Analiza Stanja I Potencijala Korišćenja Biomase U Gradu Boru

ANALIZA STANJA I POTENCIJALA KORIŠĆENJA BIOMASE U GRADU BORU

Pripremljeno za:

RARIS - Regionalnu agencija za razvoj istočne Srbije, Trg oslobođenja bb, 19000 Zaječar

Pripremio:

Vojislav Milijić, Foragrobio cc doo

Šumska 9-III/1, Subotica

Jul, 2020

______Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Sadržaj Lista tabela Lista slika Lista grafikona Lista skraćenica 1. Sažetak ...... 4 2. Definisani zadaci ...... 6 3. Metodologija ...... 7 4. Pozadina ...... 11 5. Raspoloživost biomase ...... 11 5.1. Raspoloživost ogrevnog drveta, šumskih ostataka, pilanskih ostataka ...... 12 5.2. Raspoloživost drvenaste vegetacije iz čišćenja ivica puteva i obala reka ...... 14 5.3. Raspoloživost drvenaste vegetacije iz orezivanja i čišćenja voćnjaka...... 15 5.4. Raspoloživost poljoprivredne biomase ...... 15 6. Logistički model snabdevanja drvnom sečkom ...... 16 6.1. Koncept snabdevanja ...... 16 6.2. Snabdevači drveta i drvne sečke ...... 20 6.2.1. Javno preduzeće za gazdovanje šumama – JP Srbijašume ...... 20 6.2.2. Mali Vlasnici privatnih šuma ...... 20 6.2.3. Srednji vlasnici šuma ...... 20 6.2.3.1. Eparhija Timočka ...... 20 6.2.4. Ostali korisnici šuma ...... 21 6.2.5. Proizvođači drvne sečke ...... 21 6.3. Snabdevanje biomasom i ugovaranje snabdevanja drvnom sečkom ...... 21 8. Zaključci i preporuke donosiocima odluka ...... 26 9. Literatura i izvori ...... 28 10. Prilozi ...... 29 10.1. Putna mreža Bora i susednih opština ...... 29 10.2. Mreža reka i šumska područja u Boru i susednim opštinama ...... 30

Lista tabela T-1: Osnovne informacije o Gradu Boru ...... 11 T-2: Raspoloživost drvne biomase na teritoriji Grada Bora ...... 12 T-3: Raspoloživost drvne biomase sa ivica lokalnih puteva u Boru i susednim opštinama ...... 14 T-4: Raspoloživost drvne biomase sa obala vodotoka u Boru i susednim opštinama ...... 14 T-5: Učenici u lancu snabdevanja drvnom sečkom za Bor ...... 19 T-6: Drvna biomasa: jedinice, konverzioni faktori i cene u okruženju Bora ...... 23 T-7: Drvna sečka: jedinice, konverzioni faktori i preporučene cene ...... 25

Page 2 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Lista slika F-1: Pozicija Grada Bora ...... 11 F-2: Zona snabdevanja: radijus od 20km od Bora ...... 12 F-3: Vegetacija sa ivica puteva ...... 15 F-4: Model snabdevanja drvnom sečkom ...... 17 F-5: Primenljiv materijal za drvnu sečku i primenljiv kvalitet drvne sečke: zeleni i sveži šumski i ostali ostaci, zelena sečka skladištena na otvorenom ...... 18 F-6: Kapaciteti potrebni za skladištenje, proizvodnju i transport sirovina i drvne sečke – iverači, samo-istovarne prikolice i vozila, telehendleri ili frontalni utovarivači ...... 18

Lista skraćenica BMZ Nemačko federalno Ministarstvo za ekonomsku saradnju BLTC Logistički i trgovinski centar za biomasu KOGP Kogenerativno postrojenje za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije SDG Sistem daljinskog grejanja DKTI Nemačka inicijativa za klimu EUR, € Euro JP Javno preduzeće GIZ DeutscheGesellschaftfürInternationaleZusammenarbeit (GIZ) GmbH GIZ-DKTI Program razvoj održivog tržišta bioenergije u Srbiji ha hektar kg kilogram mm millimetar m³ kubni metar MW Megavat prm Prostorni metar ŠG Šumsko gazdinstvo Ton, t tona

Page 3 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

1. Sažetak

Projekti vezani za korišćenje biomasu u Gradu Boru do sada nisu razvijani, iako je bilo ideja i inicijativa za planiranjem kotlarnica drvnu sečku u okviru gradske bolnice. Ove godine pokrenuta je ideja da se deo sistema daljnskog grejanja u južnom delu Grada odvoji od centralnog sistema i da se napravi nova kotlarnica na drvnu biomasu koja će proizvoditi toplotnu energiju za ovaj deo grada.

Glavni nalazi o raspoloživosti biomase su sledeći:

• Ukupna površina šuma i šumskog zemljišta u ovoj zoni je 35,000ha, od čega je 70% u privatnom, a 30% u državnom vlasništvu; • Ukupan planirani prinos je oko 49.000 m3i to 29.000 m3 ogrevnog i celuloznog drveta, uz 15.000 m3 tehničkog drveta; • U proizvodnji ostane oko 5.000 m3 šumskog ostatka, od čega je 2.500 m3 iskoristivo ili 2.700tona šumskog ostatka godišnje, mahom tvrdih lišćara. • Obzirom da nema razvijenih drvno-prerađivačkih kapaciteta i da se tehničko drvo uglavnom transportuje i prerađuje u zapadnoj Srbiji, raspložive količine pilanskih ostataka nisu računate. • Količine ogrevnog drveta koje se proizvedu kako na teritoriji Grada Bora tako i susednih opština jesu raspložive ali se za njih treba izboriti na tržišti. Za šumskim ostacima gotovo da i ne postoji tražnja, a ukoliko se kapacitet budućih projekata bude oslanjao na loklane šumske ostatke, uz dopunu ogrevnim drvetom ili drvetom iz drugih izvora, može se izgraditi toplana kapaciteta 3-4MW. Ovakav kapacitet omogućuje korišćenje drvne sečke lošijeg kvaliteta; • Ukupna količina raspoložive drvne biomase iz čišćenja ivica lokalnih puteva na teritoriji Bora je 500 tona godišnje. Ukupna količina raspoložive drvne biomase koja se može sakupiti čišćenjem vegetacije sa obala vodotoka drugog reda na teritoriji opštine Bor je do 350 tona godišnje, plus oko 400 tona godišnje sa obala Timoka kojima upravljaju JP Srbijavode. Količine raspoložive biomase sa obala reka i ivica puteva, se mogu uzeti u obzir uz velike rezerve i to samo kao dopunske količine u slučaju da razmera kotlarnice omogućava korišćenje drvne sečke lošeg kvaliteta; • Bor ima deficit od 200tona slame godišnje, što znači da za potrebe stočarske proizvodnje farmeri moraju da dopremaju slamu iz susednih opština. Zato se korišćenje poljoprivredne biomase za proizvodnju toplotne energije u Boru može eliminisati kao opcija.

Imajući u vidu da Bor ima razvijen sistem daljinskog grejanja i da je optimalan kapacitet kotlarnica na drvnu sečku od 3-4MW, shodno rasploživoj sirovini, i mogućnostima za toleranciju sečke lošijeg kvalteta. U ovom slučaju potrebne količine drvne sečke bi bile na nivou od 2.000-3.000tona godišnje. Obzirom na raspložive količine ogrevnog drveta ali i šumskog ostatka, kao i drveta koje se može obezbediti sa ivica puteva i obala reka na teritoriji Grad Bora možemo da zaključimo da obezbeđenje ovih količina ne bi trebalo da predstavlja izazov. Specijalizovani proizvođači u okruženju postoje, a imajući u vidu zahtevani kvalitet drvne sečke u smislu sadržaja pepela, sirovine koje mogu da se koriste za proizvodnju su: ogrevno drvo, pilanski ostaci, šumski ostaci, kao i drvni ostaci sa ivica puteva i obala reka. Samo na teritoriji grada se proizvede preko 29,000 m³ ogrevnog drveta koje se i pored visoke tražnje, može obezbediti za lokalnu proizvodnju drvne sečke, uz 2.700 tona šumskog ostatka i 1.200 tona drveta koje se može obezbediti održavanje ivica puteva i obala reka za koje u ovom trenutku ne postoji tražnja. Kotlarnica kapaciteta 3-4MW se može snabdevati sečkom iz lokalnih šumskih i drugih drvnih ostataka, za kojima ne postoji tražnja na tržištu, uz povremene dopune sa sečkom iz ogrevnog drveta.

Page 4 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Imajući u vidu traženi sadržaj vode, ogrevno drvo ne mora da se suši pre iveranja. Imajući u vidu potrebne sirovine i logistiku, cene sečke za ovakav kvalitet, koje mogu da se očekuju su u rasponu od 15-20€/nasipnom m³, sa mogućnošću da se smanje u slučaju pojave konkurencije ili povećaju u slučaju rasta cena drveta usled povećane tražnje.

Ukoliko bi Grad Bor odlučio da razmotri izgradnju kotlarnice na drvnu sečku kao deo gradskog SDG, trebao bi da preuzme sledeće korake: • Formiranje radne grupe za razvoj projekta zamene fosilnih goriva biomasom u delu SDG i izgradnju kapaciteta iste; • Jačanje kapaciteta za projekte vezane za drvnu biomasu (obučavanje za snebdevanje drvnom sečkom i za utvrđivanje kvaliteta drvne sečke; učešće u regionalnim grupama vezanim za drvnu biomasu i studijskim putovanjima itd) • Upoznavanje sa primerima dobre prakse i obilazak postojećih kotlarnica na drvnu sečku, u zemlji i inostranstvu; • Izradu Studije izvodljivosti izgradnje kotlarnice na drvnu sečku sa detaljnom finansijskom analizom; • Priprema projekta i definisanje izovra finansiranja • Obučavanje budućih zaposlenih za snabdevanje drvnom sečkom i za utvrđivanje kvaliteta drvne sečke; • Organizacija snabdevanja drvnom sečkom, praćenje i razvoj kontrolnih mehanizama.

Page 5 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

2. Definisani zadaci

Analiza stanja i projekcije korišćenja biomase u Gradu Boru je aktivnost u okviru projekta RARIS-a, Regionalne agencije za razvoj istočne Srbije koji se sprovodi u saradnji sa programom “Razvoj održivog tržišta bioenergije u Srbiji”, koji sprovode KfW (komponenta finansiranja) i GIZ (komponenta tehničke pomoći) i finansira ih Nemačko Federalno Ministarstvo za ekonomsku saradnju i razvoj (BMZ) u okviru Nemačke klimatske i tehnološke inicijative (DKTI). Angažovanje konsultanta za sprovođenje Studije imalo je za cilj: - Analizu dostupnih potencijala drvne i poljoprivredne biomase za razvoj budućih eventualnih projekata u opštini Bor, vezanih za zamenu fosilnih goriva biomasom; - Analizu situacije na tržištu biomase u okolini Bora uz identifikaciju potencijalnih dobavljača i projekcije korišćenja od strane postojećih i budućih korisnika; - Analizu očekivanih cena biomase i proizvoda na bazi biomase; - Pregled načina skladištenja i tehnologija koje se mogu koristiti u snabdevanju biomasom; - Pregled načina upravljanja lancem snabdevanja i načina ugovaranja snabdevanja biomasom; - Davanje preporuka donosiocima odluka vezano za identifikaciju projekata koji podrazumevaju snabdevanje biomasom.

Zadaci konsultanta sastojali su se od: - Zadatak 1: Identifikacija i pregled relevantnih izvora podataka vezanih za Grad Bor i potencijale biomase: o Definisanje i primena adekvatne metodologije za kalkulaciju i analizu dostupnih potencijala biomase; o Identifikacija i intervjuisanje najvažnijih potencijalnih učesnika na tržištu biomase u okolini Bora uz analizu tržišta, korisnika biomase i dobavljača biomase; o Analiza cena proizvoda na bazi biomase. - Zadatak 2: o Analiza modela snabdevanja biomasom uz pregled aktivnosti u okviru lanca snabdevanja; o Davanje zaključaka vezanih za optimalan model snabdevanja kao i preporuka i uputstava donosiocima odluka o tome kako da definišu kapacitete eventualnih projekata zamene fosilnih goriva biomasom i kako da obezbede bolji, jeftiniji i pouzdaniji logistički koncept; o Davanje preporuka i uputstava vezanih za identifikaciju i pripremu eventualnih projekata i modele ugovaranja snabdevanja između potencijalnih snabdevača i opštine.

- Zadatak 3: Predstavljanje rezultata analiza što uključuje: o Sažetak rezultata na Srpskom jeziku u pisanom izveštaju kao i elektronska verzija Studije (WORD, PDF); o Obezbeđenje PPT prezentacije; o Priprema ostalih traženih rezultata.

Izveštaj je pripremljen od strane Foragrobio CC doo u predat u Julu 2020.

Page 6 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

3. Metodologija

Primenjena metodologija u pripremi Analize se sastojala od sledećih koraka: - Pregled literature, regulative i ostalih izvora vezanih za biomasu, opremu, logistiku, opštinu/područje; - Analiziranje i prilagođavanje definisanih metodologija za procenu dostupnih količina biomase i primena prilagođene metodologije; - Identifikacija relevantnih predstavnika zainteresovanih strana i intervjui sa zainteresovanim stranama; - Obrade podataka, izveštavanje, zaključivanje i davanje preporuka;

Pregled literature i izvora bio je fokusiran na obezbeđenje informacija o opštini i okruženju, uključujući njihove aktivnosti vezane za sprovođenje projekta sistema daljinskog grejanja na biomasu. Takođe, relevantna regulativa vezana za šumarstvo, drvnu industriju, životnu sredinu, transport, izgradnju i lokalnu administraciju je analizirana kako bi se definisale potencijalne prepreke u snabdevanju biomasom. Studije i logistički koncepti za snabdevanje biomasom za opštine ili gradove u okruženju Bora i pregledane, takođe. Pregledana je i literatura vezana za logističke koncepte i ostale relevantne studije vezane za raspoloživost biomase. Identifikovane su zainteresovane strane i njihovi predstavnici i to sledeće grupe: - Lokalna administracija (Opština) – donosioci odluka kao potencijalni potrošači biomase; - Javno preduzeće koje gazduje državnim šumama – snabdevanje, ugovaranje drvne biomase kao i informacije o proizvodnji drveta u državnim i privatnim šumama, šumska infrastruktura i potencijalni snabdevači; - Postojeći proizvođači ili prerađivači drveta i drvne biomase – snabdevanje i ugovaranje, kao i informacije o stanju na tržištu - Ostali vlasnici i korisnici šuma – šumarska i vodoprivredna preduzeća, kao i preduzeća kao potencijalni snabdevači biomasom.

Intervjui su održani u junu i julu 2020.

Metodologija za utvrđivanje raspoloživih količina drvne biomase razvijena je od strane konsultanta tokom izrade Studija predizvodljivosti za prelazak 15 toplana1 u Srbiji sa fosilnih goriva na biomasu za potrebe Nemačke razvojne banke KfW tokom 2014.god. Metodologija podrazumeva kalkulaciju raspoloživih količina drvne biomase na osnovu važećih planova gazdovanja šumama (posebnih osnova gazdovanja šumama, planova razvoja šumskih područja i oblasti). Obzirom da se privatnim šumama gazduje na osnovu privremenih godišnjih planova gazdovanja, koji su zasnovani na procenama, izvršena je korekcija prinosa do konzervativnog nivoa od 60% od prirasta, time je količina planirana za seču uvećana. Metodologija je podrazumevala da se od planiranih količina oduzmu količine koje su posečene, na osnovu podataka zavoda za statistiku2, pod pretpostavkom da se sve što je posečeno i iskoristi.

12014. Studije Predizvodljivosti za 15 toplana na biomasu u Srbiji u gradovima/opštinama: Bajina Bašta, Čačak, Jagodina, Kikinda, Kladovo, Knjaževac, Kosjerić, Negotin, Nova Varoš, Novi Pazar, Priboj, Šabac, Trstenik, Velika Plana, Zrenjanin. iC Consulenten for KfW.

2Publikacija Opštine u Srbiji Page 7 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Ipak, statistički podaci vezani za privatne šume, nisu ni približno precizni, a obzirom da se prema njima na teritoriji cele Srbije u privatnim šumama poseče nešto ispod 900,000m3,3 što je nerealno malo i značajno umanjuje količine korišćenog drveta. Tako da je metodologija modifikovana na način da su uračunate količine planirane za seču. Što se tiče prostora i površina pri ranijoj primeni metodologije u obzir su uzimane raspoložive količine drvne biomase na distanci do 50km od mesta potencijalne potrošnje. Iako se u praksi drvna biomasa može prevoziti i na veće distance, navedenih 50km se uzima kao granična vrednost za isplativost transporta biomase. Obzirom na već pomenut značajan porast tražnje za ogrevnim i celuloznim drvetom te na činjenicu da je mobilizacija šumskih ostataka isplativa samo uz transport na kraće distance i uz visoku gustinu mreže šumskih puteva, za potrebe ove Studije metodologija je modifikovana na način, da je radijus potencijalnog snabdevanja smanjen na 20km. Svi drvni sortimenti se klasifikuju u sledeće kategorije: neiskoristivi šumski ostatak, tehničko drvo, ogrevno i celulozno drvo i iskoristivi šumski ostatak. Neiskoristivi šumski ostatak je onaj deo šumskog ostatka koji se iz tehničkih razloga ne može izvući iz šuma i njegovo učešće je procenjeno na 5% ukupnog prinosa. Učešće ostalih kategorija se definiše na osnovu postojeće sortimentne strukture, i ono iznosi od 15-30% za tehničko drvo lišćara do 60% za tehničko drvo četinara; 60% za ogrevno i celulozno drvo lišćara ili 40% za ogrevno i celulozno drvo četinara; 5% za šumski ostatak lišćara i 5% za šumski ostatak četinara. Pilanski ostatak se kalkuliše na osnovu količine proizvedenog tehničkog drveta u iznosu od 40% od kojih se uzima jedna polovina kao potencijalno raspoloživa, obzirom da pilane troše pilanski ostatak i za sopstvene potrebe (sušare, parionice). Međutim, količine pilanskog ostatka računate na ovaj način mogu biti relevantne za delove Srbije sa razvijenom primarnom preradom drveta, što nije slučaj sa istočnom Srbijom, iz koje većina tehničkog drveta odlazi na pilane u drugim mestima potrošnje.

Specijalna metodologija je razvijena od strane konsultanta i za utvrđivanje količina drvne biomase koje se mogu obezbediti planskim čišćenjem ivica puteva i obala reka4. Metodologija se sastoji od mapiranja područja uz korišćenje shape fajlova i topografskih mapa kako bi se definisao raspored i dužine reka i puteva, kao i granice opština i šumskih područja. Za mapiranje korišćen je otvoreni softver Quantum GIS5. U narednom koraku, kada su dužine reka i puteva identifikovane, određene su površine na kojima raste vegetacija u širinama od 2 do 5 metara. Takođe, procenjena je pokrivenost drvenaste vegetacije po jedinici površine i procenjen je očekivan prirast vegetacije uz pretpostavku da se seča vrši svakih pet godina. Osnovna pretpostavka vezana za raspoloživost drvne biomase sa ivica puteva i obala reka je da se područje treba ravnomernim zahvatima očistiti u narednih pet godina i da se naredna čišćenja vrše u istim intervalima. Pri prvim sečama količina raspoložive biomase može biti i veća, jer ovakva čišćenja nisu obavljana redovno. Što se tiče ivica puteva, sledeće pretpostavke su promenjene: 25 tona/ha kao petogodišnji prirast odnosno proizvodnja sveže drvne biomase, 2 metara prosečna širina pojasa ivice puta na po 2 strane, kao bufer između puta i ostalog zemljišta koje se čisti. U praksi bufer zona između putnog i drugog zemljišta zavisi od katastarske i vlasničke situacije, ali je prosek od 2 metara na 2 strane ili ukupno 4 metara uzet za kalkulaciju. Uzeta je i prosečna pokrivenost putnog pojasa drvenastom vegetacijom od 70%. Što se tiče raspoloživosti biomase, kalkulacija je vršena samo za lokalne puteva koje održava Grad Bor. Državni putevi nisu uzeti u obzir, jer se oni redovno održavaju i vegetacija je već očišćena, a i njihovo održavanje nije u nadležnosti lokalnih samouprava.

3https://publikacije.stat.gov.rs/G2020/Pdf/G20201127.pdf 4Milijić, V. Studija snabdevanja drvnom sečkom za grad Zaječar. GIZ DKTI 2018. 5https://qgis.org/en/site/ Page 8 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Što se tiče obala reka, sledeće pretpostavke su usvojene: 35 tona po ha kao petogodišnja proizvodnja sveže drvne biomase; 3 metara sa obe stane ili 6 metara ukupno kao zona obale - između reke i susednog zemljišta koja se treba čistiti od vegetacije u slučaju vodotoka drugog reda kojima upravljaju lokalne samouprave i 5 metara sa obe strane ili 10 metara ukupno kao zona obale – između reke i susednog zemljišta koja se treba čistiti od vegetacije u slučaju Timoka kojim upravljaju JP Srbijavode. U praksi širina ove zone zavisi od katastarske situacije i vlasništva ali je ovaj prosek uzet za kalkulacije. Prosečna pokrivenost obale vegetacijom od 70%. Samo su uzete u obzir obale reka van šumskih područja. Obale reka u šumskih područjima nisu uzete u obzir jer su one ili deo gazdinskih jedinica u državnim šumama ili deo privatnih šuma, tako da nadležnost lokalnih samouprava i vodoprivrednih preduzeća u čišćenju ovih obala ne postoji.

Specijalna metodologija je razvijena od strane konsultanata i za utvrđivanje rasploživih količina poljoprivredne biomase6. Ova metodologija podrazumeva kalkulaciju raspoloživih količina iskoristivih žetvenih ostataka, tj slamu: ječma, raži, ovsa, pšenice, ostalih žitarica, kukuruza, soje i suncokreta, koje se mogu prikupiti u formatu velikih bala, a koji podrazumevaju stopu iskorišćenja slame od 60% na posedima većim od 50 ha uz umanjenje za količine slame koje koriste stočarski proizvođači na farmama većim od 50 ha. S bzirom na to da svi veći sistemi KOGP ili SDG na slamu koriste velike bale, procenjuju se potencijali prikupljanja na imanjima većim od 50ha. Ovo ograničenje od 50ha utvrđeno je kao minimalna površina zemljišta na kojoj je moguće sinhronizovati prikupljanje i baliranje useva, uzimajući u obzir radne kapacitete balirke kao osnovne mašine uključene u proces. Na kraju, ukupan potencijal prikupljanja smanjen je za količinu slame potrebne za razvijenu stočarsku proizvodnju. U prvom koraku procenjen je odnos zrna i ostataka za useve koji su razmatrani. U slučaju pšenice,ovsa, spelte, ječma i ostalih žitarica sličnih pšenici, primenjuje se odnos 1:1. Za raž se primenjuje odnos 1:1,12. Za kukuruz se primenjuje odnos 1:1,2, dok je u slučaju soje taj odnos 1:0,6. Za suncokret se primenjuje odnos 1:2.Kao drugi korak, detaljno prikazane površine zasađene odgovarajućim usevima (ječam, raž, zob, pšenica i pirinač, ostale žitarice slične pšenici, kukuruz, soja i suncokret) u svakoj opštini u Srbiji, prema klasama zemljišta (ukupno, ispod 0,5ha, od 0,5ha do 1ha, od 1ha do 2ha, od 2ha do 5ha, od 5ha do 10ha, od 10ha do 20ha, od 20ha do 30ha, od 30ha do 50ha, od 50ha do 100ha i više od 100ha) unete su u obračunski list. Izvor podataka je bio popis poljoprivrede Srbije. Kao treći korak, izračunat je prosečan prinos pojedinačnih useva (ječam, raž, ovas, pšenica i pirinač, ostale žitarice slične pšenici, kukuruz, soja i suncokret), na osnovu zvaničnih podataka o poljoprivrednoj statistici. Kao četvrti korak, izračunata je ukupna proizvodnja žitarica za svaki pojedinačni usev, svaku klasu zemljišta prema površini, svaku opštinu u Srbiji. Kao peti korak, radi izračunavanja potencijala prikupljanja, stopa iskorišćenja utvrđena je na 60% - počevši od pretpostavke da postoje poljoprivredni proizvođači koji veruju da zaoravanjem ostataka unapređuju kvalitet zemljišta. U slučaju potencijala prikupljanja na zemljišnim posedima većim od 50ha, utvrđena je stopa iskorišćenja od 60%; takođe je utvrđena opšta stopa prikupljanja od 30%. Kao šesti korak, izračunat je potencijal biomase bez obzira na veličinu zemljišta i primenom opšte stope. Takođe je izračunat potencijal velikih bala na zemljištu iznad 50ha. Kao sedmi korak, u obračunski list je uneta struktura podataka o stočarskim gazdinstvima. Podaci obuhvataju broj grla stoke (koja daju mleko, meso, ostali) s obzirom na strukturu poljoprivrednog zemljišta prema klasama (ukupno, ispod 0,5ha, 0,5ha do 1ha, 1ha do 2ha,2ha do 5ha, 5ha do 10ha, 10ha do 20ha, 20ha do 30ha, 30ha do 50ha, 50ha do 100ha i više od 100ha). Kao osmi korak, utvrđen je faktor količine slame od 8 kg koja se koristi po grlu stoke. Kao deveti korak, izračunata je ukupna količina slame koja se upotrebljava kao prostirka za stoku i količina slame kao prostirka za stoku na gazdinstvima većim od 50ha. Logika kojom se rukovodilo je da će poljoprivrednici

6Dostupnost poljoprivrdne biomase u Srbiji. Wieser, H. Milijic, V. za GIZ DKTI. http://www.bioenergy- serbia.rs/images/documents/studies/20171028_Agrobiomass_Study_RS.pdf Page 9 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______koji uzgajaju stoku na zemljištu većem od 50ha slamu prvenstveno upotrebljavati kao prostirku za stoku, a tek ostatak za energiju. Na kraju, kao deseti korak, zbir ukupne količine slame koja se koristi za prostirku i količine slame koja se koristi za prostirku na gazdinstvima većim od 50ha oduzima se od prethodno izračunatog potencijala poljoprivredne biomase, što ostavlja količinu slame koju je moguće prikupiti (na svim klasama zemljišta) i količinu slame koju je moguće prikupiti u balama velikih dimenzija (na gazdinstvima većim od 50ha).

Projekcije korišćenja i preporuke za snabdevanje biomasom su koncipirane na osnovu pregleda literature, lokalnih uslova, inputa zainteresovanih strana, logističkih studija i dostupnih primera najbolje prakse.

Page 10 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

4. Pozadina

Grad Bor nalazi se u istočnoj Srbiji i sedište je Borskog okruga. Mapa Grada je prikazana ispod.

F-1: Pozicija Grada Bora

Osnovne informacije o Gradu prikazane u tabeli ispod:

Info/Grad Bor Površina km2 856 Broj naselja 1 urbano+13 ruralnih Ukupna pop.7 48.615 (34.160 u urbanim naseljima) T-1: Osnovne informacije o Gradu Boru

Projekti vezani za korišćenje biomasu u Gradu Boru do sada nisu razvijani, iako je bilo ideja i inicijativa za planiranjem kotlarnica drvnu sečku u okviru gradske bolnice. Godina 2020. pokrenuta je ideja da se deo sistema daljnskog grejanja u južnom delu Grada odvoji od centralnog sistema i da se napravi nova kotlarnica na drvnu biomasu koja će proizvoditi toplotnu energiju zakorisnike iz ovog dela grada.

5. Raspoloživost biomase

Raspoloživost biomase za grad Bor, računata je kao rasploživost drveta iz šuma u krugu od 20km od Bora tj. u okviru tritorije Grada uz procenu rasploživosti potencijalno rasploživih količina drveta sa vodotoka i ivica

7 Prema Censusu od 2011 - http://popis2011.stat.rs/?page_id=2162 Page 11 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______puteva na teritoriji grada, a na osnovu opisanih metodologija. Takođe, predstavljena je i potencijalno raspoloživa količina poljoprivrednih ostataka na osnovu opisane metodologije.

5.1. Raspoloživost ogrevnog drveta, šumskih ostataka, pilanskih ostataka

Bor je lociran u nekadašnjem timočkom šumskom području, koje pokriva delove Zaječarskog i Borskog okruga. Zona od 20km oko sedišta grada, podrazumeva grad Bor i manje delove grada Zaječara i opština Negotin, Majdanpek, Žagubice i Boljevac, tako da ćemo da uzmemo u obzir samo teritoriju Grada Bora.

F-2: Zona snabdevanja: radijus od 20km od Bora

Ukupna površina šuma i šumskog zemljišta u ovoj zoni je 35,000ha, od čega je 70% u privatnom, a 30% u državnom vlasništvu.

Informacija Količina Jedinica Površina pod šumom 35.000 ha Državno: Privatno 30:70 % Prinos 49.000 m3 Ogreno i celulozno drvo 29.000 m3 Tehnično drvo 15.000 m3 Iskoristivi šumski ostatak 2.5000 m3

T-2: Raspoloživost drvne biomase na teritoriji Grada Bora Page 12 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Ukupan planirani prinos u ovoj zoni je oko 49.000 m3, mahom drveta tvrdih lišćara. Na osnovu podataka o sortimentnoj strukturi u ovoj oblasti se proizvede preko 29.000 m3 ogrevnog i celuloznog drveta tvrdih lišćara, uz 15.000 m3 tehničkog drveta drveta tvrdih lišćara, a u proizvodnji ostane oko 2.500 m3 iskoristivog šumskog ostatka drveta tvrdih lišćara. Kada se ove količine preračunaju na težinske mere sa sadržajem vode od 50% dobija se oko 2.700tona šumskog ostatka godišnje, mahom tvrdih lišćara. Obzirom da nema razvijenih pilanskih kapaciteta i da se tehničko drvo uglavnom transportuje i prerađuje u zapadnoj Srbiji, raspložive količine pilanskih ostataka nisu računate.

Ipak, i pored toga što je proizvodnja drveta povećana, tražnja za drvetom je povećana još više što značajno utiče i na cene. Najznačajniji potrošači drveta u Srbiji kao što su Kronospan8, fabrika iverice, Sparrow9 i Eko Steppellet10proizvođači peleta, se snabdevaju iz regiona. Dodatno, Bioenergypoint11 jedan od najvećih proizvođača peleta i potrođača drveta u Srbiji se nalazi na 35km od Bora i veći deo od svojih zahteva za 100,000tona/godišnje drveta pokriva iz Timočkog područja. Ovo preduzeća upravo je 2019.god. pustilo u rad kogenerativno postrojenje za proizvodnju toplotne i električne energije (KOGP) kapaciteta 2.4MWel12koje troši više od 30.000tona drvne sečke godišnje. Pomenuta preduzeća se nadmeću u kupovini drveta drvetom, pokušavajući da obezbede količine iz državnih i privatnih šuma. One su razvile i kapacitete za seču, izvlačenje i transport drveta i nadmeću se i za kupovinu drveta na panju iz šuma oštećenih ledolomima. Dodatno, u regionu postoji tradicionalna proizvodnja ogrevnog drveta kako za potrebe lokalnih sredina tako i snabdevanje gradova u Vojvodini. Uz to, tražnja za trupcima raste značajno, zahvaljujući porastu tražnje za tehničkim drvetom u Kini i u domaćoj drvnoj industriji. Ovo je uzrokovalo značajan skok cena ogrevnog drveta od 20% krajem 2017.god. i sličan skok cena tehničkog drveta. Cena drveta se stabilizovala tokom 2018. i 2019.godine. Efekti Covid19 na proizvodnju drveta još uvek se ne mogu definisati, jer iako tražnja za tehničkim drvetom i prerađenim drvnim proizvodima za izvoz pada, tražnja za ogrevnim drvetom je na istom nivou kao prethodnih godina. U okruženju postoji nekoliko projekata kotlarnica na drvnu sečku koji se razvijaju uz podršku Kancelarije za upravljanje javnim ulaganjima Vlade Republike Srbije, od kojih će kotlarnica u Despotovcu, biti operativna već na jesen 2020.god. Pored Despotovca, kotlarnice na drvnu sečku se očekuju i u Majdanpeku i Kladovu, a u Knjaževcu se uz podršku KfW radi projekat toplane na drvnu sečku. Grad Zaječar je takođe iskazao interesovanja za ovakvim projektima. Svi ovi projekti uticaće na povećanje tražnje za drvnom sečkom i sirovinom za istu. U okruženju Bora, postoji jedno specijalizovano preduzeća za drvnu sečku Wood Chips doo, koji razvija logistički centar u selu Klokočevac, između Bora i Majdanpeka.

Sadašnja tražnja za sečkom je niska, ali će se povećati sa razvojem postojećih projekata koji podrazumevaju promenu goriva u toplanama i javnim objektima, koji su u toku u nekoliko opštinau Timočkom regionu. Tražnja se već povaćala sa KOGP projektima koji su razvijeni. Pored drveta koje potiče iz šuma, drvenasta vegetacija koje potiče iz drugih izvora se treba uzeti u obzir za proizvodnju drvne sečke. Kako bi se omogućilo korišćenje sirovina za drvnu sečku, za kojima ne postoji izražena tražnja, i kako bi se smanjili troškovi nabavke sirovina, postrojenja treba projektovati tako da se kvalitet drvne sečke umanji do mere da se omogući sadržaj vode do 55% i sadržaj pepela do 5%.

8https://rs.kronospan-express.com/sr 9http://sparrow.rs/kontakt/ 10http://www.ekostep-pellet.rs/en/about-us 11http://www.bioenergy-point.rs/ 12http://www.mre.gov.rs/doc/registar230818.html#Sec_Biomasa Page 13 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

5.2. Raspoloživost drvenaste vegetacije iz čišćenja ivica puteva i obala reka

Ukupna količina raspoložive drvne biomase iz čišćenja ivica lokalnih puteva na teritoriji Bora je 500 tona godišnje (prilog 10.1.). Ukupna količina raspoložive drvne biomase koja se može sakupiti čišćenjem vegetacije sa obala vodotoka drugog reda na teritoriji Grada Bora je do 350 tona godišnje, plus oko 400 tona godišnje sa obala Timoka kojima upravljaju JP Srbijavode (prilog 10.2.). Količine raspoložive biomase sa obala reka i ivica puteva, se mogu uzeti u obzir uz velike rezerve i to samo kao dopunske količine u slučaju da razmera kotlarnice omogućava korišćenje drvne sečke lošeg kvaliteta – sadržaj vode preko 45% i sadržaj pepela preko 3%.

Godišnji prinos Masa Grad/Opština držina (m) Površina (ha) (tona na 55% sadržaja (tona na 55% sadržaja vode) vode) Bor 366.642 147 2.566 513 Boljevac 249.736 100 1.748 350 Knjaževac 446.232 178 3.124 625 Negotin 317.132 127 2.220 444 Zaječar 249.104 100 1.744 349 Ukupno 1.628.844 652 11.402 2.280

T-3: Raspoloživost drvne biomase sa ivica lokalnih puteva u Boru i susednim opštinama

Dužina JP Dužina Drvna Lok su. Drvna Prinos Dužina vodotoka Srbijavode Prinos vodotoka P biomasa dužina P biomasa (t/god Grad/Opš. vodotoka u dužina (t/god na van (ha) (tona na vodotoka (ha) (tona na na 55% (m) šumama vodotoka 55% sv) šuma (m) 55%sv) (m) 55%sv) sv) (m) (m) Bor 295.123 157.533 137.590 16.417 16 402 80 121.173 73 1.781 356 Boljevac 228.292 104.356 123.937 45.014 45 1.103 221 78.922 47 1.160 232 Knjaževac 194.733 20.239 174.494 79.612 80 1.951 390 94.882 57 1.395 279 Negotin 354.016 136.787 217.230 48.754 49 1.194 239 136.453 82 2.006 401 Zaječar 438.588 116.864 321.724 106.343 106 2.605 521 215.382 129 3.166 633 Ukupno 1.510.753 535.778 974.975 328.162 296 7.255 1.451 646.812 388 9.508 1.902

T-4: Raspoloživost drvne biomase sa obala vodotoka u Boru i susednim opštinama

Page 14 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

F-3: Vegetacija sa ivica puteva

5.3. Raspoloživost drvenaste vegetacije iz orezivanja i čišćenja voćnjaka

Analize ostataka iz orezivnja voća do sada nisu rađene. Imajući u vidu postojanje starih voćnjaka u vlasništvu malih poljoprivrednika, kao i razvoj novih zasada, količine drvnog materijala koje će se u budućnosti moći sakupiti iz voćnjaka mogu biti relevantne za snabdevanje drvnom sečkom pri čemo mora da se uzme u obzir visok sadržaj pepela goriva obzirom na veliko učešće kore.

5.4. Raspoloživost poljoprivredne biomase

Raspoloživost poljoprivredne biomase je analizirana do detalja u 2017. Dostupnost poljoprivredne biomase u Srbiji Wieser, H. Milijic, V. za GIZ DKTI13. Ako imamo u vidu potencijale opisane u pomenutoj studiji kao potencijale koje se mogu prikupiti u formatu velikih bala, a koji podrazumevaju stopu iskorišćenja slame od 60% na posedima većim od 50ha uz umanjenje za količine slame koje koriste stočarski proizvođači na farmama većim od 50ha, kako objašnjava metodologija iz Studije do detalja, ukupan potencijal poljoprivredne biomase koja podrazumeva slamu ječma, raži, ovsa, pšenice, ostalih žitarica, kukuruza, soje i suncokreta, i imajući u vidu korišćenje slame u stočarskoj proizvodnju, teritorija grada Bora ima deficit od 200tona godišnje, što znači da za potrebe stočarske proizvodnje farmeri moraju da dopremaju slamu iz susednih opština. Zato se korišćenje poljoprivredne biomase za proizvodnju toplotne energije u Boru može eliminisati kao opcija.

13http://www.bioenergy-serbia.rs/images/documents/studies/20171028_Agrobiomass_Study_RS.pdf

Page 15 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

6. Logistički model snabdevanja drvnom sečkom

Zahtevi za kvalitetom drvne sečke određuju primenljiv logistički koncept mnogo više nego potrebne količine – količine određuju razmeru primenjenog koncepta, ali ne i model. Sa druge strane, kvalitet posredno utiče i na razmeru jer što je kotlarnica veća to je veća i njena tolerancija na loš kvalitet drvne sečke. A tražnja za biomasom lošeg kvaliteta ne postoji. Osnovni problem raspoloživosti drvne biomase je to što postoji visoka tražnja za biomasom dobrog kvaliteta – ogrevnim drvetom, jer i pored visoke proizvodnje ogrevnog drveta, isto traže i fabrike peleta, iverice, a i proizvođači drvne sečke koji snabdevaju manje kotlarnice. Ukoliko ima mesta za kotlarnice većeg obima preko 3-4MW, istima treba dati prednost. Ove kotlarnice se mogu primeniti ili u industriji ili kao kotlarnice u sistemu daljinskog grejanja. Obzirom da Bor ima veoma razvijen sistem daljinskog grejanja, trebalo bi izabrati opciju koja podrazumeva razvoj projekta srednje ili veće kotlarnice, za koju se može obezbediti snabdevanje iz kruga od 20-30km. U tom slučaju adekvatan kapacitet je 3-4MW, zahtevi za količinom drvne sečke će u zavnisnosti od izabrane tehnologije biti od 2.000-3.000tona i to prema SRPS EN ISO 17225-4 je: sadržaj vode preko M40 %; veličina čestica: P16-P45S; sadržaj pepela A3.0 i više; Klase kvaliteta A1, A2; Nasipna gustina: BD 160-250 kg/nasipnih m³; donja toplotna moć: 11,17 MJ/kg. Ovakve kotlarnice pored sečke dobrog kvaliteta, koja se proizvodi od ogrevnog drveta i pilanskih ostataka, mogu koristiti i sečku lošijeg kvaliteta koja se može proizvesti od šumskog ostatka ili drveta sa ivica puteva ili obala reka. Sirovina za sečku sa sadržajem vode preko 40% se ne mora sušiti u logističkim centrima za biomasu. Iako je nekoliko gradova u Srbiji izrazilo interesovanje da sami proizvode drvnu sečku za svoje potrebe, ovaj posao najbolje funkcioniše ako se prepusti privatnom sektoru i ako se drvna sečka kupuje kroz javne nabavke. Ipak, posao lokalne samouprave kao kupca jeste da ugovori i kontroliše snabdevanje potrebnih količina drvne sečke adekvatnog kvaliteta.

6.1. Koncept snabdevanja

Primenljiv model lanca snabdevanja je predstavljen na ilustraciji ispod. Sledeće operacije su prisutne u ovom modelu: 1. Proizvodnja i prikupljanje drvne biomase, što sadrži: a. Seču drveta i biomase; b. Izvlačenje drveta i biomase na šumski put ili na šumsko stovarište; c. Preradu drveta uz proizvodnju drvnog ostatka u primarnoj preradi – u slučaju korišćenja drvne biomase iz prerade drveta; d. Transport drvne biomase do centralnog stovarišta; 2. Operacije u BLTC, uključujući: a. Skladištenje drvne biomase; b. Iveranje; c. Skladištenje drvne sečke; d. Manipulaciju biomasom i drvnom sečkom; 3. Transport drvne sečke; 4. Potrošnju drvne sečke u SDG, uključujući: a. Skladištenje u skladištu kotlarnice; b. Manipulaciju drvnom sečkom; c. Potrošnju drvne sečke.

Page 16 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

F-4: Model snabdevanja drvnom sečkom

Proizvodnju i sakupljanje drveta i drvne biomase organizuju vlasnici ili korisnici šuma. U planinskim područjima Istočne Srbije, seča se vrši motornim testerama dok se izvlačenje drveta vrši skiderima ili adaptiranim poljoprivrednim traktorima. Ova praksa postoji i u državnim i u privatnim šumama, sa razlikom da je mreža puteva razvijenija u državnim šumama kao i razmere operacija. Individualni vlasnici privatnih šuma operacije izvode na manjim površinama – na jednoj ili više parcela, dok korisnici državnih šuma operacije izvode u jednom ili više odeljenja u okviru gazdinskih jedinica. Drvna biomasa se može proizvoditi i čišćenjem vegetacije sa obala reka i ivica puteva. U ovom slučaju specijalne mašine koje seku automatski ili ručna seča se može primeniti. Drvna biomasa se potom treba transportovati na centralno stovarište – BLTC što podrazumeva operacije utovara na transportno sredstvo na šumskom putu ili stovarištu ili na pilani ako se radi o pilanskim ostacima. Drvna sečka se takođe može proizvoditi direktno na šumskom ili asfaltnom putu. Centralno stovarište za biomasu jeste mesto sa dovoljno prostora za neprerađenu biomasu, za skladištenje drvne sečke i za manipulaciju angažovanim mašinama. Na tom stovarištu drvna biomasa se pomoću iverača prerađuje u drvnu sečku. Drvna sečka se može skladištiti na istom mestu pod nadstrešnicama kako bi se obezbedilo dodatno sušenje i zaštita od atmosferskih padavina. Manipulacija drvnom biomasom se obavlja telehendlerima ili frontalnim utovarivačima, a moguća je i primena traktora sa utovarnom kašikama. Iverači mogu biti mobilni i stacionarni a praktičnija je upotreba mobilnih mašina.

Transport sečke do toplane se izvodi vozilima koja imaju mogućnost samo-istovara. Ovakva vozila moraju biti usklađena sa transportnim propisima, naročito ako se kotlarnica nalazi u gradu gde je pristup kamionima ograničen ili zabranjen. Za duže distance na lokacijama gde je moguć pristup teških vozila, obično se koriste kamioni sa prikolicama sa pokretnim podom kapaciteta od 90-100m³. Ipak na manje distance mogu se upotrebiti i kiperi ili kamioni sa kontejnerima. Isto tako traktori sa samo-istovarnim prikolicama se mogu koristiti za veoma male distance.

Page 17 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

F-5: Primenljiv materijal za drvnu sečku i primenljiv kvalitet drvne sečke: zeleni i sveži šumski i ostali ostaci, zelena sečka skladištena na otvorenom

F-6: Kapaciteti potrebni za skladištenje, proizvodnju i transport sirovina i drvne sečke – iverači, samo-istovarne prikolice i vozila, telehendleri ili frontalni utovarivači

Skladište sečke u kotlarnici obično zahteva prostor za sečku potrebnu za par dana do jedne nedelje sa rezervama predviđenim za zimski period veće potrošnje ili nepredviđenih blokada saobraćaja. U projektima često bi trebalo predvideti podzemno skladište sa pokretnim podom koje je povezano sa kotlom sa hidrauličnim transporterima, tako da dodatna manipulacija nije potrebna. Page 18 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Proizvodnju drvne biomase organizuju vlasnici i korisnici šuma. U državnim šumama seču i izvlačenje vrše privatne firme za usluge seče i izvlačenja. U slučaju prodaje na panju, privatne firme kupuju drvo i vrše ili pod ugovaraju seču i izvlačenje. Oni mogu vršiti i dostavu do stovarišta na kome se proizvodi drvna sečka. U privatnim šumama vlasnici privatnih šuma ili firme koje kupuju drvo na panju vrše seču i izvlačenje i mogu da vrše transport do BLTCa ili da isti vrše uslužna preduzeća. Transport drvne sečke iz državnih šuma sa šumskog puta ili stovarišta može organizovati proizvođač sečke. Iz privatnih šuma transport se može organizovati na isti način, a mogu i sami prodavci dovoziti drvo do skladišta proizvođača sečke. Sve operacije u BLTCu uključujući skladištenje sirovine, iveranje, skladištenje sečke i manipulaciju, treba da budu organizovane od strane snabdevača drvnom sečkom. Iveranje može biti rađeno samostalno ili uslužno. Transport sečke do toplane treba biti organizovan od strane snabdevača ili podugovoren. Na kraju samo skladištenje u kotlarnici, treba da organizuje Grad. Da sumiramo, uloge i odgovornosti snabdevača sečkom počinju planiranjem dostave drvne sečke u SDG, ugovaranjem i kupovinom ne prerađene sveže biomase. Obaveze se nastavljaju proizvodnjom biomase, preuzimanjem biomase (uključujući merenje količina i kontrolu kvaliteta) na šumskom putu, šumskom stovarištu ili pilani i transportom neprerađene biomase do centralnog stovarišta – BLTC, u zavisnosti od dogovora. Glavna odgovornost leži u upravljanjem svim operacijama (skladištenje, iveranje, manipulacija) u BLTCu i dostavi sečke potrošaču.

Info/Model – uloge Grad ugovara snabdevanje potrebnih količina drvne sečke adekvatnog kvaliteta Sečka drveta Državne šume – drvo i biomasa na putu ili centralnom stovarištu ili na mestu seče ili na panju – firme koje pružaju uslugu seče i izvlačenja za JP Srbijašume, ŠG Timočke šume – Boljevac Mali vlasnici šuma – mali vlasnici šuma ili podugovarači ili kupci drveta na panju Proizvodnja Srednji vlasnici šuma – Eparhija Timočka SPC – firma koja gazduje šumama Forestingdoo, i sakupljanje Izvlačenje Državne šume – drvo i biomasa na putu ili centralnom stovarištu ili na mestu seče ili na panju – drvne drveta firme koje pružaju uslugu seče i izvlačenja za JP Srbijašume, ŠG Timočke šume – Boljevac biomase Mali vlasnici šuma – mali vlasnici šuma ili podugovarači ili kupci drveta na panju

Srednji vlasnici šuma – Eparhija Timočka SPC – firma koja gazduje šumama Forestingdoo,

Privatna firma snabdevač ili uslužni prevoz Transport drvne biomase do centralnog stovarišta Skladištenje Privatna firma snabdevač Operacije biomase na Iveranje Privatna firma snabdevač ili uslužno iveranje centralnog

stovarištu Skladištenje Privatna firma snabdevač drvne sečke Transport sečke do toplane Privatna firma snabdevač Skladištenje Opština Potrošnja sečke u DSG drvne sečke Potrošnja Opština drvne sečke

T-5: Učenici u lancu snabdevanja drvnom sečkom za Bor

Page 19 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

6.2. Snabdevači drveta i drvne sečke

Identifikovani su najvažniji potencijalni snabdevači drvetom i drvnom sečkom u okolini Bora.

6.2.1. Javno preduzeće za gazdovanje šumama – JP Srbijašume

Državnim šumama u zoni snabdevanja Bora gazduju JP Srbijašume, Šumsko gazdinstvo Timočke šume – Boljevac. Kao preduzeće koje gazduje državnim šumama JP Srbijašume je nadležno za sve operacije vezane za šumarstvo u skladu sa Zakonom o šumama, od planiranja gazdovanja i implementacije planova, preko čuvanja šuma, zaštite šuma, doznake stabala za seču, žigosanja posečenog drveta do organizovanja proizvodnje drvnih sortimenata i prodaje. Seču organizuje JP ali je izvode privatne firme specijalizovane za usluge seče i izvlačenja drveta. Prodaja drveta vrši se na panju, pored panja, na šumskom putu ili na stovarištu i ona je u nadležnosti Generalne Direkcije JP Srbijašume a ne šumskih gazdinstava ili uprava. Postoji propisana procedura ugovaranja drveta, ali zbog velike potražnje, sistem dodeljivanja traženih količina drveta kupcima favorizuje kupce koji imaju viši stepen finalizacije proizvoda. Što se ogrevnog i celuloznog drveta tiče najznačajniji kupci su fabrike peleta i iverice.

6.2.2. Mali Vlasnici privatnih šuma

Privatne šume su značajna vlasnička kategorija u definisanoj zoni snabdevanja. Privatnim šumama gazduju sami vlasnici ali ŠG Timočke šume pruža stručno tehničke poslove, što uključuje: doznaku stabala za seču, žigosanje posečenog drveta i savetodavne usluge. Vlasnici šuma organizuju pošumljavanje, seču i prodaju drveta. Privatne šume u okruženju su fragmentirane ali su posedi veći u poređenju sa drugim delovima Srbije. Postoji i nekoliko lokalnih udruženja vlasnika šuma čije su aktivnosti uglavnom usmerene na izgradnju šumskih puteva. Iako privatnim šumama gazduju sami vlasnici, koji su ranijih godina sprovodili i seču, zbog povećane tražnje za drvetom seča privatnih šuma je postala biznis za lokalne i regionalne firme. Uobičajena praksa je da se drvo iz privatnih šuma prodaje na panju i da kupci vrše seču. Takođe, postoji i prodaja šumskih parcela od strane odsutnih vlasnika. Kupci na panju, organizuju seču, izvlačenje i prodaju trupaca i ogrevnog drveta. Krajnji kupci su potrošači ogrevnog drveta kao što su pilane, stanovništvo, fabrike peleta i iverice.

6.2.3. Srednji vlasnici šuma

U okolini Bora postoje šume u vlasništvu Eparhije Timočke.

6.2.3.1. Eparhija Timočka

Eparhija Timočka, Srpske Pravoslavne Crkve je vlasnik oko 1.000ha šuma crkava i manastira. Njihovo najveće imanje je Manastir Suvodol, sa oko 300ha. Drugi manastiri su Bukovo, Vratna, Manastirica, a imaju i više manjih parcela crkvenih šuma. Gazdovanje ovim šumama je povereno preduzeću Forestingdoo14, privatnoj konsultantskoj firmi iz Beograda. Ovo preduzeće organizuje sve aktivnosti vezane za gazdovanje šumama u Eparhiji Timočkoj, dok Eparhija dobija godišnju naknadu i snabdevanje ogrevnim drvetom. Pored Eparhije Timočke, Forestingdoo gazduje i šumama Žičke Eparhije. U Timočkoj Eparhiji godišnja seča iznosi 2.500m³od čega je 800m³godišnje u Manastiru Suvodol. Kvalitativna struktura posečenog drveta obuhvata oko 70%

14https://sites.google.com/view/forestingdoo/%D0%BF%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0 Page 20 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

ili1.800m³ogreva i do 10% šumskog ostatka, od čega je 50% iskoristivo ili oko 150tona. Glavne vrste drveća su tvrdi lišćari – bukva i hrast, a imaju i manje površine plantaža četinara. Seču je podugovorena od strane firmi za seču. Ogrevno drvo se koristi za snabdevanje manastira ili se prodaje trgovcima ogrevnim drvetom ili proizvođačima iverice, dok se šumski ostaci koriste kao ogrev gde je moguće.

6.2.4. Ostali korisnici šuma

Rudarsko topioničarski basen Bor 15u vlasništu kompanije Zijin vlasnik je ili korisnik oko 1.000ha šuma. RTB Bor16 nekada državni rudarsko topioničarski bazen, pored zemljišta koje se koristi za rudnike i industrijsku proizvodnju, preduzeće gazdovao je i sa oko 800 ha šuma. Šume su raštrkane između rudnika i još uvek za njih ne postoje planovi gazdovanja. Godišnje od 200-500 m³ bagrema se poseče, a vrše se i povremena proširenja kopova na račun šuma. Firma Rakita Exploration17 koja je razvijala rudnik bakra u okolini Bora je otkupila više od 150 ha šumskog zemljišta i šuma u atarima sela Slatina, Brestovac i Metovnica na teritoriji Grada Bora. Firma Rakita Exploration je kupljena od strane Zijin-a nakon privatizacije RTB Bor. Imajući u vidu objavljen pravac razvoja RTBa sa novim vlasnikom, može se očekivati da će više površina pod šumom biti iskrčeno za potrebe razvoja rudnika, što će rezultovati značajnim količinama tehničkog drveta, ogrevnog drveta i drvnih ostataka. Ukoliko je prosečna zapremina šuma oko 100 m³/ha, oko 15.000 m³ ogreva i šumskog zemljišta može biti dostupno tržištu. Šumski ostaci mogu biti potencijalni izvor snabdevanja za korisnike drvne sečke.

6.2.5. Proizvođači drvne sečke

U okolini Bora identifikovano je jedno preduzeće koje se bavi proizvodnjom drvne sečke: Wood Chips doo iz Beograda, sa logističkim centrom u Klokočevcu, kod Majdanpeka. Ovo preduzeće je već razvilo logistički centar za drvnu sečku u Šapcu, a od ove godine razvija i logistički centrar u Klokočevcu kod Majdanpeka gde skladišti i suši sirovinu za proizvodnju drvne sečke.

6.3. Snabdevanje biomasom i ugovaranje snabdevanja drvnom sečkom

Cena drvnih proizvoda se obično izražava u zapreminskim merama – kubni metar (m³) ili prostorni metar (prm). Ipak, drvo i drvna biomasa posebno se mogu prodavati i u masenim jedinicama – tonama. Pri kupovini drveta u tonama, značajno je pitanje niske nasipne gustine biomase u poređenju sa trupcima i ogrevnim drvetom. Dodatno, sadržaj vode svežeg drveta i biomase je konstantan i iznosi do 45-55%, dok nasipna gustina varira, pa se energetska vrednost drvne biomase mora izračunati posredno na osnovu težine. Tabela ispod prikazuje osnovne osobine drvnih proizvoda, jedinice koje se koriste u trgovini, faktore konverzije i cene.

Sa JP Srbijašume, ugovore o kupovini drveta moguće je ispregovarati samo sa Generalnom direkcijom za količine preko 50 m³. Uobičajena praksa JP je da zaključuju godišnje ugovore, gde stalni kupci imaju prednost. JP Srbijašume u nekim slučajevima, kao što su fabrike iverice ili peleta imaju praksu zaključivanja desetogodišnjih ugovora, ali nakon probnog perioda od nekoliko godina sa godišnjim ugovorima. Postoji i

15 http://rtb.rs/

17 http://www.rakita.net/en/home/ Page 21 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______slučaj vezan za KOGP postrojenja na drvnu biomasu gde su JP Srbijašume zaključile dvanaestogodišnje ugovore o snabdevanju bez probnog perioda. Preuzimanje drveta može biti: Na panju;Pored panja;Na šumskom putu ili centralnom stovarištu.

Prodaja drveta na panju je opcija koju nude JP Srbijašume, naročito kad se radi o drvetu slabijeg kvaliteta u izdanačkim šumama gde je ogrev dominantan proizvod. Ovo praksa se u okolini zadnjih godina dosta primenjuje zbog potrebe sanacije ledoloma. Praksa JP-a je da šumsko gazdinstvo objavi javni poziv18 za prodaju drveta na panju u određenim odeljenjima u okviru gazdinskih jedinica. Preduzeća zainteresovana za kupovinu se nadmeću ponudama, tako se startna cena može uvećati i za 10% i više. U slučaju prodaje na panju ugovori se baziraju na planiranim količinama za seču, dok se plaćanje vrši na osnovu izmerenih količina posečenog i preuzetog drveta. Postoji cenovnik JP Srbijašume za prodaju drveta na panju19, gde cena zavisi od pozicije šume, stanja puteva, a postoji i specijalna kategorija za drvo iz šuma oštećenih požarima, snegolomima, vetrolomima ili ledolomima. U slučaju prodaje na panju, svi poslovi seče i izvlačenja se sprovode od strane kupca, gde prodavac kontroliše i nadgleda seču i izvlačenje.

Proizvod/jedinica m³ Prostorni metar (prm) tona Definicija Zapremina kocke Zapremina kocke ispunjene punog drveta stranice drvetom i prostorom izmeću Težinska meta 1m komada drveta stranice 1m Ogrev Mera koju koriste Mera koju koriste vlasnici privatnih Mera koju koriste kupci energetskog preduzeća za šuma i trgovci drveta, peletare i proizvođači iverice gazdovanje šumama Ogrev u dugom Mera koju koriste Ne koristi se Mera koju koriste kupci energetskog preduzeća za drveta, peletare i proizvođači iverice gazdovanje šumama Sečenice Mera koju koriste Mera koju koriste vlasnici privatnih Mera koju koriste kupci energetskog preduzeća za šuma i trgovci drveta, peletare i proizvođači iverice gazdovanje šumama Šumski ostaci Mera koju koriste Mera koju koriste vlasnici privatnih Mera koju koriste kupci energetskog preduzeća za šuma i trgovci drveta, peletare i proizvođači iverice gazdovanje šumama Pilanski ostaci Ne koristi se Mera koju koriste pilane i Mera koju koriste kupci energetskog prerađivači biomase drveta, peletare i proizvođači iverice

Gustina (t/m³) Konverzioni Energetska Proizvod/Osobine Sadržaj vode (%) Četinari Lišćari faktor prm u m3 vrednost (kWh/kg) Definicija Koliko m³ drveta Udeo mase vode u Masa 1m³ drveta su potrebni za Energetska masi svežeg drveta 1prm drvnih vrednost 1kg proizvoda drveta Ogrev 45-55 760 1120 0,69 2,50 Ogrev u dugom 45-55 760 1120 / 2,50 Sečenice 45-55 760 1120 0,55 2,50

18http://www.srbijasume.rs/licitacija.html 19http://www.srbijasume.rs/pdf/cenovnikogr.pdf Page 22 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Šumski ostaci 45-55 760 1120 0,40 2,50 Pilanski ostaci 30-45 540 800 0,60 3,20

Državne šume Privatne šume Pilane Proizvodi/cene Na panju Na Na panju Na putu Na pilani putu/stovarištu Definicija Cena drveta na panju Cena drveta na Cena drveta na Cena drveta na Cena drveta na – u šumi pre seče- šumskom putu panju – u šumi šumskom putu ili šumskom putu ili kupac snosi troškove ili stovarištu – pre seče-kupac stovarištu – kupac stovarištu – kupac seče, izvlačenja, kupac snosi snosi troškove snosi troškove snosi troškove utovara i transporta. U troškove seče, izvlačenja, utovara i utovara i slučaju šumskih utovara i utovara i transporta transporta ostataka kupac snosi transporta transporta. troškove izvlačenje, utovara i transporta Ogrev Čet: 4,20 – 15,50 €/m³ Čet:18-23 €/m³ 10-15 €/prm ili Liš: 30 €/prm ili Liš: 6,20–23,50 €/m³ Liš: 26-34€/m³ 15-20 €/m³ 40 €/m³ / 1/3 to 1/2 prodajne vrednosti Ogrev u dugom Čet: 4,20 – 15,50 €/m³ Čet:18-23 €/m³ 10-15 €/prm ili Liš: 33€/tona ili Liš: 6,20–23,50 €/m³ Liš: 26-34€/m³ 15-20 €/m³ 40 €/m³ / 1/3 to 1/2 of prodajne vrednosti Sečenice Čet: 2,6-7,2 €/m³ Čet:11 €/m³ Kao ogrev Kao ogrev Liš: 5,7– 15,7€/m³ Liš: 23 €/m³ / Šumski ostaci Čet: 3,00 – 6,2 €/m³ / 7 €/prm Kao ogrev Liš: 3,3 – 11,5 €/m³ / Pilanski ostaci / / / / 9-13 €/prm

T-6: Drvna biomasa: jedinice, konverzioni faktori i cene u okruženju Bora

Prodaja drveta pored panja je praksa koja se sprovodi za manje količine drveta. Na taj način se vrši prodaja šumskih ostataka nakon seče lokalnom stanovništvu na malo. Šumski ostaci se sakupljaju i izvlače na šumski put gde ih mere šumarski tehničari. Ovo je prodaja na malo gde šumske uprave ili gazdinstva vrše direktnu prodaju. Druga mogućnost je da se naprave godišnji ili čak i dugoročni ugovori za sakupljanje i izvlačenje šumskih ostataka. Ipak troškovi ovih aktivnosti mogu biti značajni naročito u slučaju prorednih seča na strmim terenima i bez optimalne mreže šumskih puteva i vlaka. Ovakve operacije, takođe zahtevaju i značajnu radnu snagu, jer je za sakupljanje biomase potreban i manuelan rad ukoliko se radi o, za mašine, nepristupačnim mestima ili ako su ostaci rasuti neophodno ih je sakupiti na gomile pre sakupljanja.

Prodaja drveta na šumskom putu ili centralnom stovarištu je najčeša praksa JP Srbijašume, naročito kad se radi o trupcima i ogrevnom drvetu. Pilane, fabrike iverice i peleta najčešće i kupuju drvo na ovaj način. Šumski ostaci, se sa druge strane ne izvlače u slučaju primene sortimentne metode, koja je najznačajnija. Kupovina šumskih ostataka na centralnom stovarištu je najisplativija, ipak ovo je moguće primeniti samo ako se primenjuje deblovna metoda, gde se izvlače delovi stabala koji se na stovarištu kroje u sortimente.

Page 23 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Sa vlasnicima privatnih šuma, ili trgovcima drvetom mogu se napraviti ugovori za dostavljanje biomase do centralnog stovarišta ili o kupovini drvne biomase na kamionskom putu. Važno je da se naglasi da je ugovaranje sa velikim brojem individualnih vlasnika privatnih šuma komplikovano zbog njihove male individualne proizvodnje i količina drveta za prodaju. Ipak, značajne količine drveta se mogu obezbediti iz privatnih šuma ako se napravi mogućnost da vlasnici dostavljaju drvo u centralno stovarište gde bi ih lokalna samouprava otkupljivala. Sa druge strane, postoje preduzeća koja trguju drvetom iz privatnih šuma i sa njima je moguće napraviti ugovore o snabdevanju i dostavi drvne biomase na centralno stovarište ili za preuzimanje drveta na stovarištu prodavca ili šumskom putu.

Opština bi trebalo da organizuje javnu nabavku za kupovinu i dostavu drvne sečke do toplane – mesta potrošnje. Uslovi za kupovinu trebaju da sadrže obavezujuće elemente vezane za kvalitet, količine kao i raspored i vreme dostave. Ugovor mora da odredi cenu, kvalitet, količinu, raspored dostave i zajedničke obaveze. Cena drvne sečke može da se izrazi po jedinici sečke definisanog kvaliteta na referentni sadržaj vode. Kvalitet sečke treba da bude utvrđen i proveravan na osnovu domaćih standarda za drvnu sečku20 u skladu sa zahtevima tehnologije za sagorevanje koja će biti korišćena. Količina treba da bude određena na osnovu potrošnje, dok raspored dostave treba biti određen na osnovu mesečnih potreba i kapaciteta skladišta kotlarnice. Na kraju, zajedničke obaveze, uključujući plaćanje, penale, sporove i uslove raskida Ugovora, treba da se definišu.

Drvna sečke se na tržištu Srbije i Zapadnog Balkana, prodaje prema težinskim i zapreminskim merama. Transakcije na osnovu energetske vrednosti ne postoje. Tabela ispod predstavlja jedinice, konverzione faktore i cene drvne sečke. Za ugovaranje možemo preporučiti prodaju po zapreminskoj jedinici sa kontrolom kvaliteta, granulacije i sadržaja vode prema domaćim standardima21.

Obzirom da će sečka biti dostavljena sa mesta proizvodnje sirovine ili centralnog stovarišta, sadržaj vode dostavljene sečke u kotlarnicu može biti i preko 40%. Tako cena može biti izražena u RSD/nasipnom m³ drvne sečke. Ovaj sadržaj vode je primenljiv samo u slučaju da instalirani kotlovi mogu raditi na takvom režimu.

Prozivod/Jedinica Nasipni m³ tona Definicija Zapremina kocke koji ispunjava nasuta drvna sečka sa prostorom Mera mase između komada drvne sečke stranice 1m Drvna sečka Mera koju koriste peletari i fabrike iverice Mera koju koriste peletari i fabrike iverice Gustina (t/nasipni m³) Osobine drvne sečke Sadržaj vode (%) Četinari Lišćari Energetska vrednsot (kWh/kg) Definicija Sadržaj vode u masa 1 nasipnog m³ drvne sečke Energetska vrednost 1kg drvne ukupnoj masi vlažne sečke sečke Drvna sečka 45 286 418 2,50

Cene drvne sečke Dostavljena na skladište kupca

20 SRPS EN ISO 177225-1 and SRPS EN ISO 177225-4 21 SRPS EN ISO 18134-2, SRPS EN ISO 17827-1, SRPS EN ISO 18315, SRPS EN ISO 14780 Page 24 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

Definicija Sečka dostavljena i istovarena na skladištu kupca Miks lišćara i četinara 15-20 €/nasipni m³

T-7: Drvna sečka: jedinice, konverzioni faktori i preporučene cene

Page 25 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

8. Zaključci i preporuke donosiocima odluka

Imajući u vidu da Bor ima daljinsko grejanje i da je optimalan kapacitet kotlarnica na drvnu sečku od 3-4MW, potrebne količine drvne sečke bi bile na nivou od 2.000-3.000tona godišnje. Obzirom na raspložive količine ogrevnog drveta ali i šumskog ostatka, kao i drveta koje se može obezbediti sa ivica puteva i obala reka na teritoriji Grad Bora možemo da zaključimo da obezbeđenje ovih količina ne bi trebalo da predstavlja izazov. Specijalizovani proizvođači u okruženju postoje, a imajući u vidu zahtevani kvalitet drvne sečke u smislu sadržaja pepela, sirovine koje mogu da se koriste za proizvodnju su: ogrevno drvo, pilanski ostaci, šumski ostaci, kao i drvni ostaci sa ivica puteva i obala reka. Samo na teritoriji grada se proizvede preko 29,000 m³ ogrevnog drveta koje se i pored visoke tražnje, može obezbediti za lokalnu proizvodnju drvne sečke, uz 2.700 tona šumskog ostatka i 1.200 tona drveta koje se može obezbediti održavanje ivica puteva i obala reka za koje u ovom trenutku ne postoji tražnja. Imajući u vidu traženi sadržaj vode, ogrevno drvo ne mora da se suši pre iveranja. Imajući u vidu potrebne sirovine i logistiku, cene sečke za ovakav kvalitet, koje mogu da se očekuju su u rasponu od 15-20€/nasipnom m³, sa mogućnošću da se smanje u slučaju konkurencije ili povećaju u slučaju rasta cena drveta usled povećane tražnje.

Prvi neophodan korak Grada bi trebalo da bude formiranje radne grupe ili Jedinice za upravljanje projektom koja bi se u načelu bavila biomasom i vodila ovaj projekat. Neophodno je da predstavnici radne grupe posete neku od postojećih kotlarnica na drvnu sečku kapaciteta od 3 i više MW kako bi iz prve ruke saznali na koji način ove kotlarnice funkcionišu, kakve su prednosti ovih kotlarnica, ali i sa kakvim se izazovima suočavaju korisnici. Obzirom da operativnih kotlarnica ovog kapaciteta u Srbiji nema, preporučujemo obilazak kotlarnica ovakvog tipa u Austriji i Sloveniji. Dalje, obzirom na kompleksnost projekta i visinu investicije radna grupa bi trebala da naruči izradu detaljnih Studija izvodljivosti izgradnje kotlarnice na drvnu sečku sa detaljnom finansijskom analizom sa Studijom snabdevanja kotlarnice na drvnu sečku. Ove Studije bi trebalo da daju jasne tehničke pretpostavke za izgradnju kotlarnice uz ekonomske i finansijske indikatore i sveukupnu ocenu izvodljivosti projekta uz jasne pokazatelje izvodljivosti i isplativosti budućeg snabdevanja drvnom sečkom.

Dalje, poželjno je da predstavnici radne grupe opštine nadležni za razvoj kotlarnice na drvnu sečku i kasnije snabdevanje prisustvuju obukama vezanim za snabdevanje drvnom sečkom kao i za kontrolu kvaliteta drvne sečke. Ove obuke daju mogućnost učesnicima da saznaju više o osobinama drvnih goriva, kao i mogućnositma vezanim za snabdevanje. Uz to pružaju i jasne instrukcije vezane za utvrđivanje kvaliteta, pre svega drvne Page 26 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______sečke. Više ovakvih obuka je organizovano u prethodnom periodu od strane GIZ DKTI i Nacionalne Asocijacije za biomasu SERBIO22. Takođe, poželjno je da predstavnici radne grupe uzmu učešće u regionalnim inicijativama vezanim za drvnu biomasu i različitim edukacijama uključujući i studijska putovanja.

Nakon pripreme projekta, ključna uloga Grada biće i u organizaciji snabdevanja, ugovaranju, praćenju i razvoju kontrolnih mehanizama koji će da osiguraju efikasno i pravovremeno snabdevanje potrebnih količina drvne sečke adekvatnog kvaliteta. Najefikasniji mehanizam za obezbeđenje kvaliteta je i insistiranje opštine kao kupca za kupovinom drvne sečke sertifikovanog kvaliteta. Jedina relevantna sertifikaciona šema jeste GoodChips23, Evropske Asocijacije za bioenergiju BioenergyEurope24. Na ovaj način kupac teret dokazivanja, provere i održavanja kvaliteta prebacuje na dobavljača, koji usled ne ispunjenosti zahteva kvaliteta za koji je sertifikovan, može da izgubi sertifikat.

22https://www.serbio.rs/ 23https://goodchips.eu/ 24https://bioenergyeurope.org/

Page 27 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

9. Literatura i izvori

Helbig, F. Market Assessment: WoodChips in SerbiaProduction, Consumption&Transportability. 2014. GIZ DKTI. Milijic, V. Report on Designofwoodybiomasssupplychainclusterfordistrictheatingplants in municipalitiesof Prijepolje, Priboj and Nova Varoš. 2015. GIZ DKTI http://www.bioenergy- serbia.rs/images/documents/studies/Cluster_Supply_Study_20150906_final.pdf Milijic, V. MionicaWoodChipsSupplyStudy. GIZ DKTI.2018 Milijic, V. DespotovacWoodChipsSupplyStudy. GIZ DKTI 2018 Djuric, A. Study on BiomassPotentialsandWaysofUtilizationofRoadsideBiomass (“Rastinje”) on theTeritoryof Bajina Basta Municipality. GIZ DKTI 2016 Pre-FeasibilityStudies on 15 Biomass CHP-plantsforDistrictHeatingCompanies in SerbiaforSerbiancities/municipalities: Bajina Bašta, Čačak, Jagodina, Kikinda, Kladovo, Knjaževac, Kosjerić, Negotin, Nova Varoš, Novi Pazar, Priboj, Šabac, Trstenik, Velika Plana, Zrenjanin. iCConsulentenforKfW. Wieser, H. Milijic, V. Study on Agro biomassAvailability in Serbia. GIZ DKTI 2017 http://www.bioenergy-point.rs/ http://www.mre.gov.rs/doc/registar230818.html#Sec_Biomasa [https://sites.google.com/view/forestingdoo/%D0%BF%D0%BE%D1%87%D0%B5%D1%82%D0%BD%D0%B0 http://bioresproject.eu/ http://popis2011.stat.rs/?page_id=2162 http://sparrow.rs/ http://www.ekostep-pellet.rs/ http://www.foragrobio.rs/ https://goodchips.eu/ http://www.iss.rs/rs/standard/?national_standard_id=58965 http://www.iss.rs/rs/standard/?national_standard_id=59631 http://www.iss.rs/rs/standard/?natstandard_document_id=53689 http://www.iss.rs/rs/standard/?natstandard_document_id=60409 http://www.iss.rs/rs/standard/?natstandard_document_id=61418 http://www.kmdcompany.com/pelet-pellet.html http://www.metla.fi/julkaisut/workingpapers/2010/mwp186.pdf http://www.srbijasume.rs/boljevac.html http://www.srbijasume.rs/licitacija.html http://www.srbijasume.rs/pdf/cenovnikogr.pdf http://www.srbijavode.rs/ http://www.vodoprivreda.co.rs/sajt/index.html https://rs.kronospan-express.com/sr/products www.biomasstradecentre2.eu/scripts/download.php?file=/data/pdf_vsebine/Technical_backgrounds/XI.Technic al_backgrounds.pdf https://qgis.org/en/site/

Page 28 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

10. Prilozi 10.1. Putna mreža Bora i susednih opština

Page 29 of 30

Analiza stanja i potencijala korišćenja biomase u Gradu Boru ______

10.2. Mreža reka i šumska područja u Boru i susednim opštinama

Page 30 of 30