THEODOR ERDMANN KALIDE (1801-1863) – ģLćSKI RZE ĭBIARZ BR ćZU I įELAZA

*

1. PROBLEMATYKA I ZAKRES OPRACOWANIA. STAN BADA Ę heodor Erdmann Kalide to jeden z najwybitniejszych rze Įbiarzy górno ĤlĈ- skich XIX wieku, którego twórczo Ĥþ przypad ãa na okres dynamicznego rozwoju odlewnictwa artystycznego. Artysta, nazywany „rze Įbiarzem br Ĉzu i İelaza", uko ęczy ã studia w Akademii Sztuk Pi čknych w Berlinie w pracowniach wybitnych niemieckich rze Įbiarzy. Prowadz Ĉc samo- dzieln Ĉ dzia ãalno Ĥþ artystyczn Ĉ, wspó ãpracowa ã z Królewskimi Odlew- Tniami įeliwa w Berlinie i Gliwicach. Prace Kalide to przede wszystkim rze Įba przedstawiaj Ĉca: figuralna i animalistyczna, w wi čkszo Ĥci o charakterze komme- moratywnym i dekoracyjnym. W pracy scharakteryzowano artystyczne dokona- nia Theodora Kalide, wyró İniaj Ĉc jego najwybitniejsze dzie ãa, przedstawiono mistrzów artysty oraz wskazano charakterystyczne cechy jego rze Įbiarskiej twór- czo Ĥci w odniesieniu do XIX-wiecznych kanonów artystycznych. Za ãoİenia pomnikowe, fontanny i figury zachowane w historycznej prze- strzeni miast i wsi ģlĈska, to problematyka nadal fragmentarycznie rozpoznana i pozwalaj Ĉca na podj čcie szerszych bada ę.

2. THEODOR ERDMANN KALIDE. RYS BIOGRAFICZNY

Theodor Erdmann Kalide urodzi ã si č 8 lutego 1801 r. w Chorzowie. Jego oj- ciec, Johann Gottlieb Kalide, by ã inspektorem w Górno ĤlĈskim Urz čdzie Górni- czym, starszy brat Wilhelm by ã równie İ zwi Ĉzany zawodowo z hutnictwem 1. Theodor Kalide, po uko ęczeniu nauki w szkole podstawowej i edukacji w gimna- zjum, w 1817 r. podj Ĉã prac č w Królewskiej Odlewni įeliwa w Gliwicach (dzisiejsze Gliwickie Zak ãady Urz Ĉdze ę Technicznych), w modelarni odlewów artystycznych. W 1818 r. Kalide rozpoczyna studia w Królewskiej Akademii Sztuk Pi čknych w Berli- nie, pocz Ĉtkowo jako wolny s ãuchacz, nast čpnie jako student dzi čki stypendium gliwickiej Królewskiej Odlewni įeliwa. Mistrzami Theodora Kalide byli wybitni nie- mieccy rze Įbiarze: Johann Gottfried Schadow i . W pra- cowni Raucha m ãody Kalide sp čdzi ã osiem lat, b čdĈc pod silnym wp ãywem swo- jego mistrza. W 1831 r., po ponad dziesi čciu latach nauki i praktyki otrzyma ã tytu ã artysty akademickiego w dziedzinie rze Įby i cyzelowania 2 i rozpocz Ĉã w Berlinie 19 dr in İ. arch. Monika Ewa Adamska, Katedra Budownictwa i Architektury, Wydzia ã Budownictwa i Architektury, Politechnika Opolska, [email protected] 1 M. Malanowicz, 2013. Theodor Erdmann Kalide. Stowarzyszenie na Rzecz Dziedzictwa Kulturowego Gliwic “Gliwickie Metamorfozy”, s. 8-9. 2 Cyzelowanie to r čczna obróbka przedmiotów metalowych w celu ostatecznego wyko ę- czenia powierzchni obiektu. Polega na wst čpnym oczyszczaniu przedmiotu przez usuni č- cie nierówno Ĥci powierzchni i naddatków metalu, a nast čpnie opracowaniu powierzchni: wyg ãadzeniu miejsc, które maj Ĉ mie þ równ Ĉ p ãaszczyzn č oraz ukszta ãtowaniu prawid ão-

samodzieln Ĉ dzia ãalno Ĥþ artystyczn Ĉ3. Artysta kontynuowa ã wspó ãprac č z odlew- ni Ĉ w Gliwicach, a w ostatnich latach İycia mieszka ã równie İ w tym mie Ĥcie. Theodor Kalide zmar ã 23 sierpnia 1863 r. i zosta ã pochowany na Cmentarzu Hutni- czym w Gliwicach. Twórczo Ĥþ Theodora Kalide d ãugo pozostawa ãa niedoceniona 4. W ramach promocji dziedzictwa kulturowego Górnego ģlĈska Stowarzyszenie „Gliwickie Metamorfozy” og ãosi ão rok 2013 Rokiem Theodora Kalide dla u Ĥwietnienia 150 rocznicy Ĥmierci artysty 5.

3. SZTUKA XVIII I XIX WIEKU. MISTRZOWIE THEODORA KALIDE

Rze Įba klasycystyczna rozwija ãa si č pod wp ãywem antycznych idea ãów pi čkna, wiedzy o dorobku artystycznym staro İytno Ĥci dostarcza ãy odkrycia ar- cheologiczne. Wybitnymi jej przedstawicielami w Europie byli: Jean-Antoine Houdon, Antonio Canova oraz Bertel Thorvaldsen 6. Figuralne rze Įby klasycystycz- ne to kompozycje przewa İnie statyczne. Postaci cz čsto portretowano w antycz- nych strojach, a twarze pozbawiano emocjonalnego wyrazu. Z czasem jednak normy klasyczne zosta ãy o İywione uczuciami i indywidualno Ĥci Ĉ, co wp ãyn čã o na skrystalizowanie si č romantyzmu silnie oddzia ãuj Ĉcego na sztuk č I po ãowy XIX wieku 7. Cechy romantyczne mo İna zaobserwowa þ ju İ w dzie ãach rze Įbiarzy klasycystycznych m.in. Thorvaldsena czy Schadowa. Wyró İnikami rze Įby okresu romantyzmu jest dynamizm formy, prze ãamanie statyczno Ĥci kompozycji, opero- wanie alegori Ĉ i symbolem. Równocze Ĥnie cz čĤþ artystów pozosta ãa wierna ide- om klasycyzmu. W II po ãowie XIX w. pojawi ãy si č w rze Įbie tendencje realistyczne, polegaj Ĉce na powrocie do wzorców akademizmu i wnikliwym studiowaniu rze- czywisto Ĥci. Pierwszym nauczycielem Theodora Kalide by ã Friedrich W. L. Beyerhaus (1792-1872), który w gliwickiej odlewni modelowa ã formy przedmiotów artystycz- nych i u İytkowych 8. W 1818 r. Theodor Kalide rozpocz Ĉã studia w berli ęskiej Aka- demii Sztuk Pi čknych w klasie rysunku profesora Schadowa. Johann Gottfried Schadow (1764-1850) by ã niemieckim rze Įbiarzem, malarzem i grafikiem, przed- stawicielem klasycyzmu. Wykszta ãcony w Berlinie i we W ãoszech artysta od 1816 r. kierowa ã berli ęsk Ĉ Akademi Ĉ, wspó ãpracowa ã równie İ z Królewsk Ĉ Odlewni Ĉ įeliwa w Berlinie. Schadow tworzy ã rze Įby architektoniczne, pomniki, portrety i medaliony, opublikowa ã szereg prac teoretycznych. Jednym z najbardziej roz- poznawalnych dzie ã Schadowa jest Kwadryga z br Ĉzu na Bramie Brandenburskiej

wego rysunku ozdób i szczegó ãów za pomoc Ĉ d ãut i pilników, por. Cyzelowanie. [W:] Sãownik terminologiczny sztuk pi čknych, 2006. Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 76. 3 H. Groß, 1995. Bedeutende Oberschlesier. Laumann Verlag Dülmen, s. 549-550. 20 4 W. Krause, 1933. Grundriss eines Lexikons Bildender Künstler und Kunsthandwerker in Ober- schlesien. Der Oberschlesier Oppeln, s. 146. 5 W programie obchodów rocznicy znalaz ãy si č audycje radiowe, wyk ãady, wycieczki stu- dialne, cykl warsztatów plastycznych, wystawa, wydano równie İ katalog dzie ã artysty. 6 J. Bia ãostocki, 1969. Sztuka cenniejsza ni İ z ãoto. T. II. Pa ęstwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa, s. 228-229, 254-256. 7 Ibidem , s. 260-261. 8 I. Kozina, 2009. įelazo i marmury. Plastyka czasów historyzmu. [W:] Sztuka Górnego ģlĈska, Chojecka E. (red.). Muzeum ģlĈskie Katowice, s. 258-259. Beyerhaus pracowa ã równie İ nad modelem Krzy İa įelaznego zaprojektowanego przez Karla Friedricha Schinkla.

w Berlinie 9. Christian Rauch (1777-1857), ucze ę Gottfrieda Schadowa, to dzia ãa- jĈcy przede wszystkim w Berlinie niemiecki rze Įbiarz czerpi Ĉcy we wcze Ĥniejszych dzie ãach ze stylistyki klasycyzmu, a w pó Įniejszych realizmu. W dorobku artystycz- nym Christiana Raucha znajduj Ĉ si č pos Ĉgi w ãadców i genera ãów, pomniki na- grobne oraz liczne popiersia. Twórczo Ĥþ Raucha wywar ãa silny wp ãyw na kszta ã- towanie si č artystycznego credo Theodora Kalide.

4. KRÓLEWSKIE ODLEWNIE įELIWA W BERLINIE I GLIWICACH Wraz z industrializacj Ĉ i w ãĈ czeniem ģlĈska w struktury pa ęstwa pruskiego bo- gaty w surowce naturalne region sta ã si č terenem realizacji planów rozwoju hut- nictwa króla Fryderyka II. Pod koniec XVIII w. za ãoİono w Królewskiej Odlewni įeliwa w Gliwicach, pierwotnie maj Ĉcej realizowa þ tylko produkcj č zbrojeniow Ĉ, oddzia ã odlewów artystycznych. Po zako ęczonych wojnach napoleo ęskich i braku zapotrzebowania na akcesoria zbrojeniowe przeprowadzono restruktury- zacj č odlewni, zatrudniaj Ĉc rze Įbiarza z Saksonii Christopha Mendla i rozpoczy- naj Ĉc seryjn Ĉ produkcj č wyrobów artystycznych i przedmiotów u İytkowych. W 1804 r. uruchomiono Królewsk Ĉ Odlewni č įeliwa w Berlinie, zatrudniaj Ĉc w niej austriackiego rze Įbiarza Leonharda Poscha. W 1816 r. w zwi Ĉzku z wzrastaj ĈcĈ liczb Ĉ zamówie ę w gliwickiej odlewni rozpocz Ĉã prac č Friedrich W. L. Beyerhaus, pierwszy nauczyciel Theodora Kalide 10 . Prze ãomowe znaczenie dla rozwoju gliwickiej odlewni mia ão uruchomienie linii kolejowej -Mys ãowice. Dzi čki temu po ãĈ czeniu odlewnia mog ãa eksporto- wa þ swoje wyroby do wielu cz čĤ ci Europy, promuj Ĉc je za pomoc Ĉ ilustrowa- nych katalogów z cennikami. Z odlewniami wspó ãpracowali najwybitniejsi arty Ĥci epoki m.in. Karl Friedrich Schinkel, Gottfried Schadow i Theodor Kalide. Królewska Odlewnia įeliwa z Berlinie zosta ãa zamkni čta w 1874 r., formy berli ęskiej fabryki zosta ãy sprowadzone do Gliwic, poszerzaj Ĉc asortyment oferty gliwickiej odlew- ni 11 . Tradycje Królewskiej Odlewni įeliwa w Gliwicach kontynuuj Ĉ Gliwickie Za- kãady Urz Ĉdze ę Technicznych.

5. TWÓRCZO ģý THEODORA ERDMANNA KALIDE Dorobek artystyczny Theodora Kalide tworz Ĉ przede wszystkim rze Įby przed- stawiaj Ĉce: figuralne i animalistyczne. Wyj Ĉtkowe miejsce w twórczo Ĥci artysty zajmuj Ĉ rze Įby „lwa Ĥpi Ĉcego” i „lwa czuwaj Ĉcego” powielone w licznych ko- piach. Równie İ odlewy nagrodzonej na Wystawie ģwiatowej w Londynie kom- pozycji „ch ãopca z ãab čdziem” mo İna nadal podziwia þ w wielu miejscach Euro- py. W Ĥród zachowanych i cenionych rze Įb artysty znajduje si č równie İ „Waza Prowincji Pruskich” wykonana na zamówienie króla Fryderyka Wilhelma III dla ogrodów pa ãacowych Poczdamu. Natomiast zbyt Ĥmia ãa marmurowa kompozy- cja „Bachantki na panterze” przyczyni ãa si č do za ãamania kariery artystycznej 21 artysty.

9 Encyklopedia Powszechna PWN, 1976. T. IV. Pa ęstwowe Wydawnictwa Naukowe Warszawa, s. 146. 10 I. Kozina, 2012. Ikony dizajnu w województwie ĤlĈskim. Design Silesia Katowice, http://ikony.design-silesia.pl/publikacja/publikacja.pdf (data dost čpu 05.04.2016), s. 37-38. 11 Ibidem , s. 40-42.

5.1. „LEW ģPI ćCY” I „LEW CZUWAJ ćCY” Wizerunki lwów wpisuj Ĉ si č w nurt realistyczny w rze Įbie ani- malistycznej, który rozwin Ĉã si č w latach 20. XIX wieku. Rozwojo- wi sprzyja ãa panuj Ĉca moda na egzotyk č oraz licznie powstaj Ĉce w Europie ogrody zoologiczne daj Ĉce mo İliwo Ĥþ bezpo Ĥredniej obserwacji zwierz Ĉt. Theodor Kalide wykona ã szkice lwów na wystawie zwierz Ĉt w Berlinie, Rys. 1. Pomnik z rze ĮbĈ „lwa Ĥpi Ĉcego” ku czci a nast čpne sporz Ĉdzi ã próbne ksi čcia wirtembersko-ole Ĥnickiego Eugeniu- modele w glinie i gipsie. Modele sza Erdmanna. Dawny Park Przypa ãacowy, gipsowe „lwa Ĥpi Ĉcego” oraz miejscowo Pokój, woj. opolskie (fot. autor, Ĥþ „lwa czuwaj Ĉcego” zaprezento- 2011). wano w 1824 r. podczas wystawy Fig. 1. The monument with the “sleeping lion” w Akademii Sztuk Pi čknych statue in honour of the Duke Eugen of Würt- w Berlinie. Wed ãug katalogu wy- temberg. The former Palace Park, Pokój, Opolskie Voivodeship (photo by author, stawy oba modele wykona ã Chri- 2011). stian Daniel Rauch jedynie z pomoc Ĉ m ãodego ucznia ze ģlĈska. Równie İ w katalogu wyrobów Królewskiej Odlewni įeliwa w Berlinie z 1833 r. autorem lwów wskazany jest Rauch, a zapis o udziale Kalide ograniczony jest do prac pomocniczych. Cho þ Kalide uwa İaã wizerunki „lwa Ĥpi Ĉcego” i „lwa czu- waj Ĉcego” za swoje dzie ãa, w literaturze mo İna si č spotka þ cz čsto ze wskaza- niem Christiana Raucha, uznanego rze Įbiarza o ugruntowanej ju İ wówczas po- zycji artystycznej jako autora lwów. Wspó ãcze Ĥnie wobec nierozstrzygni čtego ostatecznie sporu o autorstwo rze Įby „lwów Ĥpi Ĉcych i czuwaj Ĉcych” zwi Ĉzane sĈ z nazwiskami obu rze Įbiarzy 12 . Realistyczna rze Įba „lwa Ĥpi Ĉcego” przedstawia le İĈ ce spokojnie zwierz č, z przechylon Ĉ g ãow Ĉ o bujnej grzywie opart Ĉ na wyci Ĉgni čtych do przodu ãa- pach. „Lew czuwaj Ĉcy” to równie İ le İĈ ce zwierz č, jednak z uniesion Ĉ i zwrócon Ĉ w bok g ãow Ĉ, z jedn Ĉ przedni Ĉ ãap Ĉ za ãoİon Ĉ na drug Ĉ. Lew symbolizuje m č- stwo, si ãč i w ãadz č, a w pozycji Ĥpi Ĉcej poleg ãych wojowników. Pomniki „ Ĥpi Ĉcych lwów” wesz ãy do kanonu XIX-wiecznych niemieckich monumentów wznoszonych ku czci poleg ãych. Pierwsze powsta ãy dla upami čtnienia İoãnierzy pruskich pole- gãych w wojnach napoleo ęskich, kolejne po zwyci čskich wojnach Prus z Austri Ĉ (1866) oraz z Francj Ĉ (1870-1871). Figury „lwów Ĥpi Ĉcych i czuwaj Ĉcych”, z İeliwa 22 i br Ĉzu, wykonywano w Królewskich Odlewniach įeliwa w Gliwicach, Berlinie i Sayn, jak równie İ w prywatnych zak ãadach 13 .

12 A. Syska, A. Wo Įniakowska, 2009. „Lew Ĥpi Ĉcy” – historia jednego odlewu. Przegl Ĉd Odlewnictwa 7-8, s. 468-471. 13 Ibidem , s. 468-471.

Odlewy „lwów Ĥpi Ĉcych” umieszczonych najcz čĤ ciej na wysokich, metalowych lub ka- miennych postumentach pojawi- ãy si č na cmentarzach, w par- kach oraz na placach miejskich Prus w ich ówczesnych grani- cach. W Ĥród zachowanych monumentów wyró İnia si č klasy- cystyczny pomnik nagrobny genera ãa Gerharda von Scharn- horsta, uczestnika kampanii na- poleo ęskiej, na Cmentarzu Inwa- lidów w Berlinie. Rze Įba „lwa Rys. 2. Detal rze Įby „lew Ĥpi Ĉcy”. Dawny Par k Ĥpi Ĉcego” zosta ãa umieszczona Przypa ãacowy, miejscowo Ĥþ Pokój, woj. na kamiennym postumencie opolskie (fot. M.E. Adamska, 2016). o charakterze ãuku triumfalnego Fig. 2. The detail of the “sleeping lion” statue. The wed ãug projektu Karla Friedricha former Palace Park, Pokój, Opolskie Voi- Schinkla. Pomnik ku czci ksi čcia vodeship (photo by M.E. Adamska, 2016). wirtembersko-ole Ĥnickiego Euge- niusza Erdmanna, równie İ genera ãa wojen napoleo ęskich, znajduje si č w Parku Przypa ãacowym w miejscowo Ĥci Pokój w woj. opolskim, dawnej w ãasno Ĥci ksi ĈİĈ t wirtembersko-ole Ĥnickich (rys. 1, 2). įeliwny odlew „lwa Ĥpi Ĉcego” wykonany w gliwickiej odlewni umieszczono na metalowym postumencie opatrzonym ta- blicami z napisami. W Ĥród monumentów wykorzystuj Ĉcych wizerunek „lwa Ĥpi Ĉ- cego” wzniesionych ku czci İoãnierzy poleg ãych w wojnie prusko-austriackiej mo İna wymieni þ pomniki w Dortmundzie (Niemcy) oraz w miejscowo Ĥci Chlum, k. Hradec Kralove (Czechy). „Lew Ĥpi Ĉcy” przypomi na równie İ o İoãnierzach poleg ãych w wojnie prusko-francuskiej. Zachowane do dzisiaj pomniki ku ich czci powsta ãy w Bytomiu, Legnicy oraz Hagen-Haspe (Niemcy) 14 . „Lwy czuwaj Ĉce” towarzyszy ãy przede wszystkim za ãoİeniom pa ãacowym i parkowym. Jeden z İeliwnych odlewów stanowi ã atrakcj č trasy spacerowej w okolicach rezydencji von Hohenzollernów w Karpnikach na Dolnym ģlĈsku. Inny „lew czuwaj Ĉcy” zosta ã ustawiony przed Królewsk Ĉ Odlewni Ĉ įeliwa w Gliwi- cach, stanowi Ĉc Ĥwiadectwo wysokiego poziomu artystycznego produkowa- nych w niej wyrobów 15 . Wizerunki „lwa Ĥpi Ĉcego” i „lwa czuwaj Ĉcego” komponowane by ãy równie İ jako para. W Ĥród zachowanych lokalizacji nale İy wymieni þ par č flankuj ĈcĈ wej- Ĥcie do zamku Philippsruhe na obrze İach miasta Hanau (Niemcy) oraz kolejne w Berlinie i Lubece. Zestawienie „lwa Ĥpi Ĉcego” i „lwa czuwaj Ĉcego” znajduje si č równie İ na terenie Polski. Dwa odlewy zakupione na Ĥwiatowej wystawie w Pary- 23 İu w 1899 r. zosta ãy umieszczone przed pa ãacem rodu von Kunheim w Judytach w woj. warmi ęsko-mazurskim. Pa ãac wraz z rze Įbami lwów przetrwa ã II wojn č Ĥwia- tow Ĉ i od lat 90. XX w. znajduje si č w r čkach prywatnych.

14 M. Malanowicz, 2013. Theodor… op. cit , s. 16-19. 15 W latach 30. XX w. przeniesiono figur č w pobli İe gliwickiej Willi Caro, gdzie znajduje si č do dzisiaj.

5.2. „CH âOPIEC Z âAB ČDZIEM” Model dzie ãa powsta ã w 1833 r., a rze Įba znalaz ãa si č w katalogu ofert Królewskiej Odlewni įeliwa w Gliwicach w cenie 150 talarów. Przedstawia posta þ stoj Ĉcego, nagiego ch ãopca z jedn Ĉ r čkĈ wniesion Ĉ w gór č, a drug Ĉ opart Ĉ na szyi ãab čdzia z rozpostartymi skrzyd ãami. Kompozycj č cechuje dy- namizm formy i wra İenie ruchu. įeliwny odlew wykonany w gliwickiej hucie zaprezentowano w 1834 r. na wystawie prac artysty w berli ęskiej Akademii. W 1851 r. rze Įba zdoby ãa br Ĉzowy me- dal na Wystawie ģwiatowej w Londynie. Uznanie i powszechny podziw przynios ãy sukces komercyjny; wed ãug modelu powsta ão szereg odlewów w İeliwie, cynku i br Ĉzie. „Ch ãopiec z ãab čdziem” zdobi ã fontanny pa ãacowych ogrodów oraz miejskich placów. Egzemplarz za- kupiony przez królow Ĉ Wiktori č jest na- Rys. 3. “Ch ãopiec z ãab čdziem”. Fontanna dal cz čĤ ci Ĉ fontanny w ogrodach w Parku im. Miko ãaja Kopernika, dawnej królewskiej rezydencji na wyspie Wroc ãaw (fot. M.E. Adamska, 2016). Wight. „Ch ãopiec z ãab čdziem” towa- Fig. 3. “The boy with the swan”. The founta- rzyszy równie İ fontannom zamku Fantai- in in the Park, sie – dawnej rezydencji rodu von Bran- Wroc ãaw (photo by M.E. Adamska, denburg-Bayreuth (Niemcy) oraz 2016). pa ãacowi na Wyspie Pawiej w Berlinie. Dwa cynkowe odlewy „ch ãopca z ãab čdziem” zdobi Ĉ fontanny Warszawy: jedna na stawie w Ogrodzie Saskim, druga w Ogrodzie Ró İanym w Wilanowie 16 . Fontanna w Ogrodzie Saskim oparta jest na koncepcji umieszczenia rze Įby na kamiennej wysepce stawu, a w Ogro- dzie Ró İanym na postumencie o formie wazy w Ĥrodku geometrycznego basenu. Cynk zacz Ĉã by þ stosowany w przemy Ĥle dopiero w XVIII w., jego zalet Ĉ jest ãatwo Ĥþ lutowania, co umo İliwia ão ta ęsze odlanie rze Įby we fragmentach. Ponadto mo İliwo Ĥþ br Ĉzowienia powierzchni cynku upodabnia ãa rze Įbč do wy- konanej z br Ĉzu. W ten sposób ta ęsza technologia zacz čã a wypiera þ odlewnic- two w br Ĉzie 17 . Niestety wad Ĉ odlewów cynkowych w porównaniu z br Ĉzowymi jest mniejsza odporno Ĥþ na dzia ãanie czynników atmosferycznych. „Ch ãopiec

24 z ãab čdziem” z Ogrodu Ró İanego pomimo prowadzonych w latach powojen- nych prac konserwatorskich zosta ã ostatecznie zast Ĉpiony rze ĮbĈ z br Ĉzu wyko- nan Ĉ w Gliwickich Zak ãadach Urz Ĉdze ę Technicznych wed ãug oryginalnego

16 M. Malanowicz, 2013. Theodor …, op. cit , s. 22-25. 17 J.A. Mróz, 2008. „Ch ãopiec z ãab čdziem” z Ogrodu Ró İanego w Wilanowie. Wiadomo Ĥci Konserwatorskie 23, s. 131.

modelu, którym przedsi čbiorstwo dysponuje 18 . Dzi čki zachowaniu oryginalnego modelu „ch ãopca z ãab čdziem” mo İliwe by ão równie İ odtworzenie historycznych fontann na ģlĈsku: w Parku im. Miko ãaja Kopernika we Wroc ãawiu (rys. 3) oraz w Parku Centralnym w Brzegu.

5.3. POS ćGI KONNE PRUSKICH W âADCÓW Znacz Ĉce dzie ãa wczesnego okresu twórczo Ĥci artysty stanowi Ĉ miniatury konnych pos Ĉgów pruskich w ãadców. Modele opracowane dla gliwickiej od- lewni charakteryzuj Ĉ si č lekko Ĥci Ĉ proporcji. Postaci królów oraz sylwetki koni przedstawione zosta ãy w konwencji realizmu. Artysta uzyska ã wra İenie ruchu, przedstawiaj Ĉc konie w chodzie lub paradnej pozie i wysuwaj Ĉc ko ęskie korpusy ku przodowi tak, İe kopyta jednej lub obu przednich nóg znalaz ãy si č poza po- stumentami. Postaci królów sportretowane zosta ãy z detalami ich wojskowego stroju i w charakterystycznych pozach. Cho þ Theodor Kalide startowa ã w konkur- sach na pos Ĉg konny Fryderyka II we Wroc ãawiu oraz Fryderyka Wilhelma III w Berlinie jego propozycje nie znalaz ãy uznania w oczach jurorów. Jedynym zrea- lizowanym pomnikiem w dorobku artysty by ã pos Ĉg hrabiego Fryderyka Wilhelma Redena ods ãoni čty w Chorzowie w 1853 r. 5.4. „BACHANTKA NA PANTERZE” Model rze Įby „Bachantka na panterze” powsta ã w 1844 r., a modelk Ĉ by ãa pó Įniejsza İona Kalide 19 . Dzie ão, które powsta ão w 1848 r., zosta ão przyj čte z szo- kiem i wywo ãaão powszechne oburzenie jako niezgodne z konwencjami epoki. Kompozycja rze Įbiarska z marmuru przedstawia nag Ĉ posta þ kobiec Ĉ, mitolo- giczn Ĉ bachantk č, le İĈ cĈ w dynamicznej pozie na panterze (rys. 4). Wra İenie gwa ãtownego ruchu i skr čcenie kompozycji pozostawa ãy w sprzeczno Ĥci z klasy- cystycznymi kanonami formy, a naga posta þ kobiety przed- stawiona w zmys ãowej i erotycz- nej pozie z obowi Ĉzuj Ĉcymi warto Ĥciami moralnymi epoki 20 . Franz von Winkler, górno ĤlĈski przemys ãowiec i zleceniodawca, a prywatnie szwagier Kalide, nie przyj Ĉã rze Įby z powodu zbyt Ĥmia ãego potraktowania tematu. „Bachantka na panterze” dopie- ro w latach 70. XIX w., ju İ po Ĥmierci Kalide, zosta ãa zakupiona przez Galeri č Narodow Ĉ w Berli- nie. Rze Įba uleg ãa znacznemu Rys. 4. Bachantka na panterze. Grafika, auto r nieznany, 1858 [13, s. 197]. 25 uszkodzeniu w czasie II wojny Ĥwiatowej. Obecnie wchodzi Fig. 4. Maenad on the panther. Graphics, w sk ãad ekspozycji XIX-wiecznej unknown author, 1858 [13, p. 197].

18 Ibidem, s. 132-133. 19 M. Malanowicz, 2013. Theodor …, op. cit. s. 28-29. 20 V. Essers, 1977. Kalide. [W:] Neue Deutsche Biographie, Wagner F. (i in.), Band 11. Duncker & Humblot Berlin, s. 57.

rze Įby w oddziale Galerii Narodowej w berli ęskim ko Ĥciele Friedrichswerder 21 . Theodor Kalide m.in. z powodu tej rze Įby, utraci ã mo İliwo Ĥþ otrzymywania ko- rzystnych zlece ę, a jego kariera uleg ãa cz čĤ ciowemu za ãamaniu. W 2013 r. w Willi Caro w Gliwicach eksponowano odlew z br Ĉzu kompozycji „Bachantka na panterze” pochodz Ĉcy ze zbiorów prywatnych. Cho þ nieznane sĈ informacje archiwalne o wykonaniu odlewu wed ãug modelu pozostaj Ĉcego w zbiorach berli ęskich, to wielko Ĥþ rze Įby (wys. 42 cm, szer. 53,5 cm i g ãč boko Ĥþ 26 cm) jest zbie İna z gipsowym modelem 22 . W 2014 r. naukowcy z Katedry Od- lewnictwa Politechniki ģlĈskiej wykonali gipsow Ĉ kopi č odlewu, której zgodno Ĥþ z orygina ãem zosta ãa oceniona na 99% 23 . Matryca mo İe pos ãuİyþ w przysz ãoĤci do wykonania kolejnego odlewu. Jedn Ĉ z ostatnich prac Theodora Kalide by ãa marmurowa rze Įba Madonny z Dzieci Ĉtkiem wykonana w 1860 r. dla powstaj Ĉcego wówczas w Bytomiu- -Miechowicach ko Ĥcio ãa pw. ģwi čtego Krzy İa ufundowanego przez rodzin č Wincklerów. Zleceniodawc Ĉ by ãa siostrzenica artysty, Valesca von Thiele- Winckler, wspieraj Ĉca rze Įbiarza dziedziczka wielkiej fortuny.

6. PODSUMOWANIE

Twórczo Ĥþ Theodora Kalide wpisuje si č w XIX-wieczn Ĉ stylistyk č klasycyzmu, romantyzmu i realizmu, dokumentuj Ĉc równocze Ĥnie dzieje europejskiego od- lewnictwa artystycznego. Akademicka edukacja w pracowniach wybitnych niemieckich rze Įbiarzy: Gottfrieda Schadowa i Christiana Raucha wsparta prak- tycznym do Ĥwiadczeniem w zakresie odlewnictwa artystycznego wyposa İyãa artyst č w wiedz č i umiej čtno Ĥci pozwalaj Ĉce na osi Ĉganie sukcesów artystycz- nych. Historia rze Įby „Bachantka na panterze” dowodzi, İe Kalide by ã na miar č swojej epoki artyst Ĉ nowatorskim. Jego dzie ãa cechuje, obok wspomnianego ju İ realizmu, swoboda w wyra İaniu emocji i uczu þ zarówno tych nastrojowych, jak i ekspresyjnych, zmys ãowych. Wa İnym i ch čtnie podejmowanym przez rze Įbiarza tematem by ã zwi Ĉzek cz ãowieka i zwierz čcia wyra İony w przywo ãanych kompo- zycjach: ch ãopca i ãab čdzia, konnych pos Ĉgów w ãadców czy bachantki i pante- ry, jak równie İ w mniej znanych modelach: Muzy i Pegaza oraz ch ãopca i koz ãa. Dorobek artystyczny Kalide cechuje ró İnorodno Ĥþ form artystycznej wypowiedzi i stosowanych rozwi Ĉza ę materia ãowych (marmur i metale), która Ĥwiadczy o ci Ĉgãym rozwoju i twórczych poszukiwaniach artysty. Rewolucja przemys ãowa i zwi Ĉzane z ni Ĉ techniki odlewnictwa artystyczne- go przynios ãy mo İliwo Ĥþ powielania modeli rze Įbiarskich. Najwi čksz Ĉ warto Ĥþ maj Ĉ odlewy z epoki. Odlewane i cyzelowane cz čsto przez samych autorów osi Ĉgaj Ĉ rang č dzie ãa sztuki. W przypadku zachowania modelu odlew artystycz- ny mo İe zosta þ wykonany powtórnie po wielu latach, co daje mo İliwo Ĥþ przy- 26 wrócenia w historycznej przestrzeni utraconych elementów takich jak pomniki czy fontanny.

21 M. Malanowicz, 2013. Theodor …, op. cit , s. 29. 22 A. Kwiecie ę, Technologia w s ãuİbie sztuki – „Bachantka na panterze” [3D], http://www.muzeum.gliwice.pl/bachantka3d/ (data dost čpu 15.04.2016). 23 A. Stojczew, J. Szajnar, A. Michalski, 2014. Wykonanie kopii odlewu autorstwa T.E. Kalide pt. „Bachantka na panterze”. Archives of Foundry Engineering. 14(3), s. 61-66.

LITERATURA

[1] Bia ãostocki J., 1969. Sztuka cenniejsza ni İ z ãoto. T.II. Pa ęstwowe Wydawnic- two Naukowe Warszawa. [2] Essers V., 1977. Kalide. [W:] Neue Deutsche Biographie, Wagner F. (i in.), Band 11. Duncker & Humblot Berlin, 56-57. [3] Groß H., 1995. Bedeutende Oberschlesier. Laumann Verlag Dülmen, 549- 550. [4] Kozina I., 2009. įelazo i marmury. Plastyka czasów historyzmu. [W:] Sztuka Górnego ģlĈska, Chojecka E. (red.). Muzeum ģlĈskie Katowice, 256-265. [5] Kozina I., 2012. Ikony dizajnu w województwie ĤlĈskim. Design Silesia Katowice, http://ikony.design-silesia.pl/publikacja/publikacja.pdf (data dost čpu 05.04.2016), 37-50. [6] Krause W., 1933. Grundriss eines Lexikons Bildender Künstler und Kunsthand- werker in Oberschlesien. Der Oberschlesier Oppeln, 146. [7] Kwiecie ę A., Technologia w s ãuİbie sztuki – „Bachantka na panterze” [3D], http://www.muzeum.gliwice.pl/bachantka3d/ (data dost čpu 15.04.2016). [8] Malanowicz M., 2013. Theodor Erdmann Kalide. Stowarzyszenie na Rzecz Dziedzictwa Kulturowego Gliwic “Gliwickie Metamorfozy”. [9] Mróz J.A., 2008. „Ch ãopiec z ãab čdziem” z Ogrodu Ró İanego w Wilanowie. Wiadomo Ĥci Konserwatorskie 23, 131-133. [10] S ãownik terminologiczny sztuk pi čknych, 2006. Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa [11] Stojczew A., Szajnar J., Michalski A., 2014. Wykonanie kopii odlewu autorstwa T.E. Kalide pt. „Bachantka na panterze”. Archives of Foundry Engineering. 14(3), s. 61-66. [12] Syska A., Wo Įniakowska A., 2009. „Lew Ĥpi Ĉcy” – historia jednego odlewu. Przegl Ĉd Odlewnictwa 7-8, 468-471. [13] Westermanns Monatshefte, 1858. Jg 4. Georg Westermann Braunschweig.

THEODOR ERDMANN KALIDE (1801-1863) – ģLćSKI RZE ĭBIARZ BR ćZU I įELAZA

STRESZCZENIE. Theodor Erdmann Kalide, nazywany „rze Įbiarzem br Ĉzu i İelaza", to jeden z najwybitniejszych rze Įbiarzy górno ĤlĈskich XIX wieku, którego twórczo Ĥþ przypad ãa na okres dynamicznego rozwoju odlewnictwa artystycznego. Edukacj č artystyczn Ĉ rozpocz Ĉã od praktyki w modelarni Królewskiej Odlewni įeliwa w Gliwicach, a nast čpnie dzi čki sty- pendium gliwickiej odlewni kontynuowa ã na studiach w Akademii Sztuk Pi čknych w Berlinie, w pracowniach znakomitych rze Įbiarzy: Johanna Gottfrieda Schadowa i Christiana Danie- la Raucha. W 1831 r., po ponad dziesi ciu latach nauki i praktyki otrzyma tytu artysty aka- č ã ã 27 demickiego i rozpocz Ĉã samodzieln Ĉ dzia ãalno Ĥþ artystyczn Ĉ, wspó ãpracuj Ĉc z hutami w Berlinie i Gliwicach. Prace artysty to przede wszystkim rze Įba przedstawiaj Ĉca: figuralna i animalistyczna, w wi čkszo Ĥci o charakterze komemoratywnym i dekoracyjnym. Znacz Ĉce we wczesnym okresie twórczo Ĥci artysty by ãy realistyczne pos Ĉgi konne pruskich królów. Theodor Kalide zas ãyn Ĉã równie İ jako twórca rze Įb zwierz Ĉt, szczególnie lwów – stworzy ã dwa gipsowe mo- dele: lwa Ĥpi Ĉcego i lwa czuwaj Ĉcego. Pomniki odlanych z br Ĉzu i İeliwa lwów, umieszczo- ne na postumentach, znajduj Ĉ si č m.in. na rynku w Bytomiu, w parkach Legnicy i Pokoju

oraz na Cmentarzu Inwalidów w Berlinie. Odlewy nagrodzonej rze Įby ch ãopca z ãab čdziem zdobi Ĉ szereg fontann, m.in. w Gliwicach, Poczdamie i Wilanowie. W Ĥród stosowanych przez artyst č materia ãów rze Įbiarskich wymieni þ nale İy: kamie ę naturalny (marmur) oraz metale (br Ĉz i İeliwo). Twórczo Ĥþ Theodora Kalide wpisuje si č w XIX-wieczn Ĉ stylistyk č klasy- cyzmu, realizmu i romantyzmu, dokumentuj Ĉc równocze Ĥnie dzieje europejskiego odlew- nictwa artystycznego.

Sãowa kluczowe: rze Įba, odlewnictwo artystyczne, sztuka XIX wieku, ģlĈsk

THEODOR ERDMANN KALIDE (1801-1863) – SILESIAN SCULPTOR OF BRONZE AND IRON

SUMMARY. Theodor Kalide, named “the sculptor of bronze and iron”, is one of the most noteworthy Upper Silesian, 19 th century sculptors, whose activity took place in the period of dynamic development of artistic moulding. He started his artistic education with an ap- prenticeship in the Royal Iron Fouldry in Gliwice. Due to a granted scholarship he continued his education as a student of the Academy of Fine Arts in Berlin in the ateliers of remarkable sculptors: Johann Gottfried Schadow and Christian Daniel Rauch. In 1831, after ten years of education and practice obtained the title of an academic sculptor and began his inde- pendent artistic activity cooperating with the iron works in Berlin and Gliwice. Artist’s works, mostly figurative and animalistic sculptures, are in the majority of com- memorating and decorative character. Significant for the early period of artist’s activity were realistic equestrian statues of Prussian kings. Theodore Kalide became also famous as an author of animals’ sculptures, particularly lions – he created two gypsum models of sleeping lion and wakeful lion. The monuments of lions cast in bronze and iron, placed on the pedestals, are located on the market square of Bytom, parks of Legnica and Pokój and at the Invalid’s Cemetery in Berlin. Casts of the awarded sculpture of a boy with a swan decorate many fountains i.a.in Gliwice, Potsdam and Wilanów. Amongst the materials used by the artists one should mention: natural stone (marble) and metals (bronze and cast iron). Theodore Kalide’s work is part of 19 th century styles of neoclassicism, realism and romanti- cism documenting at the same time the history of European artistic moulding.

Key words: sculpture, artistic moulding, art of the 19 th century, Silesia

28