Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en -Zoommeer

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 1 2 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Colofon Dit is een uitgave van het ministerie van Infrastructuur en Milieu

Samenstelling: Rijkswaterstaat Zee en Delta Redactie: Jos Lammers (Delft) Illustraties en kaartmateriaal: Bosch Slabbers (Den Haag) Fotografie: Loes de Jong (Middelburg) Vormgeving: PHGR communicatie (Goes) Druk: Grafisch Bedrijf Goes (Goes)

Den Haag, oktober 2014

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 3 4 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuur- visie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 5 Effecten van alternatieven voor de waterhuis- informatie ontbreekt en de gevolgen daarvan voor houding onderzocht de effectbeoordelingen in de rapportage. • Een beoordeling van de uitvoerbaarheid volgens de Inleiding en leeswijzer natuurwetgeving van het ontwikkelperspectief dat uitein- Uit eerdere onderzoeken blijken zowel in het Volkerak- delijk is opgenomen in de Rijksstructuurvisie Grevelingen Zoommeer als de Grevelingen problemen met de water- en Volkerak-Zoommeer. kwaliteit die om een oplossing vragen. Naar verwachting zal de toestand van ‘Goed Ecologisch Potentieel’ volgens de Aanleiding: verbeteren van waterkwaliteit, Kaderrichtlijn Water voor diverse kwaliteitskenmerken van veiligheid en economie deze wateren niet haalbaar zijn. Daarnaast zijn voor de be- scherming tegen overstromingen in de Rijn-Maasmonding Oorspronkelijk waren de Grevelingen en het Volkerak- aanvullende maatregelen nodig om de veiligheid bij verdere Zoommeer onderdeel van een open delta. De plek waar klimaatverandering op orde te houden. Het Volkerak-Zoom- het zoete water van de rivieren zich mengt met het zoute meer en de Grevelingen kunnen daar een belangrijke rol in getijdenwater van de Noordzee. Dynamiek en afwisseling spelen. Tenslotte kan de regionale economie en leefomgeving bepaalden de kwaliteit van het water en het landschap. van de zuidwestelijke delta nieuw elan gebruiken: nieuwe Sinds de Deltawerken is dat ingrijpend veranderd. De impulsen voor wonen, werken en recreëren. Herinrichten Grevelingen is een stilstaand zout meer geworden, het van de waterhuishouding van het Volkerak-Zoommeer en Volkerak-Zoommeer een stilstaand zoet meer. In beide de Grevelingen kan zo’n stimulans zijn. gebieden ontstonden in het stilstaande water na verloop van tijd problemen met de waterkwaliteit en natuur. Voor Om die reden schetst het Rijk in samenwerking met de regio de Grevelingen is dat zuurstofloosheid, vooral in de diepere in een rijksstructuurvisie een ontwikkelperspectief voor delen van het meer, met als gevolg schade aan bodemleven, Grevelingen en Volkerak-Zoommeer, gericht op een blijven- vissen en vervolgens ook de dieren die daarvan leven. Op de de en robuuste verbetering van de waterkwaliteit, afdoende bodem vormen zich inmiddels witte matten van zwavel- bescherming tegen overstromingen in de delta en nieuwe bacteriën die het laatste restje zuurstof verbruiken en daarmee kansen voor de regionale economie en leefomgeving. het afbraakproces versnellen. Het water van de Grevelingen is wel zeer helder, in tegenstelling tot het Volkerak-Zoom- In een milieueffectrapportage zijn de gevolgen onderzocht meer waar in het zoete, voedselrijke water dat de rivieren voor waterkwaliteit, natuur, morfodynamiek, waterveilig- aanleveren steeds meer blauwalgen zijn gekomen. Deze heid, zoetwatervoorziening en zoutbestrijding, landbouw, giftige zoetwateralgen vertroebelen het water en zijn scheepvaart, recreatie, visserij en schelpdierkweek, land- schadelijk voor mens en dier, wat negatieve gevolgen schap, energievoorziening en wonen van de alternatieven met zich meebrengt voor recreatie, visserij en de levering die voor het ontwikkelperspectief zijn ontwikkeld. van zoet water aan de landbouw.

Deze samenvatting meldt daarvan de hoofdlijnen en is als Rijkswaterstaat heeft als waterbeheerder in de jaren volgt opgezet: negentig allerlei maatregelen tegen de blauwalgen in het • De aanleiding voor de rijksstructuurvisie: de problemen en Volkerak-Zoommeer genomen. Deze hebben er niet toe ambities, de huidige situatie en de verwachte ontwikkelin- geleid dat het blauwalgenprobleem is verminderd. Daarom gen wanneer de waterhuishouding onveranderd blijft. is Rijkswaterstaat in 2002, mede op aandringen van diverse • De aanpak: ingrepen en daaruit samengestelde alternatieven betrokken overheden en belangenorganisaties uit de omge- en opties voor de waterhuishouding. ving van het Volkerak-Zoommeer, gestart met een integrale • De effecten van deze alternatieven en opties op de onder- verkenning naar structurele oplossingen voor het waterkwa- zochte thema’s. liteitsprobleem. Deze verkenning is in 2004 opgevolgd door • Een overzicht met kwalificaties van de samengebrachte een planstudie. Rond de Grevelingen stagneert als gevolg effecten. van de problemen met de waterkwaliteit de toeristisch- • Mogelijkheden om negatieve effecten te voorkomen, recreatieve aantrekkelijkheid van het gebied en daardoor zoals bij het opstellen van de rapportage bekend. de economische ontwikkeling. Op 11 november 2009 heeft • Enkele punten waar op dit moment kennis of het Bestuurlijk Overleg MIRT (BO-MIRT), een overleg tussen

6 Ministerie van Infrastructuur en Milieu ministers/staatsecretarissen en regionale bestuurders, daar- Dijkversterkingen kunnen dan wellicht later of minder om besloten een verkenning te starten naar de kansen voor ingrijpend worden uitgevoerd. Voor de regionale economie kwaliteitsverbetering in, op en rond de Grevelingen. In deze en de leefomgeving kan een andere inrichting van de rapportage zijn de bevindingen uit de planstudie Waterkwa- waterhuishouding de huidige problemen voor recreatie en liteit Volkerak-Zoommeer en de verkenning Grevelingen visserij oplossen, de zoetwatervoorziening verbeteren en samengebracht en gecombineerd met mogelijke verbeterin- bijdragen aan een duurzame energievoorziening. Met die gen van de waterveiligheid om zo samenhangende opties doelen voor ogen, zijn de hierna besproken alternatieven voor beide wateren in kaart te brengen. voor de waterhuishouding van het Volkerak-Zoommeer en de Grevelingen ontworpen. Uit de eerdere onderzoeken bleek namelijk dat zonder aanpassingen in de waterhuishouding van de Grevelingen Aanpak: getij, zout en aanvullende de zuurstofloosheid daar verder zal toenemen. In 2035, het waterberging ‘zichtjaar’ waar dit effectenonderzoek zich op richt, zullen grotere delen van het meer hiermee te kampen hebben, Voor betere condities van water en natuur, een meer betrouw- met sterfte van bodemleven en vissen als gevolg. In de bare bescherming tegen overstromingen en extra kwaliteit autonome ontwikkeling zal voor de kwaliteitskenmerken voor economie en leefomgeving, zijn zeven alternatieven overige waterflora, macrofauna en vis het ‘Goed Ecologisch ontworpen voor de bestaande waterhuishouding van het Potentieel’ volgens de Kaderrichtlijn Water naar verwachting Volkerak-Zoommeer en de Grevelingen. De alternatieven zijn niet haalbaar zijn. De verwachte ontwikkeling in het Volkerak- verschillende combinaties van de volgende drie ingrepen: Zoommeer is minder eenduidig. Sinds 2008 verminderen • Binnenlaten van zout water en beperkt getij in het Volkerak- de overlast van blauwalgen en de vertroebeling van het Zoommeer, water, als gevolg van de komst van grote hoeveelheden • vanuit de Oosterschelde, via een doorlaat in de Philipsdam, quaggamosselen die de algen eten en zo het doorzicht en • of vanuit de Noordzee via een doorlaat in de de waterkwaliteit verbeteren. Of dit zo blijft, is onduidelijk. en een niet-doorvaarbare opening Grote populaties exoten, wat deze mosselen zijn, komen in de Grevelingendam. makkelijk tot massale ontwikkeling maar kunnen dan ook • Binnenlaten van beperkt getij in de Grevelingen vanuit de weer snel in omvang afnemen. Blijvende vermindering van Noordzee via de genoemde doorlaat in de Brouwersdam. de blauwalgenoverlast door de quaggamosselen, is daarmee • In noodgevallen naast de waterberging van het Volkerak- op zijn minst onzeker. Ook langer volgen van de ontwikke- Zoommeer ook water bergen in de Grevelingen. ling neemt die onzekerheid niet weg. Ook met verminde- ring van de overlast dankzij de quaggamossel zullen volgens Met deze ingrepen in de waterhuishouding zijn de volgende de huidige maatstaven van de Kaderrichtlijn Water de alternatieven ontworpen voor het hele watergebied: nutriëntenconcentraties te hoog blijven. Zonder blijvende A. De referentie – de situatie zonder wijzigen van de vermindering van de blauwalgenoverlast zijn in de autono- waterhuishouding. me ontwikkeling zowel fysisch-chemische als biologische B. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde. kwaliteitskenmerken ontoereikend of slecht. C. Grevelingen getij via de Noordzee. D. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde – Rijk en regio zoeken daarom naar meer duurzame en met Grevelingen getij via Noordzee. elkaar samenhangende oplossingen voor de waterkwaliteits- E. Beide wateren (zout en) getij via Noordzee + problemen in beide wateren, die meteen ook toegevoegde onderling verbonden. waarde leveren voor de bescherming tegen overstromingen F. Grevelingen zout en getij via Noordzee + en de regionale economie en leefomgeving. Verandering extra waterberging. van het klimaat, met extremer weer en grotere hoeveel- G. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde + heden water op zee en de rivieren, maakt versterken van de Grevelingen extra waterberging. waterkeringen in de Rijn-Maasmonding noodzakelijk. In H. Beide wateren (zout en) getij via Noordzee + noodgevallen bergen van rivierwater op de Grevelingen, onderling verbonden + Grevelingen extra waterberging. aanvullend op de waterberging die al op het Volkerak- Zoommeer is voorzien, kan het overstromingsrisico verlagen. Bij een zout Volkerak-Zoommeer zorgt een pakket ‘zoetwater- maatregelen’ voor alternatieve zoetwatervoorziening en zoutbestrijding.

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 7 Figuur 1. Gestileerde weergave alternatieven.

Bij deze alternatieven zijn de volgende opties ontworpen als bijvoorbeeld in de vorm van een brug (van toepassing op aanvullende bijdragen aan de projectdoelstellingen: E en H). • De doorlaat in de Brouwersdam uitrusten met turbines • Aanleg van een extra doorlaat tussen Volkerak-Zoommeer voor een getijdencentrale (van toepassing op C, D, E, F en de Oosterschelde in de Oesterdam voor effectiever en H). doorspoelen en peil beheren (van toepassing op B, D, E, • Geschikt maken van de turbines van de getijdencentrale G en H). in de Brouwersdam voor versnelde afvoer van rivierwater • Bij een toekomstige uitbreiding van de schutcapaciteit voor, tijdens en na waterberging (van toepassing op E, F van de Volkeraksluizen, de extra scheepvaartkolk ook en H bij keuze voor een getijdencentrale). geschikt maken als ondersteunende aan- en afvoer van • De doorlaat in de Grevelingendam doorvaarbaar uitvoeren, rivierwater bij waterberging (van toepassing op F, G en H).

8 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Figuur 1. Gestileerde weergave alternatieven – vervolg.

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 9 Overzicht alternatieven en opties

2 2 2

Alternatieven Zout + getij Volkerak-ZoommeerGetij GrevelingenAanvullende waterberging Doorlaat PhilipsdamDoorlaat ± 300 Brouwersdam m Doorlaat ± 700 Brouwersdam m Afsluitbare ± 960 verbinding m Open tussenverbindingen tussen Grevelingen beide wateren beide wateren

A B C D E F G H

Alternatieven Getijdencentrale inInzet doorlaat getijdencentrale Doorvaarbare voor openDoorlaat verbinding OesterdamExtra inzet Volkeraksluizen Brouwersdam peilbeheer

A B C D E F G Basisuitvoering

H Optie

Tabel 1. Overzicht alternatieven en opties milieueffectrapportage.

10 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Effecten: beoordeling van alternatieven en waarmee de periodes van giftigheid verdwijnen en het opties doorzicht van het water verbetert. Ook in vergelijking met een situatie met verminderde blauwalgenoverlast In de milieueffectrapportage zijn deze alternatieven voor dankzij de quaggamossel, betekent dit een structurele de waterhuishouding beoordeeld op hun gevolgen in en blijvende verbetering. het onderzoeksgebied (zie kaart) voor natuur, milieu en • In het oostelijk deel van het Volkerak ontstaat mogelijk andere bestuurlijk relevante afwegingen aan de hand van ook een negatief effect voor dewaterkwaliteit omdat zoet de volgende twaalf thema’s, met per thema telkens diverse rivierwater moet worden binnengelaten via de sluizen van effectbeschrijvingen: het Volkerak om zoutindringing op het te 1. Waterkwaliteit voorkomen. Dit kan lokaal in het Volkerak een gelaagde 2. Natuur waterstructuur (stratificatie) veroorzaken met zuurstofar- 3. Morfodynamiek me condities. 4. Waterveiligheid • Zout en getij hebben overwegend positieve gevolgen voor 5. Zoetwatervoorziening en zoutindringing de natuur van het Volkerak-Zoommeer. Vissen en planten 6. Landbouw die in zoet water leven, en de vogels die zich met zoete 7. Scheepvaart waterplanten voeden, verdwijnen weliswaar, maar het 8. Recreatie Volkerak-Zoommeer wordt weer een robuust onderdeel 9. Visserij en schelpdierkweek van de deltanatuur, met de (beschermde) leefgebieden en 10. Landschap diersoorten die daarbij horen. 11. Energievoorziening • In de morfodynamiek van het Volkerak-Zoommeer ontstaat 12. Wonen een herverdeling van sediment op de vooroevers, die in Vervolgens zijn de resulterende effectenscores samen- de referentiesituatie te maken hebben met erosie. De gevoegd in een vergelijking tussen de referentiesituatie effecten lopen afhankelijk van type oever en omstandig- en de situatie in het ‘zichtjaar’ 2035 na uitvoering van een heden uiteen, maar zijn nergens ingrijpend. alternatief. Deze vergelijking is opgesteld aan de hand van • De morfodynamiek en natuur in de omgeving ondervinden de drie projectdoelstellingen waterkwaliteit, veiligheid en negatieve gevolgen van zout en getij op het Volkerak- economie en leefomgeving. Welke positieve en negatieve Zoommeer. Op de Oosterschelde ontstaat bij een verbinding effecten zijn er op deze terreinen van de alternatieven te met het Volkerak-Zoommeer een eenmalig verlies van verwachten. In deze samenvatting zijn de effectenscores plaatareaal. Ten zuiden van het gebied kan zout spuiwater opnieuw samengevoegd maar nu, ter aanvulling, per vanuit de Bathse spuisluis de ecologie en het slibtransport alternatief en optie: wat blijft na uitvoering hetzelfde als van Westerschelde en Zeeschelde negatief beïnvloeden. in de referentiesituatie, waar treden verbeteringen op en • De waterveiligheid in de Rijn-Maasmonding verbetert met waar verslechteringen. Hierna volgt daarvan eerst een zout en getij op het Volkerak-Zoommeer, omdat de door- beschrijving en vervolgens een overzichtstabel. laten die daarvoor nodig zijn, ingezet kunnen worden om de geplande waterberging efficiënter te maken. A. Referentie • De alternatieve zoetwatervoorziening is betrouwbaarder en De situatie zonder aanpassen van de waterhuishouding, efficiënter dan de leveringen vanuit een zoet Volkerak- zoals beschreven onder ‘Aanleiding’. De effectbeoordeling van Zoommeer. Ook de kwaliteit van het geleverde zoete water de alternatieven brengt de verschillen met deze uitgangs- verbetert. Datzelfde geldt voor de leveringszekerheid, situatie in kaart. Uitgangspunt van de referentiesituatie is met als kanttekening enige verslechtering op dit gebied een sobere voortzetting van het huidige beleid en beheer voor de zoetwatervoorziening van Reigersbergsche voor waterkwaliteit en waterveiligheid, met onder meer als polder, Voorne-Putten, Bernisse/ en het onderdelen: -Dintel-Vliet-stelsel. • Verversen van het oostelijk deel van de Grevelingen via de • Dankzij de zoetwatermaatregelen zijn de effecten van een Flakkeese spuisluis. zout Volkerak-Zoommeer op de zoutindringing gelijk aan de • Groot onderhoud aan de zoet-zoutscheiding bij de referentiesituatie, met uitzondering van een iets toenemend sluisverbinding tussen het Volkerak-Zoommeer en de zoutgehalte in de havendokken van Antwerpen en het Oosterschelde (de Krammersluizen in de Philipsdam), Kanaalpand. met mogelijk de aanleg van een innovatief scheidings- • De landbouw rond het Volkerak-Zoommeer gaat er bij systeem met bellenschermen. zout en getij op vooruit, vooral dankzij de alternatieve • Vergroten van de aanvoercapaciteit van zoet water door en daarmee verbeterde aanvoer van zoet water. in Brabant de Roode Vaart te herstellen als verbinding • Voor de beroepsvaart ontstaan met zout en getij voor een tussen het Hollands Diep en de rivier de Mark. deel van de vloot positieve effecten. In de Krammersluizen worden de schuttijden korter, door ontmanteling van het B. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde huidige systeem van zoet-zoutscheiding. In de Volkerak- • Zout en getij geeft een duurzame verbetering van de sluizen, tussen het zoute Volkerak-Zoommeer en het waterkwaliteit op het Volkerak-Zoommeer, vooral vergeleken zoete Hollands Diep, nemen voor een deel van de vloot de met een referentiesituatie met blauwalgenoverlast. Die schuttijden toe als gevolg van de zoet-zoutscheiding die overlast behoort in zout water definitief tot het verleden, daar nodig is, maar de effecten daarvan voor de beroeps-

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 11 vaart zijn volgens de maatschappelijkekosten-batenanalyse C. Grevelingen getij via Noordzee verwaarloosbaar. • Getij op de Grevelingen betekent een grote verbetering • Voor de recreatie ontstaan zowel positieve als enige van de waterkwaliteit. De problemen met zuurstofloosheid negatieve effecten voor de recreatievaart en een negatief worden er vrijwel geheel mee opgelost, het leven op en effect voor de sportvisserij op zoetwatervis. Alle andere rond de bodem keert terug. vormen van recreatie gaan erop vooruit. Zout en getij • Veel leefgebieden en soorten die typerend zijn voor de hebben een hogere belevingswaarde en de overlast van natuur van een delta, gaan er met het getij eveneens op blauwalgen verdwijnt definitief. Omdat het doorzicht van vooruit. Voor de zoete, vochtige duinvalleien rond het het water verbetert en de deltanatuur terugkeert, wordt water en de daar voorkomende groenknolorchis ontstaan het Volkerak-Zoommeer bovendien aantrekkelijk voor echter negatieve effecten. Ook kan enige schade ontstaan sportduikers. aan vogelbroedplaatsen op de oevers. • De gevolgen voor de visserij en schelpdierenteelt zijn gemengd. • De doorlaat in de Brouwersdam voor het binnenlaten Zoetwatervissen verdwijnen uit het gebied. Daar komen van getij brengt veranderingen in de morfodynamiek in de zoutwatervissoorten voor terug en mogelijkheden voor Voordelta. Deze zijn positief, met name voor de Bollen schelpdierenteelt die het Volkerak-Zoommeer nu niet van de Ooster. De morfologische veranderingen vergro- heeft. ten het leefgebied van zeehonden en bodemeters. Met de • In en rond het Volkerak-Zoommeer ontstaat een doorlaat ontstaan er tevens meer migratiemogelijkheden landschap met een hogere belevingswaarde dan het voor vissen en zeehonden. Ook het effect van de doorlaat huidige stilstaande zoete meer. op de natuur van Grevelingen en Voordelta is daarmee • Een Volkerak-Zoommeer waaruit de blauwalgen voorgoed positief. zijn verdwenen en met een hogere belevingswaarde, • Getij op de Grevelingen via een doorlaat in de Brouwersdam, betekent een positief effect voorwonen in de omgeving. verkleint het strand aan de zeezijde van de dam enigszins. Ook de positieve effecten op recreatie, landbouw en Afgezien daarvan heeft het getij positieve gevolgen voor visserij, betekenen een kwaliteitsverbetering voor de recreatie, visserij, landschap en wonen. Er ontstaan nieuwe woonomgeving. mogelijkheden voor visserij en schelpdierkweek en de

plangebied rijksstructuurvisie Grevelingen Volkerak Zoommeer

studiegebied

gebied met mogelijke doorwerking

Haringvlietsluizen Goereese Sluis

Haringvliet Brouwersdam

Doorlaatsluis Brouwersdam

Volkerakdam Hollandsch Diep Grevelingendam Grevelingen

Philipsdam

Grevelingensluis Volkeraksluizen

Flakkeese Spuisluis

Krammersluizen Volkerak-Zoommeer

Bergsediepsluis

Oosterschelde

Oesterdam Markiezaatskade

Kreekraksluizen

Bathse Spuisluis Zandvlietsluizen

Figuur 2. Onderzoeksgebied milieueffectrapportage.

12 Ministerie van Infrastructuur en Milieu belevingswaarde van het meer neemt toe. dalen de waterstanden in de Rijn-Maasmonding en ook • Voor de overige thema’s ontstaan er met het binnen- de ‘maatgevende hoogwaterstanden’ die de basis vormen laten van getij op de Grevelingen geen veranderingen voor de eisen aan de waterkeringen. Aanpassingen daar- in vergelijking met de referentiesituatie. aan kunnen dus later en/of minder ingrijpend worden uitgevoerd. Ook de risico’s op slachtoffers en schade bij D. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde - overstromingen, zijn met een aanvullende waterberging Grevelingen getij via Noordzee kleiner dan in de referentiesituatie. Dit zijn positieve • Dit alternatief combineert de hiervoor gemelde positieve effecten voor dewaterveiligheid . en negatieve effecten op beide wateren en voegt daar • Vanwege de zeer tijdelijke gevolgen van een waterberging verder geen nieuwe aan toe. en, met eens in de 1400 jaar, kleine kans op inzet er van, zijn er op andere thema’s geen effecten van te verwachten. E. Beide wateren (zout en) getij via Noordzee + onderling verbonden G. Volkerak-Zoommeer zout en getij via Oosterschelde – • Ook dit alternatief brengt de gemelde positieve en nega- Grevelingen extra waterberging tieve effecten voorwaterkwaliteit , morfodynamiek en natuur • Dit alternatief combineert de hiervoor gemelde positieve in het hele gebied. Met de open verbinding tussen beide en negatieve effecten van zout en getij op het Volkerak- wateren, het nieuwe element in dit alternatief, stroomt Zoommeer met de veiligheidswinst van een aanvullende voedselrijk water van het Volkerak-Zoommeer naar de waterberging op de Grevelingen. De combinatie voegt Grevelingen, waardoor daar enige groei van mariene algen daar geen nieuwe effecten aan toe. ontstaat. Deze bedreigen de helderheid niet, maar het effect is wel als negatief voor de waterkwaliteit beoordeeld. H. Beide wateren (zout en getij) via Noordzee + onderling Bij de doorlaat tussen beide wateren in de Grevelingen- verbonden + extra waterberging dam, kan het water dat richting de Grevelingen stroomt • Dit alternatief combineert de hiervoor gemelde positieve daar ook een negatief effect voor de morfodynamiek en negatieve effecten van zout en getij op het Volkerak- veroorzaken. Datzelfde geldt voor de verhoging van het Zoommeer, getij op de Grevelingen, een open verbinding gemiddelde waterpeil op de Grevelingen bij een open tussen beide wateren en de veiligheidswinst van een aan- verbinding tussen beide wateren, wat erosie van de oevers vullende waterberging op de Grevelingen. De combinatie tot gevolg kan hebben. De positieve effecten van toelaten voegt daar geen nieuwe effecten aan toe. van getij op migratiemogelijkheden van watergebonden soorten en op de robuustheid van het watersysteem, Effecten van de opties worden met een open verbinding versterkt. • Stroom opwekken in een getijdencentrale met de water- • Met de open verbinding tussen beide wateren, verspreidt stromen in de doorlaat van de Brouwersdam, levert een bij waterberging op het Volkerak-Zoommeer het water positieve bijdrage aan een duurzame energievoorziening en zich ook over de Grevelingen. Omdat de totale bergings- aan de ambities van de overheid op dat gebied. Speciaal capaciteit niet toeneemt, heeft dit geen extra invloed op hiervoor ontwikkelde turbines (‘vrije-stromings-turbines’) de waterveiligheid. Wel daalt het waterpeil van de berging sluiten de kans op negatieve gevolgen van een getijden- op het Volkerak-Zoommeer van ongeveer NAP + 2,30 centrale voor passerende vissen en zeezoogdieren nagenoeg meter naar NAP + 1,10 meter. Dit is gunstig voor de natuur uit. De effecten op natuur en (sport)visserij zijn daarom omdat de noordse woelmuis rond het Volkerak-Zoom- neutraal. meer nu buitendijkse vluchtplekken heeft, maar vanwege • Inzet van de getijdencentrale voor peilbeheer, maakt de water- het stijgende water ongunstig voor diezelfde beschermde berging op het Volkerak-Zoommeer en de Grevelingen soort rond de Grevelingen. effectiever omdat met de turbines ook tijdens de berging • De gemelde gunstige effecten voor devisserij van zout en kan worden gespuid op de Noordzee. Dit vergroot het getij op beide wateren, worden met een open verbinding gunstige effect op de waterveiligheid. Inzet van de cen- versterkt. Voedingsstoffen vanuit het Volkerak-Zoommeer trale verkort bovendien de tijd van hoge waterstanden tij- bereiken de Grevelingen, wat gunstig is voor de schelp- dens de waterberging, wat positief is voor de scheepvaart. dierkweek daar, terwijl tussen beide wateren de migratie • Doorvaarbaar maken van de doorlaat in de Grevelingendam, van vis toeneemt. bezorgt de recreatievaart een extra verbinding. Dat is positief, al zijn er wel enige beperkingen vanwege de F. Grevelingen getij via Noordzee + extra waterberging stroomsnelheden in de doorlaat. • Alle gemelde positieve en negatieve effecten van getij op • Een extra doorlaat in de Oesterdam, tussen het Volkerak- de Grevelingen blijven in dit alternatief hetzelfde. Zoommeer en de Oosterschelde, voor doorspoelen en • De aanvullende waterberging op de Grevelingen, het peilbeheer, brengt voedselrijk water naar de Oosterschelde. nieuwe element in dit alternatief, heeft dezelfde negatieve Dit is gunstig voor de waterkwaliteit en natuur daar, met effecten op de noordse woelmuis en daarmee op denatuur positieve gevolgen voor de schelpdierkweek. Ook de als spreiding van de berging van het Volkerak-Zoommeer cultuurhistorische waarde van de Oesterdam gaat erop over beide wateren zoals bij het vorige alternatief. vooruit. De Westerschelde ondervindt eveneens een posi- • De aanvullende waterberging vergroot, anders dan bij tief effect voor de waterkwaliteit en natuur, omdat er vanuit het spreiding van de berging van het Volkerak-Zoommeer, Volkerak-Zoommeer niet meer gespuid hoeft te worden. de totale opnamecapaciteit van rivierwater. Hierdoor

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 13 • Extra inzet van de Volkeraksluizen voor peilbeheer heeft geen menswaardige verandering in vergelijking met de referentiesitua- effecten op de onderzoeksthema’s van deze rapportage. De tie, zijn in het overzicht buiten beschouwing gelaten. gevolgen voor de maatschappelijke kosten en baten komen aan bod in de desbetreffende analyse. De kwalificaties zijn als volgt toegekend: • ‘Uitsluitend positief’ bij een aandeel plussen in de onder- Hierna volgen drie overzichten waarin de besproken positieve liggende effectscores van 100%. en negatieve effecten zijn samengevoegd. Het eerste overzicht • ‘Overwegend positief’ bij een aandeel plussen in de scores laat de effecten zien op de projectdoelstellingen van de losse tussen 99 en 70% ‘bouwstenen’: zout en getij in het Volkerak-Zoommeer, getij op • ‘Zowel positief als negatief’ bij een aandeel plussen (en min- de Grevelingen en waterberging op de Grevelingen. Het tweede nen) in de scores tussen 69 en 30%. overzicht toont de effecten van de alternatieven en opties die met • ‘Overwegend negatief’ bij een aandeel minnen in de scores deze bouwstenen zijn samengesteld op de projectdoelen. Het tussen 99 en 70%. derde overzicht geeft de positieve en negatieve effecten van alter- • ‘Uitsluitend negatief’ bij een aandeel minnen in de scores van natieven en opties op alle onderzochte thema’s. De resultaten van 100% de optelling van effecten zijn in deze overzichten gekarak- teriseerd met een kwalificatie. Neutrale effecten, dus geen noe-

Hoodfkeuzes/ WaterkwaliteitWaterveiligheid & Regionale Alternatieven en opties/ WaterkwaliteitWaterveiligheid & Regionale projectdoelen natuur ontwikkelingskansen projectdoelen natuur ontwikkelingskansen

Zout en getij Volkerak-Zoommeer A. Referentie

B. VZM zout + getij Getij Grevelingen

Aanvullende water- C. Grevelingen getij berging Grevelingen

D. Beide zout + getij

E. Beide zout + getij en verbonden

F. Grevelingen getij en extra waterberging

G. VZM zout + getij en extra waterberging

H. Beide zout + getij, verbonden en extra waterberging

Optie Getijdencentrale

Optie Inzet getijden- centrale voor peilbeheer

Optie Doorvaarbare opening

Uitsluitend Neutraal/ Optie Doorlaat Oesterdam positief Overwegend positief geen effect

Zowel positief als Overwegend Uitsluitend negatief negatief negatief Optie Extra inzet Volkeraksluizen

Tabel 2. Overzicht positieve en negatieve effecten hoofdkeuzes op Tabel 3. Overzicht positieve en negatieve effecten alternatieven en opties op projectdoelen. projectdoelen.

14 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Overzicht effecten alternatieven en opties

Alternatieven WaterkwaliteitNatuur MorfodynamiekWaterveiligheidZoet water en zout-Landbouw Beroepsvaart Recreatie Visserij en Landschap EnergievoorzieningWonen bestrijding schelpdierkweek

A. Referentie

B. VZM zout + getij 1 2

C. Grevelingen getij

D. Beide zout + getij 1 2 E Beide zout + getij en verbonden 1 2 F. Grevelingen getij en extra water- berging

G VZM zout + getij en extra water- berging 1 2

H. Beide zout + getij, verbonden en 1 2 extra waterberging

1 = met uitzondering van verminderde leveringszekerheid van zoet water in de Reigersbergsche Polder, Voorne-Putten, Bernisse/Brielse Meer en het Mark-Dintel-Vliet-stelsel en van hogere zoutgehaltes in het Antwerps Kanaalpand en de havendokken van Antwerpen. 2 = neutraal effect bij referentie met bellenschermtechniek als zoet-zoutscheiding in de Krammersluizen.

Opties WaterkwaliteitNatuur MorfodynamiekWaterveiligheidZoet water en zout-Landbouw Beroepsvaart Recreatie Visserij en Landschap EnergievoorzieningWonen bestrijding schelpdierkweek

Getijdencentrale

Inzet getijdencentrale voor peilbeheer

Doorvaarbare open verbinding

Doorlaat Oesterdam

Extra inzet Volkerak- Zoommeer

Uitsluitend Neutraal/ positief Overwegend positief geen effect Zowel positief als Overwegend negatief negatief Uitsluitend negatief

Tabel 4. Overzicht positieve en negatieve effecten alternatieven en opties op onderzochte thema’s.

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 15 Beperken van negatieve effecten • Negatieve effecten bij een zout Volkerak-Zoommeer van zout spuiwater dat via de Bathse spuisluis in de Westerschelde Van de volgende negatieve effecten, zoals hiervoor besproken, terecht komt, zijn volledig te voorkomen met de keuze zijn bij het opstellen van de rapportage mogelijkheden voor een extra doorlaat in de Oesterdam. Spuien via de bekend om ze geheel of gedeeltelijk te voorkomen. Bathse spuisluis is dan niet meer nodig.

• Schade bij een zout Volkerak-Zoommeer aan zoetwater- • Negatieve effecten van een zout Volkerak-Zoommeer voor planten en dus ook aan de vogels die daarvan leven, valt de leveringszekerheid van zoet water voor het Brielse Meer zijn ter plekke niet te beperken. Mogelijkheden voor de te voorkomen door zoet water vanuit de te vogelsoorten om uit te wijken naar andere gebieden in gebruiken. Er is daarvoor een inlaat beschikbaar. Nederland zijn, gezien autonome ontwikkelingen op het gebied van waterkwaliteit, niet onwaarschijnlijk maar • Getij op de Grevelingen brengt schade aan de zoete, ook niet zeker. Op het behalen landelijke doelen voor vochtige duinvalleien en de groenknolorchis die daar groeit. natuurbescherming van deze soorten worden in elk geval Die schade is hoogstens enigszins te beperken door geen geen significant negatieve effecten verwacht. springtij in het gebied toe te laten. Omdat de aantallen groenknolorchis en de oppervlakte vochtige duinvalleien • De negatieve effecten van hetzoete, voedselrijke water dat in de Grevelingen de afgelopen jaren explosief zijn vanuit de rivieren een zout Volkerak-Zoommeer bereikt toegenomen, zal herintroductie van getij geen negatieve en bij een open verbinding ook de Grevelingen, zijn te gevolgen hebben op het behalen van de landelijke doelen beperken door de concentraties voedingsstoffen in de voor natuurbescherming. rivieren terug te dringen. Ook is de verwachting dat de schelpdierenteelt de negatieve effecten op de helder- • Negatieve effecten van getij opbroedplaatsen langs de heid van het water kan beperken, omdat schelpdieren Grevelingen zijn grotendeels te voorkomen met beheer- de vertroebelende algen (fytoplankton) eten die met de maatregelen, zoals ophogen van de broedeilandjes of een instroom van het rivierwater tot ontwikkeling komen. iets lager waterpeil tijdens het broedseizoen.

• Eenmalig verlies van plaatareaal in de Oosterschelde bij • Schade aan de noordse woelmuis bij waterberging op de een verbinding met het Volkerak-Zoommeer is te voor- Grevelingen wordt al enigszins gecompenseerd met ver- komen met een eenmalige uitbreiding van de beheer- minderde schade tijdens de waterberging aan diezelfde maatregelen (zandsuppleties) ter bestrijding van soort rond het Volkerak-Zoommeer. Een precieze verlies- ‘zandhonger’ op de Oosterschelde. en winstrekening is nog niet gemaakt.

16 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Ontbrekende kennis en gevolgen voor de Beoordeling uitvoerbaarheid ontwikkelper- effectbeoordelingen spectief rijksstructuurvisie volgens natuurwet- geving Bij de hierna volgende punten uit de effectbeoordelingen, is enig voorbehoud bij het maken van afwegingen op zijn De Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer, plaats omdat de kennis en/of informatie voor zekere uit- waar deze rapportage de onderbouwing bij vormt, bevat een spraken op dit moment ontbreekt. ontwikkelperspectief voor de Grevelingen en het Volkrak- Zoommeer: herintroductie van getij in de Grevelingen via een • De negatieve effecten van zout spuiwater dat vanuit een verbinding met de Noordzee en herintroductie van zout en zout Volkerak-Zoommeer via de Bathse spuisluis de getij in het Volkerak-Zoommeer via een verbinding met de Westerschelde bereikt, zijn berekend aan de hand van Oosterschelde. een situatie met langdurig lage rivierafvoeren op de Schelde zoals die in werkelijkheid weinig voorkomt. In de Natuureffectenstudie Grevelingen en Volkerak-Zoom- Nader onderzoek is nodig om uitspraken te kunnen meer, deelrapport bij deze rapportage, is de uitvoerbaar- doen over reguliere omstandigheden. heid van het ontwikkelperspectief volgens de natuur- wetgeving beoordeeld, onder meer in de vorm van een • Bij een open verbinding tussen beide wateren, vrezen ‘passende beoordeling’ volgens de bepalingen van de vissers dat aal van het Volkerak-Zoommeer die vervuild Natuur-beschermingswet 1998. Uit deze beoordeling blijken is met dioxine en dioxine-achtige PCB’s, zich zal mengen twee significant negatieve effecten van de voorgestelde met relatief schone aal uit de Grevelingen. Onderzoekers systeemwijziging niet op voorhand uit te sluiten: op de zand- van Imares delen die mening niet, maar geven daarbij platen in de Oosterschelde en op ecologie en slibtransport wel aan dat er de nodige onzekerheden over de precieze van de Westerschelde. Het eerste is met een eenmalige effecten bestaan. uitbreiding van zandsuppleties te voorkomen. Het tweede is te voorkomen door op de Oosterschelde in plaats van • De effecten op beschermde natuur van de bouwwerken de Westerschelde te spuien, via een extra doorlaat in de die nodig zijn om de alternatieven en opties uit te voeren Oesterdam. Die mogelijkheid is ook al als optie in deze zijn nog niet goed in te schatten. Hiervan worden in elk rapportage opgenomen. Verder zijn geen significant nega- geval geen ingrijpende gevolgen verwacht. tieve gevolgen gesignaleerd. De uitvoerbaarheid van het ontwikkelperspectief in de rijksstructuurvisie volgens de natuurwetgeving is daarmee positief beoordeeld.

Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 17 18 Ministerie van Infrastructuur en Milieu Samenvatting milieueffectrapport bij de Rijksstructuurvisie Grevelingen en Volkerak-Zoommeer 19 In de zuidwestelijke delta werken Rijksoverheid, provincies, gemeenten en waterschappen samen met maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven aan een klimaatbestendig veilige, economisch vitale en ecologisch veerkrachtige delta.

Dit is een uitgave van

Ministerie van Infrastructuur en Milieu oktober 2014