Zestig jaar bevrijding

Uw herinneringen aan het einde van de Tweede Wereldoorlog

Zestig jaar geleden kwam er een einde aan de Tweede Wereldoorlog. De bevrijding van Nederland wordt dit voorjaar uitgebreid herdacht. Voor velen is dat de aanleiding om herinneringen op te halen aan de vaak onvergetelijke gebeurtenissen tijdens de laatste oorlogsdagen en de vreugde rond de bevrijding. Vorig jaar vroegen wij u uw bijzondere herinneringen op papier te zetten en uw bevrijdingsverhaal te vertellen in Land van . Er zijn zoveel reacties binnen gekomen, dat de redactie heeft besloten dit eerste nummer vrijwel geheel aan de bevrijding te wijden. Wij willen alle auteurs natuurlijk hartelijk bedanken voor hun spontane bijdrage!

Ook na afloop waren stempels belangrijk Ampsen-Lochem via adat ik in de oorlogsjaren in verder weg dan 1 km van je woon- broek nog even voor mij herstel- Neen gevangenis ín Duitsland plaats. Door tussenkomst van een len, waarvoor ik zeer dankbaar had gezeten was ik ondergedoken zeer be-vriende commandant van was. Ik hoop dat die mevrouw, in de Noord­oostpolder, afgekort de Binnenlandse Strijdkrachten die nu weer in Lochem woont, dit met de letters NOP, wat voor mij had ik van een Canadese comman- leest. Dan kan ze zien dat ik dat en duizenden onderduikers bete- dant een doortocht­bewijs gekregen nog niet ver­geten ben. Maar nu kende: Nederlands Onderduikers van Friesland naar Lochem. Zo liep diezelfde dag mijn doortocht- Paradijs. Nu wil ik het niet hebben vertrok ik vol goede moed op Lo- bewijs af. Die­zelfde avond ging over wat we daar be­leefd hebben, chem aan. haar helaas inmiddels­ overleden maar over mijn terugtocht­ baar Lo- Maar dat viel even tegen. Want man met mij naar een hotel in Olst, chem, na de bevrijding. Ik was aan overal waren de bruggen opge- waar Engelse officieren in kwartier het zwerven geraakt door Friesland blazen en de wegen versperd. waren om te zien, of ik het bewijs en de kop van en had de En ik meest zonder kaart mijn verlengd kon krijgen. Dat lukte, bevrijding van een groot deel van weg maar zoeken. Zo kwam ik ‘s na de mededeling daar gekregen Friesland en de kop van Overijssel avonds doodmoe en dorstig na veel te hebben, dat ik de volgende dag meegemaakt. Dat was een paar omzwervingen in Olst aan, bij een eerst naar het Singel in weken later dan in de Achterhoek. familie die vroeger in Lochem ge- moest om daar een stempel van de Maar de tijd kwam dat ik er naar woond had. Die men­sen zeiden dat Engelse staf op mijn bewijs te laten verlangde mijn familie weer te het dom zou zijn om de reis naar zetten. Anders kon ik het - be­groeten, die ik in zo’n lange tijd Lochem zo laat nog voort te zetten. kanaal niet over. Zo ging ik de vol- niet had gezien. Zij praatten zo lang dat ik besloot gende dag in de richting Deventer Zo brak eindelijk de dag aan om daar dan maar te overnachten. en meldde me bij die Engelse mi- waarop ik gelukkig naar Lochem litaire staf. Daar kreeg ik te horen zou terugkeren. Op een zekere Broek gescheurd dat ik maar moest doorrijden naar morgen al vroeg vertrok ik uit het Nu had ik de vorige nacht tussen Laren, de papieren waren in orde. plaatsje Blokzijl. Dat moest per Giethoorn en Wanneperveen mijn In Laren lag de laat­ste Engelse fiets gebeuren. Ik hoopte nog die- broek helemaal gescheurd bij een post en daar kon ik het stempel zelfde avond thuis te zijn. Maar val met de fiets over een wegver­ ontvangen. je mocht in die tijd als burger niet sperring. Die mevrouw wilde de Ik stapte weer op de fiets om mijn Land van Lochem 2005 nr. 1 11 reis te vervolgen en kwam in Laren kwam het wel in orde. Inderdaad Enschede 40 km heen en kom dan bij café Rothman, waar die Engelse kwam die spoedig thuis. Hij ging even over Enschede terug, ook officieren waren. Maar ik kreeg op de motor terug naar Lochem weer 40 km. Dat ging gelukkig daar te horen: Wat is dat jammer, met mijn papieren,­ om bij de En- niet door, omdat de heer Rood het de officier, die u dat stempel moet gelse staf, die toen naast hotel het begeerde stempel op mijn papieren geven is net naar Lochem en wan­ Zwijnshoofd lag, het stempel te gekregen had. De heer Kleinsman neer hij terugkomt weten we niet. halen. Maar ondertussen­ was er kwam bij mij thuis zeggen dat mijn een werknemer van de houthandel vrouw maar met de kinderen naar Vanavond wel de Veluwe bij me thuis geweest de brug bij het kanaal moest gaan. Ik dacht, ik probeer met of zonder­ in Lochem om te zeggen dat ik in “Want”, zei hij, “uw man komt stempel, het kanaal over te ko­men Ampsen zat. de brug over. Hij is momenteel in nu ik toch vlak bij huis ben. Maar U kunt begrijpen wat een vreugde Ampsen.” Wat ze dan al wisten. overal werd het kanaal bewaakt.­ dat was. Mijn oudste dochter De heer Rood stuurde de heer W. Ik kwam tenslotte bij het station ging naar het gemeentehuis om Wolferink, die nu nog in Ampsen Lochem, waar een Baileybrug te pro­beren mij het kanaal over te woont, naar mij toe, om mij op over het kanaal lag die ook zwaar krij­gen. Maar een van de heren op te halen. Zo leverde verder het bewaakt werd door een paar Lo- het gemeentehuis vertelde haar dat passeren van de brug, die nu weer chemse B.S.-leden. Daar kreeg het hem erg speet, maar zij konden onder bewaking stond van Cana- ik te boren dat ik er niet overheen daar ook niets aan doen. Zij waren dese soldaten, geen moeilijkheden­ mocht. “Maar kom vanavond in het daar geen baas over. Dat was een meer op. Toen ik aan de ene kant donker maar terug, dan zullen we kwes­tie van het toenmalige mili- van de brug was kwamen tegelijk zorgen dat je er overheen gebracht taire ge­zag. mijn vrouw en kinderen aan de wordt.” Ik zei tegen die lui, doe andere kant en zo zagen we el- mij een plezier en zie dat je een Even om kaar na zo’n lange tijd In goede boodschap bij mij thuis krijgt, dat Hij zei tegen mijn dochter, zie, gezondheid terug. En dat was dan ik hier ben en naar de familie Rood dat u een boodschap bij uw vader het einde van mijn omzwervingen. in Ampsen ga. krijgt, dat hij eventjes achter het kanaal om naar Enschede rijdt en Ik ging naar de familie Rood en dan over Enschede aan de andere vertelde daar mijn relaas. De oude kant van het kanaal terugkomt. Dat Verhaal van G.B. Hillebrants, mevrouw Rood zei: Dat is niet is het leukste van mijn verhaal. Je geboren 14 april 1896, overleden slim. De oudste zoon, die in de hebt bij wijze van spreken onge- 4 februari 1992. oorlogsja­ren ondergedoken was veer zo’n 300 km op je fietsje geze- Ook geplaatst in “Na afloop in de ouder­lijke woning, omdat ten, bent blij dat je aan het eind van bal”, een uitgave van de Gel- hij als marechaussee geen dienst de tocht bent en je bent zo dicht bij ders-Overijselse Courant te Lo- wilde doen voor de Duitsers, is op huis, dat je haast de schoorsteen chem 1965. huize de Pillink hoofd van de z.g.n. kunt zien roken. En dan wordt je P.R.A. Die kwam zo thuis en dan welwillend gezegd, rij even naar

Mien va was ziene pette kwiet (Mijn vader was zijn pet kwijt)

ver mijn vader zijn petten kan Voor zijn vaderlandslievende Waar hij voor opgepakt was wisten Oik vele verhaaltjes vertellen. houding had hij in de afgelopen we trouwens ook niet, al hadden Dit verhaal is er één van. Wij in vijf oorlogsjaren veel te verdu- we wel vermoedens. Na anderhalf Lochem waren al sinds begin april ren gehad. Begin 1942 werd hij jaar kwam hij in de zomer van 1945 bevrijd, maar bij ons thuis “zomaar” van de straat geplukt 1943 plotseling weer thuis, precies was het bij lange na nog geen en naar een gevangenis in Am- één dag na mijn 26ste verjaardag. vrijheid, blijheid. Het werd nu al sterdam gebracht. Na zes weken Maar helaas niet voor lange duur. eind april en we hoorden nog niets verblijf daar werd hij naar kamp Een week later kwam midden in van mijn vader, die alweer ander- Amersfoort vervoerd; met alle de nacht een boodschapper met half jaar in de Noordoostpolder gevolgen van dien, maar daarover de mededeling: “Hillebrants, u ondergedoken was.Wij (moeder, hoorden we ruim dertig jaren later moet onderduiken en wel meteen, zus en ik) wisten wel dat hij bij de pas. Zes lange maanden heeft hij anders wordt u morgenvroeg weer verzetsstrijders was aangesloten en in Amersfoort gezeten, waarna hij opgepakt”. Vader ging dadelijk koeriersdiensten verrichtte, maar alsnog werd overgebracht naar een met die geheime boodschapper meer wisten we niet. In die tijd gevangenis in Bocholt, in Duits- mee. Mijn zus en ik hebben niet gold immers hoe minder je wist, land. Vanzelfsprekend mochten wij eens afscheid van hem kunnen hoe beter. Onze gedachten gingen hem niet bezoeken, sterker nog, nemen. In plaats daarvan kwam de kant op van “leeft hij nog wel?”. we wisten niet eens waar hij was. een totaal ontredderde moeder op 12 Land van Lochem 2005 nr. 1 onze slaapkamer, maar vader was polder werden gehouden. Deze handen, dat wij er stil verdrietig al weg. Boos, heel boos waren we muts had hij daarna letterlijk op bij stonden. op alles en iedereen. Maar ja, het de kop getikt om z’n kale hoofd leven gaat verder. Weer hoorden te beschermen, maar wist moeder In de daarop volgende jaren kwa- we in lange tijd niets van hem. Tot veel. Ik heb nog een foto uit die men de verhalen bij stukjes en er op een keer een berichtje binnen tijd van hem, compleet met muts, beetjes los. Maar pas in 1975, kwam, dat hij goed gezond was, bij samen met z’n “kameraden” aan bij één van zijn ziekenhuisopna- de verzetsgroep was aangesloten het werk. Ook bewaar ik zijn valse mes, zag ik per ongeluk met een (hoe kon hij ook anders?) en koe- paspoort en oranjekleurige mouw- verbouwereerde verpleegster een riersdiensten verrichtte. armband, “verzetsteken” met ere. groot zwart kampnummer op zijn Later, toen Prins Bernhard op 5 onderbuik. Die was in het beruchte En nu dan eind april 1945 kwam mei 1945 de acte van de capitu- kamp Amersfoort met een soort hij na veel omzwervingen zomaar latie ondertekende, stonden wij gloeiend hete kachelpook op die vanuit de Noordoostpolder aan- op de Markt voor het bordes van plek erin gebrand! Daarover had gefietst, met op zijn hoofd een het Stadhuis. Het Wilhelmus werd hij ons nooit verteld. Hij schaamde mal paars verschoten alpinopetje. gespeeld. Daarbij stond mijn grote, zich er voor….! Niet zo’n mooi Frans baretachtig sterke vader te huilen. Dat heeft model, nee zo’n vormloos dopje. zo’n grote indruk op mij gemaakt, Bertha Stern-Hillebrants In plaats dat mijn moeder blij was dat is met geen pen te beschrijven. haar man in levende lijve weer te- Des te meer, omdat wij thuis zo rug te zien riep ze verontwaardigd: opgevoed waren, dat we nooit “ Woar heij oe pette? Komt doar an ergens om mochten huilen. Dat fietsen met een verstelde bokse an was kinderachtig. Huilde je toch en zo’n mal ding op oe kop!” om iets, dan kreeg je harde klap- pen, met de boodschap “nu heb je Wat bleek achteraf? Vader was wat te schreeuwen!”. En nu stond zijn pet kwijtgeraakt bij één van die man daar zo geëmotioneerd, de vele razzia’s die geregeld in de met dat paarse mutsje in zijn grote

Het is een zonnig Pasen op Nieuweweg 37 1945

amma en zus Marga zijn in het koffertje met de papieren. zand). Meneer Idzenga gaat weer Mde keuken bezig met de Daar zitten we dan, eng maar ook naar zijn eigen huis. De dames laatste voorbereidingen voor het spannend! blijven bij ons in de kelder. middagmaal, pappa en ik zijn in de Wat we gegeten hebben en hoe het De avond en nacht komt. Ik vind kamer de tafel aan het dekken. Een gesmaakt heeft, weet ik niet meer. het niet leuk meer. Slapen lukt niet. gang scheidt de beide vertrekken, Regelmatig gaat pappa even naar met aan de tuinkant een deur met We blijven in de kelder en horen boven om te kijken of alles met ons de bovenste helft glas, waar nu dat er geschoten wordt. Pappa gaat huis in orde is en hoe het buiten is. een luik voor zit, dat dicht is. Alle van tijd tot tijd polshoogte nemen. In de vroege ochtend komt hij blij vier horen we gerinkel en denken Op een gegeven ogenblik ziet de keldertrap af met een meneer we twee aan twee dat de anderen mam-ma door het kelderraam de die een sigaret in zijn hand heeft. iets hebben laten vallen. Wanneer oude dames Smits en Ten Hoopen, Die had hij van een soldaat ge- we in de gang komen zien we glas onze buren, met een koffertje hun kregen. De bevrijders zijn er!! De liggen. Pappa ziet een gat in het tuin uit komen. Pappa gaat naar oorlog is voorbij. Wij kunnen de gangluik. Als hij langs de kapstok hen toe. Mamma ziet pappa met kelder weer uit en de dames gaan loopt valt er een kogel uit (die nog hen praten en naar overbuurman weer naar hun eigen huis. in mijn bezit is). Hebben wij even Idzenga gaan. Samen gaan ze naar geluk dat we niet net in die gang het huis van de buurdames. De Hanneke Carmiggelt liepen! dames komen bij ons in de kelder. We gaan de maaltijd in de keuken Zij vertellen dat er een beginnende opeten omdat de kamer open- brand is. Ze zijn erg ontdaan. Ge- slaande deuren heeft aan de zelfde lukkig dat mamma hen zag lopen. kant als de gangdeur. Maar aan de Na verloop van tijd komen pappa keuken grenst nog de bijkeuken. en meneer Idzenga in de kelder en vertellen dat ze de beginnende Het schieten wordt erger en na het brand hebben kunnen blussen met eten vindt pappa het veiliger om het zand uit de badkuip (ook wij naar de kelder te gaan. Hij haalt hebben op zolder een badkuip vol Land van Lochem 2005 nr. 1 13 Ze zijn er!!

et was koud, waterkoud, die waren gekleed in versleten vieze naast ons huis en de stille Bar- Hvroege morgen van maandag uniformen. Het zag er heel anders chemseweg richting Barchem 2e paasdag, 2 april 1945. Dat het uit dan op de vroege morgen van aftuurde met zijn verrekijker. Na Pasen was en dat het later op de 10 mei 1940 toen het glorieuze ongeveer vijf minuten verdween dag af en toe wat miezerig mot- Duitse leger over de Nieuwstad hij weer, richting Nieuwstad, met regende, ging evenals de kou vol- en de Zutphenseweg in de richting de voor ons zeer verheugende ledig aan ons voorbij. van trok. mededeling: “Inner-halb zwei Tage We verkeerden in een roes, het Mijn vader riep, in een over- sind die Tommies hier”. Hij was de was allemaal zo indrukwekkend. moedige stemming, naar deze allerlaatste Duitser in uniform die Vooral voor een jongen van bijna voortstrompelende colonne: “Siet we zagen. 9 jaar oud en het was zo anders dan Ihr das geheime Waffen!” zo ver- Die zaterdagavond, plotseling de daarvóór. “Ze zijn er”, het werd wijzend naar de Duitse propaganda allereerste geluiden van fluitende talloze malen herhaald, zo in de die, om de moed erin te houden, granaten, de geallieerde artillerie trant van, we wisten dat ze eens sprak van een geheim wapen dat begon vanaf Ruurlo/Barchem zouden komen, nu is het eindelijk het tij nog wel zou keren. Een cy- de Duitsers ten noorden van het zover. En zo werd 2 april 1945, nische grijns van een soldaat was Twentekanaal te beschieten en althans voor mij, net zo belangrijk het antwoord, velen geloofden er schoten dus over Lochem heen. als die andere data te weten 10 mei zelf ook al niet meer in. Het was een angstaanjagend ge- 1940 (inval Duitse leger), 6 juni Allengs droogde de stroom op tot luid, dat in de loop van de vol- 1944 (invasie in Normandië) en 17 er in de loop van vrijdag (30 maart) gende dag en nacht (zondag 1 september 1944 (luchtlandingen zo goed als niets meer te zien april) nog flink zou toenemen. Er bij Oosterbeek/Slag om Arnhem). was; er kwam een doodse stilte tussendoor klonken ook nog de Al weken voor die gedenkwaar- voor in de plaats, slechts af en toe doffe dreunen van de explosies dige 2 april was het onrustig in onderbroken door overvliegende ten gevolge van het opblazen van Lochem, er hing iets in de lucht, vliegtuigen. de bruggen over het Twentekanaal de Duitse militairen waren nerveus Wij waren een soort niemandsland en het elektriciteitshuisje achter de en agressief, “der Feind naht”! geworden. Samen met een bevrien- toenmalige Nij-verheidsschool op Voor ons was “der Feind” dus onze de familie uit de buurt kropen mijn de Nieuwstad. Af en toe waren er vriend en “der Feind” kon wat ons ouders en ik, totaal negen mensen, pauzes waarin we het geluid van betreft niet snel genoeg naderen. uit voorzorg maar de kelder in, lichte verken-ningsvliegtuigjes Er was activiteit in de lucht van onder ons huis. Je weet maar nooit! hoorden. Zodra het geluid van de geallieerde vliegtuigen, burgers Die kelder was overigens redelijk vliegtuigjes verdween, begon het begonnen te hamsteren en hun comfortabel ingericht met dik stro schieten weer. Dit ging zo door op kelders “bewoonbaar” te maken. op de plaatsen waar geslapen werd; zondag en zondagnacht (1 april). En er waren geruchten, vele ge- er was bovendien een uitgang We begonnen er al bijna aan te ruchten. Zo vertelde een vrouw bij naar buiten wat, zo dachten wij, wennen in onze door een klein ons in de buurt dat we bevrijd zou- praktisch zou zijn in geval het huis petroleumlampje spookachtig den worden door elitetroepen, dat onverhoopt zou instorten bij een verlichte kelder. waren volgens haar allemaal jon- voltreffer. Op maandagmorgen (2 april) zo gens van “goeden huize”. Hoe dan De avond kwam, de nacht kwam rond vier uur, half vijf hield het ook, de week voor Pasen kwam er en het was vooral doodstil, de stilte schieten voor de zoveelste keer op een soort exodus van Duitse troe- voor de storm. De volgende dag, en viel weer die doodse lugubere pen op gang. Eerst in kleine aantal- zaterdag 31 maart idem dito. We stilte in. Maar nu was het anders, len, later in lange rijen, trok men slopen onze kelder uit en keken want het bleef stil. langs de Barchemseweg, waar ik wat rond in de achtertuin, burgers Na ongeveer een half uur tot een toen woonde, richting Nieuwstad mochten namelijk niet meer op uur waren daar plotseling die voet- en zo verder naar Ampsen over straat, op straffe van te worden stappen van één enkele persoon. de brug van het Twentekanaal. doodgeschoten, zo hadden “de We hoorden het knarsen in het Het was een armzalig bij elkaar moffen” ons verteld. Zo was dat grind rondom ons huis. We bleven geraapt zootje, bestaande uit al- toen! Het enige dat we hoorden doodstil en angstig tegen elkaar lerlei gestolen burgervoertuigen was het gezang van vogels (voor- aanzitten en hielden de adem in (personenauto’s, vrachtwagens, jaar). toen het geluid van die voetstappen boerenkarren inclusief paarden, Plotseling werd de stilte verstoord ophield vóór onze kelderingang. kinderwagens, kruiwagens et door het knetterende geluid van Het konden ook de Duitsers zijn cetera) en slecht onderhouden een motorfiets, het bleek een die terugkwamen; wisten wij veel. halfgammele militaire voertuigen. Duitse motorordonnans die zijn Toen, na enige seconden die voor Vele soldaten moesten lopen en voertuig parkeerde op de oprit ons uren leken, die ene verlos- 14 Land van Lochem 2005 nr. 1 sende zin die ik mijn leven lang kere binnenste zag ik een aantal hoorde, dat twee sterke Canadese nooit meer zal vergeten: “HELLO kleine dashboardlampjes. In een soldatenarmen mij oppakten en de ARE YOU ALLRIGHT’? Huilend roes riep ik de enige Engelse zin hotelingang in sleurden waar wij vloog mijn moeder de trappen naar die ik kende en van mijn vader al prompt over andere vluchtende boven op, onmiddellijk gevolgd maanden daarvóór had geleerd: lichamen heen vielen. Vervolgens door mij. Vóór ons stond een En- “Have you chocolate for me”! Uit een enorme knal, veel stof en na gelse soldaat, met een gedeeltelijk het donker verscheen een hand enige tijd het gekreun van een zwart gemaakt gezicht, geweer met daarin een reep chocolade, gewonde soldaat die dezelfde in de aanslag, ons angstig aan te een al jaren onbekende lekkernij; ingang werd binnengedragen op staren. Hij stamelde nog zoiets als ik kon de bevrijding nu dus ook een brancard, het bloed gutste uit “are there any Germans around”, echt proeven. Dezelfde hand werd zijn buik. voordat mijn moeder hem in de vervolgens op mijn hoofd gelegd Dit is dus oorlog dacht ik, zo jong armen vloog, het geweer kletterde en een stem vanuit het donker zei: als ik was. op de grond, we waren vrij, echt “YOU ARE A FREE BOY NOW!” Vijftig jaar later in het voorjaar bevrijd! De Engelsen trokken verder, de van 1995, zit ik met mijn vriend Het was gewoon alsof ik droomde. Canadezen kwamen er direct (ex-korporaal) Joe Thomas van het Zijn maat voegde zich bij hem en achteraan en “nestelden” zich on- Somerset Light Infantry Regiment, mijn vader vroeg, na hem verze- der meer in het voormalige hotel toen 70 en nu inmiddels 80 jaar kerd te hebben dat er geen Duitsers Schoonoord bij ons in de straat. oud, op het terras van restaurant in de kelder zaten, wat we voor ze Voor ons kinderen maakte dat Mondani aan de Graaf Ottoweg konden doen. Ze hadden dorst en geen enkel verschil, het waren al- een kop thee te drinken. Wij praten wilden water. Nooit zal ik verge- lemaal “Tommies” en we vonden over “toen”, lang geleden, Hij, ten dat toen mijn moeder hem het het prachtig. Maar voor ons was de een angstige Engelse korporaal glas aanreikte, hij dit teruggaf met oorlog nog niet helemaal voorbij, van 20 jaar ergens in de Hoge het verzoek eerst zelf een slok te al dachten wij van wel. Enk; ik, een angstig Nederlands nemen, (you drink first) kennelijk Plotseling vielen er overal Duitse jongetje van negen jaar een eindje bang dat het water vergiftigd of granaten in onze buurt, onder ande- verderop in een kelder. Wij heb- besmet zou zijn. Even later was re één op het oude kerkhof, één die ben het beiden overleefd. Ik wijs daar het geluid van rupsbanden het dak van onze buren ruïneerde naar de Graaf Ottoweg vóór ons op straat voor ons huis, het wa- en één die op een in de tuin van en zeg: “50 jaar geleden zijn jullie ren een paar zogenaamde Bren boven genoemd hotel geparkeerde hier langsgetrokken”. Hij kijkt mij carriers, lichtgepantserde lage jeep insloeg, net toen wij daar wat geamuseerd aan en antwoordt verkenningsvoertuigen, van boven toevallig rondneusden. Wat ik mij grinnikend: “They did not serve tea open. Mijn vader tilde mij op en er nog van herinner is, dat ik het then, Robert”! naar beneden kijkend in het don- “gefluit” van “incoming” granaten Er rolt een traan langs mijn wang.

Het laatste halfjaar voor de bevrijding

anaf najaar 1944 van de 2e met mensen uit andere plaatsen deze loopgraaf zijn leven te dan- Vwereldoorlog moesten de man- tankvallen moesten graven dwars ken, hij is er tijdens de gevechten nen van 16 t/m 60 jaar voor de door het landschap (die moesten de die daar zijn geweest in gedoken. organisatie Todt van de Duitsers tankvoertuigen van de geallieerden werken, alleen diegene die voor tegenhouden). En nu de laatste en spannendste de samenleving werkte of op werkdag voor de Duitsers. Zater- zijn werk onmisbaar was, kreeg De werkzaamheden werden onder dagmorgen 31 maart 1945 om vrijstelling. Iedereen probeer­de toezicht van een Duitser van de 7.00 uur liep ik met andere man- natuurlijk om hier onderuit te Todt verricht. Er waren verschil- nen uit onze straat naar de markt komen (wat logisch was). Als 16 lende groepen van +/- 20 mannen (het verzamelpunt). Onderweg jarige kon ik er niet onderheen onder leiding van een Todt Duitser. naar de markt konden we merken komen, dus moest ik ook voor de De groep waar ik bij was moest in dat er toch iets aan de hand was, Duitsers werken. februari-maart 1945 aan het eind want er waren toen al Engelse Zo hebben wij in de omgeving van van de Dr. Ten Brokkel Huinink- jachtvliegtuigen in de lucht en Lochem langs de wegen buiten weg in de landerijen een loopgraaf een buurman hadden ze ‘s nachts de bebouwde kom éénmansgaten met daarin een mitrailleursnest opgehaald. Hij had aan de spoorlijn en de zogenaamde autoboxen graven. Ditzelfde hebben we ook gewerkt, want de spoorlijn hadden gegra­ven. (Ter bescherming tegen gegraven aan de Zwiepseweg in ze vrijdags gebombardeerd, die luchtaanvallen door de jachtvlieg­ het stuk land tegenover waar het moest weer recht gelegd worden tuigen.) gedenkteken staat ter nagedachte- (dit was voorbij de Armhoede, Daarna gingen we op de fiets naar nis aan onze bevrijders. Dick Brew, richting Markelo, gebeurd). Er de omgeving van Leesten waar we één van onze bevrijders, heeft aan stond bij het station een Rode- Land van Lochem 2005 nr. 1 15 Kruistrein, deze moest nog richting nu Albert Heyn staat. Die Duitse autobox, die we nog zelf hadden Duitsland. Eenmaal op de markt militairen waren twee Todt men- gegraven. aangekomen kwamen de Duitsers sen die hun gele uniform omge- Een paar km voor Laren kwam uit uit het gemeentehuis zenuwachtig wisseld hadden in militaire uni- de richting Laren ene Roelof­sen, en schreeuwen van dekking zoe- formen. Wat wij niet wisten was die was van de verkeerde kant ken, wijzend op de vliegtuigen. dat men in Lochem om twee uur en ging met de Duitser praten. Nadat we de persoonsbewijzen ‘s middags niet meer naar buiten Waar ze het over hadden konden hadden ingeleverd (dit gebeurde mocht komen. De Duitsers wisten we niet volgen. Toen dat gesprek elke morgen) gingen we lopend dat wij nog van het spoor moesten afgelopen was kwam hij achter- niet richting Zwiepseweg, maar komen, dus een makkelijke prooi aan bij ons lopen en vertelde ons naar het station, daar voegde zich om ons te pakken te krijgen. Na dat in Laren alle Todt mensen uit nog een Duitse spoorwegbe­ambte een poos, toen ze een ploegje bij de omliggende plaatsen daar bij bij ons en toen ging het langs de elkaar hadden moesten we te voet elkaar kwamen en dat achter Laren spoorlijn richting Markelo. Daar met hen mee. Hier nog enkele vrachtwagens klaar stonden om aangekomen moesten we de rails namen van de ploeg die ik nog ons mee te nemen naar Deventer, recht leggen en gaten vullen zodat weet: R. Timmerije, G. Hofmeijer, daar zouden we voor hen graaf- de trein weer kon rijden. Han Fokkink, Jan Draafsel, Bertie werk ter verdediging maken en Onijs en er waren nog enkelen. We dat we als we konden vluchten Verschillende keren voerden de gingen richting Larenseweg, maar dit maar zouden moeten doen. In jachtvliegtuigen een schijnaanval­ ter hoogte van het sportterrein Laren aangekomen vluchtten we uit, maar voordat ze op ons aan- ging het al mis, vliegtuigen waren achter de hervormde kerk, maar dit kwamen gingen we op de loop, boven de brug en Exelse Tol aan werd verhinderd door de Duitser. een veilig heenkomen zoeken over het duiken en schieten. We werden onder de poort van de de kanaaldijk aan de kant van het Eenmaal kwamen ze op ons aan zuivelfabriek gezet, want het was kanaal. Daar wachtten we totdat de en moesten we aan de kant van niet veilig. Vliegtuigen vlogen laag kust weer veilig was en als we dan de weg dekking zoeken. Gelukkig over Laren en ze waren ook weer niet snel genoeg voor de dag kwa- ging alles goed en het werd weer ergens op aan het schieten. Het men, kwam de spoorwegbeambte rustig zodat we onze weg weer wemelde van de Duitse militairen ons weer halen, al schietend met konden vervolgen. We probeerden en ze schoten met een geweer op zijn revolver. Midden op de mid- natuurlijk om ergens te vluchten en de vliegtuigen, wat natuurlijk geen dag waren we klaar en mochten probeerden dit door onder de Ber- zin had. toen op onszelf naar huis, maar kelbrug te komen, dit werd ons Op een gegeven moment kwam omdat we het langs de spoorlijn door een Duitser verhinderd. er een ontzettend geknal richting niet zo veilig vonden, gingen wij Bij de kanaalbrug aangekomen Deventerweg, waar de vliegtuigen (Bert Onwijs en ik) via de Stokku- stonden Duitse militairen op de munitievrachtwagens in brand mer brug, Goorseweg richting Lo- brug en zelfs boven op de boog hadden geschoten. Het werd rustig, chem. Op de Goorseweg keken we te kijken met een verrekijker. We de vliegtuigen vlogen weg en de onze ogen uit, er waren allemaal werden aangehouden en mochten Duitsers gingen richting Deventer- Duitse militairen met paard en niet over de brug, onze Duitse weg om te redden wat er te redden wagen, handkarretjes, alles wat begeleiders gingen met hen aan viel. Dit was het moment dat we rijden kon hadden ze bij zich. In- de praat en we mochten toen toch (Bertie Onijs, Han Fokkink, een middels waren we kort vlak voor onze weg vervolgen. Wat gebeuren evacué van wie ik de naam niet de Nettelhorsterweg genaderd,­ ging wisten we niet. meer weet, maar bij Timmerije daar stond een pantserwagen op de in de Molenstraat was, en ikzelf) weg, maar die werd door een jacht- Bij de kruising Exelse Tol stond gingen vluch­ten. vliegtuig in de gaten gehouden, wij voor het café van Holtslag een vonden het toch verstandiger om benzinetankwagen te branden We gingen eerst achter de wo- via een boerderij naar de Nettel- doordat het door de vliegtuigen­ in ningen aan de Holterweg langs, horster­weg te gaan en dan weer de de brand was geschoten. Het café daarna zijn we door de weilanden Goorseweg de weg te vervolgen. brandde aan de voor­kant en Holt- heen naar de Verwoldseweg ge- (Bij de boerderij hoorden we dat slag stond op een bordes met een gaan. Doorgelopen tot aan de Dijk- de Engelsen al in Barchem waren emmer water te blussen. Het heeft mansweg, deze weg in (was toen geweest, want er was bij die boer- niet mogen baten want het café nog zandweg) en vervolgens de derij een Duitse mili­tair geweest is afgebrand en na de oorlog niet Aardappeldijk een eindje voor de die gewond was geraakt door een weer opgebouwd. (Het café heeft klinkerweg (Oude Lochemseweg). gevecht met de Engelsen.) gestaan waar nu bij de kruising het Hier hadden ze een rij dennen Toen we in Lochem aankwamen woonhuis staat.) dwars op de zandweg gezet, eerst stond er op de Graaf Ottoweg Het was inmiddels ongeveer vijf een rij aan de ene kant, en een paar hoek Prins Bernhardweg 2 Duitse uur à half zes geworden, onderweg meter verder aan de andere kant. militairen die ons gevangen namen naar Laren stond nog een auto Zodoende kon je niet zien wat er en opsloten in de Ford garage waar te branden in een zoge­naamde gebeurde, maar de Duitsers kon- 16 Land van Lochem 2005 nr. 1 den er wel slalommend doorheen lopen en ter hoogte van de Haal- fam. Breteler, wat nu tankstation komen. Dit was sperge­bied en manweg over het kanaal zouden Brand Oil is). Toen volgens ons mocht niet betreden worden (zie zwemmen, maar gelukkig dat de weg veilig was, gingen we de schets). Wat hier gebeurde wisten hoefde niet. We liepen aan de kant Laren-seweg over naar de Koe­ we niet en we zijn er toen door- over de brug; aan de andere kant dijk, maar toen we midden op de heenge­gaan. van de brug stond wel een groepje weg waren hoorden we ineens Bij de klinkerweg aangekomen Duitse militairen, maar ze zeiden “Halt”. Kwamen er drie militairen stond er links een barak waar een niets. Direct over de brug gingen aan, het geweer met de bajonet op schildwacht bij stond, gelukkig we rechts af het Kerkdieks­ken over ons gericht. Het kostte ons enige heeft hij ons niet gezien. Het was (dat er nu niet meer is). moeite om hen te overtuigen dat trouwens al schemerig. Doorlo- we werkzaamheden­ aan het spoor pend waren er rechts twee start- Ze hadden in het Kerkdieksken hadden verricht voor de Rode- banen voor de V1 en links van de loopgraven gegraven en er stond Kruistrein die aan het station stond. klinkerweg tussen de twee rijen een mitrailleur in waar we over- Uiteindelijk mochten we onze weg bomen, die inmiddels door twee heen moesten springen. Een van vervolgen en gingen de Koedijk rijen jonge bomen zijn vervangen, ons vieren, de evacué, ging over op, dwars door de weilanden van stonden de V1’s gecamoufleerd de sluizen van de naar huis het molengrond. opgesteld. (Molenstraat). Met ons drieën Hier ging ieder van ons naar huis. Doorlopend richting kasteel Amp- liepen we langs het kanaal tot aan Bertie Onijs naar de Poorters­ Jan- sen stonden voor de doorkijk weer de Haalmansweg­ (toen nog een laan en ik richting Albert Hahn- twee rijen dennen, via het paadje zandpad) naar de Larenseweg. Han weg. We waren toen ongeveer half voorlangs het kasteel kwamen we Fokkink ging over de Berkelbrug tien ‘s avonds thuis. De in Laren bij het gemeentehuis van Laren op links af via een pad naar Tuindorp achtergebleven mannen zijn ook de weg. Hier tegenover in de bocht want daar woonde hij. Met ons weggekomen, maar bij de boeren heeft een boerderij gestaan die met tweeën, Bertie Onijs en ik, liepen in de buurt. Zondags zijn nog de bevrijding in brand is geschoten we door naar de Larenseweg maar enkele mensen thuis gekomen, en nooit meer opgebouwd is. We we hoorden militairen op de weg maar het merendeel een week na gingen nu richting Kanaalbrug, lopen en hebben toen een poosje de bevrijding. we hadden afgesproken dat we als aan de kant van de Haalmansweg we niet meer over de brug konden tegen een beukenheg gestaan Johan van Zuilekom komen, langs het kanaal zouden (deze grensde aan de tuin van de

Kaartje van Lochem ten tijde van de tweede Wereldoorlog, met “spergebied” en recht boven Lochem een V1 lanceerbaan. Land van Lochem 2005 nr. 1 17 Frambozen

e heer en mevrouw Van de hebben te lijden gehad van de ge- die tegen suiker en chocolade. DRiet, mijn oom en tante, ver- vechten in de Enk of zijn zelfs af- Op een gegeven ogenblik plukten kochten in 1941 Hotel Stad Lo- gebrand, mede doordat ze meestal we frambozen en iemand van ons chem omdat ze anders de bezetters een rieten dak hadden. Wonder wees de militairen erop dat er wel onderdak moes`ten verlenen. Ze boven wonder bleef het Klaphekje eens een wormpje in kon zitten. gingen wonen op ”het Klaphekje” gespaard. Een grote neger keek in de fram- in Berkeloord. Ook dát huis werd Met de bevrijding namen de geal- boos en helaas… er zát een worm- gevorderd door de bezetters en lieerden tijdelijk bezit van het huis. pje in. Afgelopen was het met het ze verhuisden halsoverkop naar Wij gingen er als kinderen regel- ruilen. Zwiepseweg 94. matig heen. In de grote moestuin Heel wat huizen in Berkeloord plukten we de vruchten en ruilden Hanneke Carmiggelt

Boerderij “Klein-Veldkamp” B 34 te Laren (Gld)

k ben geboren 8 februari 1934 staan ze onder dichte bomen. In gravers zijn toen vertrokken, een Iop Klein Veldkamp te Laren de namiddag krijgen de Engelse aantal is nog wat dagen gebleven. (Gld). Hier volgt mijn eigen ver- vliegers een munitiewagen te Overdag veel terugtrekkende Duit- haal van de bevindingen bij de Be- pakken bij Willem Lensink. Het is sers, steeds vliegtuigen in de lucht vrijding in het voorjaar van 1945. een apart schouwspel, nooit zoiets om te verkennen en te vertragen meegemaakt. Het huis van Lensink wat het Duitse verkeer betreft. In Goede Vrijdag 1945. Datum 30 verbrandt voor het grootste ge- de avond komt er een groep jonge maart deelte en de munitie doet de rest. Duitsers met een aantal kanonnen. Het was een mooie voorjaarsdag. Vanaf nu ligt het burgerleven on- Eten hebben ze bij zich, maar dat Veel vliegtuigen in de lucht, het is geveer stil. In de avond komen er moet wel door de vrouwen gekookt erg onrustig, men praat met elkaar, zomaar gravers uit Ellecom, deze worden. Ze zeggen dat er niet ge- is de bevrijding in aantocht? mensen werkten bij de T.O.D. (de schoten zal worden omdat ze rust ‘s Middags is er bij Hilbert in de Organisation Todt) in hun woon- achter zijn, ze houden zich aan hun weide, welke is omzoomd met plaats, maar zijn in de namiddag woord. Ondertussen veel verkeer houtsingels, een voetbalwedstrijd over de IJsselbrug bij Zutphen de van terugtrekkende troepen door van twee elftallen, bestaande uit Achterhoek in gedreven naar Laren de Veltkampersteeg;­ ze gaan niet onderduikers en piloten. Wij als en omgeving.­ De T.O.D. comman- door Laren omdat Lensink nog jongens er naar toe. Bij thuiskomst deert onderdak bij elke boerderij ± brandt. was Meester Plomp en zijn vrouw acht personen; die moeten te eten bij mijn vader en moeder op visite. hebben en een plek om te slapen. 2 April. Tweede Paasdag Meester Plomp had het met mijn Daar wordt door de bewoners in De soldaten met hun kanonnen Vader over de Oorlog en Bevrij- het gebied goed voor gezorgd. De zijn gelukkig weer vertrokken. ding, ze kwamen tot de gedachten leiding deelt mee dat ze de andere Ze vertellen ons dat we nog wel dat op een morgen de Engelsen morgen om zeven uur klaar moeten eens kanonvuur van over het ka- voor de deur zouden staan, zo staan want er moet richting het naal kunnen krijgen, ondertussen werd er gepraat die middag. Dat Kanaal gegraven worden. Wat een zijn enkele boerderijen zoals de de bevrijding veel ingrijpender toestand, bericht verzenden naar Veldbakker, maar ook huizen in zou zijn, konden we allemaal niet hun vrouwen en/of familie was het dorp, volgepakt met munitie, bevroeden. niet mogelijk. waar loopt dat op uit. Overdag weer vliegtuigen in de lucht, van Zaterdag 31 maart 1 April. Eerste Paasdag een normaal leven is geen sprake ‘s Morgens eerst wat betrokken Vanmorgen om zeven uur zijn de meer, veel beschietingen op de weer, maar tegen de middag komt gravers vertrokken richting Lo- wegen. ‘s Avonds komen uit de de zon en met apart veel vliegtui- chem; ze komen in de namiddag buurt onderduikers, en ook Evert gen in de lucht, men praat er is weer terug, zeer ontdaan: ze waren Kok, om te kaarten. Evert vertelt toch wat te doen wat de bevrijding beschoten­ van over het kanaal. dat de Engelsen bij Eibergen zijn betreft, ook op de weg veel Duit- De T.O.D. had de benen genomen en richting Lochem komen, we sers met voertuigen en materieel richting Duitsland, de gravers wa- kunnen het haast niet geloven. richting Holten, de glorie is er ren vrij. De andere morgen zijn ze Wel veel explosies, dat zullen wel wel af. De vliegtuigen vertragen vertrokken richting Gorssel en met bruggen en munitieopslagplaatsen de terugtrekkende Duitsers, overal de boot over de IJssel. Niet alle zijn. Om half elf verlaten de onder- 18 Land van Lochem 2005 nr. 1 duikers na het kaarten ons huis. Er komen Duitsers om eten en vertel- altijd in de buurt, ze hebben mi- is een vreemd geluid in de lucht len dat een Engelse tank en nog één trailleurs bij zich, schieten even dat we niet kennen, het volgende­ over de Dochterse brug is geweest, en weg zijn ze weer. Maar wat moment vallen er granaten vlak één bij de school door hen kapot horen we daar tussendoor, het zijn bij onze tuin op de kamp, maar geschoten, de bemanning met één tanks op afstand, ze naderen zeer ook op afstand en bij de Veldbak- tank weer terug over het kanaal. langzaam van richting Almen naar ker. Allemaal halsoverkop naar de Het blijft een roerige dag; de nacht hier. Deze schieten met regelmaat kelder, van Dongeren en vader en die volgt wordt er van over het op de Duitsers die zich altijd moeder hadden de kelder ingericht kanaal met kanonnen in onze rich- verplaatsen, bij dat schieten komt omdat we een gewelfde kelder ting geschoten en in de buurt, dit kruitdamp vrij en in de kelder, wat hadden, ook betrekkelijk veilig, is ontstaan door de kanonnen van zeer benauwd is, maar we mogen ook voor een W.C. was gezorgd, de Duitsers die bij ons op de kamp zo min mogelijk hoesten. Dit gaat een melkbus. De eerste nacht in de stonden en zijn waargenomen door zo uren door, tot in de morgenuren, kelder, van slapen kwam niet veel, de kleine vliegtuigen (verkenners) de Duitsers willen dan naar binnen toch in het laatst zakte je weg, met van de Engelsen. maar wij doen de deur niet los. Het de regelmaat vallen er granaten, De andere morgen na een zeer schieten over en weer ligt een hele be­gint het nu pas kritiek te worden, angstige nacht, gaan de eerste man- tijd stil. we weten het niet. nen naar boven; ze komen terug en vertellen dat alle koeien en jongvee De dag 5 april doet zijn intrede Dinsdag 3 april nog springlevend zijn en ook de Het wordt lichter, dat kunnen wij Vannacht zijn de onderduikers Jan honden Juno en Tinka, dat valt zien door het kelderraam om ± zes van de Veldbakker en Henk geko- ons allemaal erg mee, dan moet uur. We zijn allen nog in de kelder; men en vragen of dat goed is, de er ook gemolken worden, vader vertrouwen het geheel niet. Dan Veldbakkers zelf zijn naar Mensink en Teunis doen dat, ondertussen weer soldaten om de boerderij, wie ge­vlucht met paard en wagen en wordt het licht. toen sprak van de mannen weet ik wat ze mee konden krijgen op de niet meer, maar één zei: dat zijn wagen en koeien er achteraan. Dan is het woensdag 4 april vast Engelsen. Allen stormden de Gerrit van de Slootsmid is ook Na een angstige nacht is het in trap op naar boven, we deden de bij ons gekomen, zijn vader en één keer rustig, allemaal de kelder zijdeur open en riepen: Engelsen, moeder en de anderen hebben het uit, maar wat een schade aan de heel andere pakken en andere hel- huis verlaten en zijn naar Vreeman boerderij, in de grote keuken ligt men dan we gewend waren. Als gegaan. Het wordt steeds rumoeri- de schoorsteen vanaf het dak, de antwoord kregen we dat ze Cana- ger, veel Duitsers aan de deur om kachel op de kop, alle ramen kapot dezen waren, wat een blijdschap, eten, wat onder dwang ook wordt en de mannen zeggen: wat hebben als kleine jongen had ik nog nooit meegegeven, naar hun zeggen voor we geluk gehad want er is geen zulke blijde mensen gezien. Ze gewonden. Ook veel vliegtuigen in brand uitgebroken, de koeien en de willen op onze boerderij blijven, de lucht, een grote koppel koeien honden zijn gespaard. Wat te doen; een gedeelte wil slapen, het zijn wordt voortgedreven richting het is in onze omgeving rustig, op ongeveer twaalf soldaten. Door Holten door de Duitsers. Moeder afstand wordt nog wel geschoten. Teunis wordt stro naar beneden Hanna wil graag, omdat het hier Van Dongeren stelt voor om wat gegooid, ook om de keukentafel­ zo kort bij het dorp en kanaal is, op te ruimen, zij hebben van hun zit een groep, ze delen sterke drank naar Schoonhagen naar haar zuster, boekhandel karton meegebracht uit hun veldflessen. Moeder zit er maar vader is daar niet voor om dat is voor het dichtspijkeren van ook tussen en zegt tegen één van reden: direct komen we zo in de de gebroken ruiten. de soldaten: ie bunt nat, hij zegt: ja, veecolonne terecht, waar blijf je De woensdagmiddag is een pracht- kanal. Toos is met de soldaten aan dan. In de morgen ineens zware middag, Arie van Nieteman, een de praat in het Frans want het zijn ontploffingen, vanuit de kelder onderduiker,­ van beroep bakker, allemaal Frans Canadezen. Vader waar we allen in zitten, wordt met- zegt: ik ga wat brood bakken. is op de deel met een soldaat in het een gedacht aan de Veldbakker, de Welke middelen hij daar voor had Frans aan de praat, wel wat gebrek- munitie is tot ontploffing gebracht weet ik niet meer, maar het kwam kig maar ze kunnen elkaar redelijk en de Pastorie in Laren ondergaat wel klaar. Wat een middag; allen goed begrijpen. Hun gesprek op het zelfde lot, de Kerk wordt om de tafel, twee gezinnen met de deel vordert en de Canadees daarbij zwaar beschadigd. De erbij onderduikers Het huis is wat vraagt, zijn er nog Duitsers, vader onderduikers Jan en Henk zijn des gerepareerd; wat nu verder. Tegen zegt dat hij dat niet weet maar ver- donders, maar vader Hendrik wil de avond wordt er weer geschoten telt wel van de afgelopen nacht, dat hun bepraten, maar ze gaan toch richting van of over het kanaal en beaamt hij en zegt dat hij daarbij onder beschietingen wel kijken ook uit de richting Almen; het is aanwezig was geweest. wat er precies is gebeurd en komen met de rust gebeurd, maar weer In deze ochtendschemer, wat de na enkele uren terug. Ondertussen allen de kelder in. Als het donker voorbode was van een mooie voor­ trekken Duitsers met voertuigen wordt, komen er Duitsers bij de jaarsdag, kwamen op dat moment terug, maar op dezelfde momenten boerderij, deze ver­plaatsen zich een aantal gewapende Duitsers Land van Lochem 2005 nr. 1 19 achter de roggeberg vandaan. De Daarna verder terugtrekken met meter water er in, ze was daar met Canadees waar vader mee sprak enkele Canadezen en buurtgenoten Toosje in gesprongen­ om ± half elf riep: Hensup, maar dat deden ze bij Groot-Veldkamp, daar was een in de morgen. Ze werd er uit ge- niet, ze schoten direct en de Ca- gewonde Canadees die maar wees haald en zijn naar Groot-Veldkamp nadees viel direct neer. Wat een naar de grond, de meest veilige gewandeld. Daar aangekomen schrik, vader heeft geluk gehad, plek bedoelde hij. Toen naar de waren heel veel soldaten en mate- hij is niet geraakt en kwam in schuilkelder gekropen, ook he- riaal, ze waren aan het kanonnen het voorhuis en riep: allemaal de lemaal vol, maar verder richting plaatsen om de boerderij, ook kelder in, het is helemaal fout. Nieteman al kruipend naar binnen. kregen we te horen dat er nog wel Ondertussen dat de Duitsers be- Daar hadden ze de koeien net naar eens granaten van uit Holten terug gonnen te schieten kwamen een buiten gedaan. Allemaal in de koe- konden worden geschoten. groep buurlui richting onze boer- stal tussen de muren, daar waren Bij Groot-Veldkamp werden de fa- derij. De Canadezen waren bij hen ook enkele Canadezen die van milies samengesteld, dus wie bij geweest, maar verder getrokken de zolder de Duitsers onder vuur wie hoorde, dat lukte niet hele- met als eindpunt Klein-Veldkamp. hielden. De onderduikers wilden maal want in de morgen waren Men was blij en zong, maar toen de helpen verdedigen maar daar werd er ook wat naar Tjoonk gevlucht. Duitsers begonnen te schieten en een stokje voor gestoken, dat heeft We kwamen er ook achter dat niet de Canadezen, kwam een gedeelte zo enkele uren geduurd, de Duit- alleen de boerderij verbrand was, van de buurlui bij ons in de kelder, sers bleven achter de bomen aan de maar ook de schuur was in vlam- maar ook een gedeelte kwam bij Enk in onze richting schieten maar men op gegaan, zover we na kon- de Duitsers terecht achter de rog- bleven wel op afstand. den gaan vanaf Groot-Veldkamp. geberg, paniek verschrikkelijk, Op een bepaald moment om ± half Wat een ramp, men praatte er met ook enkele gingen de achter­deur elf breekt er paniek uit, men denkt elkaar over. van de boerderij binnen waar toen dat de Duitsers zullen terugko- We hebben uit onze boerderij niets heftig werd geschoten. Door de men, want men telt de Canadese mee kunnen nemen, ik meen te Duitsers is met een Panserfuist soldaten, dat is gering van aantal. weten één tas. (Panzerfaust) boven achter in de Enkele vluchten naar buiten en De Canadezen waren nog steeds boerderij geschoten, na een klein worden beschoten door Canadees op onderzoek uit en kwamen er tijdje brandde de boerderij. In de vuur vanaf de Slootsmid, dus achter dat de bevrijding nog een kelder, welke propvol zat, werd op door eigen vuur. Tante Hanna en grotere tol dan de boerderij had een bepaald moment gezegd: de Toosje van Groot-Veldkamp zijn op­geëist, namelijk dat Tante Dina loze brandt. We zouden allemaal daar ook bij die vluchten. Direct van Koeslag op onze boerderij was maar rustig naar boven komen, grijpt de officier in, tenminste hij verbrand en twee van hun kamera- maar met het naar boven gaan, zag heeft enkele blokjes op zijn jas, en den, Canadezen dus. je de boerderij branden door het werkt ons allen bij Nieteman de kleine zijraam. In de keuken zat kelder in en neemt zelf plaats op de De avond van de 5de april 1945 een gewonde Canadees en in de trap. De toestand blijft uren zo, er was een trieste bedoening gang werd je langs een schietende wordt wel wat geschoten maar op Ondertussen was er een groot mitrailleur geduwd. Er werd haast af­stand, in de kelder wordt weinig aantal soldaten met materiaal aan- niet gesproken, de onderduikers gepraat, omdat we moe zijn en wezig. Ik zag voor het eerst zwarte Jan en Henk pakten je aan de gang angstig dutten we wel eens in. De en gekleurde jongens, ze waren door naar buiten de voordeur uit. officier deelt eerst wel snoep uit vriendelijk voor ons. De kok stak En toen maar kruipen naar de maar is er een keer door. zijn branders op olie aan en we bergen van Groot-Veldkamp, daar Om ruim vier uur auto’s om de kregen te eten, daar was de hele even geweest. Vader, moeder, boerderij van Nieteman. Het ge- dag nog niet van gekomen. Het Gerrit en ik waren bij elkaar, we zicht van de officier begint te was bij Groot-Veldkamp een druk- waren hier betrekkelijk veilig, nog stralen, daar zijn de kameraden van te, de soldaten gingen hun slaap- steeds kwamen er mensen uit onze hem en onze bevrijders. Veel sol- plaats maken, met ons als burgers boerderij via de voordeur. Mientje daten en materiaal komen tegelijk, werd overleg gepleegd waar we van Dongeren gaf het op. Vader zijn we nu echt bevrijd? De taal is die nacht zouden slapen. Kinderen zei: dat gaat niet goed, ondertussen gebrekkig maar we begrijpen el- en ouden van dagen in de kelder waren Jan en Henk ook bij ons; kaar toch wel. Ze bedoelen: te veel en verder in de grote keuken op vader vroeg hun om Mientje op volk bij elkaar, er moet een groep de vloer en slaapkamers. Vanuit te halen, dat hebben ze gedaan dat naar Groot-Veldkamp en zij gaan Laren kwamen mensen die hun was een heel gevaarlijke omstan- mee, onder hun geleide vertrek- zoon hadden verloren, ook dat er digheid, want je moest een open ken we, vader en moeder zijn er nog bij. Het was de familie Kuiper, plek over. Ook wij, achter de berg, ook bij. Langzaam lopen we naar bakker uit Zutphen. Gerrit Jan oom konden onder aan de enk achter buiten, we zijn nog maar net aan de en Hanne meuje boden direct aan de bomen, dat is op ± 250 meter weg en ontdekken in een éénmans- dat Hendrik en Hanna van Klein- afstand, de Duitsers zien schieten gat bij de berg, Tante Hanna met Veldkamp en hun kinderen Toos in de richting van onze boerderij. Toosje op de arm en met ± één en Jan op hun boerderij konden 20 Land van Lochem 2005 nr. 1 blijven omdat zij geen huis meer Nu wil ik dit verhaal beëindigen op komen zijn. Nu is mijn verhaal hadden. de avond van 5 April 1945. ten einde. De Canadezen hadden het kook- ‘s Nachts als een blok geslapen met hok ingericht als commandopost. veel mensen er om heen die veel Opgeschreven, 12 december 2003, Later hebben wij daar gewoond verdriet hadden en ook nog dagen te Laren, tot we naar boerderij Plekkenpol niet uit de kleren waren geweest. zijn gegaan. Dat zal veel meer mensen zo over- Steven Jan Hijink

Mijn bevrijding

et is Zaterdag voor Pasen 1 heen, mijn pop naast me en er zijn we op de trap van het huis en kij- HApril 1945. Ik ben bijna zes gekleurde paaseieren, aan alles ken naar voorbijtrekkende Duitse en we wonen op K 33, ons laatste is blijkbaar gedacht. Ieder gezin krijgsgevangenen. Ik zwaai met onderkomen in Lochem gedurende heeft een eigen hoek. Ik herinner een vlaggetje, rood, wit en blauw. de oorlog. Het huis ligt aan de me een baby’tje, of het die nacht Hoe ik daar aan kom zal ik nooit rand van Lochem, links van de geboren is, weet ik niet meer. weten… Barchemseweg en kijkt uit op de Uit het bos ontrollen zich plotse- Benieuwd naar of er nog iets van Enk. We wonen wegens omstan- ling rechts en links van het huis ons huis en onze bezittingen over digheden, alleen voor de duur van Engelse tanks, de strijd om Lo- is, neemt mijn vader mijn broer de oorlog, in Lochem. Ik zit voor chem is los gebarsten. Bulderende en mij mee naar de overkant. We het raam en bekijk een onalledaags salvo’s uit de kanonnen van de lopen letterlijk over het slagveld en tafereel. Duitse soldaten zijn druk tanks ondersteunen de artillerie. Ze stappen over de lijken heen! Ach- in de weer, ze graven. spetteren en ratelen over de Enk, teraf onbegrijpelijk, mijn ouders Zo klein als ik ben, hoor ik de een Engelse tank wordt geraakt en houden alle ‘grote mensenzaken’ woorden bevrijding, geallieerden, vliegt in brand, het is net een film. altijd bij ons weg, nu lopen we moffen steeds vaker. Er hangt Het verhaal gaat dat de burge- ineens in de rauwe werkelijkheid! spanning, opwinding in de lucht, meester, onverschrokken in de Plotseling staan we oog in oog met geen angst. deuropening, gefascineerd naar een Canadees die een rasechte in- Mijn ouders vragen zich af wat het vuurgevecht staat te kijken en diaan blijkt te zijn. Gevechtstenue er aan de hand is, waarop mijn dat hij met grote moeite en dwang verhult zijn bruine huid, kromme moeder polshoogte gaat nemen. van de Engelse commandant, zich neus en tatoeages. Mijn broer, die Een rare gewaarwording, in al laat overreden daar weg te gaan. dan elf jaar is, is diep onder de die oorlogsjaren is ze nooit een De commandant houdt, gedurende indruk. gesprek met Duitsers aangegaan. de strijd, ‘headquarters’ in huize Van ons huis is niets meer over, in Het blijkt dat de geallieerden in de Enk. de zitkamer staat nog een gebla- aantocht zijn en dat er loopgraven Mijn moeders ongerustheid over kerde stoel, een stalen veer steekt gemaakt worden voor ons huis en onze bezittingen en ons huis aan de er uit…Naast het huis staat de langs de Enk. Lochem moet tegen overkant wint het van de angst voor prunus in bloei….. de invasie beschermd worden. het oorlogsgeweld. Ze glipt naar Omdat de geallieerden grote moei- Wij krijgen het advies het pand boven en wijst de commandant ons te hebben de IJssel over te steken, te verlaten. Het ligt overduidelijk huis aan, waar de Duitsers na ons lijkt het er even op dat ze zich in de gevarenzone. Mijn ouders vertrek onmiddellijk in getrokken terugtrekken. De verwarring is besluiten naar het hoger gelegen, zijn om zo de tegenstanders vanaf groot, maar een paar dagen later meer beschutte huize ‘de Enk’ te de bovenverdieping te beschieten. weten we zeker dat we bevrijd zijn. gaan, waar we aan het eind van Zij vraagt hem ons huis te sparen. Ons gezin logeert een paar dagen de middag arriveren. We nemen Dat blijkt onmogelijk want hij bij mevrouw Albarda, de vrouw mee wat we dragen kunnen; het heeft orders Lochem om 12 uur in van minister Albarda die in Lon- hoogst noodzakelijke. Ik heb handen te hebben…Dus geeft hij den verblijft. Zij woont met freule mijn pop Lotje onder de ene arm tegen middernacht opdracht aan Repelaer van Driel aan de Scho- geklemd, aan de andere draag ik de dichtstbijzijnde tank, ons huis, neveldsdijk. Daarna vinden we een koffertje. de laatste barrière, onder vuur te onderdak bij de familie Draafsel in Op huize de Enk aangekomen nemen. Een kwartier later zijn we Barchem, totdat we half mei terug blijken meer families op dezelfde bevrijd. Een oorverdovende stilte kunnen gaan naar Aerdenhout. gedachte gekomen te zijn, onder daalt neer over de Enk. Lochem, de familie Draafsel, de andere de burgemeester van La- De volgende morgen hebben we familie van Lulofs Umbgrove (een ren. We worden naar de kelder eieren bij het ontbijt, ik zie de ge- tijd lang onze buren) en het huis gedirigeerd waar matrassen zijn kleurde eierschalen nog voor me. Alpha, jarenlang hotel Alpha, waar klaargelegd. In de kelder voel ik De zon schijnt en iedereen is blij we onder andere ondergebracht me veilig, mijn familie om me en opgelucht. Na het ontbijt staan zijn geweest, blijven we ons leven Land van Lochem 2005 nr. 1 21 De spits van de Canadese troepen die Lochem bevrijdden bestond uit tanks. Zij kwamen over de Lochemse berg de Zuiderenk in, waar de Duitse troepen zich hadden ingegraven. (Schilderij gemaakt in opdracht van Lt. Peter Mellowes) lang trouw. Gedurende de oorlog teriaal aan jeeps, tanks en auto’s, te bestaan dat zich bezig houdt met zijn we in Lochem verschillende volgeladen met dappere, nu o zo de organisatie van de jaarlijkse keren geëvacueerd. broze bevrijders, door ons land herdenking. Ik word uitgenodigd De beelden en de herinnering aan rolt, ben ik onder de indruk. Ik ga en samen met mijn zusje tijg ik op mijn bevrijding zijn mijn hele in oktober naar de herdenking in ’s- 1 april richting Lochem. Ook hier leven sterk op mijn netvlies ge- Hertogenbosch, waar ik nu woon. vinden de veteranen op diverse bleven. Gedurende deze 60 jaar Er knaagt iets aan mijn gevoel: het voertuigen een warm onthaal. heb ik nooit één herdenking over is niet de herdenking van mìjn be- Bij het gebed, uitgesproken door geslagen. vrijding! Daarom zoek ik contact de Revd. Leslie Skinner op de Wanneer in 1995 oud oorlogsma- met Lochem waar een comité blijkt kleine begraafplaats in Barchem, 22 Land van Lochem 2005 nr. 1 huiver ik. Ik bedenk me dat deze komen doen. Nadat we dat uit de hebben. We hebben elkaar veel te chaplain 50 jaar geleden hier voor doeken gedaan hebben, roept een vragen en te vertellen. Er worden zijn mannen hun oorlogsgraf heeft mevrouw uit: “Maar dan moet u foto’s gemaakt van Mellowes, moeten verzorgen… Peter Mellowes ontmoeten!” Zodat de Revd Skinner en ons. Als we Bij de bijeenkomst na het offici- ik even later oog in oog met ‘mijn’ een paar dagen later samen eten, ële gedeelte in hotel Meijlink zijn bevrijder sta… vertelt Peter dat twee dingen in mijn zus en ik vreemde eenden in het bijzonder hem jaarlijks naar de bijt. De ‘regulars’ uit Lochem Een bijzondere gewaarwording, Lochem terug voeren: het feit dat en uit Engeland kennen ons niet hij heeft 50 jaar in de veronder- er niets veranderd is op de Enk en en vragen zich af wat we hier stelling geleefd ons gedood te omstreken in die 50 jaar én zijn Land van Lochem 2005 nr. 1 23 Duitse soldaten zijn omgekomen, die hij niet heeft kunnen sparen… een beeld dat hij niet kan losla- ten… Maar hij vertelt ook van een glorieus moment, wanneer de Duitsers verslagen zijn, hij ze “Hände, hoch, Schweinhunde!” kan toevoegen. Trots laat hij het schilderij zien dat hij door een En- gelse schilder op zijn aanwijzing van de strijd om Lochem, heeft laten maken De tweede keer is Mellowes ver- huisd naar een flat en heeft hij op- geruimd en iets voor mij bewaard. Het is een klein glaasje, er is met de hand een fazant op geschilderd. Hij vertelt erbij dat hij het uit een of ander huis in Duitsland heeft gepikt. Er waren er ooit zes, ik krijg het laatste. Hij oogt nu ouder, vermoeider, vertelt dat de oorlog hem, vooral s’nachts niet met rust Marti Domhoff, Peter Mellowes, Revd Skinner en Erna Domhoff. laat, dat hij zijn verhaal niet kwijt kan bij zijn kinderen en dat zelfs de Revd. Skinner geen antwoord heeft op zijn vragen! ‘I am history, my children are the future’…. verzucht mijn dappere bevrijder. Vorig jaar, in januari 2004, is Peter Mellowes ‘in alle rust gestorven’, zeggen zijn kinderen. Bij onze laatste ontmoeting drukt Peter me op het hart dit verhaal op te schrijven. Een opdracht waar ik nu aan voldaan heb. Een bevrijding.

Marti Domhoff

Revd. Leslie Skinner op de begraafplaats in Barchem kameraden die op de begraafplaats resulteert in twee logeerpartijen in liggen natuurlijk! Poole in Engeland. Het besef begint tot mij door te De eerste keer is mijn gastheer dringen dat ik naast ‘mijn’ bevrij- fysiek nog fit, hij kookt, laat ons in der zit en dat deze zelfde man, zijn auto kennis maken met Poole met buitengewoon veel moed en en omgeving. Hij vertelt natuurlijk levensgevaar op D-day tegen de veel over zijn oorlogsbelevingen. rotsen van Normandië is opge- Tussen de regels laat hij een beetje klommen. Hij oogt nog een als merken hoe moeilijk het soms is, ‘ferme, stoere knaap’. dat oorlogsverleden. Hij vertelt We wisselen adressen uit, wat later dat er door zijn toedoen jonge 24 Land van Lochem 2005 nr. 1 Herinneringen aan de Bevrijding!

a de Slag om Arnhem werden Wij waren helemaal enthousiast en eieren van de boer! En dan kwam Nin Lochem (eind november samen met Hendriek en Mineke de boerin mij vragen: “kom nog begin december 1944) veel huizen gingen we meteen op weg. De es efkes proaten”, want zij en haar door de Duitsers gerekwireerd hond namen we mee en die kreeg dochters kenden geen Engels. voor de Voedselvoorziening. een oranje strik om! We liepen het Intussen gingen in Lochem en Zo kwamen wij (mijn moeder en pad af richting Barchemseweg en Laren de gevechten door, waarbij ik) na twee verhuizingen terecht door het bos rechtsaf naar de Dol- enkele huizen aan de Barchemse- in ’t Veen, bij de familie Potman. lehoed. Daar zagen we in de verte weg in brand werden geschoten. Eerst moesten we ons huis aan de de soldaten met verrekijkers op Ons huis bleef staan en we konden Barchemseweg in één dag verla- ons gericht. Het bleken Canadezen. er na de bevrijding weer in terug. ten. We trokken in bij kennissen, Maar we werden meteen gewaar- Maar voor mij was “de” Bevrijding verder op, die een klein huisje had- schuwd terug te gaan naar huis en op 1 april in ’t Veen. den, maar moesten daar ook uit na die oranje strik af te doen – dat was Aan de oorlogswinter op de boer- een week. Het “vaste” melkadres te gevaarlijk, want wij bevonden derij bewaar ik de beste herinne- van die familie bood uitkomst en ons nog op vijandelijk terrein! Ze ringen. Er was een warme sfeer, zo kwamen wij op die boerderij, waren nog niet verder opgerukt veel mensen werden geholpen, waar we de laatste oorlogswinter dan de Dollehoed! géén honger: met melk, de slacht, doorbrachten. ’s Avonds legerden de troe- rogge, et cetera. Op 1 april 1945 naderden de pen zich in het bos ten noor- Twee meisjes uit het westen bleven Engelse of Canadese troepen de den van de boerderij. Het was op hongertocht hangen en ‘t was grens. Op die zondagmorgen floten een fantastisch gezicht: na al gezellig met veel jonge meisjes de kogels over de boerderij, dus die jaren van verduistering, (de jongens moesten zich schuil iedereen bleef binnen! Tegen de overal lichtjes van kampvuur- houden!). middag werd het stil en plotseling tjes! kwam een jongen op de fiets over De volgende dag steeds aanloop E.B.C. Kortlandt- ten Zeldam de zandweg gereden, die riep: “De van militairen, die chocola en ei- Tommies bunt bie den Dollehoed”! poeder wilden ruilen tegen verse

Een kleine geschiedenis

eschiedenis is het verhaal van indirect, een verhaal, over mensen. beeld: er stopt een tank, een man Ghet menselijk handelen. Velen Geschiedenis is het kijken naar klimt er uit en begint een praatje, van ons zullen zich het vak ge- mensen, het is de kunst om in de het praatje wordt een verhaal .... schiedenis uit hun schooljaren met huid van die mensen te kruipen, personal history. weinig sympathie­ herinneren. Voor proberen te denken wat zij dachten, hen was het puur een leervak: jaar- iets van hun hoop en vrees te er- 60 Jaar tallen stampen, vreemde namen varen. Hen zonder een oordeel tot Tot onze eigen geschiedenis be- onthouden tot en met de repetitie, hun recht te laten komen. Mensen hoort ook de laatste grote oorlog het liefst niet langer. Geschiedenis zoals wijzelf. Het is nodig dat in onze buurt, nu 60 jaar geleden was: oorlogen om de macht, vre- het verhaal van de mensen wordt uitgevochten. De sporen ervan zijn desverdragen met landjepik in het opgeschreven. Anders verdwijnen grotendeels verdwenen. Verwoeste groot, de grote veldslagen, nieuwe hele generaties spoorloos. huizen zijn gerepareerd of her- vredes als eendagsvliegen. bouwd. Op de Lochemse Berg zijn Die voorkeur voor de grote ge- Massa of enkeling? nog wat ingevallen loopgraven te beurtenissen was het gevolg van Als je de grote boekwerken over zien. En dan zijn er natuurlijk nog tijdgebrek; er was op school wel de Tweede Wereldoorlog leest, hun de militaire begraafplaatsen Greb- meer te doen dan over geschiede- verslagen­ van de grote troepenbe- beberg, Margraten, Oosterbeek, nis praten. De belang­stelling van wegingen of vastgelopen opmar- Groesbeek, Holten en Ysselsteyn. jonge mensen werd hierdoor niet sen, is het alsof je als toeschouwer Daar bladerend in de registers krijg groter; die is meer gericht op de in de berm van de weg staat en je de beklemmende gedachte: dit toekomst. Velen van ons beginnen de kolossale tanks voor­bij ziet en is de database van het dodenrijk. pas na hun 5Oste aan het Grote hoort en voelt rollen met hier en Wie er langs de rijen graven loopt Omzien. daar compagnieën infanterie of komt in de verleiding meer aan troepen bemodderde krijgsgevan- getallen en nummers te denken Kijken naar mensen genen met hun ‘eastern look’. dan aan mensen. De opschriften Geschiedenis is altijd, direct of Een enkele keer verandert het van deze soldatengraven vertellen Land van Lochem 2005 nr. 1 25 ons minder over de doden - hoog- kleine honderd meter in de richting Terwijl de Somersets en Dragoon stens hun leeftijden - dan over de Lochem, tegenover Erve Harkink Guards via Zwiep oprukten trok- nabestaanden: “only son of...; we zat een Duitser in een eenmansgat ken de Wiltshires samen met de cannot God Thy purpose see...; aan de slootkant en schoot hem tanks van de Sherwood Rangers unknown British soldier ...; known neer. Meteen werd er van veel Yeomanry over de Barchemse- unto God”. Een naam, een num- kanten op de kolonne geschoten, weg richting Lochem. Ter hoogte mer, anders ben je zelfs op zo’n de infanterie­ zocht haastig dek- van Villa Musch was er een via- begraafplaats niet terug te vinden. king op de boerenerven langs de duct over de trambaan­ Deventer- Op de militaire begraafplaats weg, de tanks beantwoordden Borculo. Dit viaduct was door de Holten zullen we de elf Britse mili- het vuur en na enige tijd werd de Duitsers opgeblazen en van de tairen niet vinden die bij de bevrij- opmars langzaam voortgezet. Als huizen aan de rand van Lochem ding van Lochem sneuvelden. Zij we bedenken dat over de afstand werd hevig geschoten. De opmars zijn begraven op het Barchemse Harkink-Lunsink 3 à 4 uur werd kwam tot stilstand. De infanterie kerkhof. Van hen weten we meer gedaan moet de conclusie zijn dat groef zich in aan de bosrand. Er dan namen en nummers, door de de Duitse tegenstand erg sterk is lag een groot open terrein, de Enk, verhalen van ‘mates’ die het over- geweest. De dode Swarbrick kreeg werk voor tanks zonder infanterie. leefden. Ter gelegenheid van de een tijdelijk graf bij de inrit van Peter Mellowes was commandant herdenking van onze bevrijding De Weerd. Toen de Engelsen De van een ‘troop’ tanks. Een troop lijkt het me zinvol deze verhalen Cloese en het monument van Sic- bestaat uit vier tanks, maar, maar door te geven. Om niet te vergeten. kesz waren gepasseerd kwamen de omdat er eerder een tank was eerste huizen van Lochem in zicht. uitgevallen werd de aanval op de All Fools’ Day ’45 Duitse loopgraven met drie tanks Ze waren rond middernacht uit Onuitwisbaar ingezet vanuit de bosrand achter Varsseveld vertrokken: twee ba- Tegenover het - brandende - Lun- het huis De Enk. taljons infanterie, namelijk de So- sink kreeg sergeant Dicky Brew Bij de tank van korporaal Spoors merset Light Infantry en het Wilt- de opdracht met zijn sectie, negen ontplofte een Duitse mortier- shire Regiment, en twee afdelingen man, een hoek af te snijden en het granaat, waardoor Spoors half tanks van de Sherwood Rangers en huis met het rieten dak (S) te bezet- blind werd. Hij kreeg opdracht de 4/7th Royal Dragoon Guards, ten. Maar in het roggeland hadden terug te keren. De tanks van Mel- en enkele ondersteunende leger- de Duitsers zich ingegraven en lowes en sergeant O’Pray gingen onderdelen. langs de Hoge Enk en de trambaan door tot dicht bij de Duitse loop- Doel was de bruggen over het - tegenwoordig Somerset - lag de graven. Mellowes’ tank kreeg een Twentekanaal bij Lochem in han- Duitse hoofdweerstandslijn. Ze Panzerfaust aan de onderkant, den te krijgen. Na wat schermutse- hadden een prima schootsveld. maar door snel achteruitrijden lingen onderweg en sterke tegen- Brews sectie verliet de Zwiepse- bleef de tank intact. O’Pray maakte stand bij Ruurlo werd Barchem weg en in een paar seconden een - verkeerde - ­bocht om op- bereikt. Hier werd besloten dat de sneuvelden vijf van de negen man. nieuw een aanval uit te voeren Wiltshires met de Sherwood Ran- Brew, die over prikkeldraad was en kon daardoor aan de zijkant gers de hoofdweg naar Lochem gestruikeld en ongedeerd bleef getroffen worden door een Pan- zouden volgen. De Somersets met kon een langskomende Dragoons zerfaust, die de tank inwendig in de Dragoon Guards zouden via tank attenderen op de plaats van brand zette. O’Pray, McCracken Zwiep oprukken. Naarmate men de Duitsers, die zich overgaven. en Graham sprongen brandend uit Lochem naderde nam de kans op Dicky raakte de beelden van deze de koepel van de tank en werden tegenstand toe. De infanterie, die gebeurtenissen nooit meer kwijt. meteen neergeschoten. Belton vaak kon meerijden op de tanks, “I can’t get it out of my system”. was nog geen 24 uur tevoren als moest nu onder dekking van die Met korporaal Dave Evans had hij versterking bij de bemanning tanks, zoals dat heet, voorwaarts veel opgetrokken. Vaak vertelde gekomen. Hij zat bij de plek waar gaan. Daarbij moest de infanterie Dicky dat ze samen ergens bij de granaat insloeg en was on- mogelijke Panzerfaust-schutters Mook of Malden hadden gelopen, middellijk dood. De vijfde man, uitschakelen. De voorhoede was in de winter 44/45 en dat Dave hem tankbestuurder Tommy Potts, zat de Zwiepse molen gepasseerd. De had gevraagd: “Well Dicky, we’ve wat lager voorin en kon door het voorste tank was ter hoogte van come all the way from Normandy luik boven zijn stoel uit de tank huis nr 140 ‘Burink’ -. ‘Private’ now. They will get us no more now, springen. Hij rende naar de Duitse (soldaat) Swarbrick liep er naast, will hey?” En Dicky had gezegd: loopgraven, schoot een paar Duit- langs de berm.De dekking van een “No, but be careful”. Dave was sers dood met zijn revolver, greep tank is maar betrekkelijk. Boven- bontwerker van beroep en niet zo een van hun geweren en sloeg er op dien maakt de motor zoveel lawaai handig in het soldatenvak. Op het los. Intussen kwam Mellowes met dat je niet hoort of en vanwaar er rogge­land, zonder dekking, op 150 zijn tank te hulp en pikte hem op. geschoten wordt; je hebt geluk meter afstand van de vijand kom je Ze maakten ± 100 Duitsers gevan- als je op tijd kunt reageren. Dat zelfs met voorzichtigheid niet ver. gen nadat ze het huis Enkhorst in geluk had Swarbrick niet. Een Tank brewed brand hadden geschoten. O’Prays 26 Land van Lochem 2005 nr. 1 tank bleef brandend achter; de was kreeg Brew order in het huis plicht. Een idee van ver voor de koepel bleef geruime tijd met de te blijven en wat te rusten. De tank oorlog.In onze tijd van ‘doe maar mitrailleur schietend ronddraaien, die ondersteuning had verleend­ gewoon’ enzovoort, treft bij nadere zodat vriend en vijand zich telkens kwam langs de trambaan naar het beschouwing hun korte levensloop moesten dekken voor de rondvlie- huis, de bemanning kwam binnen, mij des te meer. Hun Majoor Hut- gende kogels. er zou een theepauze zijn. Brew chinson typeerde hen eens heel stond in de huiskamer zijn thee te raak: “We were civvies”, burgers, The man who worked on Sun- drinken toen door een van de ruiten dienstplichtigen. Let op dat ‘we’. days een kogel naar binnen sloeg. Naast Ze hadden een oproep gekregen, ze Legerafdelingen hadden vaak een Dicky stond de bestuurder van gingen hun plicht doen. Ze vochten geestelijk verzorger, aalmoezenier de van de tank, Bill Carwardine. niet alleen tegen een vijand, ze of veld­prediker, ‘padre’ genaamd. De kogel ging hem dwars door overwonnen hun vrees. Dat is iets Bij de Sherwood Rangers was dat het hoofd. Brew: “The brain was heldhaftigs. Het grafschrift van Revd Leslie Skinner. Hij trok met oozing out”. Ze haalden er een Swarbrick, onze eerstgesneuvelde, de Sherwoods mee van Norman- Duitse hospitaalsoldaat bij, die overdrijft dan ook niet: ‘The call dië tot de Duitse capitulatie in kort tevoren gevangen was geno- was not in vain; on Britain’s roll mei ’45. Het was o.a. zijn taak men. Zijn “kaputt” was ook voor of honour, you’ll find this hero’s doden en gewonden te registreren de Engelsen duidelijk. Maar de name’. en de doden een tijdelijk graf te mates van de tank zeiden: “We‘ve De Engelse dichter-schrijver Laur- geven. Daarnaast heeft Leslie come all the way from Normandy ence Binyon (1869-1943) schreef zich ingespannen om vermisten te with him, we’ll take him along”. omstreeks de Eerste Wereldoor- vinden om de nabestaanden niet te Ze wikkelden hem in een deken, log het gedicht ‘For the fallen’. veroordelen tot een langzaam ster- legden hem op de tank en reden Acht coupletten. Het vierde wordt vende hoop. Een bericht van ver- met hem weg. nog steeds bij veel herdenkingen missing is erger dan een doods­ In het café op de hoek Zwiepse- gelezen: bericht. Aan de ouders van trooper weg/Hoge Enk, bij ‘Bruinsma’ was Belton schreef Skinner dat hun een ver­zamelpost voor gewonden. They shall grow not old, as we zoon niet had geleden. Vader Bel- Bill Carwardine werd hier binnen- that are left grow old: ton bleef in zijn brieven aan Skin- gebracht; hij stierf na korte tijd. Age shall not weary them, nor ner vragen hoe de padre kon weten Het is niet ondenkbaar dat hij werd the years condemn. dat dat zo was. Geef daar maar gedood door een verdwaalde kogel At the going down of the sun eens een concreet antwoord op! van O’Prays brandende tank. and in the morning Een tankafdeling is betrekkelijk We will remember them. klein en de padre kende de beman- Civvies ning van elke tank. Daardoor was De tien in de Enk gesneuvelde Ze zullen niet oud worden zoals het identificeren van doden minder militairen werden de volgende wij die overgebleven zijn: moeilijk, vooral als de tank was dag begraven in een driehoekig De ouderdom zal ze niet ver- uitgebrand, ‘brewed’. In sommige bosje in de Enk (TG). Niet ver moeien en de jaren zullen hen niet gevallen moest Leslie tevreden er vandaan werd ook een aantal verdoemen. zijn als hij nog wat resten vond. Duitsers begraven. Bij het ondergaan van de zon en Het bekken van een mens bleef Op 3 mei 1945 volgde herbe- in de morgen het langst herkenbaar. In septem- graving van de Engelsen op de Zullen we hen herdenken. ber 1944 heeft het regiment bij Barchemse begraafplaats­ (de Enk het Albertkanaal zware verliezen was evenals Barchem gebied van Het Engelse volk stuurde zijn geleden. In Leslies dagboek vind de gemeente Laren). Toen in 1946 civvies om ons land te helpen be- ik bij dinsdag 2 september ’44: het ereveld Holten werd ingericht vrijden, de bevrijding van Lochem “Groef lichamen op die ik gisteren werd voorgesteld de stoffelijke was een Engels karwei. Ze trokken haastig had begraven. Fearful job resten van de Engelsen naar Hol- verder en lieten elf doden achter. searching ash. Ging verder om ten over te brengen. Maar een Elf man voor een kleine landstad twee andere tanks te ontruimen die officieel kerkhof is ‘consecrated in een onbekend land. De Engelsen gisteren werden uitgeschakeld. Af- ground’, gewijde aarde, herbe- zijn een volk van tradities. Wij schuwelijk, twee hospitaal­soldaten graving is onmogelijk. Zo zijn ze Nederlanders, analfabeten voor die me hielpen moesten opgeven”. bij ons gebleven. Zo blijven ze symbolen en ceremonies, lijken ons beter bij. Zestig jaar na hun daarin weinig op hen. Onze drie- Thee dood leven wij in een tijd waarin kleur lijkt het best te ogen op een Tijdens de actie van Sherwood men liever over rechten dan over haringkarretje. Ceremonies liggen Rangers tanks had Dicky Brew met plichten praat. Vrijwilligheid is ons niet zo, maar toch is het goed het overblijfsel­ van zijn sectie het in, vrijblijvendheid ligt op de loer. van tijd tot tijd te herdenken. Bij huis met het rieten dak bereikt en Vergeten is de spreuk die hier en een monument, op een kerkhof. het bezet, de opdracht was uitge- daar in het oosten wel aan de muur Daar zijn ze voor. Zodat zij die voerd. Omdat de sectie gehalveerd hing: Plicht vóór recht, recht door kwamen uit de coulissen van het Land van Lochem 2005 nr. 1 27 zuiden niet verdwijnen in de mist van het verleden. Daarom dit T.H. Swarbrick, 22 j. D.Evans, 20 j. verhaal. R.Collins, 35 j. A.O’Pray M.J.Duke, 18 j. L.McCracken, 21 j. We will remember them. C.L.Pearce, 18 j. G.Graham, 25 j. A.S.W.Warr, 19 j. M.W.Belton, 19 j. Ernst Marsman W.H.Carwardine, 31 j.

April 2001 Het monument

Aan de rand van Lochems prachtige Enk. Bijna onopvallend: “Het Monument”. Hier worden de dappere Engelse bevrijders geëerd, Die zich met grote moed tegen de Duitse overmacht hebben verweerd. Na vijf lange jaren terreur en angst voorbij. Het grote ogenblik was aangebroken: eindelijk vrij! Wij denken aan de elf die offerden hun leven. Zij waren nog zo jong, zij moesten alles geven. Zomaar in een vreemd ver land, waarom? waarvoor? Maar wat zij ons brachten gaat niet teloor: De vrijheid om zelf te denken, te doen en te zeggen. Hieraan denken we, wanneer we bloemen leggen ….

Frans van Dijk

28 Land van Lochem 2005 nr. 1