Diphasiastrum alpinum (L.) Holub na Śnież- niku Kłodzkim. Table 1. Community with alpine clubmoss Diphasiastrum alpinum (L.) Holub on Mt. Śnieżnik Kłodzki.

Nr zdjęcia / Relevé number 1 2 Data rok / Date year 2016 2016 Miesiąc / Month 07 07 Dzień / Day 16 16 Powierzchnia zdjęcia / Relevé area [m2] 10 12 Pokrycie warstwy zielnej / Cover of herb layer [%] 75 90 Pokrycie warstwy mszystej / Cover of moss layer [%] 60 40 Nachylenie mikrosiedliska / Microhabitat slope 0° 0–20° Ekspozycja / Exposition – WN Liczba gatunków w zdjęciu / No of species in the relevé 7 11

Ch. Nardo-Calunetea Calluna vulgaris 3 4 Diphasiastrum alpinum 2 2 Nardus stricta 3 +

Ch. Juncetea trifidi Festuca airoides 1 3

Ch. Vaccinio-Piceetea Vaccinium myrtillus 2 3 Vaccinium vitis-idaea 1 3 Homogyne alpina . 1

Pozostałe / Other Deschampsia flexuosa 2 2 Carex bigelowii ssp. rigida . + Polygonum bistorta . + Luzula luzuloides . +

1 Hieracium sudetotubulosum był podawany z Gór Stołowych w 1938 r. przez K.H. Zahna, lecz późniejsza literatura już nie podaje tego wystąpienia (Szeląg i Wójcik 2014). 36 Grzegorz Wójcik

Fot. 2. Widlicz alpejski Diphasiastrum alpinum, Śnieżnik Kłodzki, 16.07.2016 (fot. G. Wójcik). Phot. 2. Alpine clubmoss Diphasiastrum alpinum, Mt. Śnieżnik Kłodzki, 16.07.2016 (photo G. Wójcik).

gową pomiędzy populacjami karkonoskimi (około 100 km od Śnieżnika) a populacjami w Jesionikach (około 30 km). Można przy- puszczać, że pojawienie się widlicza alpej- skiego na Śnieżniku związane jest z typowym dla pteridofitów transportem bardzo małych spor przez masy powietrza, w tym przypadku napływające z przeważających kierunków zachodnich (z Karkonoszy, a być może nawet Szumawy odległej o około 250 km). Pomimo, że szczyt Śnieżnika objęty jest ochroną rezerwatową, te dwa małe sku- piska widlicza alpejskiego narażone są na silną antropopresję. W sąsiedztwie jednego z płatów zaobserwowano ślady po ognisku.

Fot. 3. Pędy widlicza alpejskiego Diphasiastrum alpinum, Śnieżnik Kłodzki, 16.07.2016 (fot. G. Wójcik). Phot. 3. Shoots of alpine clubmoss Diphasia- strum alpinum, Mt. Śnieżnik Kłodzki, 16.07.2016 (photo G. Wójcik). Nowe stanowisko widlicza alpejskiego Diphasiastrum alpinum (L.) Holub na Śnieżniku Kłodzkim... 37

Chaotyczny i nieuporządkowany ruch tury- że rezerwat przyrody Śnieżnik Kłodzki leży styczny w rejonie szczytu, a także biwako- w obrębie Śnieżnickiego Parku Krajobrazo- wanie na murawach, może przyczynić się wego i w obszarze Natura 2000, jako obszar do bezpośredniego zniszczenia stanowiska. mający znaczenie dla Wspólnoty – Góry Potencjalnym czynnikiem, który w przyszło- Bialskie i Grupa Śnieżnika (PLH020016). ści mógłby wpłynąć negatywnie, jest plano- Niezbędnym warunkiem ochrony jest obję- wana budowa wieży widokowej na szczycie. cie stanowiska monitoringiem, aby określić Składowanie materiałów budowlanych lub dynamikę populacji widlicza alpejskiego inna działalność w trakcie budowy może oraz dokładnie zidentyfikować czynniki za- zniszczyć stanowisko. Przykładem nieko- grożenia i ich wpływ na siedlisko. rzystnego wpływu działalności człowieka na szczycie Śnieżnika jest zmniejszenie się Podziękowania populacji niektórych gatunków z rodzaju Autor pragnie podziękować anonimo- Hieracium (Szeląg 2003). Konieczne jest więc wemu recenzentowi za krytyczne uwagi, podjęcie wszelkich starań o zachowanie sta- które przyczyniły się do poprawy jakości nowiska Diphasiastrum alpinum, zwłaszcza tekstu.

Literatura

Dzwonko Z. 2004. Przewodnik do badañ fitoso- czania zbiorowisk roślinnych Polski. Wydaw- cjologicznych. Wyd. Sorus i Instytut Botaniki nictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 537. UJ, Poznań–Kraków. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Fabiszewski J., Kwiatkowski P. 2002. Threatened 2002. Flowering and pteridophytes vascular plants of the Sudeten Mountains. of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 71 kwiatowych i paprotników Polski. Instytut (4): 339–350. Botaniki PAN im. W. Szafera, Kraków. Fiek E., Uechtritz R. 1881. Flora von Schlesien Procházka F., Harčarik J. 1999. New localities of preussischen und österreichischen Antheils, Diphasiastrum species in the Krkonoše Mts enthaltend die wildwachsenden, verwilder- and elsewhere in the Czech Republic where ten und angebauten Phanerogamen und three or more species of this genus are re- Gefäss-Cryptogamen. J. U. Kern‘s Verlag, corded. Preslia, 71: 193–215. Breslau. Rouy G. 1913. Flore de France, ou Description Hejný S. (red.), Slavík B. (red.). 1997. Květena des plantes qui croissent spontanément en České republiky. T. 1. Akademie věd České France, en Corse et en Alsace-Lorraine. republiky, Praha. T. XIV, s. 862. Les Fils d’Émile Deyrolle Li- Hultén E., Fries M. 1986. Atlas of North European braires, 46, rue du Bac, Paris. vascular plants: north of the Tropic of Cancer. Rozporządzenie 1946. Rozporządzenie Ministra Vol. 1–3. Koeltz Scientific Books, Königstein. Oświaty z dnia 29 sierpnia 1946 r. wydane Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Re- Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., form Rolnych i Ministrem Leśnictwa w spra- Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K. 2016. wie wprowadzenia gatunkowej ochrony ro- Polska czerwona lista paprotników i roślin ślin. Dz. U. Nr 70, poz. 384. kwiatowych. Instytut Ochrony Przyrody Rozporządzenie 2014. Rozporządzenie Ministra Polskiej Akademii Nauk, Kraków. Środowiska z dnia 9 października 2014 r. Kącki Z., Dajdok Z., Szczęśniak E. 2003. Czer- w sprawie ochrony gatunkowej roślin. Dz. wona lista roślin naczyniowych Dolnego U. poz. 1409. Śląska. [W]: Kącki Z. (red.). Zagrożone ga- Schube T. 1903. Die Verbreitung der Gefäßpflan- tunki flory naczyniowej Dolnego Śląska, zen in Schlesien preußischen und österreichi- s. 9–65. Instytut Biologii Roślin UWr. i Pol- schen Antheils. Druck von. R. Nischkovsky, skie Towarzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Breslau. Natura”, Wrocław Stoor A.M., Boudrie M., Jérôme C., Horn K., Ben- Matuszkiewicz W. 2008. Przewodnik do ozna- nert H.W. 1996. Diphasiastrum oellgaardii 38 Grzegorz Wójcik

(, Pteridophyta), a new lyco- Diphasiastrum oellgaardii (Lycopodiaceae, pod species from Central Europe and France. Pteridophyta). Feddes Repert. (110) 5–6: Feddes Repert. 107(3–4): 149–157. 439–445. Szeląg Z. 2003. Górskie gatunki rodzaju Hiera- Wimmer F. 1857. Flora von Schlesien preussischen cium w Sudetach. Przemiany i zagrożenie. und österreichischen Antheils oder vom obe- [W]: Kącki Z. (red.). Zagrożone gatunki flory ren Oder- und Weichsel-Quellen-Gebiet. naczyniowej Dolnego Śląska, s. 197–215. Ferdinand Hirt’s Verlag, Breslau. Instytut Biologii Roślin UWr. i Polskie Towa- Wójcik G. 2016. Występowanie jastrzębca rurko- rzystwo Przyjaciół Przyrody „Pro Natura”, kwiatowego Hieracium sudetotubulosum Sze- Wrocław. ląg (Asteraceae) w Górach Stołowych (Sudety Szeląg Z., Wójcik G. 2014. Hieracium sudetotubu- Środkowe). Przyroda Sudetów, 19: 45–54. losum (Asteraceae) rediscovered outside the Zając A. 1978. Atlas of distribution of vascular Karkonosze Mts. Polish Bot. J. 59(1): 117–119. plants in Poland (ATPOL). Taxon, (27) 5/6: Szypuła W. 2013. O filogenezie i systematyce ro- 481–484. dziny widłakowatych Lycopodiaceae sensu Zając A., Zając M (red.). 2001. Atlas rozmieszcze- lato – przegląd piśmiennictwa. Acta Botanica nia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Silesiaca, 9: 25–56. Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Vogel J.C., Rumsey F.J. 1999. On the status of Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

A new locality of the alpine clubmoss Diphasiastrum alpinum (L.) Holub on Mt. Śnieżnik Kłodzki (Eastern Sudetes)

Summary A new locality of the alpine clubmoss Diphasiastrum alpinum (L.) Holub was found on the summit of Mt. Śnieżnik Kłodzki in the Eastern Sudetes in July 2016. Two patches ca. 60 m apart, 2 and 3 m2 in area, were found. One patch was located in a mat-grass sward (Nardetalia), the other among heather and bilberry shrubs. The locality fills the gap in the species’ distribution in the Sudetes. The closest localities of D. alpinum are situated in the Jeseniki, Czech Republic (30 km) and in the Karkonosze (ca. 100 km). The identified threat factor for the population is the strong anthropopressure cause by the intensive tourist movement on the summit of Mt. Śnieżnik.

Adres autora:

Ogród Botaniczny Roślin Leczniczych Katedra Biologii i Botaniki Farmaceutycznej Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu Al. Jana Kochanowskiego 10-12 51-601 Wrocław e-mail: [email protected]