Tytuł 1 Widmo

Tytuł 1 widmo

2 Title Tytuł 3 widmo

4 Title Tytuł 5 spis treści

strona rekakcyjna

6 Title Tytuł 7 8 Title Tytuł 9 Marta Lisok Marta Lisok Phantom Geography Widmowa geografia

In 2011, we were watching from the window of the bwa Contemporary W 2011 roku z okna Galerii Sztuki Współczesnej bwa oglądaliśmy wybu- Art Gallery the demolition of the modernistic pavilion of Pałac Ślubów rzenie modernistycznego pawilonu Pałacu Ślubów, zaprojektowanego [Registry Office], designed in the 1960s by Mieczysław Król. The bulldoz- pod koniec lat sześćdziesiątych przez Mieczysława Króla. Buldożery ers were overturning walls, the vast surfaces of the ground floor mirrors przewracały ściany, w pośpiechu zrywano wielkie połacie luster na were hurriedly torn down, the monumental black-and-white geometric parterze, odkuwano czarno-białą, geometryczną zabytkową posadzkę floor with an op-art pattern was removed, reliefs and ceramic decora- z opartowym wzorem, wywożono płaskorzeźby i ceramiczne dekoracje. tions taken away. Eventually, the very construction of the building was W końcu naruszono konstrukcję budynku, który odsłonił kolejne war- damaged, revealing layers of reinforcing bars. For several days, we could stwy drutów zbrojeniowych. Przez kilka dni słychać było trzeszczenia, hear creaking, and the clash of metal falling, the walls tumbling down. uderzenia upadających prętów, grzmoty walących się murów. W powie- The gray dust was drifting in the air. Only a few fanatics of modernist trzu unosił się szary pył. Poza kilkoma fascynatami architektury mo- architecture protested; at nights scrap merchants trespassed on the dernizmu nikt nie protestował, tylko nocami złomiarze wkradali się na demolition site and collected the abandoned metal elements. The trucks obszar rozbiórki i zbierali porzucone metalowe elementy. Ciężarówki systematically removed the rubble, smoothing over the whole disassem- systematycznie wywoziły resztki, tuszując całą operację demontażu. ble operation. Soon, Pałac Ślubów left the empty square. Some time later, W końcu po Pałacu Ślubów został pusty plac. Niedługo później podobny its fate was shared by the neighboring pavilion, the former “Centrum” u los spotkał sąsiedni pawilon, budynek dawnego Centrum u Michalika. Michalika. The shadow of demolition moved closer to the Gallery, the Cień wyburzenia zbliżył się do galerii, trzeciego budynku w szeregu. third building in the row. Widok zdemolowanego Pałacu Ślubów przypominał działania The sight of the demolished Pałac Ślubów brought to mind the oper- Gordona Matty Clarka, który przecinał opuszczone budynki, traktując ations by Gordon Matta-Clark, who cut into abandoned buildings, treat- je jako gigantyczne rzeźby. Wycinał w nich otwory i otwierał na zewnę- ing them as giant sculptures. He cut out holes and opened them from trze. Swoje działania nazywał anarchitekturą. W tym pojęciu spajał the inside out. He called his work ‘anarchitecture’. This term merged the architektoniczne i anarchistyczne rejestry, wnoszenie budowli w jego architectural and anarchistic registers; the razing of buildings turned ujęciu zmieniało się w potrzebę destrukcji, oczyszczenia przestrzeni, into the need for destruction, clearing the space, airing it. Cutting the przewietrzenia jej. Wycinając ściany, podłogi i dachy w geometryczne walls, floors and roofs into geometric shapes, he undermined their cozy wzory, naruszał ich zaciszną integralność, symbolicznie wypuszcza- integrity, symbolically letting the surroundings in – the neighboring jąc do nich otoczenie: sąsiednie budynki, konteksty. Szczeliny, które buildings and contexts. The cracks Matta-Clark caused by physical di- Matta Clark uzyskiwał poprzez fizyczne dzielenie budynków, ukazy- vision of buildings, exposed their viscera, showing the negligence and wały wnętrzności budynku, objawiały ich osierocenie i nieprzydat- uselessness. The acts of sculptural violence, outrage nearly, inflicted on ność. Te akty rzeźbiarskiej przemocy, niemal gwałtu na porzuconych

10 Title Tytuł 11 the abandoned buildings released the forever-existing energy of decom- budynkach, uwalniały drzemiącą w nich już u zarania energię rozkładu, position, and instability. niestabilności. Similar operations on the negatives of buildings were undertaken by Podobne operacje na negatywach budynków podejmowała brytyjska the British minimalist, Rachel Whiteread. Her technique was based on minimalistka Rachel Whiteread. Jej technika bazowała na wykonywa- making casts. At first they were everyday use objects: a bath, a table, a niu odlewów. Najpierw były to przedmioty codziennego użytku: wanna, wardrobe, a bed, then buildings to be demolished. The artist filled their stół, szafa, łyżko, potem budynki przeznaczone do rozbiórki. Artystka insides with concrete and chopped off the external walls, making simple wypełniała ich wnętrza betonem i odłupywała ściany zewnętrzne, two- forms – sarcophagi. Thus, she mummified, immobilized the space inside rząc proste formy – sarkofagi. Mumifikowała w ten sposób przestrzenie, in the concrete lump, and prepared its death mask. This way she retained unieruchamiała wypełniającą je przestrzeń w bryle betonu, przygoto- the essence of a place, like an insect embedded in amber. wując betonową maskę pośmiertną, by w ten sposób zatrzymać esencję The reflection upon emptiness and using it for artistic expression has miejsca jak insekta zatopionego w bursztynie. not been around for long. For ages, the western culture had ill-valued the Refleksja nad pustką i jej wykorzystanie kusi artystów dopiero od void. It had always called to be filled in, reclaimed, framed. The ‘white niedawna. Wcześniej w kulturze Zachodu przez wieki pustka wartościo- spots’ on the maps asked to be colonized, canvas begged for color, wild wana była negatywnie. Zawsze domagała się wypełnienia, zagospodaro- areas needed to be domesticated; sinister darkness was inhabited by the wania, nadania jej ram. Białe plamy na mapach prosiły o skolonizowanie, spirits of ancestors. Especially in a city, voids look suspicious. They are płótna o wypełnienie kolorem, dzikie obszary o udomowienie, złowroga reminders of dramatic events like fires, military operations, dislocations, ciemność o obecność przynajmniej duchów przodków. Szczególnie luki demolitions on behalf of new urban pacts. Like scars, they demand w mieście wyglądają podejrzanie. Przywodzą na myśl dramatyczne wy- explanation. darzenia, pożary, działania zbrojne, wysiedlenia, wyburzenia w imię One… two… three… your eyelids become heavier and heavier, your nowych układów urbanistycznych. Są jak blizny, które domagają się eyes close. Your body is sleepwalking about the city. You don’t know wyjaśnień. where it is leading you. You come across empty squares, debris and ruins. Raz… dwa… trzy. Twoje powieki robią się coraz cięższe, opadają. Ciało You are submerging into a zombie-city, whose polished surfaces reveal lunatykuje po mieście. Nie wiesz, gdzie cię prowadzi. Trafiasz na puste the remains of its former half-dead, half-alive fabric. place, w ruiny i gruzy. Zagłębiasz się w miasto-zombie, które pod wypo- The Widmo [Phantom] project, which includes this book and an exhi- lerowanymi powierzchniami odsłania resztki po swojej dawnej, na wpół bition, was planned as a seance, where the artists recall the memory of obumarłej, na wpół żywej tkance. non-existing buildings and monuments. They have addressed Katowice, Projekt Widmo, na który składa się niniejsza książka i wystawa, został a city of relatively short history, which has been undergoing urban ren- zaplanowany jako seans spirytystyczny, w którym artyści przywoływali ovations. Some of the invited artists have rewritten the history of a local pamięć o nieistniejących budynkach i pomnikach. Odwoływali się w ten object of their choice. Others, enchanted by unconfirmed information, sposób do Katowic, miasta o stosunkowo niedługiej historii, poddawa- avoided sticking to dates and facts, and took sentimental pilgrimage to nego obecnie urbanistycznej odnowie. Niektórzy zaproszeni twórcy empty places, talking to previous owners, museum workers and restor- przepisywali historie wybranego miejscowego obiektu. Inni, rozkoszu- ers. Each of them has chosen their original method and created a net- jąc się niepotwierdzonymi informacjami, obywali się bez przesadnego work of anecdotes and connections, a private map of an invisible city. trzymania się dat i faktów, odbywali sentymentalne pielgrzymki do pu- And so, in the several months of pursuit, Mikołaj Szpaczyński meets stych miejsc, przepytywali dawnych właścicieli, muzealników i konser- the son of a restaurant owner, Michalik, who shows him a photo album watorów. Każdy wybierał właściwą dla siebie metodę, tworząc – poprzez of balls organized in the “Centrum” building. He recalls and sketches sieć anegdot i powiązań – prywatną mapę niewidzialnego miasta. particular halls. Based on his story, Szpaczyński plays the soundtrack of I tak podczas trwających kilka miesięcy poszukiwań Mikołaj

12 Title Tytuł 13 events that took place at the venue in the 1980s. Alicja Bielawska, like a Szpaczyński spotyka się z synem dawnego restauratora Michalika, ten real-life detective, follows the lead all the way to the museum storage, pokazuje mu album z bali, które odbywały się w dawnym budynku where the floor from the Pałac Ślubów is kept. By trial and err, she re- Centrum. Szkicuje w pamięci poszczególne wnętrza. Na bazie jego hi- constructs the original layout. Karina Marusińska rents a flat, whose storii Szpaczyński odtworzy ścieżkę dźwiękową odbywających się window looks out over the site of the experimental Silesian Museum, tam imprez z lat osiemdziesiątych. Alicja Bielawska, wchodząc w rolę designed by Karol Schayer, and destroyed in the first year of the war. She detektywa, jak po nitce do kłębka trafia do muzealnych magazynów, orders a net curtain with a pattern referring to the shape of this building. gdzie przechowywana jest posadzka z Pałacu Ślubów. Metodą prób Karolina Freino, assisted by Disco Or technicians, puts a smoke i błędów zrekonstruuje jej pierwotny układ. Karina Marusińska wynaj- screen over the pedestal in Wolności Square, where five subsequent muje mieszkanie, z okna którego widać miejsce po eksperymentalnym monuments bore witness to political changes in the city. She covers it Muzeum Śląskim projektu Karola Schayera, zburzonym w pierwszym and thus deletes it from the city fabric. Małgorzata Markiewicz forms roku wojny. Zleca wykonanie firany ze wzorem odwołującym się do a several-meter black column of felt in the Gallery. The majestic archi- kształtu tego budynku. tectural form, associated with stability and durability, is made from soft Karolina Freino, przy pomocy techników z Disco Or, zadymia postu- material, reminding of formability and body temperature. ment na placu Wolności, na którym znajdowało się kolejno pięć różnych Szymon Szewczyk undertakes a cemetery ritual in his works. He cre- pomników, poświadczając o zmianach władzy w mieście. Zasłania go ates a set of geometric tomb stones of forgotten civilization. There are i tym samym wymazuje z tkanki miasta. Małgorzata Markiewicz for- odd monuments of undefined meanings. In this sanctuary, the visitor muje w galerii kilkumetrową czarną kolumnę z filcu. Do wykonania is awaited by numerous traps; all that glitters is not gold. What seems tej potężnej architektonicznej formy tożsamej z pojęciem stabilności heavy, turns out to be cheap and light. i trwałości stosuje miękki materiał, odwołując się do odkształcalności The city fabric is cut and shaped like plants in Bownik’s photographs. i ciepłoty ciała. Within the Demontaż [Disassemble] cycle, the artist conducts a series Cmentarny rytuał podejmuje w swoich pracach Szymon Szewczyk. of sadistic aesthetic operations. By means of various tools, he converts Tworzy zestaw geometrycznych nagrobków po zapomnianej cywiliza- the brittle structure of plants, no matter if the juice is running down cji. Dziwaczne pomniki, których znaczenia trudno jest dociec. W jego the broken stalks and crushed leaves. He pins down their flowers, de- sanktuarium na poszukiwacza przeszłości czekają liczne pułapki, nie fines leaves and sprouts, constrains with threads, tapes and bandages wszystko złoto, co się świeci. To, co wydaje się ciężkie, okazuje się tan- them. He cuts into pieces, sets and glues back together in a rickety hy- detnie lekkie. brid. The plants that this psychopathic botanist, this ruthless architect, Tkanka miasta pozwala się kroić i kształtować jak rośliny na foto- works on, become material to be used according to his whim. The ar- grafiach Bownika. W ramach cyklu Demontaż artysta przeprowadza tistic gestures of micro-aggression rely solely on the imagination of the serię sadystycznych operacji estetycznych. Za pomocą różnych narzę- constructor-architect. dzi przekształca kruchą strukturę kwiatów, bez oglądania się na sok These works give rise to a story of a ghost city from faded postcards, wyciekający z połamanych łodyg i zmiętych płatków. Przyszpila ich polished, quiet, sugar-coated like a cookie. There are lively cafes, sunny kwiaty, opisuje liście i pędy, okleja i bandażuje, krępuje nićmi i taśmami. boulevards of the Rawa river, twinkling cascades of non-existent foun- Tnie na kawałki, układa i skleja od nowa w rachityczny twór – hybrydę. tains. Parallel to this mirage, grows the misty tomb-city. It shyly reveals Rośliny, które bierze na warsztat, wchodząc w rolę psychopatycznego consecutive forgotten places: empty pedestals, weedy yards, overgrown botanika, bezwzględnego architekta-okrutnika, są tu materiałem, który piles of rubbish, reinforcement rods and debris. The city cramps in phan- można wykorzystać zgodnie ze swoimi zachciankami. W malowni- tom pains reminding us of former buildings, cut off like rotten limbs. It czych gestach mikroagresji liczy się tylko pomysł dysponującego nimi rises in levels before our very eyes, like an unwanted monstrosity welded konstruktora-architekta.

14 Title Tytuł 15 16 Title Tytuł 17 of various elements, joined together with no respect for chronology. Na bazie tych prac powstaje opowieść o widmowym mieście z wybla- The non-existent buildings and monuments stand side by side, like on kłych pocztówek, wyczyszczonym, spokojnym, lukrowanym jak ciastko. Judgment Day. Są tu gwarne kawiarnie, słoneczne bulwary rzeki Rawy, migotliwe Faced with this collection of phantoms, we are like the characters of strumienie nieistniejących fontann. Równolegle obok miasta-mirażu the Federico Fellini Roma movie, who are building the subway system wyrasta zamglone miasto-nagrobek. Odsłania kolejne wstydliwe, zapo- and come across breathtaking frescos, which instantly start to evaporate mniane miejsca: puste postumenty, zarośnięte chaszczami podwórka, and disappear once the air touches them. They slowly lose their colors porośnięte trawami sterty śmieci, zbrojeń i gruzu. Miasto pogrąża się and shapes before the very eyes of the dazzled workers, amazed by this w fantomowych bólach po dawnych budynkach, które odcięto jak chore incredible and elusive discovery. We know we cannot freeze the past, but kończyny. Wznosi się piętrowo na naszych oczach jak niechciane mon- we keep trying anyway. strum pozszywane z różnych elementów połączonych ze sobą bez dba- łości o chronologię. Nieistniejące budynki i pomniki stają obok siebie, jak na Sądzie Ostatecznym. W obliczu tego zestawu widm jesteśmy jak bohaterowie z filmuRoma Federico Felliniego, którzy budując pod miastem metro, natrafiają na zapierające dech w piersiach freski, które jednak momentalnie pod wpływem powietrza zaczynają ulatniać się i znikać. Powoli tracą kolory i kształty na oczach oszołomionych tym niezwykłym i trwającym zale- dwie kilka minut odkryciem. Wiemy, że nie da się unieruchomić prze- szłości, co nie przeszkadza nam podejmować starań.

18 Title Tytuł 19 Małgorzata Jędrzejczak Małgorzata Jędrzejczak Urban spaces of memory Miejskie przestrzenie pamięci Where there is nothing, everything is possible. Where there is nothing, everything is possible. Where there is architecture, nothing (else) is possible. Where there is architecture, nothing (else) is possible. Rem Koolhaas1 Rem Koolhaas1 1 S, M, L, XL. O.M.A. Rem Koolhaas and Bruce Man, red. J. Sigler, Rotterdam 1995, s. 199.

1 S, M, L, XL. O.M.A. Rem Koolhaas and Bruce Man, Architecture, as opposed to the changeable, elusive, never-the-same nat- Architektura, w przeciwieństwie do zmiennego, nieuchwytnego, nie-ta- 2 J. Gaiger, Schiller’s Theory edited by J. Sigler, photogra- ural landscape, could be perceived as a static element, with a solid spatial kiego-samego krajobrazu naturalnego, może być postrzegana jako ele- of Landscape Depiction, „Journal of the History of phy by Hans Werlemann, 2 schema and negation of set difference. In the urban context, it becomes ment statyczny, o stabilnym schemacie przestrzennym i negacji logiki Ideas” 2000, t. 61, nr 1, s. 010 Publishers, Rotterdam 2 1995, p. 199 a carrier and symbol of economic, legal or political identity, reflected, if różnicy . W kontekście miejskim staje się ona nośnikiem i symbolem 115–132. only, in maps and plans, which constitute tools of evincing control over ekonomicznej, prawnej czy politycznej tożsamości, znajdującej swoje a given territory. This implicit sameness and stability of the architectural odzwierciedlenie chociażby w mapach i planach, które stanowią narzę- 3 M. Poprzęcka, urban environment, however, undergoes obvious transformations and dzie unaoczniania kontroli sprawowanej nad danym terytorium. Jednak Przedmowa: Nie-Pamięć, 2 “Jason Gaiger Schiller’s „Contemporary art and Theory of Landscape revaluations, impossible to reduce to visible movements within the ur- ta domniemana identyczność i stabilność architektonicznego środowi- memory”, nr specjalny „riha Depiction,” in: Journal of the ban fabric, consisting of demolishing and erecting of objects, or else the ska miejskiego ulega oczywistym przeobrażeniom i przewartościowa- Journal” 2014, 31 grud- History of Ideas, 61.1 (2000), redefinition of borders. The conversion, moreover, refers not only to the niom, których nie da się sprowadzić do ewidentnych ruchów w obrębie nia, nr 0103, http://www. pp. 115–132 riha-journal.org/artic- object itself, but also constitutes in a subject – the recipients of architec- tkanki miejskiej, polegających na wyburzaniu, wznoszeniu nowych les/2014/2014-oct-dec/ ture, town dwellers with their ever-changing memories of the place. This obiektów czy redefinicji granic. Owo przemieszczenie dotyczy nie tylko special-issue-contempora- memory relies on political movements, historical events, reevaluation of samego obiektu, ale konstytuuje się również w podmiocie – odbiorcy ry-art-and-memory-part-1/ poprzecka-przedmowa-pl symbols or shifts in spheres of influence. Even though architecture obvi- architektury, użytkowniku miasta, wraz z jego zmieniającą się pamię- [dostęp: 7 maja 2016]. ously is a depositary of passing time, and a trace of the past, the memory cią o miejscu. Pamięć ta jest zależna od ruchów politycznych, wydarzeń it co-creates does not have a universal and static dimension. The two cat- historycznych, przewartościowań symboli czy przesuwania się stref egories of memory – collective and individual (which Maria Poprzęcka wpływów. I choć architektura w oczywisty sposób jest depozytariuszem accurately describes as private memory) – introduced in humanities, is a mijającego czasu, choć stanowi ślad przeszłości, to współtworzona za utopian attempt of understanding and classifying the memory’s mech- jej sprawą pamięć nie posiada wymiaru uniwersalnego ani statycznego. 3 M. Poprzęcka, “Foreword: Non-memory,” anisms of operation, so widely discussed both within the scientific dis- Wprowadzona do humanistyki kategoria pamięci zbiorowej i indywi- riha Journal 0103 (31 course and in the socio-political debates.3 The intriguing thing is the dualnej (przez Marię Poprzęcką trafnie określonej pamięcią prywatną) December 2014), special public functioning of memory in the context of architecture. This refers jest utopijną próbą zrozumienia i klasyfikacji mechanizmów działania issue “Contemporary art and memory” (url: http:// to its historical value and category of material testimony the architec- pamięci tak szeroko dyskutowanej zarówno w obrębie dyskursu na- www.riha-journal.org/ ture may bear, as well as to architecture, which – though contemporary ukowego, jak i w debatach społeczno-politycznych3. Frapujące jest pu- articles/2014/2014-oct-dec/ and often reaching beyond the frames of a trace – should act as a tool of bliczne funkcjonowanie pamięci w kontekście architektury. Dotyczy special-issue-contemporary-art-and-mem- shaping memory politics and building historical narration. to zarówno jej historyczności i kategorii materialnego świadectwa, za ory-part-1/ The Widmo (Phantome) project and essays included in this publica- jakie może być uznawana architektura, jak i architektury, która – choć poprzecka-foreword-en, tion were created at a time when the Katowice architecture and urban powstaje współcześnie i często wykracza poza ramy problematyki accessed 7.05.2016).

20 Title Tytuł 21 4 A part of this collection layout had been undergoing far-reaching transformations. This is not śladu – ma stanowić narzędzie kształtowania polityki pamięciowej i bu- 4 Część tego zbioru zo- was presented in a postcard new in the city’s history – suffice to see the collection of postcards from dowania narracji historycznej. stała zaprezentowana w al- album Gruß aus Kattowitz, bumie pocztówek Gruss aus see J. Lipońska-Sajdak, Z. the second half of the 19th and the beginning of the 20th century, held Projekt Widmo oraz zamieszczone w niniejszej publikacji eseje po- Kattowitz,zob. J. Lipońska- Szota, Gruß aus Kattowitz. by the Museum of Katowice History, which thoroughly illustrates the wstały w momencie, w którym architektura i układ urbanistyczny Sajdak, Z. Szota, »Gruss aus Pozdrowienia z Katowic. urban and social changes of the city in the last 150 years.4 The emerg- Katowic ulegają daleko idącym przeobrażeniom. Nie jest to nowość Kattowitz«. Pozdrowienia z Album pocztówek ze zbiorów Katowic. Album pocztówek Muzeum Historii Katowic ing image of Katowice presents the city as a dynamically developing w dziejach miasta – wystarczy spojrzeć na znajdującą się w Muzeum ze zbiorów Muzeum Historii (Greetings from Katowice. metropolitan centre, with representative broad alleys, cafes and res- Historii Katowic kolekcję kart pocztowych z drugiej połowy xix i po- Katowic, Katowice 2008. Postcard album from the taurants, exclusive hotels and tenement houses, designed according to czątków xx wieku, który to materiał doskonale obrazuje urbanistyczne collection of the Museum of Katowice History), Museum contemporary fashion. The typical postcard motif repertoire includes i społeczne przemiany miasta na przestrzeni ostatnich stu pięćdziesię- of Katowice History, railway stations, hotels, cafes, theatres, town halls and churches – places ciu lat4. Obraz Katowic, jaki wyłania się z tego zbioru, ukazuje je jako dy- Katowice 2008 important from a political and social point of view. They have shaped namicznie rozwijający się ośrodek wielkomiejski, z reprezentacyjnymi, 5 The existing collection of photographs, present- images of modern metropolises and constituted the hierarchy of places szerokimi alejami, cukierniami, wytwornymi hotelami czy projektowa- ing the boards of Atlas is essential to history and collective consciousness, building the frame- nymi zgodnie z aktualnie panująca modą kamienicami. Do typowego the third, and probably work of future memories of the city. Beside this official – if predicta- repertuaru pocztówkowych motywów należą dworce, hotele, kawiarnie, not final version of the layout. Beside the visual ble – iconography, the collection includes several rare presentations. teatry, ratusze czy kościoły, a więc miejsca istotne z punktu widzenia material, Warburg intended Contrasted with grand buildings of offices, churches, theatres and other politycznego czy społecznego. Kształtowały one, ale i obecnie kształ- to publish two volumes impressive examples of the 19th century Katowice architecture, these tują, wyobrażenie o nowoczesnych metropoliach. Ponadto konstytuują of commentaries to the boards. P. Brożyński, “Wstęp motifs seem petty or insignificant. They are images of everyday urban hierarchię miejsc istotnych z punktu widzenia historii czy świadomości do wydania polskiego” life, gatherings in cafes, or – in the case of a postcard published c. 1910 by zbiorowej, budują stelaż dla mającej się wytworzyć pamięci o mieście. (Introduction to the Polish Max Steckel’s photo shop – mining work. This last card was inscribed – Oprócz tej oficjalnej – czy może po prostu przewidywalnej – ikonografii edition), in: A. Warburg, Atlas obrazów Mnemosyne Kattowitz. Auf der Erde: Bahnhof und Bahnhofstrasse / Kattowitz. Unter we wspomnianym zbiorze pojawiają się też przedstawienia, które na tle (The Mnemosyne Atlas), der Erde: Kohlenförderung durch Rutsche. It presents the official ‘on the pozostałych przykładów stanowią rzadkość. W zestawieniu z gmachami ed. and trans. into Polish P. ground’ – colorful, picturesque, metropolitan – life, contrasted with the urzędów, kościołami, tetrami czy innymi imponującymi przykładami Brożyński, M. Jędrzejczyk, invisible, underground life of the city. This text is devoted to these very dziewiętnastowiecznej architektury Katowic te motywy wydać się mogą National Centre for Culture, Warsaw 2015, p. vii; see cracks – places where the formal image of the city or else the memory of wręcz błahe czy nieistotne. Są to chociażby przedstawienia codzien- also M. Warnke, “Wstęp it, clashes with another, parallel narration, as well as with the process nego życia miejskiego, kawiarniane spotkania czy – jak w przypadku do wydania niemieckiego” of erasing and making history. The subject of my description is the rela- pocztówki opublikowanej około 1910 roku przez zakład fotograficzny (Introduction to the German edition), in: A. Warburg, tionship between architecture and memory, between the narrative and Maxa Steckla – prace w kopalni. Ostatnia z wymienionych kart pocz- Atlas obrazów Mnemosyne, imposed, and that which is still being formed. towych została opatrzona podpisem: Kattowitz. Auf der Erde: Bahnhof ibid., pp. xxviii–xxxiii The Mnemosyne Atlas is a publication the German art historian and und Bahnhofstrasse / Kattowitz. Unter der Erde: Kohlenförderung durch 6 eg. a gap in numeration between boards 8 and 20; cultural scientist Aby Warburg had worked on until 1929, but he left un- Rutsche. Ukazuje ona życie oficjalne, to na powierzchni – barwne, pocz- compare A. Warburg, Atlas finished.5 It is known as a collection of photographs presenting boards, tówkowe, wielkomiejskie – które zostało zestawione z tym niewidocz- obrazów Mnemosyne, ibid., where Warburg, using among others reproductions of art pieces, press nym, podziemnym życiem miasta. Właśnie takim pęknięciom, miejscom, pp. 32–34 photos, graphics and fragments of scientific dissertations, created his w których oficjalny wizerunek miasta czy pamięć o nim natrafiają na erudite constellations of images. The scientist’s opus magnum lacks the inną, równoległą do niego narrację, a także procesowi wymazywania intended separate volumes of comments to the boards, which is one of i tworzenia historii, jest poświęcony niniejszy tekst. Przedmiotem mo- indicators of its unfinished character.6 There is more evidence in the jego opisu staną się relacje między architekturą i pamięcią, między tym, gaps in numeration of charts, among which Warburg made constant co narracyjne, narzucone, a tym, co dopiero ulega formowaniu.

22 Title Tytuł 23 Atlas obrazów Mnemosyne to dzieło, nad którym niemiecki historyk 5 Istniejący zbiór fotogra- sztuki i badacz kultury Aby Warburg pracował do 1929 roku i którego fii przedstawiających tablice 5 Atlasu jest trzecią i najpraw- nigdy nie ukończył . Znane jest ono obecnie jako zbiór fotografii tablic, dopodobniej nieostateczną na których Warburg, wykorzystując m.in. reprodukcje dzieł sztuki, fo- wersją ich układu. Oprócz tografie prasowe, grafiki czy fragmenty traktatów naukowych, tworzył materiału wizualnego Warburg planował wydanie swoje erudycyjne konstelacje obrazowe. O niedokończonym charakte- dwóch tomów komentarzy rze opus magnum niemieckiego badacza świadczy nie tylko brak pla- do tablic, zob. P. Brożyński, nowanych osobnych tomów komentarzy do tablic6. Wskazują na to Wstęp do wydania polskiego, w: A. Warburg, Atlas również luki w numeracji poszczególnych plansz, w obrębie których obrazów Mnemosyne, red. autor Atlasu dokonywał nieustających przesunięć i budował nowe nauk. i tłum. P. Brożyński, relacje – zarówno między poszczególnymi tablicami, jak i w ramach M. Jędrzejczyk, Warszawa pojedynczych plansz. Powstałe luki niekoniecznie muszą być jednak po- 2015, s. vii; zob. także M. Warnke, Wstęp do wydania strzegane jako miejsca negatywnie rozumianego braku, jako momenty niemieckiego, w: A. Warburg, pomiędzy, w których niczego nie ma. Stanowią one bowiem przestrze- Atlas…, s. xxviii–xxxiii. nie sygnalizujące ruch myśli i zatrzymany wpół drogi mechanizm tworzenia się sensu. W odniesieniu do architektury i studiów miejskich na 6 Na przykład przerwa w numeracji między tablicą 8 podobny fenomen zwrócił uwagę Rem Koolhaas, który wraz Oswaldem a 20. Por. A. Warburg, Atlas…, Mathiasem Ungersem w 1977 roku sformułował manifest Die Stand in s. 32–34.

der Stadt. Berlin: das grüne Archipel – stał się on interesującym gło- 7 Die Stadt in der Stadt. sem w debacie na temat powojennej odbudowy Berlina7. Tekst powstał Berlin: das grüne Archipel. Ein na fali dyskusji dotyczących możliwych scenariuszy odbudowy miasta, Manifest (1977) von Oswald Mathias Ungers und Rem wypracowanych i zaproponowanych na odbywającej się w 1977 roku Koolhaas mit Peter Riemann, wystawie Internationale Bauausstellung (iba). W manifeście pojawia się Hans Kollhoff und Arthur myśl, by zarzucić pomysł rekonstrukcji historycznej, zniszczonej, zabyt- Ovaska, red. F. Hertweck, S. Marot, Zürich 2013. kowej architektury i by właśnie istniejące w obszarze tkanki miejskiej luki (urban voids ) uznać za fenomeny kluczowe dla upamiętnienia i eks- 8 Opublikowany w 1977 8 roku manifest Die Stadt in ponowania historii miasta . Strategia wyrażona w tekście Die Stand in der Stadt. Berlin: das grüne der Stadt. Berlin: das grüne Archipel sytuowała pomysł Koolhaasa (oraz Archipel był zredagowaną pozostałych członków grupy roboczej, w ramach której ta koncepcja wersją materiałów ze spotkań roboczych, które została opracowana) w opozycji do wiodącego pomysłu odbudowy za- powstały pod okiem O.M. bytkowej architektury miasta. Rem Koolhaas oraz Oswald Ungers, kwe- Ungersa podczas berliń- stionując postulaty Aldo Rossiego czy Léona Kriera, by uczynić Berlin skiej szkoły letniej. Wśród uczestników był m.in. Rem modelowym przykładem powojennej rekonstrukcji, zaproponowali, by Koolhaas, któremu przypi- przekształcić miasto w zielony archipelag utworzony przez architekto- sywane jest sformułowanie niczne wyspy oddzielone od siebie pasami terenów zielonych, nieużyt- tego tekstu. Por. Die Stadt in ków, obszarów niezagospodarowanych. Zgodnie z tą koncepcją puste, der Stadt…, s. niezabudowane, niezrekonstruowane miejsca powstałe w wyniku znisz- czeń wojennych, a później także na skutek podziału miasta przez mur,

24 Title Tytuł 25 7 Die Stadt in der Stadt. Berlin: das grüne Archipel. Ein Manifest (1977) von Oswald Mathias Ungers und Rem Koolhaas mit Peter shifts and built new relations – both between and within individual miały zostać uznane za element historii Berlina. Koolhaas postulował, 9 Die Stadt in der Stadt…, Riemann, Hans Kollhoff und boards. The gaps, however, do not need to be seen negatively, as the lack by zostały potraktowane jako integralne elementy tkanki miejskiej, któ- s. 12–22; S, M, L, xl…, s. 200. Arthur Ovaska (State within of something, or void moments ‘in between’. These spaces signal the mo- rych wartość historyczna i symboliczna jest wyższa niż współcześnie a State. Berlin: the Green 10 Termin „miejsca pa- Archipelago. A Manifesto tion of thoughts and the mechanism of making sense, frozen mid-way. odbudowywanych kamienic, mających imitować od dawna nieistniejącą mięci” (fr. lieux de mémoire) (1977) of Mathias Ungers In reference to architecture and urban studies, a similar phenomenon już architekturę9. Owe luki były przez twórców manifestu postrzegane został sformułowany przez and Rem Koolhaas with was noticed by Rem Koolhaas, joined by Oswald Mathias Ungers, who in jako historia Berlina i jego pamięć, do której powinno się odnosić to- francuskiego historyka Peter Riemann, Hans Pierre’a Nora podczas kilku- 1977 formulated the manifesto Die Stand in der Stadt. Berlin: das grüne czące się w mieście życie. To one miały znaleźć się w centrum myślenia Kollhoff and Arthur Ovaska), letniego projektu badaw- pub. F. Hertweck, S. Marot, Archipel (State within a State. Berlin: a Green Archipelago) – an interest- o sposobie kreowania i eksponowania historii miasta. czego. O karierze i trwałym uaa Ungers Archiv für ing voice in the debate about the post-war rebuilding of Berlin.7 Their Koncepcja Koolhaasa nie zyskała poparcia wśród lokalnych decyden- przeniknięciu tego pojęcia Architekturwissenschaft, text followed from discussions on the possible scenarios of city restora- tów, a architektura Berlina częściowo została – i jest w dalszym ciągu – do rozważań na temat Lars Müller Publishers, pamięci może świadczyć Zürich 2013 tion, developed and proposed at the Internationale Bauausstellung (iba) (z)rekonstruowana. Innym obok rekonstrukcji oczywistym sposobem wprowadzenie tego terminu 8 The manifesto Die Stadt held the same year. The manifesto suggested abandoning the idea of kształtowania pamięci poprzez architekturę, w tym pamięci odnoszącej w 1993 roku do Le Grand in der Stadt. Berlin: das historical reconstruction of the destroyed monumental architecture and się do konkretnych ośrodków miejskich, jest tworzenie instytucji, któ- Robert de la langue française. grüne Archipel (State within accepting such urban voids as phenomena essential to commemorating rych celem jest budowanie, względnie formowanie pamięci historycznej. a State. Berlin: the Green 8 Archipelago), published in and exhibiting the city’s history. The strategy expressed in the essay sit- Muzea, a zwłaszcza muzea historyczne, powstały jako miejsca prezento- 1977, was an edited version uated the idea of Koolhaas (and the other members of a work team, who wania historii, tworzenia wizji dziejów, gromadzenia obiektów o szcze- of materials from the work had developed this concept), in opposition to the leading postulate by gólnej wartości historycznej, będących materialnym śladem minionych team meetings, supervised by O.M. Ungers, during the Aldo Rossi and Léon Krier – to make Berlin a model example of post- wydarzeń. Niejednokrotnie same stając się miejscami pamięci (lub ta- Berlin summer school. The war reconstruction. On other hand, Koolhaas suggested turning the city kie miejsca przechowując w swoich zbiorach), zajmują ważną pozycję participants included Rem into a green archipelago, architecturally formed of islands separated by w procesie kreowania świadomości historycznej odwiedzających, ofe- Koolhaas, who is attrib- 10 uted with formulating this greenbelts, idle lands, and undeveloped areas. According to this concept, rując punkty zaczepienia dla wspólnotowych form pamięci . Jak zazna- text; compare Die Stadt in the empty, unused, non-reconstructed places would be accepted as ele- czyła Agnieszka Zabłocka-Kos w swoim artykule Więcej intelektu, mniej der Stadt. Berlin: das grüne ments of Berlin history. They were to be treated as integral components emocji. W poszukiwaniu równowagi narracji w muzeach historycznych Archipel, ibid., p.

26 Title Tytuł 27 of the urban fabric, with historical and symbolic value exceeding the w Polsce, ostatnie dziesięciolecie przyniosło wiele prestiżowych konkur- contemporary rebuilt tenement houses – imitations of the long-gone ar- sów architektonicznych na nowe muzea w Polsce, których realizacje chitecture.9 The voids were perceived as Berlin history and its memory, już wkrótce wypełnią kraj od Bałtyku (Muzeum Emigracji w Gdyni) po to be regarded by the ongoing city life. They should become the centre of Kresy Wschodnie (Muzeum – Miejsce Pamięci na terenie byłego obozu thinking about making and presenting the city’s history. koncentracyjnego w Sobiborze)11. Zostawiając na boku dyskusje nad The Koolhaas concept did not gain support among the local deci- przyczynami tej wzmożonej akcji budowlanej, której kontynuację, już sion-makers, and Berlin’s architecture is still being reconstructed. Beside przy zmienionym podłożu ideologicznym, można obserwować również reconstruction, another obvious way of shaping memory through archi- i dzisiaj, a także oddalając się od rozważań nad powodami zapóźnienia 9 Die Stadt in der Stadt. tecture, including the memory of particular urban centers, is launching w tworzeniu w Polsce tego typu instytucji, warto zastanowić się, ja- Berlin: das grüne Archipel, ibid., pp. 12–22; S, M, L, XL, institutions for building or forming historical memory. Museums, his- kimi możliwościami formowania pamięci dysponuje taka, już w samym ibid., p. 200 torical museums in particular, came to being as places for presenting swoim założeniu nakierowana na historię, architektura. Prezentowanie history, creating a vision of the times, collecting objects of special his- przeszłości za sprawą nagromadzenia multimediów, dokumentów i ob- 10 The term ‘memorial’ torical value – material traces of past events. They often becomememo - razów, tworzenie atrakcyjnych wizualnie, interaktywnych ekspozycji (fr. lieux de mémoire) was rials themselves (or such memorials were collected), have an important jest według cytowanej powyżej badaczki obecnie dominującą strate- 11 A. Zabłocka-Kos, Więcej coined by a French historian role in the process of building the historical awareness in their visitors, gią12. Jednak również i sama forma architektury może funkcjonować intelektu, mniej emocji. W Pierre Nora during his poszukiwaniu równowagi 10 research project of several and offer a foundation for community memory. Agnieszka Zabłocka- jako element znaczący i jako komunikat uzupełniający pełnione przez narracji w muzeach historycz- years. The career and Kos, in her article More intellect, less emotion: in search of a balanced nią funkcje o wymiar (ko)memoratywny. We współczesnym muzealnic- nych w Polsce, „Herito” 2013, permanent presence of this nr 13, s. 82–99. notion in discourse about narrative in historical museums in Poland, said, ‘the recent decade has twie można bowiem zaobserwować tendencję do przekształcenia mu- memory is evidenced by brought about plenty of prestigious architecture competitions for new zeów historycznych zarówno w odniesieniu do warstwy ekspozycyjnej 12 Według Agnieszki the term being entered to museums in Poland, and their realizations will soon fill the country from i realizowanych strategii kuratorskich, jak i w stosunku do samej formy Zabłockiej-Kos jednym z the Le Grand Robert de la powód wykształcenia się tej the Baltic (Emigration Museum in Gdynia) all the way to the eastern budynku muzealnego, akcentującej indywidualny wymiar pamięci. langue française (The Great tendencji jest zasadnicza Dictionary of the French borderlands (Museum – Memorial in the former concentration camp in Architektura, czasem radykalnie separowana od sztuk plastycznych, rola muzeów w edukacji Language). Sobibór).’11 Discussions on what had instigated this intensive construc- staje się im niezwykle bliska chociażby w kontekście współcześnie po- historycznej wśród dzieci i młodzieży, por. A. Zabłocka- 11 Agnieszka Zabłocka-Kos, tion activity – continued on a different ideological foundation today – wstających instytucji wystawienniczych, których forma niejednokrotnie Kos, Więcej intelektu…, s. Więcej intelektu, mniej emocji. aside, and avoiding deliberations on the reasons for the delay in creating stanowi wyraz rzeźbiarskiego czy malarskiego myślenia o bryle archi- 99–101. W poszukiwaniu równow- agi narracji w muzeach such institutions in Poland, it is worth considering the memory-forming tektonicznej. Można w tym kontekście wymienić zaprojektowane przez historycznych w Polsce (More capacity of this – assumedly historical – architecture. According to the pracownię Lahdelma & Mahlamäki Architects Muzeum Historii Żydów intellect, less emotion: in author, the dominant strategy at the moment is presenting the past with Polskich polin czy – pozostając przy oczywistych i dobrze rozpoznawal- search of a balanced narrative in historical museums accumulation of multimedia, documents and images; creating visually nych przykładach – Muzeum Żydowskie w Berlinie Daniela Libeskinda. in Poland), Herito, 13/2013, attractive, interactive exhibitions.12 The very form of architecture, how- Warto też wspomnieć realizacje z pogranicza architektury i rzeźby, pp. 82–99 ever, may function as a meaningful component and a communication, sytuujące się w obrębie ideowych założeń antypomnika czy zbliżają- 12 According to Agnieszka supplementing its function with a commemorative dimension. The con- cych się w swojej formie i przesłaniu do koncepcji pomnika-drogi, jak Zabłocka-Kos, one of the reasons why this tendency temporary museology tends to remodel historical museums, in their ex- plac Bohaterów Getta w Krakowie pracowni Lewicki+Łatak, pomnik came to being is the key hibition layer and realize curator strategies, as well as in reference to the Pomordowanych Żydów Europy w Berlinie, czy ukończony w 2000 role of museums in histor- form of the building itself, emphasizing the individual aspect of mem- roku pomnik Holokaustu na Judenplatz w Wiedniu autorstwa Rachel ical education of children and the youth; compare ory. Architecture, sometimes radically separated from visual arts, be- Whiteread. Założenia te, plasujące się na styku, architektury i rzeźby, Agnieszka Zabłocka-Kos, comes their next of kin, if only in the context of exhibition institutions, a także performatywnego wymiaru sztuki, sięgają swoim rodowodem Więcej intelektu…, ibid., pp. whose form often reflects the sculptural or painterly thinking about an do zjawisk z lat 60. czy 70. xx wieku. Ich założenia formalne i ideowe 99–101

28 Title Tytuł 29 architectural solid. In this context, we could name the polin Museum są zaprzeczeniem logiki pomnikowego monumentalizmu (choć nie of the History of Polish Jews, designed by the Lahdelma & Mahlamäki oznacza to, że takie realizacje muszą operować niewielką skalą) i rezy- Architects studio, and – to indicate only the obvious and recognized gnują one ze stosowania ściśle określonej, restrykcyjnej skodyfikowanej examples – the Jewish Museum Berlin, by Daniel Libeskind. We should symboliki obrazowej. W takich realizacjach, mam tu na myśli zarówno also mention the realizations between architecture and sculpture, sit- wymienione przykłady architektury, jak i założenia antypomnikowe, uated within the ideological framework of a counter-monument or istotne jest nie tylko sięganie po dramatyczną reżyserię światła i cienia coming close in their form and message to the memorial-road concept, czy operowanie kontrastami form zamkniętych – otwartych, ciasnych such as the Plac Bohaterów Getta (Ghetto Heroes Square) in Kraków, re- i przestronnych. Niemalże programowym założeniem staje się tu rów- alized by Lewicki+Łatak studio, the Holocaust-Mahnmal (Memorial to nież oddziaływanie na odbiorcę poprzez materiał oraz wpisane w dzieło the Murdered Jews of Europe) in Berlin, and the Judenplatz Holocaust doświadczenie ruchu, a czasem i zaburzenie możliwości orientacji Memorial in Vienna, by Rachel Whiteread. These designs, lingering w przestrzeni. Istotna wydaje się więc dla takich realizacji próba zrów- between architecture, sculpture, and performative arts, originate from noważania perspektywy okulocentrycznej przez oddziaływanie na po- phenomena typical of the 1960s and 70s. Their formal and ideological zostałe zmysły i sprowokowanie takiej formy odbioru, która rozwija się assumptions contradict the logic of monumentalism (which does not zarówno w czasie, jak i w przestrzeni. mean they need to operate on a smaller scale) and resign from the re- Kontakt architektury i człowieka nie tylko za sprawą aparatu wzro- strictive and codified symbolic imaging. In the architecture listed above, kowego, ale i poprzez oczy skóry (Juhanni Pallasma) to pole szeroko eks- as well as in counter-monument realizations, the dramatic interaction ploatowane od dekad przez architektów, ale i twórców z obszaru sztuk, of light and shadow, and the contrast of closed-open, cramped and spa- niefortunnie nazywanych w tym kontekście, wizualnymi. Można za- cious forms, come arm in arm with the assumed impression made by ryzykować stwierdzanie, że owe eksperymenty z percepcją na gruncie the material used and the sense of motion or of being lost. The realiza- współczesnej architektury przeniknęły do niej właśnie z obszaru dzia- tions attempt to balance the ocularcentric perspective by involving other łań artystycznych, które w drugiej połowie xx wieku z większą śmia- senses as well, and thus provoking the form of reception that evolves in łością i zapałem niż architektura podejmowały problem relacji między both time and space. obiektem sztuki a odbiorcą. Translacja tkanki architektonicznej miasta For decades, the contact between architecture and people, not only na język sztuki, narracje wokół miejsc funkcjonujących jako znak prze- by means of visual apparatus, but also through ‘the eyes of the skin’ obrażeń politycznych, obnażanie mechanizmów władzy czy definiują- (Juhanni Pallasma), has been widely explored by architects, as well as cych dany obszar relacji społeczno-politycznych stały się sposobami na creators of – unfortunate name in this context – visual arts. We could say włączenie w zakres widzialnego tego, co pozostawało poza jego grani- that the experiments with perception had come to the field of architec- cami, a co mogło się stać dla danego [miasta? odbiorcy? miejsca? – chyba ture from these artistic areas, which were bolder and more eager to face uciekło jakieś słowo] częścią jego pamięci. Przykładem takich działań the problem of relations between the object of art and its recipient in jest praca Körperkonfigurationen realizowana w latach 1972–1982 głów- the second half of the 20th century. Translating the architectural urban nie na ulicach Wiednia przez austriacką artystkę Valie Export, znana fabric into the language of arts, narrations around places functioning za sprawą edytowanych przez autorkę fotografii. Valie Export umie- as symbols of political transformations, exposing power mechanisms ściła swoje ciało w bezpośredniej relacji z istniejącą monumentalną, or the social-political relations, which define a given area, are ways to a w wielu przypadkach i zabytkową architekturą miasta. Przekładała na include into the visual what could become a part of city’s memory. The język póz i układów ciała ukształtowanie przestrzenne wybranych frag- work Körperkonfigurationen (Body Configurations), was realized in the mentów Wiednia i unaoczniała niewidoczne sieci zależności. Artystka years 1972–1982, mainly in Vienna, by the Austrian artist Valie Export, użyła swojego ciała jako aparatu pomiarowego, za pomocą którego zbu- and became known due to the photographs she edited. Valie Export dowała osobistą topografię miasta. Te działania, pozornie polegające na

30 Title Tytuł 31 situated her body in direct relation to the existing monumental architec- adaptowaniu się do narzuconych form, były jednocześnie komentarzem 13 Zob. [tu tekst o Pl. ture of the city. She translated the spatial lay of fragments of Vienna into na temat świadomości kobiety, artystki, względnie kobiety-artystki wo- Wolności z katalogu] w niniejszej publikacji the language of body poses, and so revealed the invisible connections. bec miasta i przestrzeni, w której żyje. Stały się one sposobem na mó- The artist used her body as a measuring apparatus to build personal to- wienie o tym, co niewidoczne, ale obecne w powojennym austriackim 14 …[tu tekst o Pl. Wolności z katalogu], s. pography of Vienna. This seemingly simple adaptation to imposed forms, społeczeństwie. Körperkonfigurationen była to praktyka tworzenia pry- was actually a commentary on the awareness of a woman, an artist, in watnego rejestru i prywatnej pamięci o miejscach, pamięci alternatyw- reference to the city and to the space she lives in. Her activities became nej, a przynajmniej równoległej do spowijającej te zabytkowe budowle a way to talk about what is invisible, but present in post-war Austrian narracji historycznej. society. Körperkonfigurationen was about creating a private register and Zapis miasta rejestrowany za pomocą ciała to osobiste doświad- private memory of places – alternative, or at least parallel, to the histori- czenie, które nie przełoży się na uniwersalną, kolektywną opowieść cal narration around these buildings. o miejscu. Przeżycia jednostkowe, choć bez znaczenia dla poszukującej To record the city by means of ones body is a personal experience, uogólnień polityki historycznej, poprzez cielesność, dosłowność i bez- which would not translate into the universal, collective story of this place. pośredniość doświadczenia stanowią alternatywny sposób formowania Individual engagement, although it may be meaningless to the general- świadomości miejsca i pamięci o nim. Podobne są założenia antypo- ized historical politics, constitutes an alternative way of forming aware- mnika, w takich formach upamiętniania, przywracania lub zatrzymy- ness of a place and its memory – through its corporeality, literalism and wania pamięci historia miejsca nie jest bowiem przypominana przez immediacy of experience. Similar assumptions refer to the idea of coun- ściśle określone kody obrazowe i przez pryzmat wspominania donio- ter-monument, as these forms of immortalizing, retrieval or freezing of słych czynów czy gloryfikacji jednostek. Logika antypomnikowej formy memory do not recall the history of a place with strictly defined imaging upamiętniania nakazuje poszukiwanie wymiaru bardziej uniwersalnego, and through the prism of reminiscing the momentous deeds and glori- ponadjednostkowego, ale który jednocześnie pozwoli na budowanie in- fication of individuals. The logic of this form of commemoration steers dywidualnego doświadczenia. Być może takie realizacje są też bardziej us towards a more universal, supra-individual dimension, and allows in- odporne na przemiany polityczne i zmiany w obrębie obowiązującej dividual experience to be built. Such realizations may be more resilient narracji historycznej, niż monumentalne i operujące czytelnymi sym- to political transformations and changes within the existing historical bolami założenia pomnikowe (zwłaszcza te bezpośrednio odnoszące się narration than the monuments operating with easily readable symbolic do konkretnych postaci czy wydarzeń historycznych). Na poddawanie (especially these, which refer directly to particular historical figures and się pomników takiemu symbolicznemu przewartościowaniu zwróciła events). This kind of symbolic revaluation of monuments has been ap- uwagę w swojej pracy Katarakta Karolina Freino, dla której, podobnie proached by Karolina Freino in her work Katarakta (Cataract); for her jak dla wspomnianej wyżej Valie Export, przestrzeń miejska staje się za- and Valie Export, the urban space becomes both the terrain and the mat- równo terenem, jak i materią dla działania artystycznego. Tworząc pracę ter of artistic operations. Working on the Widmo project, Freino familiar- w ramach projektu Widmo, artystka zainteresowała się historią katowic- ized herself with the history of a Katowice monument – five monuments, kiego monumentu, a dokładniej pięciu różnych pomników, które kolejno in fact – which had been erected, in succession, in Wolności Square in siebie zastępując, stanęły na placu Wolności w Katowicach – miejscu, Katowice; in this spot, historical memory had been erased and built które na przestrzeni dziesięcioleci stało się polem wymazywania i bu- anew numerous times. The contemporary Wolności Square, originally dowania pamięci historycznej. Obecny plac Wolności został wytyczony 13 13 See [tu tekst o Pl. known as Wilhelmsplatz , had been plotted even before Katowice was jeszcze przed nadaniem Katowicom praw miejskich – pierwotnie nosił Wolności z katalogu] here chartered as a city. In 1898, the Zwei-Kaiser-Denkmal (Monument of Two nazwę Wilhelmsplatz13. W 1898 roku na ówczesnym Wilhelmsplatz usta- 14 See [tu tekst o Pl. Emperors) was erected, in the honor of Wilhelm I and his son, Frederick wiono pomnik Dwóch Cesarzy – Wilhelma I i jego syna Fryderyka III Wolności z katalogu] ibid. III.14 Next, in 1920, between the first and the second Silesian Uprising, (Zwei-Kaiser-Denkmal)14. Następnie, w 1920 roku, między drugim

32 Title Tytuł 33 the monument was blasted, probably by the members of Polish Military i trzecim powstaniem śląskim, został on wysadzony w powietrze, praw- Organization. Three years later, when the Silesian Voivodeship was dopodobnie przez członków Polskiej Organizacji Wojskowej, a trzy lata formed, the square was renamed Wolności Square [Freedom Square], and później, po utworzeniu województwa śląskiego, plac przemianowano the ruins of former Prussian monument served as a foundation for the na plac Wolności i na pozostałościach pruskiego monumentu stwo- Monument of the Unknown Silesian Insurgent. As soon as 1927, however, rzono pomnik Poległych Powstańców Śląskich. Jednak już w 1927 roku a new committee for monument construction came to being, but had powołano komitet budowy nowego pomnika, ale realizację tych planów their plans thwarted by the outbreak of World War ii. In September 1939, uniemożliwił wybuch drugiej wojny światowej. We wrześniu 1939 roku the Nazis destroyed the monument, renamed the square Wilhelmsplatz hitlerowcy zniszczyli pomnik, plac Wolności ponownie został przemia- again, and put up an obelisk to the memory of German soldiers. Then, in nowany na Wilhelmsplatz, a na gruzach monumentu ku czci powstań- turn, when the Red Army seized Katowice, another monument – in the ców ustawiono obelisk poświęcony pamięci żołnierzy niemieckich. Po honor of the Red Army soldiers, took the spot; to be replaced, in 1950, by zajęciu Katowic przez Armię Czerwoną wzniesiono kolejny monument – a more presentable realization. Eventually, in 2014, following manifesta- pomnik ku czci żołnierzy Armii Czerwonej, który w 1950 roku ostatecz- tions and social pressure, the figures of soldiers were moved to the Soviet nie zastąpiono inną bardziej okazałą realizacją. W 2014 roku, w wyniku cemetery, and the square was left with a massive empty pedestal. manifestacji i nacisków społecznych, figury z pomnika żołnierzy Armii The eventful past of this object, which is now awaiting the definition Czerwonej zostały przeniesione na cmentarz żołnierzy radzieckich, of its future form and function, became a starting point for an ephem- a na placu pozostał kilkumetrowy, pusty postument. eral Katarakta realization, the photo documentation of which has been Burzliwa przeszłość tego obiektu, który obecnie czeka na zdefiniowa- included in the Widmo exhibition. In her project, Freino tackled the no- nie swojej przyszłej formy i funkcji, stała się punktem wyjścia dla efeme- tion of the monument as a memory-forming tool and indicated a politi- rycznej realizacji Katarakta, której dokumentacja fotograficzna stanowi cally and socially sensitive point in the Katowice urban fabric, prone to część wystawy Widmo. Freino dotknęła w swoich działaniach problemu symbolic manipulations. As she decided to screen this neuralgic place pomnika jako narzędzia formowania pamięci i wskazała na wrażliwy po- with smoke, to momentarily erase it from both the city plan and our field litycznie i społecznie punkt w obrębie tkanki miejskiej Katowic, o łatwo of vision, the artist shifted the balance point of her work towards the dającej się manipulować wymowie symbolicznej. Decydując się na prze- logic of counter-monument. Drawing from the repertoire of traditions słonięcie tego newralgicznego miejsca dymem, wymazanie go na mo- and forms characteristic of counter-monument realizations, Freino has ment z mapy miasta, a także z pola widzenia, artystka przesunęła punkt created a point on the city plan, where the symbolic and the prescribed ciężkości swoich działań w stronę logiki antypomnika. Sięgając do re- 15 W. Szymański, “A place line of narration lose their contours. Thus, she has disproved the possi- pertuaru tradycji i form charakterystycznych dla antypomnikowych re- of memory – monument bility of constructing one, stable, imposed, collective version of memory. alizacji, Freino stworzyła punkt na mapie miasta, w którym symbolika – counter-monument. This project created an urban void, where the instability of references i określona linia narracyjna tracą swoje kontury. Tym samym wskazała Artistic strategies of commemoration in Krakow’s functions in parallel to the momentary stability of other monuments in na niemożliwość konstruowania jednej stabilnej, narzuconej, zbiorowej district of Podgórze,” riha the city. Karolina Freino’s work emphasizes the meaning of monumental wersji pamięci. W wyniku działania artystki powstała miejska wyrwa, Journal 01222, 2015, special forms to making, or else appropriating the cultural memory. Wojciech której niestabilność odniesień funkcjonuje równolegle do chwilowej issue “Contemporary art and memory” (url: http:// Szymański writes, ‘notably, monuments are elements that are the first to stabilności innych istniejących w mieście monumentów. Praca Karoliny www.riha-journal.org/ emerge in those places where, according to the intention of their authors, Freino uwypukla znaczenie form pomnikowych dla tworzenia czy też articles/2015/2015-apr-jun/ the memory of people or events is to be preserved. Monuments are also zawłaszczenia pamięci kulturowej. Jak zaznaczył Wojciech Szymański, special-issue-contemporary-art-and-mem- the first to disappear, which is quite clear at the time of revolutions and nie należy bowiem zapominać, że to właśnie pomniki pojawiają się jako ory-part-2/ sudden shifts of power, leaving behind nothing but empty plinths.’15 pierwsze tam, gdzie przetrwać ma, w zamyśle stawiających je, pamięć szymanski-podgorze-en, Cities we live in are constellations of physical and non-physical ludzi lub wydarzeń. Pomniki także jako pierwsze znikają, co widoczne accessed 20.05.2016)

34 Title Tytuł 35 16 M. Poprzęcka, Obraz spaces, and to a large extent, resultant of the activities of their users. jest dobrze podczas rewolucji i gwałtownych zmian władzy, pozostawia- 15 W. Szymański, Miejsce za szybą (Painting behind 15 pamięci – pomnik – an- the glass), in: Inne obrazy. This collective forming process leads, on the one hand, to historical gen- jąc po sobie puste cokoły . ty-pomnik. Artystyczne Oko, widzenie, sztuka. Od eralizations, and on the other, to momentary freezing of the constantly Miasta, w których żyjemy, są konstelacją przestrzeni fizycznych strategie upamiętniania Albertiego do Duchampa evolving affective memory, as we make decisions, what remains in the i niefizycznych, będącą w znacznej mierze wypadkową działań ich na terenie krakowskiego (Different paintings. Eye, Podgórza, „Contemporary seeing, art. From Alberti to visible sphere. What if we assume that this existing environment is sim- użytkowników. W tym kolektywnym procesie formowania, z jednej art and memory”, nr spe- Duchamp), Gdańsk 2008, ply a possible model, which could be kept, presented and remembered strony dochodzi do tworzenia uogólnień historycznych, z drugiej do cjalny „riha Journal” 2015, 17 pp. 82–101 differently? Where is the place for the memory that escapes both the chwilowego zatrzymania nieustannie ewoluującej, afektywnej pamięci czerwca, nr 01222, http:// www.riha-journal.org/ collective and imposed recollection, and the history, which generalizes i decydowania o tym, co znajduje się w strefie widzialnego. A gdyby articles/2015/2015-apr-jun/ and reconstructs the past? The void, deprecated in the western culture uznać, że zastane otoczenie jest tylko pewnym możliwym modelem, special-issue-contempora- as the lack of something or nothingness, is perceived as existence in the który może być zachowany, pomyślany i zapamiętany również w inny ry-art-and-memory-part-2/ Far East, for example. The missing elements of contemporary cities are sposób? Gdzie jest miejsce dla pamięci, która wymyka się ramom ko- szymanski-podgorze-pl/#s- dfootnote8sym [dostęp: the areas Koolhaas describes as ‘urban voids,’ which could give rise to lektywnego czy narzuconego wspomnienia, a także uogólniającej i re- 20.05.2016]. distance and Warburg’s ‘thinking space’ – prerequisites to making mean- konstruującej przeszłość historii? Deprecjonowana w kulturze Zachodu 16 M. Poprzęcka, Obraz ings and values. Like the glass showcases in museums, reflecting what’s pustka, utożsamiana z brakiem czy nicością, w innych kręgach kultu- za szybą, w: Inne obrazy. beyond the painting itself, such spaces disturb the coherence between rowych, chociażby w kulturze Dalekiego Wschodu, jest postrzegana Oko, widzenie, sztuka. Od the imagined and remembered, and the presented.16 Empty plots are the jako byt. We współczesnych miastach brakuje obszarów określonych Albertiego do Duchampa, Gdańsk 2008, 82–101. luxury contemporary metropolises obviously cannot afford; in the con- przez Kollhaasa jako urban voids, które umożliwiałyby wykształcenie text of modern strategies of making and enhancing history, they should się sytuacji dystansu, pojawienie się Warburgiańskiej przestrzeni my- not replace the function of material carriers of memory, or the places, ślenia, która umożliwia wytwarzanie znaczeń i wartości. Podobnie jak where memory and history meet. It may be, however, worth considering szyba chroniąca w muzeum obraz i często odbijająca to, co się znajduje this issue on the occasion of building a new monument, historical mu- przed samym płótnem, takie przestrzenie zaburzają koherencje, spój- seum or a building that will soon replace the existing one. ność między tym, co wyobrażane, pamiętane a tym, co przedstawiane16. Wolne działki to oczywiście luksus, na który współczesne metropolie nie mogą sobie pozwolić, a w kontekście współczesnych strategii budowania i umacniania historii nie mogą one zastąpić funkcjonowania materialnych nośników pamięci czy miejsc, w których pamięć może na- trafić na historię. Może jednak warto pochylić się nad tym zagadnieniem przy okazji budowania kolejnego pomnika, muzeum historycznego czy budynku, który niebawem zastąpi inny, ten obecnie jeszcze istniejący.

36 Title Tytuł 37 Irma Kozina Irma Kozina Art in the Face of Accepting Changes in Urban Space – the Case of Sztuka wobec oswajania zmian w przestrzeni miejskiej: casus śród- Architecture in Downtown Katowice miejskiej architektury Katowic

1 The first monograph to Lost in fragmented narrations Zagubieni w urywanych narracjach 1 Zob. pierwszą mo- thoroughly explore the his- There were many things that people were not allowed to talk about. As O wielu sprawach nie wolno było mówić… Wspomnienia skrywane przez nografię gruntownie tory of Katowice’s inter-war odtwarzającą dzieje architecture was written time passed, memories, hidden for decades in the inaccessible corners of dziesięciolecia w niedosiężnych czeluściach podświadomości uległy katowickiej architektury by Waldemar Odorowski the subconscious, gradually changed. And when they returned, they no z czasem transformacji. Gdy powróciły, przestały składać się w niegdy- dwudziestolecia miedzywo- and entitled Architektura longer constituted a continuum, but were unrelated, incoherent shreds. siejszą ciągłość i przekształciły się w niepowiązane koherencją strzępki. jennego W. Odorowskiego Katowic w latach międzywo- Architektura Katowic jennych (Katowice: [n. pub.], Some people remembered the two gunshots fired by the Germans at the Jedni zapamiętali dwa strzały oddane przez Niemców na peronach pier- w latach międzywojennych, 1994). platform of the then railway station – in 1922, on the day that the French wotnego dworca kolejowego owego 1922 roku, gdy po kilkuset latach Katowice 1994. army installed in Katowice the new, Polish government, after long cen- braku łączności z państwowością ludów o genomie słowiańskim wojska turies of the region’s disconnection from the country of people with the francuskie osadzały w Katowicach nowe polskie władze. W pamięci in- Slavic genome. Others have a vivid memory of the dynamic restructur- nych zapisał się obraz dynamicznej restrukturyzacji w dwudziestoleciu ing in the interwar period, which involved moving prestigious local ad- międzywojennym, powiązanej z przeniesieniem prestiżowych założeń ministration premises and the bishop’s curia to the southern part of the architektonicznych administracji regionalnej i kurii biskupiej do połu- city. Bearing testimony to these times and actions are the more or less dniowej części miasta. Świadectwem prowadzonych wtedy działań są monumental buildings that have continued to serve their original pur- nieprzerwanie pełniące dawną funkcję, mniej lub bardziej monumen- pose – the Cathedral of Christ the King, the edifices of the Voivodeship talne budowle: katedra Chrystusa Króla, gmach Urzędu Wojewódzkiego Office and the seat of the Silesian Parliament, the tower block of the i Sejmu Śląskiego, wieżowiec Urzędu Skarbowego, przedszkole przy tax office, the kindergarten on Świętej Barbary street, the garrison ulicy świętej Barbary, kościół garnizonowy, kasyno oficerskie przy church, the officers’ casino on Raciborska street, the seat of the People’s ulicy Raciborskiej, dom Towarzystwa Czytelni Ludowych przy ulicy Libraries Society on Francuska street, among dozens of other examples Francuskiej i dziesiątki innych obiektów wzniesionych w efemerydal- of buildings that were erected during the peaceful interval between 1922 nym pokojowym interwale pomiędzy 1922 a 1939 rokiem, których dzieje and 1939, and whose histories have been studied by local researchers on zapamiętale odtwarzają regionalni badacze moderny 1. modernist art.1 Entuzjaści techniki wskrzeszają w procesie mentalnej retrospekcji Indulging in mental retrospection, technology enthusiasts must osiągnięcia inżyniera Stefana Bryły, rozstrzelanego przez hitlerow- muse on the achievements of engineer Stefan Bryła, who died in 1943 ców w czasie ulicznej egzekucji w Warszawie w 1943 roku, który opra- in Warsaw, shot by Germans in a street execution. Bryła’s contribution cował unikatową stalową konstrukcję wieżowca przy ulicy Zielonej to the Katowice landscape include a unique steel structure of a tower w Katowicach (obecnie Urząd Skarbowy przy ulicy Żwirki i Wigury) block on Zielona street (today’s tax office on Żwirki Wigury street) and oraz spawane łuki dawnej hali targowej (od niedawna ponownie otwar- the welded arches of the old market (which has recently been re-opened tej jako galeria handlowa Supersam). Struktura mitu ślamazarnie

38 Title Tytuł 39 as the Supersam shopping arcade). There is a story with the quality of a zniekształca opowiadania o oficerze niemieckim, który popełnił hono- myth, about a German officer who committed an honour suicide after rowe samobójstwo, gdy jego nazistowscy zwierzchnicy udowodnili mu his superiors found that he was involved in corruption, when in 1940 korupcję towarzyszącą wydaniu w 1940 roku decyzji o rozbiórce wy- he authorized the decision to demolish the Silesian Museum, which had stawionego przez Polaków gmachu Muzeum Śląskiego projektu Karola been built by the Poles according to the design by Karol Schayer. There Schayera! Trwogą napawa – niepotwierdzona historycznymi badaniami is a truly shocking account of the Jews who were born in Kattowitz when – opowieść o Żydach, którzy urodzili się w Kattowitz w okresie cesarstwa it was part of the Empire, and received German citizenship; later they jako obywatele niemieccy, po 1922 roku z nieskrywaną abominacją zno- loathed having to put up with the post-1922 phase of the re-Polonization sili fazę ponownej polonizacji Górnego Śląska (z godnością stosując się of Upper Silesia, and accepted with all their dignity the bill passed by the do podjętej przez władze miejskie w 1937 roku uchwały zakazującej im authorities in 1937, which forbade them to enter the public bath houses, wstępu do miejskiej łaźni z powodu nieestetycznego wyglądu ich ciał!). on account of ‘the displeasing appearance of their bodies’. On 4th Kiedy 4 września 1939 roku usłyszeli o wkroczeniu do miasta ich nie- September, 1939, after learning that their German former countrymen gdysiejszych niemieckich współziomków, mieli się rzekomo zebrać were approaching the city, they allegedly rushed to the Great Synagogue w Synagodze Wielkiej na modły dziękczynne, skąd wypędził ich ogień to offer their thanksgiving prayers, only to be driven out of there by the podłożony pod bóżnicę przez narodowo-socjalistycznych wyzwolicieli! smoke from the fire that these national-socialist liberators had set in the W plątaninie relacji i podań gmatwają się wzajemnie sprzeczne zda- synagogue. rzenia, niestrudzenie nowelizując pytania rozstrzygające. Pewnikiem In the jumble of accounts and tales, contradictory events become staje się jedynie przeświadczenie o nieuchronności procesów destruk- confused with each other, bringing yet more new questions about this cyjnych, prowadzących do zrywania rozpoczętych uprzednio wątków Upper Silesian antinomy of truths, lies, delusions and memory lapses. i narracji, skutkujących ciągłym doświadczaniem redefiniowania tkanki The only sure thing is a belief in the inevitable destruction process, miejskiej, burzenia tego, co stare, nieużywane, kosztowne w utrzyma- which puts an end to the former motifs and narrations, and results in the niu, społecznie lub politycznie kontestowane. Przeszłość sprzed ośmiu continuous re-definitions of the urban tissue; demolition of everything nieledwie dekad zastyga w bezkształtną masę dziejów nie-do-odtworze- that can be discarded as old, disused, costly to maintain or that which nia, stając się częścią nowych narracji, pieczołowicie przędzonych przez meets social or political discontent. These bygone times, which in fact pracowite Ariadny dnia obecnego. reach back only eight decades, have frozen into a shapeless mass of his- Użytkownicy przestrzeni miejskiej Katowic odbierają te bezustanne tory that cannot be re-created, as they become part of new narratives – mentalne i fizyczne – restrukturyzacje ich życiowego habitatu jako that are meticulously woven by diligent, present-time Ariadnes. trudne do zniesienia niedogodności. O ile od zmian przeprowadzonych Users of Katowice’s urban space treat this unremitting – mental and w dwudziestoleciu międzywojennym dzieli ich stosowny dystans cza- physical – restructuring of their life habitat as some tiresome inconven- sowy, istotnie łagodzący przebieg koniecznej adaptacji do nowych wa- ience. A long time separates them from the changes that were introduced runków, to jednak nasilone przekształcenia dziejące się na przestrzeni in the interwar period, and thus the process of adaptation to the new ostatnich dziesięcioleci wywołują emocje, które domagają się przepro- conditions is mitigated, but nevertheless, this transformation, which wadzenia rytuałów katartycznych – swoistych obrzędów puryfikacji, has accelerated in recent decades, stirs emotions that necessitate some gdzie artystom powierzone zostaje zadanie polegające na unicestwieniu cathartic rituals – unique purification rites, whereby artists would be as- nagromadzonych napięć poprzez twórcze przetworzenie doskwierają- signed with the task of eliminating the accumulated tensions through cej rzeczywistości w wysublimowane przeżycie estetyczne. creative conversion of the bothersome reality into sublime aesthetic experience. Zrozumieć zmiany Poza sporadycznymi przypadkami architektura eklektyczna oraz

40 Title Tytuł 41 2 Camille Flammarion, Understanding the changes secesyjna (pochodząca z około 1900 roku) była po drugiej wojnie świato- 2 C. Flammarion, L’atmosphère: météorologie Apart from a few instances, the eclectic and Art Nouveau architecture wej oceniana negatywnie. Nowoczesne społeczeństwa demokratyczne L’atmosphère: météorologie populaire (Paris: Hachette, populaire, Paris 1888, s.163. 1888), p.163. (dating from around 1900) had a negative status after the Second World preferowały ideologiczne asocjacje z językiem artystycznym ukształto- War. The new, democratic society preferred to associate with the artistic wanym w środowisku lewicującej awangardy, ochoczo implementując language that was shaped by the leftish avant-garde, and keenly imple- strategie wynikłe z zastosowania reguł upatrujących w formie bezpo- mented strategies that evolved from the rules, wherein form was to be średnią konsekwencję uwarunkowań funkcjonalnych. W Polsce zamiło- directly linked to function. In Poland, for a few years, architects’ pen- wanie architektów do modernizmu na kilka lat musiało ustąpić miejsca chant for modernism had given way to the neoclassicism enriched with neoklasycyzmowi wzbogaconemu o elementy stylistyki narodowej, elements of national style, imposed upon on them by politicians’ threats narzuconemu twórcom przez polityków wymuszających represjami re- of retaliation against anyone who refused to conform to Stalinist social spektowanie zasad stalinowskiego socrealizmu. Jednak już w 1956 roku, realism. Yet in 1956, after these doctrinal restrictions on artistic freedom gdy ostatecznie odstąpiono od krępującej swobodę twórczą doktryny, had been finally abandoned, artists willingly bound themselves with fet- sztuka budowania zawiązała sobie – tym razem na własne życzenie – ters of their own making, by praising and embracing the constraints of nowe pęta, przyjmując ograniczenia determinowane manifestacyjnym geometric minimalism, which allowed for the standardization and serial opowiedzeniem się za geometrycznym minimalizmem dopasowanym production of prefabricated ferro-concrete elements. do możliwości typizacji i seryjnej produkcji żelbetowych elementów In the 1950s, Katowice went through a period of intensive redefinition prefabrykowanych. of its urban tissue. In 1953, when the name of the city was changed to Katowice lat 50. xx wieku przeżyły okres intensywnej redefinicji Stalinogród, architects who had been looking forward to new construc- ich urbanistycznej tkanki. Kiedy nazwę miasta zmieniono w 1953 roku tion enterprises, jumped at the opportunity and began to create visions na Stalinogród, niecierpliwie wyczekujący okazji do podjęcia wielkich of a socialist realist (soviet-like, with regard to form) administrative cen- przedsiewzięć budowlanych architekci niemal natychmiast zaczęli tre, which was to be situated within the badly dilapidated area of the tworzyć wizje socrealistycznego (sowietyzującego w odniesieniach old market square; surrounded by historical tenement buildings, whose formalnych!) centrum administracyjnego, wyznaczając jako miejsce maintenance had been woefully neglected for years and which were now jego realizacji podupadły już i mocno zniszczony obszar przyrynkowy in need of a full-scale – and enormously costly – renovation. After three (z jego historyzującymi kamienicami, które z powodu zaniechań re- years, when socialist realism had been abandoned, the redevelopment nowacyjnych domagały się solidnego, niewątpliwie wysoko subwen- plan for the downtown area was still alive, with a proposal for build- cjonowanego remontu). Gdy po trzech latach odrzucono socrealizm, ings that would allow passers-by to perceive Katowice as a hub of social plan przebudowy obszaru śródmiejskiego pozostał, tym razem jednak progress and advanced technologies, where humans had harnessed na- przewidywano wzniesienie budowli, które rysowałyby w oczach prze- ture, managing to procure its resources and use them to build socialist chodniów obraz Katowic jako ośrodka postępu społecznego i zaawanso- prosperity. wanych technologii, gdzie człowiekowi udało się kontrolować przyrodę The situation in those years resembled the way the human being – czerpać z niej surowce i z ich pomocą budować socjalistyczny dobrobyt. was presented in the illustration that Henryk Waniek liked so much to Ówczesną sytuację można by metaforycznie przyrównać do okolicz- paraphrase, and whose earliest known reproduction was published in ności, w jakich człowiek został przedstawiony w – często parafrazowa- 1888 in a popular manual on meteorology by Camille Flammarion2: up in nej przez Henryka Wańka – ilustracji, której najwcześniejsza ze znanych the cosmos, in its chemosphere, there is a man’s head protruding from obecnie reprodukcji opublikowana została w popularnym podręczniku the layer of the atmosphere, allowing him to understand the secrets of meteorologicznym Camille’a Flammariona z 1888 roku 2: mężczyźnie mechanisms that set the whole universe in motion. In Upper Silesia przedstawionemu w chemisferze kosmosu udało się wystawić głowę this aim was to be achieved in a literal sense, as the celebrations of the poza ziemską atmosferę i wówczas poznał tajemnice mechanizmów,

42 Title Tytuł 43 3 Irma Kozina, Chaos i Miners’ Day in 1955 saw the opening of a new planetarium in Chorzów. które wprawiają w ruch uniwersum. Na Górnym Śląsku cel taki sta- 3 I. Kozina, Chaos i upo- uporządkowanie. Dylematy Its design was created by Zbigniew Solawa, an architect from Kraków, rano się osiągnąć niemal dosłownie, gdy w Barbórkę 1955 roku otwarto rządkowanie. Dylematy architektoniczne na prze- architektoniczne na prze- mysłowym Górnym Śląsku and its integral element was a huge telescope that allowed astronomers w Chorzowie planetarium wzniesione według planów krakowskiego ar- mysłowym Górnym Śląsku w latach 1763–1955 (xxx), pp. to conduct scientific explorations of the cosmos.3 chitekta Zbigniewa Solawy. Integralnym ogniwem tego przedsięwzięcia w latach 1763–1955, miejsce 222–225. i rok wydania, s.222–225. 4 Tadeusz Barucki, The late 1950s became a landmark time in the modernist transfor- był potężny teleskop umożliwiający astronomom naukową eksplorację Tygrysy/Tigers, Wacław mation of Katowice, which was realized according to the plans prepared gwieździstego nieba 3. 4 T. Barucki, Tygrysy/ Kłyszewski, Jerzy Mokrzyński, by local architects. Major contests held at the time, had a decisive in- Późne lata 50. xx wieku stały się dla Katowic przełomowym mo- Tigers Wacław Kłyszewski, Eugeniusz Wierzbicki Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz fluence on the urban and architectural layout of the northern half of mentem realizacji powziętego przez miejscowych architektów planu (Warszawa: [n. pub.], 2014), Wierzbicki, Warszawa 2014, pp. 54–55. the capital of industrial Upper Silesia. The redeveloped part included a modernistycznej transformacji miasta. Ogłoszono kluczowe konkursy, s.54–55. plot of land for building a railway station and a town centre, which was decydujące o kształcie urbanistycznym i architektonicznym północnej 5 I. Kozina, Pierwsze now designed as a wide parade alley with a market square serving as a połowy stolicy przemysłowego Górnego Ślaska, obejmującej działkę w Polsce: Spodek rozciągany meeting place for rallies. Competition winning plans came mostly from z nowo wytyczonym terenem pod zabudowę dworca kolejowego oraz i ściskany, „Architektura- Murator” 2012, nr 2, s.18–19. Warsaw architects – the trio of ‘Tigers’ (Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz z centrum zaprojektowanym teraz w formie szerokiej alei defiladowej Wierzbicki and Wacław Kłyszewski) won the contest for the railway sta- z rynkiem zaaranżowanym jako plac do wieców. W konkursach triumfo- tion design4, and the team of Jerzy Hryniewiecki’s studio (represented wali warszawscy architekci: trio Tygrysów (Jerzy Mokrzyński, Eugeniusz byMaciej Gintowt and Maciej Krasiński) came up with a unique design Wierzbicki, Wacław Kłyszewski) wygrało konkurs na rozplanowanie for a sports and show arena, which was dubbed ‘Spodek’ (Saucer). While dworca pkp 4, a pracownia prowadzona przez Jerzego Hryniewieckiego 5 Irma Kozina, ‘Pierwsze w working on these projects, both groups of architects consulted engineer (na czele z Maciejem Gintowtem i Maciejem Krasińskim) dostarczyła Polsce: Spodek rozciągany i ściskany’, Architektura- Wacław Zalewski, and it was he who suggested that the vault of the rail- unikatowego projektu hali widowiskowo-sportowej zwanej popular- Murator, 209 (2012), way station building be made up of sixteen massive ‘chalices’, and rec- nie Spodkiem. W obydwu rozwiązaniach konsultacje techniczne pro- pp.18–19. ommended an amphitheatrical seating arrangement for ‘Spodek’, thus wadził inżynier Wacław Zalewski, autor zarówno koncepcji szesnastu endowing the building with its unique shape. In Gintowt and Krasiński’s potężnych kielichów stanowiących sklepienie dworca, jak też pomysło- original design, the Katowice arena was a rotunda, and it was later, on dawca układu siedzeń nadającego Spodkowi wyjątkowy, amfiteatralny Zalewski’s desk in his Warsaw office, that the structure evolved into kształt. Gintowt i Krasiński zaprojektowali katowicką halę widowisko- an upturned truncated cone, topped with a flat roof with a protruding, wo-sportową jako rotundę – na warszawskim biurku Zalewskiego wy- small dome, placed on a steel tensegrity structure, slightly away from krystalizowała się konstrukcja o kształcie odwróconego, ściętego stożka, the geometrical central point of the roof.5 zwieńczonego płaskim dachem z wypiętrzoną nieco z boku (z pominię- Katowice-based architects surrounded these two markers, which ciem geometrycznego środka dachu) niewielką kopułą, zawieszoną na were set in the city tissue, with avant-garde –at the time – modernist stalowej konstrukcji typu tensegrity 5. background. After the demolition of the old industrial structures and Zatrudnieni w Katowicach architekci dodali do tych dwóch punk- tenement buildings that had surrounded the market place, Mieczysław towo wyznaczonych w tkance miasta obiektów awangardowe w owym Król, Stanisław Kwaśniewicz and Jurand Jarecki designed a kind of czasie, modernistyczne tło. Mieczysław Król, Stanisław Kwaśniewicz ‘Corso’, along with modernist-shaped ‘Superjednostka’ residential block, i Jurand Jarecki zaprojektowali po wyburzeniu kamienic rynkowych a wedding hall and the bwa exhibition pavilion, to which they later oraz rozbiórce starych przemysłowych założeń (m.in. zabudowań huty added two shopping malls, placing them at the Market Square – Skarbek Marta) pewien rodzaj corso, dwa domy handlowe przy Rynku: Skarbek and Zenit. Katowice’s futuristic image comprised sophisticated building i Zenit. Na futyrystyczny obraz Katowic składały się finezyjne bryły bu- structures, especially in the case of the conspicuous sports and show dowli, w czym przodowała hala widowiskowo-sportowa w formie koja- arena with its ufo shape, but also in the fascinating interiors of public rzącej się z ufo, ale także wnętrza budowli publicznych – nowy dworzec

44 Title Tytuł 45 6 Iwona Sobczyk, ‘Pałac buildings – the new railway station made a huge impact, with its highly ślubów do wyburzenia’, Gazeta Wyborcza, 3 expressive vault made up of sixteen thin-walled pods that were organi- February 2011 [accessed 24 April ‘Cosmos.’6 In 1971, Jerzy Kaden, a charismatic reporter of that time, di- 2016] rected a documentary movie, with the meaningful title of, ‘How We Will 7 Filip Springer, Źle Live in 2000’, which presented newly-created architecture of Katowice urodzone. Reportaże o architekturze prl-u (Kraków: as an accomplishment of this vision of the future; from today’s perspec- [n. pub.], 2012). tive, it exemplifies the style that was typical for those times, and which was known as ‘space age’. The wedding hall no longer exists. Despite its sublime proportions and unique interior design, it was demolished. When Katowice inhabitants, who had become accustomed to its subtle structure, enquire about the reasons why it was knocked down,, they are advised to read the ro- bust book written by Filip Springer, entitledŹle urodzone. Reportaże o architekturze prl (Ill-Born. Polish Post-war ModernistArchitecture)7, wherein the devastation of Polish architectural tissue that was built from 1945 to 1989 is explained in a way that distorts reality, and comes down to the statement that demolition was meant to be punishment meted out to architects who were active in the times of the social realist regime. This simplification is a thin disguise of the fact that the plots

46 Title Tytuł 47 8 Sztuka Górnego Śląska of land on which these buildings stood were placed in central locations, oddziaływał niezwykle ekspresyjnym sklepieniem złożonym z szesna- 6 I. Sobczyk, Pałac ślubów do wyburzenia, modyfikacja: od średniowiecza do końca xx and soon attracted market attention. When building in these areas, the stu cienkościennych łupin organicznie wyrastających z filarów, a Pałac wieku, ed. by Ewa Chojecka 3 lutego 2011, http://kato- (Katowice: [n. pub.], 2004). new owners tend to operate with high profits in mind. To start with, the Ślubów zachwycał op-artowską podłogą ułożoną w szachownicę z bia- wice.wyborcza.pl/katowi- existing buildings are knocked down, in order to minimize tax obliga- łych i czarnych płytek oraz płaskorzeźbami, m.in. kompozycją Kosmos ce/1,35019,9052075,Palac_ 6 Slubow_do_wyburzenia. tions. Afterwards, the owners proceed to look for strategic investors, and wykonaną przez Teresę Michałowską-Rauszer . Charyzmatyczny repor- html [dostęp: 24 kwietnia to build one of their two preferred types of buildings – a shopping mall ter czasów prl, Jerzy Kaden, wyreżyserował w 1971 roku film dokumen- 2016]. or an office tower. talny o znamiennym tytule Jak będziemy mieszkać w roku 2000, w którym 7 F. Springer, Źle urodzone. Reportaże o architekturze A similar kind of situation occurred in the case of the Katowice rail- nowo powstałą architekturę Katowic uznano za realizację przyszłościo- prl-u, Kraków 2012. way station. The Warsaw-based pkp management, with crippling debts, wej wizji, będącą z dzisiejszego punktu widzenia egzemplifikacją stylu decided to get rid of some of their assets in Katowice. The sold off prop- typowego dla tamtych czasów, określanego mianem space age. erties included the old railway station, the regional railways administra- Pałacu Ślubów już nie ma. Pomimo jego wysublimowanych proporcji tion tower block adjacent to ‘Spodek’, and the centrally located area of i unikatowej aranżacji wnętrz został rozebrany. Kiedy przyzwyczajeni the new railway station – the one that had been erected by the ‘Tigers’ do jego subtelnej sylwety katowiczanie pytają o przyczynę rozbiórki, from Warsaw – which was now to accommodate a shopping mall; spe- proponuje się im lekturę napisanej ze swadą książki Filipa Springera pt. cially conducted research had shown that 13,000,000 potential custom- Źle urodzone. Reportaże o architekturze prl-u 7. Na pytanie o przyczynę ers pass through the place daily, who could be profitable for the holders, dewastacji budynków powstałych w Polsce w latach 1945–1989 autor even if each person spent just one złoty. udziela powierzchownej i w gruncie rzeczy fałszującej rzeczywistość odpowiedzi, dającej się zamknąć w stwierdzeniu, jakoby Polacy wymie- In the meanderings of – regrettably failing – memory rzali burzeniem karę architektom reżimu czasów realnego socjalizmu. I had the opportunity to participate in the campaign for the preserva- Ta symplifikacja zręcznie tuszuje fakt, że działki zajmowane przez po- tion of architectural realizations that were left in Katowice by the ‘Tigers’ wstałe wówczas budowle znajdują się w centralnych lokalizacjach, toteż from Warsaw. What led me to join these actions was the chapter that bardzo szybko stały się one przedmiotem handlu. Ich nowi właściciele I had contributed to the monograph on the art scene in Upper Silesia, starają się na nich stawiać obiekty przynoszące duże zyski. W pierw- which was published by the Silesian Museum;8, for a long time this re- szym etapie rozbierają dawne nieruchomości, by nie płacić od nich mained a popular source of information about Katowice’s architecture wysokiego podatku, a następnie wynajdują inwestorów strategicznych from the times of the People’s Republic of Poland. It was possibly this i wznoszą na swoich posesjach zazwyczaj dwa typy obiektów: galerię piece of writing that encouraged Tomasz Malkowski, an architect and handlową lub wysoki biurowiec. a journalist working for the local daily Gazeta Wyborcza at the time, to Sytuację tę można było zaobserwować, śledząc m.in. losy katowic- interview me to discuss this unique – for the 1970s – architectural solu- kiego dworca. Umiejscowiona w Warszawie dyrekcja pkp, nękana nie- tion. In my article, I suggested a connection between the architectural botycznymi długami, podjęła decyzję o zminimalizowaniu ilości swoich designs by the trio Kłyszewski-Mokrzyński-Wierzbicki and the brutalist katowickich posesji. Sprzedano stary dworzec oraz znajdujący się przy movement, which inspired Malkowski to nickname the railway station Spodku biurowiec dokp, a budynek dworcowy wzniesiony przez war- the ‘Brute from Katowice’. He also came up with another cult name – szawskie Tygrysy przeznaczono pod budowę centralnie umieszczonej ‘chalices’, which refers to the structure of the railway station. w śródmieściu galerii handlowej. Wcześniej dokonano pomiarów, które Using scientific arguments and employing the strategy of winning wykazały, że w tym miejscu gromadzi się codziennie około trzynaście supporters for the case, we launched a campaign for the preservation milionów potencjalnych klientów, co nawet w przypadku dokonania mi- of – now famed – Katowice’s ‘chalices’. We asked our friends (includ- kroskopijnego zakupu o wartości jednej złotówki, było korzystną pro- ing Dr. Ryszard Nakonieczny) to help us collect signatures for a petition gnozą dla dysponentów galerii.

48 Title Tytuł 49 50 Title Tytuł 51 Z meandrów – zawodnej niestety – pamięci 8 Sztuka Górnego Śląska Dane mi było bezpośrednio uczestniczyć w akcjach związanych z walką od średniowiecza do końca xx wieku, red. E. Chojecka, o zachowanie realizacji architektonicznej warszawskich Tygrysów Katowice 2004. w Katowicach. Stało się tak dlatego, że przez długi czas popularnym źró- dłem informacji na temat prl-owskiej architektury Katowic był napisany przeze mnie rozdział w wydanej przez Muzeum Śląskie monografii pt. Sztuka Górnego Śląska 8. Zapewne jego lektura skłoniła pracującego wów- czas w lokalnej Gazecie Wyborczej dziennikarza i architekta Tomasza Malkowskiego do podjęcia ze mną kontaktu i prowadzenia wywiadów na temat unikatowości ukończonego w latach 70. xx wieku rozwiąza- nia architektonicznego. Ponieważ w swoim tekście powiązałam archi- tekturę zaproponowaną przez trio Kłyszewski-Mokrzyński-Wierzbicki z nurtem brutalizmu, Malkowski nazwał dworzec Brutalem z Katowic i ukuł dla zastosowanej w hali dworcowej konstrukcji kultową już dziś nazwę kielichy. Posługując się argumentami naukowymi oraz uruchamiając stra- tegię intensywnego pozyskiwania sojuszników, rozpoczęliśmy wspólnie z Malkowskim kampanię o zachowanie katowickich kie- lichów. Zaangażowaliśmy naszych przyjaciół (m.in. dr. Ryszarda Nakoniecznego) do zebrania podpisów pod sprzeciwem wyburzenia dawnego obiektu, włączyliśmy w działania protestacyjne moich studen- tów (Estera Solińska, studentka ochrony dóbr kultury w Wyższej Szkole Zarządzania im. Jerzego Ziętka, zajęła się formalnościami związanymi z organizacją manifestacji na dworcu). Zmobilizowaliśmy także śro- against the demolition of these objects; my students assisted with the dowisko miejscowych architektów do udzielenia nam poparcia, dzięki protest actions (Estera Solińska, a student from the department of pro- czemu stanęli u naszego boku najwybitniejsi przedstawiciele wielu tection of cultural property at the General Jerzy Ziętek Silesian School of pokoleń lokalnego architektonicznego milieu, przede wszystkim zaś Management, was responsible for the legal formalities for the approval Robert Konieczny, Jurand Jarecki i nieżyjący już Henryk Buszko. of our manifestation at the station). We also gained the support of local Tomasz Malkowski założył fanpage katowickiego Brutala, ja nato- architects, and as a result, our ranks were reinforced by the most em- miast napisałam listy do czołowych, światowych ośrodków badawczych inent representatives of several generations of the local architectural z prośbą o wsparcie naszej akcji, uzyskując ponad sto sześćdziesiąt milieu, such as Robert Konieczny, Jurand Jarecki and the late Henryk głosów poparcia. Zaniosłam te odpowiedzi, wraz z pismem wiodącym Buszko. profesor Ewy Chojeckiej, do Wojewódzkiej Konserwator Zabytków Tomasz Malkowski has set up a website for the Brute from Katowice. Barbary Klajmon, domagając się wpisu budynku do rejestru zabyt- In the meantime, I have been writing to the world’s leading research ków. Nawiązałam też kontakt z twórcą rozwiązania konstrukcyjnego centers, asking for their support, and this has helped us find over 160 kielichów, profesorem Wacławem Zalewskim, który wysłał do Polski new proponents for the cause. I presented their replies, along with a swojego asystenta Davida Foxe’a. Foxe stał się orędownikiem obrony covering letter, to Professor Ewa Chojecka and Barbara Klejmon, who katowickiego dworca na Massachusetts Institute of Technology (uczelni,

52 Title Tytuł 53 was the head of the cultural property protection office for the Silesian na której przez długi czas prowadził zajęcia Zalewski). province, to include this building on a list for legal preservation. I also Wszystkie te zabiegi nie powstrzymały decydentów, los budowli zo- contacted Professor Wacław Zalewski, the author of the ‘chalices’, and stał przesądzony. Odpowiadające za budowę nowej galerii biuro archi- in reply he sent his assistant David Foxe to Poland. Foxe became the tektoniczne Sud Architects, wynajęte przez hiszpańskiego inwestora champion for the Katowice railway station at mit – the university where Neinver, ogłosiło plan wyburzenia dworcowych kielichów. Napisałam Zalewski has worked for a long time as a lecturer. wtedy histeryczny list do siedziby firmy Neinver, w którym perorowa- However, my endeavours failed to stop the decision-makers, and the łam, że polscy inwestorzy nie prowadzą w Hiszpanii akcji ekstermi- fate of the building seemed doomed. Sud Architects studio, who were nującej dziedzictwo kulturowe tego kraju. Zapewne właśnie ten list hired by the Spanish investor Neinver to design the new shopping mall, skłonił firmę do organizacji mojego spotkania z założycielami biura Sud announced their plan to rid the railway station of the ‘chalices’. This Architects – Nicolas Roques i Jocelyn Fillard docenili stawiany przez nas made me write a hysterical letter to the Neinver management, wherein opór i przekonali swoich pracodawców o sensowności odtworzenia za- I pontificated about how Polish investors in Spain would never think of stosowanej przez warszawskie Tygrysy konstrukcji. Udało się ocalić kie- destroying the Spanish cultural heritage. Possibly, it was this letter that lichy od zapomnienia. persuaded the company to arrange for me a meeting with the founders of the Sud Architects studio. Nicolas Roques and Jocelyn Fillard showed ap- Sens walki o architektoniczne ikony preciation for our active resistance, and managed to convince their em- Wielu katowiczan komentuje odbudowę konstrukcji żelbetowej kato- ployers that it would make sense to reconstruct the structure designed wickiego dworca jako pyrrusowe zwycięstwo jego obrońców, podwa- by the ‘Tigers’ from Warsaw. The ‘chalices’ were thus saved from oblivion. żając sens rekonstrukcji budowli w jej dawnym kształcie. Dzieje się tak dlatego, że większość użytkowników przestrzeni miejskiej nie potrafi The Significance of the Fight for Architectural Icons szacować jej wartości. Niemal w każdym większym polskim mieście Many locals perceive the reconstruction of the ferro-concrete structure wzniesiono po 1989 roku galerie handlowe. Wszystkie powstały przy of the Katowice railway station as a pyrrhic victory for its defenders, and użyciu tanich, jakościowo drugorzędnych materiałów, we wszystkich believe this re-building effort was pointless. The majority of urban space zastosowano rozjaśnione dachowymi świetlikami ciągi komunikacyjne, users cannot estimate its true value. After 1989, almost every big city in flankowane fasadami z wystaw sklepowych, we wszystkich jest też hol Poland had a shopping mall. They were all built using cheap, inferior ze schodami ruchomymi transportującymi klientów na górne i dolne quality materials, their passageways fitted with rooflight glazing and ar- kondygnacje. W każdym z tych miejsc jest podobnie, brakuje im naj- ranged as enfilades of shop windows; all of them have halls with escala- mniejszej choćby indywidualizacji. Podobne elementy znaleźć można tors that convey customers to upper storeys. All these places look very pod dowolną szerokością geograficzną, od Moskwy po Rio de Janeiro. Ta much alike, stripped of the tiniest possible traces of uniqueness. Similar globalizacja sprawia, że coraz mniej miejsc zachowuje swoją odrębność. places can be found worldwide, from Moscow to Rio de Janeiro. Due W tym aspekcie niezwykle ważne są wszelkie inicjatywy skutkujące to globalization, there are fewer and fewer places that remain unique. z jednej strony zachowaniem charakterystycznych dla danego miasta Therefore, it is very important to appreciate initiatives that not only re- budowli, z drugiej wznoszeniem nowych realizacji, wzbogacających sult in the preservation of buildings that are characteristic for a given thankę urbanistyczną o rozpoznawalne i unikatowe formy. city, but also lead to the construction of new realizations, thus enriching Katowickie kielichy są dzisiaj ważnym elementem definiującym the urban tissue with distinctive, unrepeated forms. przestrzeń stolicy województwa śląskiego, a kampania o ich zachowa- Today, the ‘chalices’ from Katowice are an important, defining ele- nie rozbudziła sentyment mieszkańców do ich architektonicznej formy. ment of the space that constitutes the capital of the Silesian province, Dawni krytycy prowadzonej przez kilka dobrych lat akcji nierzadko pre- and the campaign for their protection has nurtured the locals’ fondness zentują się dzisiaj jako współuczestnicy zmagań animowanych przez

54 Title Tytuł 55 for their architectural form. Now, some of the old opponents of this Tomasza Malkowskiego, wzrosła też odpowiedzialność władz i obywa- years-long action like to present themselves as contributors to Tomasz teli za kształtowanie przestrzeni publicznej. Te pozytywne zjawiska nie Malkowski’s endeavours, and there is a growing sense of responsibility uchronią jednak miasta od różnego rodzaju manipulacji związanych for shaping the public space, on the part of the public, as well as the au- z jego tkanką. Ich świadkami jesteśmy także dzisiaj. Na centralnym thorities. However, these positive phenomena will not safeguard the city placu Katowic – przy rynku – wznosi się obecnie szalety miejskie. Jest from various attempts to change its essence. Right now, public conveni- to zadziwiająca inwestycja, jako że kilkadziesiąt metrów dalej jest dwo- ences are being built in the very center of Katowice, just on the market rzec kolejowy z toaletami, a pobliskie galerie handlowe – Katowicka place. It is a most surprising investment, since only a few metres away i Supersam – umożliwiają nawet korzystanie z usytuowanych tam ustę- there is a railway station fitted with toilets, and two nearby shopping pów za darmo! Jak więc rozumieć tę nową inwestycję? Otóż, ewidentnie malls – Galeria Katowicka and Supersam – which allow passers-by to use jest ona podjęta w celu przyzwyczajenia mieszkańców do zawłaszczenia their facilities free of charge! How then should this investment be inter- intratnej części należącej do nich przestrzeni. Pierwszym etapem pla- preted? Obviously, the aim is to accustom the locals to the fact that this nowanej inwestycji będzie obiekt służący mieszkańcom, a w niedalekiej profitable piece of their common space has been appropriated. In the first przyszłości funkcja tego założenia przekształci się, stając się elementem stage, the new development is dedicated for public use, but in the future wszechogarniającej całe miasto komercji. to come – its function will change, and it will become yet another element in the rapid and ever-growing commercialization of the whole city. Po co artyści? Jak się wydaje, jedyną przestrzenią wolnościowego myślenia o mieście, What Are Artists For? wykluczającą ingerencję wielkiego kapitału i bazującą na działaniach It seems that the only space that allows liberated thinking about a city podnoszących wartości społeczne, jest przestrzeń sztuki. Wszelkiego – free from big capital interference and based on actions that appreci- typu inicjatywy artystyczne mogą się przyczynić do łatwiejszego przy- ate social values – is offered by art. Owing to various types of artistic swojenia przez mieszkańców zmian zachodzących w tkance urbani- initiatives, changes that occur in the urban tissue may be more easily stycznej, jako że wskazują one pewne nowe horyzonty, alienując obiekty accepted by its users; artistic endeavours delineate new horizons by al- i zdarzenia z ich pierwotnych kontekstów i poddając je transforma- ienating objects and events from their initial contexts, and subjecting cjom uruchamiającym skomplikowane procesy mentalne. Rolą arty- them to transformations that trigger complex mental processes. The stów może się też stać rozbudzenie świadomości wśród współczesnych artist’s role might also be to raise consciousness among present-day citi- mieszczan. Zmagania z formą zabudowy Katowic, artystyczne zabiegi zens. The difficulty of dealing with Katowice’s buildings and artistic ven- na swoistych architektonicznych fantomach stwarzają szansę ponow- tures involving unique architectural phantoms provide an opportunity nego przemyślenia strategii i procesów transformacyjnych. Przy okazji to rethink transformation strategies and processes. Besides this, they spełniają one jeszcze jedną ważną funkcję – przywołanie asocjacji zwią- fulfil one more important function – evoking associations related to zanych z niegdysiejszym wyglądem miasta daje każdemu indywiduum the former appearance of the city allows each individual to trigger their sposobność do uruchomienia machiny wspomnień, do zanurzenia się memory, to dive deep into the recesses of oblivion and search this so far w otchłaniach niepamięci i wydobycia z nienaruszonych dotąd magazy- untouched depository for important images from their past, images that nów ważnych obrazów z przeszłości, które zapisały się w nich w ciągu became recorded during one individual existence. jednostkowego trwania. Art is an indispensable tool in the cathartic cycle that happens right Sztuka jest koniecznym narzędziem dokonującego się na naszych in front of us. The exhibition, whose starting point is the changes in oczach cyklu katartycznego. Zwiedzający wystawę, której punktem the actual habitat that is directly adjacent to the place where these art- wyjścia są przemiany w rzeczywistym habitacie bezpośrednio sąsiadu- works are presented, allows the visitors to immediately confront their jącym z miejscem ekspozycji dzieł, mają okazję do natychmiastowego

56 Title Tytuł 57 own interpretations both with the ‘burden’ of their own experience and skonfrontowania własnych interpretacji zarówno z bagażem osobistych the real point of reference in the form of the surrounding area, which przeżyć, jak też z realnymi odniesieniami w postaci otaczającej ich prze- fed artists’ imaginations with ideas for creative transformations. The strzeni, która dostarczyła artystom pożywki do twórczych transformacji. art receivers are provided with the opportunity to follow the tactics of Odbiorcom sztuki udostępnia się taktykę doświadczenia życiowego za- life experience that was recommended by the French Letterists, availing lecaną przez francuskich letrystów, mogą bowiem zastosować metodę themselves of the method of ‘psychographics’, and setting out on a men- psychografii i choćby mentalnie udać się w podróż do istniejących lub tal journey to objects that still exist or the ones that have already been usuniętych już z tkanki miejskiej obiektów, by w ten sposób urucho- expelled from the urban tissue. This triggers the mechanisms that are mić mechanizmy odpowiedzialne za sublimację życia, polegającą na responsible for the sublimation of life, converting everyday seemingly przekształceniu sytuacji codziennych, zdarzeń pozornie nudnych i try- boring and trivial situations into an artistic experience. Adhering to the wialnych w przeżycie artystyczne. Dzięki przyjęciu strategii rozwinię- strategies that were developed by French Situationists would reach a cer- tych przez francuskich sytuacjonistów możliwe stanie się osiągnięcie tain kind of symmetry, whereby changes occurring in the habitat would pewnego rodzaju symetrii, w której przemianom habitatu odpowiadać be coupled with simultaneous mental transformations. The final effect będą także równolegle zachodzące transformacje psychiczne. Być może of these particular psychographics might be a shift in awareness, which ostatecznym efektem tej szczególnej psychografii będzie zmiana świa- would be accompanied by stronger engagement in active experiencing domości, której towarzyszyć będzie również większe zaangażowanie of phenomena that take place beyond the spheres that are dominated by w aktywne doświadczanie zjawisk dziejących się poza sferami zdomino- globalization and consumerism. Works of art that have been inspired by wanymi przez globalizację i komercję. Dzieła sztuki zainicjowane współ- contemporary Katowice architecture may encourage the viewers to sub- czesną katowicką architekturą mogą zachęcić percypujących je widzów mit themselves to situationist practices and let themselves be guided by do oddania się praktykom sytuacjonistycznym i podążania śladem fla- flâneurs; their enthusiasm for experiencing various sensory impressions neurów eksperymentujących w zakresie pozyskiwania wrażeń zmysło- revealing the charm of the city, in which a ‘drift towards freedom’ is still wych odsłaniających urok miasta w toku wyzwoleńczego dryfu… in progress…

58 Title Tytuł 59 1 E. Chojecka, ‘Dzieje Joanna Kałuska Joanna Kałuska 1 E. Chojecka, Dzieje katowickich pomników katowickich pomni- – spory o historię’, in Meandry historii Katowic – pomniki na placu Wolności Meandry historii Katowic – pomniki na placu Wolności ków – spory o historię, w: Wielokulturowość Katowic. Wielokulturowość Katowic. Katowice w 139. rocznicę Katowice w 139. rocznicę nadania praw miejskich, ed. nadania praw miejskich, red. by A. Barciak (Katowice: [n. A. Barciak, Katowice 2005, s. pub.], 2005), p. 138. 138. 2 G.Hoffman, Geschichte 2 G. Hoffman, Geschichte der Stadt Kattowitz der Stadt Kattowitz, (Kattowitz: [n. pub.], 1895), p. Kattowitz 1895, s. 142. 142. 3 W 1870 roku, po 3 In 1870, after the wybudowaniu kościoła Mariacki church was The origin of the word pomnik (monument) goes back to the Old Polish Pochodzenie nazwy pomnik ma swoje źródło w staropolskiej formie Mariackiego, świątynię erected, it was taken over przejęli starokatolicy. Kiedy form of the word pamiętać (to remember), which sounded like pomnieć. słowa pamiętać – pomnieć. Pomnik jest czytelnym znakiem zachowa- by the Old Catholic Church. kilka lat później zagospo- Later, when new build- A monument is a ‘direct – endowed with a material form and placed in nia w materialnej postaci i konkretnej przestrzeni tego, co w ludzkiej darowywano Wilhelmsplatz, ings began to appear on specific area – manifestation of that which human memory transforms pamięci przybiera kształt symbolu chwalebnego trwania idei i warto- kościółek został prze- niesiony na obecną ul. Wilhelmsplatz, the small into a laudable symbol of long-living ideas and values.’1 One place that ści 1. Jednym z miejsc, gdzie pomniki doskonale ilustrują skomplikowaną church was moved to the Sokolską, zob. J. Lipońska- area of the present-day provides an excellent illustration of Katowice’s complicated history historię miasta, jest plac Wolności w Katowicach. Został on wytyczony Sajdak, Z. Szota, »Gruss aus Sokolska Street: J. Lipońska- is Wolności Square (Plac Wolności). Its placement was marked before jeszcze przed nadaniem Katowicom praw miejskich. W pierwszym Kattowitz«. Pozdrowienia z Katowic. Album pocztówek Sajdak, Z. Szota, ‘Grüss aus Katowice was even granted a town charter. The first land development opracowanym w 1856 roku przez inspektora budowlanego Heinricha Kattowitz’ Pozdrowienia z ze zbiorów Muzeum Historii Katowic (Katowice: [n. pub.], plan, which was drafted in 1856 by building inspector Heinrich Moritz Moritza Augusta Nottebohma planie zabudowy Katowic zaprojekto- Katowic, Katowice 2004, s. 2004), p. 70. August Nottebohm, laid out the future town between the channel of the wano układ przyszłego miasta pomiędzy korytem rzeki Rawy a linią 70. 4 Verwaltungsberichte 4 Verwaltungsberichte river Rawa and the railway line. The future city’s bustling heart would kolejową. Głównymi ulicami, wokół których miało koncentrować się ży- des Magistrats der Stadt des Magistrats der Stadt be concentrated around the present-day Warszawska and 3 Maja streets, cie przyszłego miasta, były obecne ulice Warszawska i 3 Maja oraz dwa Kattowitz für die Zeit vom 1. Kattowitz für die Zeit vom 2 2 April 1890 bis 31. März 1897, 1. April 1890 bis 31. März and two squares – today’s market square and Wolności Square. In 1860, place – dzisiejszy rynek i plac Wolności . Pierwszym budynkiem, który Kattowitz, b.r.w., s. 74. 1897, (Kattowitz: [n. pub.], the first building was erected on Wolności Square Wilhelmsplatz( ) – a stanął przy placu Wolności (Wilhelmsplatz) w 1860 roku był niewielki 5 Wojciech Janota 1890–1897), p. 74. small Catholic church, built for the parishioners of Katowice and Brynów, kościółek katolicki zbudowany dla parafian z Katowic i Brynowa, do tej w artykule Pomnik Poległych 5 Wojciech Janota wrote who had previously attended mass in Bogucice.3 pory uczęszczających do kościoła w Bogucicach3. Powstańców Śląskich an article etitled Pomnik w Katowicach. Historia Poległych Powstańców Over time, the square and its surroundings were filled with more Z czasem plac i teren wokół niego został zagospodarowany, a w 1898 i polityka sugeruje, że Śląskich w Katowicach. buildings. In 1989, a statue of the two emperors (Zwei-Kaiser-Denkmal)– roku stanął na nim pomnik Dwóch Cesarzy – Wilhelma I i jego syna Felix Görling sporządził Historia i polityka (The Wilhelm I and his son Frederick III appeared. The first mention of the Fryderyka III (Zwei-Kaiser-Denkmal). Pierwszą wzmiankę o plano- swój projekt na podstawie monument to those who innego niezrealizowanego died in the Silesian Uprising planned monument can be found in the 1890–1897 report from the wanym pomniku znaleźć można w sprawozdaniu magistratu miasta autorstwa Johannesa in Katowice – history town’s magistrature, which shows that the statue project was to be re- Katowic za lata 1890–1897. Widnieje tam informacja, że projekt realizacji Boese. Przedstawiał on and politics), in which he alized the following year.4 As planned, on 10th October 1989, Friedrich budowy pomnika Dwóch Cesarzy przewidywany był na następny rok 4. dwóch cesarzy w wojsko- suggested that F. Görling wym rynsztunku, którym von Moltke, the head of the Opole administrative district, held a cere- Rzeczywiście 10 października 1898 roku prezydent rejencji opolskiej based his project on the Görling odebrał tylko unrealized draft by Johannes monial opening of the statue, which had been designed by sculptor Felix Friedrich von Moltke uroczyście odsłonił pomnik projektu rzeźbiarza wojskowe akcesoria, zob. Bose. The original draft Görling from Charlottenburg.5 The cast was made by the Gladenbeck Felixa Görlinga z Charlottenburga 5. Odlew figur wykonała firma braci W. Janota, Pomnik Poległych presented both figures brothers from Friedrichshagen. Its base, made from red granite, along Gladenbeck z Friedrichshagen. Cokół z czerwonego granitu wraz z ogro- Powstańców Śląskich in military attire, and F. w Katowicach. Historia Görling only stripped them with the wooden fencing was prepared by Bytom-based company of dzeniem z labradoru przygotowała bytomska firma Louisa Rosenthala. i polityka, „Niepodległość of military accessories: W. Louis Rosenthal. The cost amounted to 36418 marks, most of which Całkowity koszt wykonania wyniósł 36 418 marek, z czego większość i Pamięć” 1997, R. 4, nr 2(8), Janota, ‘Pomnik Poległych s. 103. Powstańców Śląskich w Katowicach. Historia i polityka’, Niepodległość i Pamięć, 8 (1997), 103. 60 Title Tytuł 61 6 Verwaltungsberichte was covered by the town. All efforts had been made to put up an excep- pokryło miasto. Starano się, by pomnik wyszedł szczególnie piękny 6 Verwaltungsberichte des Magistrats der Stadt tionally beautiful statue, which would remind the youth of their great i przypominał przede wszystkim młodzieży o wielkości Niemiec i ich des Magistrats der Stadt Kattowitz für die Zeit vom 6 6 German country and two heroes. This is why the base had the following dwóch bohaterach . Dlatego na cokole umieszczono również inskrypcję: Kattowitz für die Zeit vom 1. 1. April 1890 bis 31. März April 1897 bis 31. März 1902, 1897, (Kattowitz: [n. pub.], inscription; ‘To the honoured memory of our emperors Wilhelm I and Sławnej pamięci naszych cesarzy Wilhelma I i Fryderyka III z wdzięczno- Kattowitz, b.r.w., s. 109–110. 1890–1897), pp. 109–110. Frederick III, with gratitude’ (Dem ruhmreichen Andenkenunserer Kaiser ścią (Dem ruhmreichen Andenken unserer Kaiser Wilhelm I Friedrich 7 Oprócz inskrypcji na Wilhelm I Friedrich III in Dankbarkeit).7 Interestingly, a month after the III in Dankbarkeit) 7. Ciekawostką jest, że prasa polska dopiero miesiąc bokach cokołu znajdowały ceremony, Polish newspapers noted that ‘Taking advantage of the open- po uroczystości podała do wiadomości, że przy sposobności odsłonięcia się dwa reliefy w kształcie 7 Apart from the inscrip- medalionów, przypuszczal- tions, both sides of the base ing ceremony of the emperors’ statue, a foundry worker N. from Ożogów pomnika cesarskiego dopuścił się hutnik N. z Orzegowa obrazy maje- nie z podobiznami przed- were covered with medal- committed lese-majesty. His insult was overheard by a policeman, who statu. Słyszał to pewien żandarm, który hutnika podał na karę 8. stawionych na pomniku lion-shaped reliefs, which 8 subsequently filed a charge.’ cesarzy. most probably presented the emperors from the When the First World War broke out some years later, the political 8 Wiadomości bliższe i statue. situation changed. When the war was over, Upper Silesia became a dis- dalsze. Katowice, „Katolik”, puted territory between Germany and the reborn Polish state. There were 12.11.1898, nr 134, s. 2.

8 Katolik, 12 November two uprising and a plebiscite was under way. A few months before it was 9 Koniec prowokacji, 1898, p. 2. carried out, on 13th December 1920, unknown perpetrators blew up the „Polak”, 14.12.1920, nr 284, s. statue, which Polish newspapers described as follows; […] Meanwhile, on 3. 9 ‘Koniec prowokacji’, Monday morning, at around 6.30 am, the Wilhelms’ square shook with a Polak, 14 December 1920, p. loud rumble, which could be heard quite far away. It turned out that both 3. ‘Prussian Saints’ were lying smashed to pieces on the cracked marble base; the destruction was crowned with shattered windows, which covered the 10 W. Janota, ‘Pomnik 9 Poległych Powstańców curved pavement running along the houses […]. The culprits remained Śląskich w Katowicach. at large. The magistrate offered a 10 000 mark reward for the revealing Historia i polityka’, of their identity, and the police conducted an investigation. First, they Niepodległość i Pamięć, 8 (1997), 103. checked on individuals that were known for their pro-Polish activity. On 23rd December, there was a newspaper article about the discovery of a weapons storehouse and explosives at the mine and slag heap in Po kilkunastu latach rozpoczęła się pierwsza wojna światowa, sy- 11 Janota, p. 105; Źródła do Załęże. As a result, four people were arrested – the Patalong brothers tuacja polityczna zaczęła się zmieniać. Po zakończeniu wojny Górny dziejów powstań śląskich, ed. and the Schwedt brothers.10 Suspicions extended to the Polish Military Śląsk stał się terytorium spornym pomiędzy Niemcami a odrodzonym by J. Przewocki, W. Zieliński (Wrocław-Warszawa- Organization, and the supposition made by Wojciech Janot seems to państwem polskim. Wybuchły dwa powstania oraz przygotowywano Kraków: [n. pub.], 1974), pp. confirm this. In his article, Janot included a quotation of the first order się do plebiscytu. Na kilka miesięcy przed nim, 13 grudnia 1920 roku, 17–18. issued on 2nd January 1921 by Colonel Paweł Chromik from the organi- pomnik cesarzy nieznani sprawcy wysadzili w powietrze, co prasa pol- zation for the defence of the plebiscite (Dowództwo Obrony Plebiscytu); ska tak opisała: Tymczasem w poniedziałek rano ok. godz. ½ 6 rozległ ‘I hereby forbid that acts such as exploding statues can be perpetrated się na placu Wilhelmowskim huk niezwykły, słyszany dość daleko wo- with impunity. We should emphasise our Polish culture, which we want koło. Okazało się, ze obaj »święci pruscy« pokładli się odłamami na to defend, in face of our opponents, yet it must not be done using lawless ziemi wśród porozrywanych płyt marmurowych cokołu; pokład szyb acts of violence.’11 potrzaskanych na dość okrągłym chodniku wzdłuż domów okólnych The only part of the statue that survived this attack was its base. On uwieńczył dzieło zniszczenia […] 9. Sprawcy pozostali nieznani. Magistrat 17th June 1923, president Stanisław Wojciechowski unveiled a memorial miasta za ich wskazanie ufundował nagrodę w wysokości 10 000 marek,

62 Title Tytuł 63 plate, which was attached to it. The plate, which commemorated those a policja prowadziła śledztwo w tej sprawie. Sprawdzane były przede 10 W. Janota, Pomnik 12 ‘Tablica pamiątkowa ku Poległych Powstańców…, s. czci poległych powstańców’, who had died in the uprising, was funded by Stanisław Kempiński, a wszystkim osoby znane z polskiej działalności narodowej. 23 grudnia 103. Katolik, 16 June 1923, p. 2. dentist from Katowice, and had originally meant to be placed on the the- w prasie ukazał się artykuł o odkryciu w Załęskiej Hałdzie magazynu 11 Tamże, s. 105; Źródła atre wall, and unveiled on 20th June 1922, on the day of the ceremonial broni i materiałów wybuchowych oraz zatrzymaniu w związku z tym do dziejów powstań śląskich, t. 3, oprac. J. Przewłocki, take-over of the town by the Polish authorities. However, the then town czterech osób – braci Patalong i braci Schwedt 10. Ostatecznie śledztwo 13 ‘Nieznany czy Znany W. Zieliński, Wrocław- Powstaniec?’, Polska council, with its German majority, did not consent to this. Until June niczego nie wyjaśniło. Przypuszczenia kierowane były w stronę Polskiej Warszawa-Kraków 1974, s. Zachodnia, 29 July 1928, 1923, Józef Olejniczak kept it in his chemist’s shop. The plate, made from Organizacji Wojskowej, ku czemu również skłania się Wojciech Janota 17-18. p. 7; W. Janota, Katowice marble from Kielce, was made by Franciszek Błotnicki, a well-known w swoim artykule. Przytacza w nim fragment pierwszego rozkazu do- 12 Nazwa autora, Tablica między wojnami (Łódź: pamiątkowa ku czci pole- sculptor living in Kraków. Its frame and the crown above the plate, in the wódcy Dowództwa Obrony Plebiscytu, płka Pawła Chromika, wydany [n. pub.], 2010), p. 37; W. głych powstańców, „Katolik”, Janota, ‘Pomnik Poległych form of the Piast Eagle and the Katowice coat of arms, was made from 2 stycznia 1921 roku: Zabraniam aby w przyszłości działy się bezkarnie 16.06.1923, nr 72, s. 2. Powstańców Śląskich w sandstone extracted in Krzeszowice.12 The plate bore the inscription; rzeczy takie, jak samowolne wysadzanie pomników. Powinniśmy wobec Katowicach. Historia i poli- 13 Jan Przybyła, Nieznany tyka’, Niepodległość i Pamięć, To the memory of the heroes / who lost their lives in uprisings / in Upper przeciwnika podkreślać naszą kulturę polską, której bronić chcemy, jed- czy Znany Powstaniec?, 8 (1997), 105. Silesia / in 1919, 1920 and 1921 – / Citizens – Polish people / from Katowice nakże nie gwałtem i samowolą 11. „Polska Zachodnia”, / in 1922.13 Jedynym ocalałym elementem pomnika był cokół. 17 czerwca 1923 29.07.1928, nr 208, s. 7; W. Janota, Katowice między 14 ‘Rocznica przywrócenia On 12th June the plate was placed on Wolności Square. It lay at an an- roku prezydent Stanisław Wojciechowski odsłonił przymocowaną wojnami, Łódź 2010, s. 37; Śląska Polsce’, Polak, 17 June gle at the bottom of the base of the old statue. The ceremonial opening do niego tablicę pamiątkową. Tablica upamiętniająca poległych po- tenże, Pomnik Poległych 1923, p. 1. took place on Sunday, 17th June, at 11.30 am, on the first anniversary of wstańców, ufundowana przez katowickiego dentystę Stanisława Powstańców…, s. 105. the awarding of Upper Silesia to Poland. Dr. Kempińskiego, miała pierwotnie być wmurowana w ścianę teatru i od- 14 Rocznica przywróce- nia Śląska Polsce, „Polak”, Alfons Gornik, the president of the city, delivered a speech, vowing słonięta 20 czerwca 1922 roku – w dniu uroczystego objęcia Katowic 17.06.1923, nr 136, s.1. that, ‘he was going to properly protect the plate that was entrusted into przez władze polskie. Ówczesna Rada Miejska, w której przeważali his care, bearing in mind it was a highly cherished national memorial for Niemcy, nie wydała jednak na to zgody. Do czerwca 1923 roku tablicę the city of Katowice.’14 Since then, the area of the memorial to those who przechował w swoje drogerii przy ul. 3 Maja Józef Olejniczak. Jej au- died in the uprising provided space for the most important events in the torem był znany artysta rzeźbiarz z Krakowa – Franciszek Błotnicki. city. No delegation visiting the city could fail to visit this place. Wykonana została z marmuru kieleckiego. Obramowanie oraz koronę Yet, it became obvious that the monument was rather humble and nad tablicą w formie orła piastowskiego i herbu miasta Katowic wy- konano z piaskowca krzeszowickiego 12. Na płycie wyryty był napis: Pamięci Bohaterów / Poległych w Powstaniach / na Górnym Śląsku / w latach 1919, 1920, 1921 – / Obywatele – Polacy / Miasta Katowic / w r. 1922 13. 12 czerwca przystąpiono do montowania płyty na placu Wolności. Umieszczono ją w pozycji lekko ukośnej u dołu cokołu dawnego pomnika. Uroczyste odsłonięcie nastąpiło w niedzielę 17 czerwca o godzi- nie 11.30, w pierwszą rocznicę przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Prezydent miasta dr Alfons Górnik w swoim przemówieniu przyrzekał, że powierzoną jego opiece tablicę otoczy największą opieką jako drogą dla miasta Katowic pamiątkę narodową 14. Od tego momentu otoczenie pomnika poświęconego poległym powstańcom śląskim funkcjono- wało jako przestrzeń dla najważniejszych wydarzeń w mieście. Żadna

64 Title Tytuł 65 15 ‘Nieznany czy Znany therefore should be replaced with a more impressive form. In 1927, the delegacja odwiedzająca miasto nie omijała tego miejsca. 15 Jan Przybyła, Nieznany Powstaniec’, Polska czy Znany Powstaniec, Zachodnia, 29 July 1928, p. 7. Silesian Insurgents’ Association (Związek Powstańców Śląskich) ap- Zdawano sobie jednak sprawę, że pomnik posiada bardzo skromną pointed a committee to erect a new monument. The plan was to build formę i należałoby go zastąpić bardziej okazałym. W 1927 roku Związek „Polska Zachodnia”, 29.07.1928, nr 208, s. 7. 16 ‘Nowy pomnik w a new, magnificent structure, underneath which would rest the body of Powstańców Śląskich powołał komitet budowy nowego pomnika. Bogucicach’, Powstaniec one of the insurgents who had died at the foot of St Anne’s Mountain W planach było postawienie nowego wspaniałego monumentu, a pod 16 Nowy pomnik w Bogucicach, „Powstaniec Śląski, 4 (1932), 6. 15 and were now lying in a roadside, makeshift grave. However, this idea nim umieszczenie grobowca ze zwłokami jednego z powstańców ślą- Śląski”, 1932, nr 4, s. 6. never proceeded beyond the planning stage. In 1932, Powstaniec Śląski skich poległego pod Górą św. Anny, który – podobnie jak pozostali to- 17 Pharus Plan Kattowitz. 15 magazine took an accusatory tone, saying, ‘Truly, it is a shame that Great warzysze broni – spoczywał w przydrożnej, prowizorycznej mogile . 17 Pharus Plan Kattowitz. Katowice, the capital and heart of the Silesian province, the seat of pros- Na planach jednak się skończyło. Jeszcze w 1932 roku na łamach pisma 18 Erst Sockel eines perous companies and home of powerful tycoons, does not have any Powstaniec Śląski” oskarżycielskim tonem pisano: Doprawdy wstyd bie- Kaiserdenkmals – dann other symbol of commemoration of the insurgents and their ultimate rze, że Wielkie Katowice, stolica i serce Województwa Śląskiego, siedziba »Aufständischengrab«, sacrifice than a piece of crumbling plate on Wolności Square.’16 Nothing bogatych koncernów, potężnych finansistów nie ma oprócz rozpadającej „Kattowitzer Zeitung”, 23.03.1941, nr 81, s. 4. then changed further until the outbreak of the Second World War. się płyty na placu Wolności żadnego innego widomego znaku uczczenia In the first days of September 1939, Wolności Square, among other ofiarności powstańczej 16. Tak też pozostało do wybuchu drugiej wojny 19 W Katowicach stanie pomnik Armii Czerwonej, places, saw a major exchange of fire between German soldiers who światowej. „Dziennik Zachodni”, made a foray into Katowice and the Polish defenders of the town. It W pierwszych dniach września 1939 roku plac Wolności był jed- 21.02.1945, nr 14, s. 1. was probably then, at the beginning of September, that the insurgents’ nym z tych miejsc, gdzie doszło do poważniejszej wymiany ognia mię- monument was devastated by the Germans. Wolności Square reverted dzy wkraczającymi do Katowic żołnierzami niemieckimi a polskimi to its old German name Wilhelmsplatz. However, there is one city plan obrońcami miasta. Najprawdopodobniej już na początku września po- from that time, in which it is marked, ‘Adolf Hitler Square’(Adolf-Hitler- wstańczy pomnik został przez Niemców zniszczony. Plac Wolności po- Platz)17 and also, among the very few picture postcards from wartime wrócił do swojej dawnej niemieckiej nazwy Wilhelmsplatz. Na jednym Katowice, there is one depicting the square with the caption ‘Adolf Hitler z planów miasta można jednak zauważyć podpis – plac Adolfa Hitlera (Adolf-Hitler-Platz) 17. Jedna z nielicznych pocztówek z okresu drugiej wojny światowej ukazujących plac Wolności nazywa natomiast to miejsce parkiem Adolfa Hitlera (Adolf-Hitler-Park). W marcu 1941 roku przy dawnym powstańczym pomniku prowadzono prace przy umocnieniu fundamentów zniszczonego cokołu 18. Być może to właśnie wtedy, po przeprowadzeniu prac porządkowych, w miejscu tym stanął obelisk z czarnym orłem i swastyką poświęcony pamięci żołnierzy niemieckich. Po wyzwoleniu Katowic w styczniu 1945 roku dla niemieckiego obe- lisku nie było już na nim miejsca. Miesiąc później stanął tam kolejny pomnik, tym razem poświęcony Armii Czerwonej. 19 lutego odbyło się pierwsze posiedzenie komitetu budowy pomnika i ustalenia programu obchodów święta dwudziestosiedmiolecia istnienia Armii Czerwonej 19. Uroczystość odbyła się w piątek 23 lutego. Wziął w niej udział prezydent Katowic Jan Wesołowski i generał dywizji Aleksander Zawadzki. Pierwsza część uroczystości odbyła się na szczelnie wypełnionym tłumem placu Wolności. Po przemówieniu prezydenta uroczyście

66 Title Tytuł 67 18 ‘Erst Sockel eines Park’(Adolf-Hitler-Park). In March 1941, some work was done to fortify odsłonięto pomnik: […] generał dywizji A. Zawadzki podchodzi do po- 20 Święto Armii Czerwonej Kaiserdenkmals – dann 18 na Śląsku, „Dziennik „Aufständischengrab“ ‘, the foundations of the smashed monument base. Probably at that time, mnika. Orkiestra gra hymn radziecki. Wojsko prezentuje broń, oficerowie Zachodni”, 25.02.1945, nr 25, Kattowitzer Zeitung, 23 after this maintenance work was completed, an obelisk was erected, with i żołnierze salutują, głowy tysięcy ludzi obnażają się. Wolno opada za- s. 1. March 1941, p. 4. a black eagle and a swastika, to commemorate fallen German soldiers. słona z pomnika. Z kolei orkiestra gra hymn narodowy polski. Podniosły 21 Paweł Steller. Życie 19 ‘W Katowicach stanie After Katowice was ‘liberated’ in January 1945, the German obelisk nastrój osiąga punkt kulminacyjny. Wszyscy wysłuchują ze wzrusze- i twórczość, oprac. E. pomnik Armii Czerwonej’, Liszka. J. Lipońska-Sajdak, Dziennik Zachodni, 21 seemed out of place in this location. A month later, another monument niem dźwięków hymnu polskiego i przeżywają głęboko powagę chwili Katowice 2006, cz. 1, s. 57– February 1945, p. 1. was built there, commemorating the Red Army. 19th February saw the […] 20. Odsłonięty pomnik był wielkim kamiennym obeliskiem wysokim 58; H. Szczepański, Bardzo 20 ‘Święto Armii Czerwonej first meeting of the monument committee, along with the discussion na około siedem metrów, zdobionym wykutymi symbolami Związku gwiaździsty plac Wolności, na Śląsku’, Dziennik Miesięcznik społeczno-kul- 19 Zachodni, 25 February 1945, on plans for the commemoration of 27th Jubilee of the Red Army. Radzieckiego i napisem: Wyzwolicielce / Armii Czerwonej / Polacy / 27 turalny „Śląsk” 2013, nr 3, s. p. 1. Celebrations took place on 23rd February, attended by the president of 36. 21 Paweł Steller. Życie i Katowice Jan Wesołowski and Major-General Aleksander Zawadzki. The twórczość, ed. by E. Liszka., J. Lipońska-Sajdak (Katowice: first part of the celebration was held on Wolności Square, with crowds [n. pub.], 2006), pp. 57–58; filling it to capacity. The president’s speech was followed by the ceremo- H. Szczepański, ‘Bardzo nial unveiling of the monument: […] Major-General AleksanderZawadzki gwiaździsty plac Wolności’, Śląsk, (3) 2013, 36. approaches the monument. The orchestra plays the Soviet anthem. The 22 ’Nagroda plas- squad present arms, officers and soldiers salute, thousands of people tyczna województwa bare their heads. The veil is dropped. Now the Polish national anthem is śląsko-dąbrowskiego’, played. Majestic atmosphere reaches its apogee. Overcome by solemnity Trybuna Tygodnia, 6 June 20 1948, p. 8. and emotion, everyone listens to the music […]. The unveiled monument turned out to be a seven-metre high obelisk decorated with symbols of the Soviet Union, engraved with the words, To the Liberator / the Red Army /Polish Nation/ 27 01 1945 This monument was made by the well-known Katowice-based plastic and graphic artist Paweł Steller, who was ordered to make it. He managed to build the obelisk in a record short time, enlisting the help of a gravestone carver. He was assigned with this task by General Aleksander Zawadzki. Sadly, this work did not save him from being arrested on 4th I 1945. March by the nkwd, the Soviet secret police. The artist was put in prison Jego autorem był znany katowicki artysta plastyk i grafik Paweł on Mikołowska street, and transported to Kemerovo labour camp, in Steller. Wykonał pomnik w rekordowo krótkim czasie we współpracy the Kuznetsk Coal Basin, Siberia, where he spent twenty months. He re- z kamieniarzem od pomników cmentarnych. Zlecenie na wykonanie po- turned to Katowice on the 10th November 1946.21 mnika otrzymał od gen. Aleksandra Zawadzkiego. Praca, którą wykonał, Steller’s obelisk did not last long. Apparently, it was too modest, and nie uchroniła go jednak przed aresztowaniem 4 marca 1945 roku przez the authorities decided to replace it with a new, more impressive monu- nkwd, osadzeniem w więzieniu przy ul. Mikołowskiej, osądzeniem i wy- ment. The plans for building the new monument were mentioned in the wiezieniem do obozu pracy w Kemerowie w Zagłębiu Kuźnieckim, gdzie newspapers as early as 1948.22 In March 1949, a meeting of the provincial przebywał dwadzieścia miesięcy. Powrócił do Katowic 10 listopada 1946 people’s council was held, and it was decided that the new monument roku 21. was to be unveiled in November of the same year. Initial works were Obelisk wykonany przez Stellera nie gościł długo na placu Wolności. scheduled to start instantly. July was the deadline for completing the clay Okazał się zbyt skromny i władze zadecydowały o postawieniu w tym

68 Title Tytuł 69 sculptures, and August for making a plaster cast. The bronze cast, the miejscu nowego, bardziej okazałego pomnika. Podczas posiedzenia first one of this type in Poland after the war, was to be made in the Batory Wojewódzkiej Rady Narodowej, Związek Weteranów Powstań Śląskich steelworks.23 The monument was designed by a lecturer at the Katowice przeznaczył kwotę 1 miliona zł. na budowę pomnika Wdzięczności higher school of plastic arts, Stanisław Marcinów.24 The monument was dla Armii Czerwonej. Wojewoda zaproponował dołożenie do tej kwoty unveiled later than planned. In December, newspapers noted that the jeszcze 3 milionów zł, co wrn przyjęła jednogłośnie 22. Na zebraniu cast was being prepared, while on the square the steps and the base were Wojewódzkiej Rady Narodowej w marcu 1949 roku ustalono, że odsło- being constructed on the foundations.25 Eventually, the monument was nięcie nowego pomnika nastąpi jeszcze w listopadzie. Prace wstępne 22 Uroczyste posiedzenie Wojewódzkiej Rady unveiled on the 29th April 1950, as part of the Labour Day celebrations. zaplanowano już na bieżący miesiąc. Do lipca wykonane miały być Narodowej, „Trybuna The afternoon celebrations were attended by the first secretary of the rzeźby w glinie, z początkiem sierpnia odlew gipsowy. Odlew brązowy, Robotnicza”, 28.01.1948, Silesian committee of the Polish United Workers’ Party Józef Olszewski, pierwszy tego typu w powojennej Polsce, miała wykonać huta Batory 23. nr 28, s. 1, 3; Nagroda governor of Silesia Bolesław Jaszczuk and a representative of the Red Autorem projektu pomnika był wykładowca katowickiej Wyższej Szkoły plastyczna województwa ślą- sko-dąbrowskiego, „Trybuna 24 Army, Colonel Puczkow. In his speech, the governor emphasized that by Sztuk Plastycznych Stanisław Marcinów . Odsłonięcie pomnika nastą- Tygodnia”, 06.06.1948, nr 21, unveiling the ‘Memorial of Gratitude to the Army of Freedom and Peace’ piło później, niż pierwotnie zaplanowano. Z grudniowych doniesień s. 9. the Polish nation was paying tribute to the heroes of the invincible Soviet prasowych wynika, że trwały prace nad sporządzeniem odlewu, a na Army.26 This monumental statue, executed in the social realist style, pre- placu ukończono budowę fundamentów i przystąpiono do ustawiania 23 Nazwa autora, 23 ’ Pomnik-monument ku sented two soldiers – one Polish, one Soviet – who symbolized Polish- schodów i piedestału 25. Ostatecznie do odsłonięcia pomnika doszło 29 Pomnik-monument ku czci czci Armii Radzieckiej stanie Armii Radzieckiej stanie w Katowicach’, Trybuna Soviet friendship. Their feet were trampling on a swastika, and both kwietnia 1950 roku w ramach obchodów zbliżającego się Święta Pracy. w Katowicach, „Trybuna Robotnicza, 6 March 1949, p. were holding flags and weapons in their hands. The figures were placed W popołudniowej uroczystości udział wziął m.in. I sekretarz Komitetu Robotnicza”, 06.03.1949, nr 3. on a high base, at the bottom of which there were etched the words ‘To Wojewódzkiego pzpr Józef Olszewki, wojewoda śląski Bolesław Jaszczuk 58, s. 3. 24 E. Chojecka, Dzieje the Soviet Army – Our Liberator’. The whole monument weighed 115 i przedstawiciel Armii Radzieckiej płk Puczkow. W swoim przemówie- katowickich pomników…, s. 24 E. Chojecka, p. 143; niu wojewoda podkreślił, że odsłaniając Pomnik Wdzięczności Armii Nazwa autora, Nagroda ’Nagroda plastyczna wojew- 143; plastyczna województwa ślą- ództwa śląsko-dąbrowsk- Wolności i Pokoju, społeczeństwo oddaje hołd bohaterom niezwycię- sko-dąbrowskiego, „Trybuna iego’, Trybuna Tygodnia, 6 żonej Armii Radzieckiej 26. Monumentalny pomnik o cechach socre- June 1948, p. 8. Tygodnia”, 06.06.1948, nr 21, alistycznych przedstawiał dwóch żołnierzy –polskiego i radzieckiego, s. 9. będących symbolem przyjaźni polsko-radzieckiej. Obie postacie miały 25 ‘Trwają prace nad pod stopami swastykę, trzymały w rękach chorągwie i broń. Ustawione 25 Trwają prace nad budową budową Pomnika Pomnika Wdzięczności, Wdzięczności’, Trybuna zostały na wysokim cokole, u dołu którego umieszczono napis: Armii „Trybuna Robotnicza”, Robotnicza, 11 December Radzieckiej Wyzwolicielce. Łączna waga tego monumentalnego pomnika 11.12.1949, nr 335, s. 5. 1949, p. 5. wynosiła sto piętnaście ton, rzeźby żołnierzy o wysokości trzech me- trów ważyły cztery tony. Ostatecznie wykonała je Państwowa Odlewnia 26 Odsłonięcie Pomnika 26 ‘Odsłonięcie 27 Wdzięczności w Katowicach, Pomnika Wdzięczności Artystyczna z Gliwic . Do pomnika przylgnęła nazwa Wdzięczności „Trybuna Robotnicza”, w Katowicach’, Trybuna Armii Radzieckiej. 30.04.1950, nr 118, s. 1. Robotnicza, 30 April 1950, p. Kontrowersje wokół niego rozpoczęły się już po 1989 roku. Wtedy 1. usunięto z niego napis. W 1991 roku pojawiały się w prasie artykuły o niechcianym dowodzie wdzięczności. Proponowano uwspółcześnienie 27 Nazwa autora, Pomnik pomnika polegające […] na umieszczeniu na środkowej części cokołu pła- Wdzięczności w Katowicach, skorzeźby z wojskowym orłem polskim w koronie oraz tarczą amazonek, „Trybuna Robotnicza”, na którym powinny być daty 1939–1945 oraz gałązka laurowa z Krzyżem 27.04.1950, nr 115, s. 1.

70 Title Tytuł 71 28 28 ‘Z kropidłem na pom- tons, and the sculptures of the three-metre high soldiers weighed four walecznym »Na polu chwały« […] . Z czasem władze poczyniły stara- 28 Z kropidłem na pomnik. nik. Nie chciany dowód tons. The sculptures were made by the state-owned fine arts foundry at nia, by pomnik przenieść w inne miejsce. Już w 2000 roku Rada Miasta Nie chciany dowód wdzięcz- ności, „Trybuna Robotnicza”, wdzięczności’, Trybuna Gliwice.27 The monument was commonly referred to as the ‘Memorial to podjęła uchwałę zobowiązującą prezydenta do przeniesienia pomnika Robotnicza, 29 October 1991, 29.10.1991, nr 250, s. 1–2. pp. 1–2. the Gratitude to the Soviet Army’. na cmentarz żołnierzy radzieckich w parku im. T. Kościuszki. Plany te The statue became controversial after 1989, and soon the inscription zaakceptowała Ambasada Rosyjska. Również wojewoda śląski i przed- 29 Usunęli pomnik 29 gosc.pl/doc/2001046. accessed 21 May 2016. monument, which would involve, ‘[…] bestowing the middle part of the festację urządziła Konfederacja Polski Niepodległej. Uczestnicy umie- Usuneli-pomnik-Sowietow base with a low-relief presenting a military-style, crowned Polish eagle ścili na cokole m.in. napis: Żądamy usunięcia Sowietów i przywrócenia [dostęp: 21 maja 2016]. and a pelte shield, with the dates 1939–1945, and a laurel branch with polskiego pomnika. Pojawiły się również namalowany sierp i młot oraz 30 Park. This plan was approved by the Russian embassy, as well as by the Przewieziono go do Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych, artykul/941755,demonstra- accessed 21 May 2016 cja-srodowisk-patriotycz- governor of Silesia and the Council for the Protection of Struggle and gdzie został poddany renowacji, po czym trafił na Cmentarz Żołnierzy nych-pod-pomnikiem-ar- Martyrdom Sites.29 In July 2013, the area around the statue became the Armii Czerwonej w parku im. T. Kościuszki w Katowicach. Na placu mii-radzieckiej-w-kato- 31 E. Chojecka, pp. 138–139. venue for the Konfederacja Polski Niepodległej party rally. During the Wolności pozostał pusty cokół pomnika. W przeciągu ostatnich kilku lat wicach-zdjecia,id,t.html [dostęp: 21 maja 2016]. rally, the base of the statue was covered with the words, ‘We demand pojawiło się już wiele wizji, jaki monument powinien zająć miejsce pol- that the Soviets be removed and the Polish statue be restored’, with im- skiego i radzieckiego żołnierza. Proponowano m.in. powrót do tradycji ages of the hammer and sickle and the swastika, an equals sign between międzywojennej, czyli pomnika poległych powstańców oraz upamięt- the two. One person began a mock demolition of the statue, pounding nienie ofiar Tragedii Górnośląskiej. on the base with a pickaxe. Police intervention ended the action and a Zarówno pruska epoka, polskie dwudziestolecie międzywojenne, lawsuit followed.30 okres drugiej wojny światowej i czas prl-u pozostawiły na placu The monument was removed on 14th May 2014. It was first trans- Wolności swój ślad. Każda z wymienionych epok i towarzyszący jej po- ported to gzut S.A. technical equipment plant for renovation, and was mnik stały w opozycji do poprzednich 31. Były to różne dzieła – świadec- 31 E. Chojecka, Dzieje later placed at the Red Army cemetery in Tadeusz Kościuszko Park. In twa danego czasu. katowickich pomników…, s. Wolności Square, there is now only the bare base left. In recent years a 138–139. number of ideas have been put forward about what should replace the Polish and Soviet soldiers. One suggestion was to return to the inter-war tradition, that is, a memorial to those who died in the uprising and to commemorate the victims of communist post-war repression in Silesia. The Prussian age, the Polish inter-war period, the Second World War and the days of the Polish People’s Republic have all left their mark on Wolności Square. Each epoch has had their own monument, standing in 27 ‘Pomnik Wdzięczności 31 w Katowicac’, Trybuna contrast to the previous ones. These different works of art were testi- Robotnicza, 27 April 1950, p. monies to the times when they were built. 1.

72 Title Tytuł 73 Nieostrość rzeczywistości Nieostrość rzeczywistości

Marta Lisok: You often tackle notions and issues close to the public Marta Lisok: Często wybierasz wątki i zagadnienia dotyczące sfery sphere. Your works are rarely contained within gallery walls, they are publicznej. Twoje prace rzadko ograniczane są murami galerii, usually out in the streets. Where does this come from? częściej można je spotkać w mieście. Skąd wzięły u ciebie takie Karolina Freino: Public space and its issues is not only a collection of predyspozycje? themes, it also becomes a medium or an element of the realizations Karolina Freino: Przestrzeń miejska i związana z nią problematyka jest themselves. Somehow, I involve the urban space in my works; to put it dla mnie nie tylko zbiorem tematów, staje się również medium, czy ele- in fashionable terms – I appropriate it. Without public space, my works mentem samych realizacji. W jakiś sposób wciągam przestrzeń miejską could not come to being. w moje prace; używając modnego ostatnio terminu – zawłaszczam. Bez It’s not as though I have made a strategic decision at some point. przestrzeni publicznej one po prostu nie mogłyby zaistnieć. Urban space, as a product of social, historical and political contexts, sim- W moim przypadku nie odbyło się to na zasadzie kiedyś podjętej stra- ply provides me with the inspirations I need. tegicznej decyzji. Po prostu w przestrzeni miejskiej, postrzeganej jako My artistic ideas might have been shaped by my childhood; growing wypadkowa kontekstów społecznych, historycznych czy politycznych, up surrounded by maps and mock-ups realized by my mother – the ur- które ją kształtują, znajduję to, co mnie najbardziej interesuje i inspiruje. ban planner, visiting various cities and towns to take inventories. I also Być może, jeśli już mówimy o predyspozycjach, jakiś wpływ na ten have a similar need for working in a team of experts from different fields; wybór miało moje dzieciństwo, dorastanie wśród map i makiet realizo- urban planning is an interdisciplinary domain. With every project, I co- wanych przez moją mamę, która jest urbanistką, jeżdżenie do różnych operate with a specialist in this particular area. miast i miasteczek w ramach prowadzonych przez nią inwentaryzacji. Podobieństwo widzę też w konieczności pracy w zespole ze specjali- ms Which of the urban space projects make you especially proud? And stami z różnych branż; urbanistyka jest dziedziną spajającą wiele za- which were the most challenging in the realization stage? gadnień z różnych obszarów. Ja również prawie przy każdej realizacji kf I think the projects I value most are those which were difficult in the con- współpracuję ze specjalistką czy specjalistą w dziedzinie, w jaką moje ceptual process and required me to exceed and expand my awareness, prace akurat wkraczają. knowledge or sensitivity. The recent works I could name here are Hikaye Zamanı (2014), re- ms Z których projektów w przestrzeni miejskiej jesteś szczególnie dumna? alized after my stay in Stamboul,Śpera (2014) in Tarnów, dedicated to Które okazały się najtrudniejsze na etapie realizacji? the Roma community, and the two projects I did with James Muriuki in kf Najbardziej chyba cenię te prace, które były najtrudniejsze w procesie Nairobi (2011). koncepcyjnym, wymagały ode mnie największego przekroczenia roz- I feel very attached to each of my works, and this may affect the reali- szerzającego świadomość, wiedzę czy wrażliwość. zation process – different every time. It is always a new, intensive experi- Z prac ostatnich lat na pewno byłoby to Hikaye Zamanı (2014) realizo- ence, a trip to the unknown technological and logistic regions. Thus, all wane po rezydencji w Stambule, Śpera (2014) zrealizowana w Tarnowie the realizations have been exciting and challenging as well. Each time i dedykowana społecznościom romskim, czy dwa projekty zrealizowane the process is live, highly experimental and under pressure of time. wspólnie z Jamesem Muriuki w Nairobi (2011). I have collaborated with botanists, radio journalists, refugees, a po- Właściwie z każdą pracą jestem mocno związana, może wpływa na to tato saleswoman, a producer of acrylic mirrors, the press, modellers of też inny za każdym razem proces realizacji. Zawsze to nowe, intensywne remote-controlled flying objects, telephone lines installers, and a gps doświadczenie, wycieczka w zupełnie nieznane rejony technologiczne

74 Title Tytuł 75 expert. I have come across some amazing people, making a huge contri- i organizacyjne. Dzięki temu zapewne wszystkie realizacje były ekscy- bution to the final shape of my work. tujące, ale i dość stresujące. Każdorazowo to proces na żywo, pod presją czasu, w dużej mierze eksperymentalny. ms One of your projects was assisted by a psychic. Could you tell us more Współpracowałam już z botaniczkami, radiowcami, uchodźcami, about that?. sprzedawczynią ziemniaków, firmą produkującą lustra z akrylu, prasą, kf It was Śpera which I have mentioned before; an example of a project, modelarzami pilotującymi zdalnie sterowane obiekty, monterami auto- where the very process of building the final form was extremely impor- matów telefonicznych czy specem od gps. Zawsze też trafiałam na nie- tant and became a part of realization itself. I had been invited to par- samowitych ludzi, którzy swoim wkładem mają bardzo duży wpływ na ticipate in the Tajsa project, focused on the Roma culture. Confronted ostateczną formę pracy. with this community, I got stuck somewhere between a popular stere- otype and a total lack of personal experience in the matter. The time ms Jeden z projektów realizowałaś przy pomocy wróżki. Opowiedz o tym. flew by and even though I read a lot, and I regularly traveled to Tarnów, kf To właśnie Śpera, o której wspomniałam wcześniej, przy okazji przykład I couldn’t get off the ground. In a desperate reaction, I decided to use pracy, w której proces dochodzenia do ostatecznej formy był niezwykle my own stereotypical perception of the Roma as a starting point – and istotny, stając się częścią realizacji. Zostałam zaproszona do projektu ask a fortune-teller to predict what work I would realize for the Tajsa Tajsa, który skupiał się na kulturze romskiej. Ja jednak w konfrontacji project. In Tarnów, where the Roma community is still strong and pres- z nią utknęłam gdzieś pomiędzy poziomem powszechnego stereotypu ent, I met with a cartomante. In the session, I had constantly drawn the i zupełnej pustki, wynikającej z braku osobistego doświadczenia. Czas Two of Pentacles Tarot card. It presents a rootless plant drawing the in- uciekał, a ja, mimo że dużo czytałam, jeździłam do Tarnowa, zupełnie finity sign and growing in two directions; in Tarot symbolism it stands for nie mogłam ruszyć z miejsca. I wtedy, w dość desperackim odruchu, po- flexibility, instant adaptation, need for a new challenge, going with the stanowiłam jako punktu wyjścia użyć właśnie tej stereotypowej płasz- flow, and opportunism. I was truly impressed by how well it expressed czyzny spotkania z Romami – poprosić wróżkę o przepowiedzenie, jaką the thematic field of my project. The very motif of a rootless plant is a pracę zrealizuję w ramach projektu Tajsa. W Tarnowie, gdzie wciąż jest beautiful metaphor for the Roma history. Additionally, there was the ele- dość duża i żywa społeczność romska, spotkałam się z wróżką, która ment of time perception (the infinity sign on the card and the wordtajsa , wróżyła z kart. Podczas seansu nieustannie losowałam z talii tarota which in the Roma language refers to both ‘yesterday’ and ‘tomorrow’) kartę dwa pentakle. Przedstawiała bezkorzenną roślinę, która kreśląc and the symbolic meaning of the card, which seemed to list the basic znak nieskończoności, rozrasta się w dwóch kierunkach, a w symbolice characteristics the Roma culture. Isn’t this magic! tarota oznacza: elastyczność, szybką adaptację, potrzebę nowych wy- Further into my research I discovered the rootless plants really ex- zwań, podążanie z prądem, umiejętność wykorzystywania okoliczności isted. They are Airplants – Tillandisia – which have no roots, and don’t dla własnych celów. Byłam pod ogromnym wrażeniem tego, jak idealnie need soil to grow (they are Epiphytes); they often attach themselves to wpisywała się w obszar tematyczny projektu. Motyw bezkorzennej ro- other plants, and yet they are not parasites. They grow equally well on śliny był sam w sobie piękną metaforą cygańskiej historii. Dodatkowo telephone cables and stones. This revelation had led me directly to creat- dochodził element rozumienia czasu (znak nieskończoności na karcie ing Śpera, an organic sculpture built from 125 Airplants on the tree in the i słowo tajsa, które w języku romskim oznacza zarówno wczoraj, jak Strzelecki Park in Tarnów. It referred to śpery (semnurya), the road signs i jutro) oraz symbolicznego znaczenia karty, które równie dobrze mo- once used for secret communication between distant Gypsy camps. Not głoby być opisem podstawowych cech wyróżniających kulturę romską. much is known about these mysterious symbols. The marks were sup- I jak tu nie wierzyć w magię! Szukając dalej, odkryłam, że bezkorzenne posedly left on the way, on the roadside posts, trees; they often conveyed rośliny naprawdę istnieją. To oplątwy (Tillandsia), które nie mają ko- information about the route, convenience of the campsite, hospitality rzeni, nie potrzebują ziemi, aby żyć (są tzw. epifitami), często zaczepiają

76 Title Tytuł 77 78 Title Tytuł 79 of local people. The only archive image of śpery I had found was a photo się na innych roślinach, choć nie są pasożytami. Równie dobrze rosną taken by Jerzy Ficowski of a broom-like construction of twigs on a rod, na kablach telefonicznych czy kamieniach. Nazywane są roślinami po- attached to a roadside post. wietrznymi. To odkrycie już w prostej drodze doprowadziło mnie do stworzenia Śpery, czyli organicznej rzeźby zbudowanej ze stu dwu- ms Adding elements to existing space is a common component of your dziestu pięciu oplątw na drzewie w parku Strzeleckim w Tarnowie. works. You are inspired by all kinds of monuments. You already referred Nawiązywała ona do śper, czyli znaków w sekretnym systemie komu- to this doing your potato pyramids… nikacji między oddalonymi taborami Cyganów. Dziś o nich nie za dużo kf I frequently think of my works as sort of contemporary monuments. wiadomo, to dość tajemnicza historia. Znaki te podobno zostawiane Śpera as I have described above also bears this potential. The Kenyan były na drodze, przydrożnych słupach, drzewach, często były konstru- Pyramids (2011), however, realized with James Muriuki in Nairobi, re- owane z organicznych materiałów, które można było znaleźć pod ręką. ferred to the motif of a monument directly. Making the potato pyramids Przekazywały wiadomości o trasie taboru, dogodności danego miejsca (a typical form of presenting fruit and vegetables for sale in Kenya) in jako obozowiska, gościnności mieszkańców. Jedynym archiwalnym the town centre, often next to existing official monuments, we intended obrazem śpery, jaki odnalazłam, było zdjęcie wykonane przez Jerzego to honor the contribution Kenyan women have to building their coun- Ficowskiego, przedstawiające miotełkowatą konstrukcję z gałązek na try. The Kenyan society is highly patriarchal, the role of women is not żerdzi przyczepionej do przydrożnego słupa. described in its formal history, and women barely participate in active politics. ms Dodawanie elementów do zastanej przestrzeni to jeden z częstych All my works that discursively refer to history, use it to describe a elementów twoich prac. Inspirują cię różnego rodzaju pomniki. fraction of contemporary times. They are of an ephemeral or progres- Odwoływałaś się do tego wątku już podczas działań ze stożkami sive form, which leaves them open to interpretation. I try to capture a ziemniaków… historical problem in a way that would not freeze it in a formalized and kf Właściwie często myślę o wielu z moich prac jako o rodzaju współcze- therefore stagnant pose; opening a dialog with the past, we can more snych pomników. Opisana wyżej Śpera również ma moim zdaniem taki clearly see, and perhaps understand, ourselves today. potencjał. Przywołane przez ciebie Kenijskie Piramidy (2011), które zre- alizowaliśmy z Jamesem Muriuki w Nairobi, jednak wprost odwoływały ms In Katowice you decided to smoke screen the empty pedestal in Wolności się do motywu pomnika. W tej pracy poprzez układanie piramid z ziem- Square. What inspired you to do that? niaków (to powszechna w Kenii forma sprzedawania owoców i warzyw) kf The Katarakta (Cataract) project originated from an unusual story of w samym centrum miasta, często przy istniejących tam oficjalnych mo- five monuments that had adorned, one after another, the same spot numentach, chcieliśmy uhonorować wkład kenijskich kobiet w budowę – the centre of Wolności Square in Katowice, for a hundred years alto- kraju. Kenijskie społeczeństwo jest silnie patriarchalne, rola kobiet nie gether. They had represented the political system in operation at a given jest opisywana w formalnej historii, a kobiety prawie nie uczestniczą time and also illustrated the turbulent history of Katowice. First, there w czynnej polityce. was the Prussian monument celebrating the Two Emperors (Wilhelm Wszystkie moje prace, które odwołują się w dyskursywny sposób I and Frederick III); after Katowice’s incorporation into Poland – The do historii, używają jej, żeby opisać jakiś wycinek współczesności. Monument of Unknown Silesian Insurgent; when the wwii broke out – a Mają efemeryczną, czy procesualną formę, co czyni je niedomkniętymi Nazi obelisk to the memory of German soldiers; and after the war – to interpretacyjnie. Chodzi mi o takie ujęcie historycznego zagadnienia, the Red Army. Ever since the soldier figures were moved to the soviet które nie zamraża go w sformalizowanej i przez to często martwej for- cemetery in 2014, the center of the Square has been marked by a huge mie, ale o podejście otwierające dialog z przeszłością, przez który mo- empty pedestal. It has been waiting for its new monument, incubating a żemy lepiej zobaczyć i być może zrozumieć siebie współcześnie.

80 Title Tytuł 81 new formalized excerpt of Katowice memory. This story shows an am- ms W Katowicach zdecydowałaś się przysłonić kłębami dymu pusty postu- biguous perception of history, its instrumental, ideological abuse by the ment na placu Wolności. Co zainspirowało cię do tego działania? authorities, fluctuation of heroes being glorified – serving contemporary kf Projekt Katarakta wyrósł z niezwykłej historii pięciu pomników, które goals rather than recalling the past. Each period of change in power and przez ostatnie sto lat stały kolejno w tym samym miejscu, w centrum system brought about the revaluation of representative symbols being placu Wolności w Katowicach. Prezentowały one panujący w danym frozen in the one proper historical perspective. czasie system i jednocześnie ilustrowały burzliwą polityczną historię Smoke screening of the pedestal, covering it with a ‘curtain’ of a kind, Katowic. Najpierw był to monument pruski celebrujący Dwóch Cesarzy underlines the unknown, the fuzziness and changeability – like the (Wilhelma I i Fryderyka III), po przyłączeniu Katowic do Polski – pomnik cataract causing clouding of the lens in the eye and resulting in impair- Nieznanego Powstańca Śląskiego, po wybuchu drugiej wojny świato- ment of sight. I also hope the smoke will make the old tree stand in the wej – hitlerowski obelisk pamięci żołnierzy niemieckich, zaś po wojnie Wolności Square an odd, exotic and misty place, thus conveying it (and dwa pomniki wdzięczności dla Armii Czerwonej. Po przeniesieniu figur the public) into another dimension. żołnierzy na cmentarz radziecki w 2014 roku, w centrum placu stoi te- ms You are smoke screening the pedestal, making it invisible. You are eras- raz ogromny, pusty postument. Czeka na nowy atrybut, jest w momen- ing it from the space of the square. This work brings to mind the idea cie inkubacji nowego, sformalizowanego wycinka pamięci Katowic. Ta of a counter-monument described by James E. Young, like the Horst opowieść ukazuje niejednoznaczność spojrzenia na historię, jej instru- Hoheisel ‘Negative-form’ monument of Aschrottbrunnen built in Kassel mentalne, ideologiczne wykorzystywanie przez władzę, zmienność in 1987. The monument is a replica of the fountain funded by a Jewish czczonych bohaterów, co służy raczej teraźniejszym celom rządzących businessman, and destroyed by the Nazis, which – now turned upside niż opowieści o przeszłości. Każdy okres zmiany władzy i systemu wią- down – runs twelve meters below the surface of the square, with water zał się z przewartościowywaniem reprezentacyjnych symboli, zamraża- collecting inside it. jąc je w jedynie słusznej perspektywie spojrzenia na historię. kf The counter-monuments, like those by Horst Hoheisel, Jochen Gerz Dym, który zasnuwa postument, przykrywa go rodzajem kurtyny and Esther Shalev-Gerz, and Rachel Whiteread, work with the void. It’s podkreślającej niewiadomą, nieostrość i zmienność. Jak katarakta po- the emptiness, the negative-form, disappearance or being erased, that woduje zmętnienie soczewki oka i prowadzi do upośledzenia ostrości seems to be an adequate form for these monuments. I would describe my wzroku. Mam też nadzieję, że dym stworzy w otoczeniu starego drze- work on Katarakta differently; the story of monuments piling up in this wostanu placu Wolności dziwne, jakby egzotyczne i parujące miejsce, spot is not the context of the void or loss, but of accumulation resulting przenosząc je (i widzów) w inny wymiar. in blurriness of reality. It is not my intention to make the pedestal invisible; I do not mean to erase it. I want to make its contour fuzzy – smudge ms Zadymiasz postument, czyniąc go niewidzialnym. Wymazujesz z prze- its obviousness. The idea is to bring the relativism of both historical re- strzeni placu, na którym stoi. Twoja praca kojarzy mi się z ideą anty- cords and memory into awareness. I consider a closer analogy to be the pomnika, opisywaną przez Jamesa E. Younga. Na przykład pomnikiem strategy of Christo and Jeanne-Claude; covering, which paradoxically autorstwa Horsta Hoheisela »W formie negatywu« dla rodziny Aschrott- reveals what it seemingly attempts to hide. The temporary concealment Brunnen zbudowanym w Kassel w 1987 roku. Pomnik jest repliką fon- of object’s materiality reveals the underlying sphere of associations, pro- tanny ufundowanej przez żydowskiego biznesmena, zniszczonej przez jections and cognitive constructs. nazistów, która – odwrócona do góry nogami – znajduje się dwanaście metrów pod powierzchnią placu, woda natomiast spływa do jej wnętrza. ms You have referred to repressed stories on several occasions. kf Kontrpomniki, takie jak Horsta Hoheisela, Jochena Gerza i Esther kf Yes, a lot of my works try to abstract the repressed, or reveal the hidden, Shalev-Gerz czy też Rachel Whiteread, to monumenty, które pracują even if they paradoxically achieve that through screening objects with z pustką. I pustka właśnie, negatyw, zniknięcie czy wymazanie jest

82 Title Tytuł 83 thick smoke. Frequently, I bring out the aspects I want to underline by adekwatną dla nich formą. Ja moją pracę w ramach Katarakty ujęła- means of slight shifts, changes in context, adding an element to the ex- bym inaczej. Historia nawarstwiających się w tym miejscu pomników isting reality. Thereby, I can build new narratives in a space which, I hope, to kontekst nie tyle pustki czy straty, co nagromadzenia, skutkującego facilitate the change of perspective. nieostrością rzeczywistości. Moim zamiarem zatem nie jest uczynienie This was the case with Murki i Piaskownice (Ledges and Sandpits, postumentu niewidzialnym, nie chcę go wymazać. Moją intencją jest 2007), where I tackled the issue of using German and Jewish gravestones sprawienie, aby jego krawędzie stały się nieostre. Chcę zamazać jego as building matter. The work was realized in Szczecin, but this problem oczywistość. Wydobyć za to na poziom świadomości relatywność za- referred to many places in Poland after the war. Tombstones from aban- równo zapisu historycznego, jak i pamięci. Zastanawiam się zatem, czy doned cemeteries became components of ledges, sidewalks and sand- bliższą analogią nie byłaby tu strategia Christo i Jeanne-Claude, czyli pits built in the city. After a proper inventory, I involved the local press przykrycie, które ma paradoksalnie siłę wydobywania na powierzch- to publish a series of obituaries including the legible pieces of grave in- nię tego, co zakrywa. Poprzez chwilowe przysłonięcie materialności scriptions, often with names and dates, as well as a photo with a note, obiektu, odsłania się sfera związanych z nim wyobrażeń, projekcji czy where the stone is located now. This project had a broad social response, konstrukcji znaczeniowych. it also fits into a wider trend of restoring the German past of the city and reevaluating its history after tens of years of propaganda manipulation. ms Do wypartych opowieści odwoływałaś się w swoich pracach już The work Motion Picture (2009) focused on the ever-growing prob- kilkakrotnie. lem of invigilation. Making use of the cctv cameras that transmit live kf Rzeczywiście, dużo z moich prac stara się wydobywać wyparte czy from a square in the center of Belgrade, I had infected the image of urban odsłaniać przykryte, nawet, jeśli robi to paradoksalnie przykrywając traffic by walking backwards, in slow motion, or pausing. It was obvi- obiekty grubą warstwą dymu. Często wydobycie aspektów, na które ously visible to the public, who were often amused, but my target group chcę zwrócić uwagę, odbywa się poprzez drobne przesunięcia, zmiany of recipients were random Internet users watching the transmission at kontekstu, dodanie jakiegoś elementu do zastanego obrazu rzeczywi- that time. stości. W ten sposób mogę zbudować nowe narracje w przestrzeni, które, Another example is the project Hikaye Zamanı serving to reveal me- mam nadzieję, umożliwiają zmianę perspektywy. dia manipulations. It came to being following my stay in Stamboul, a Tak było w przypadku pracy Murki i Piaskownice (2007), w której po- year after the brutal suppression of protests in Taksim Squre and Gezi dejmowałam temat wykorzystywania niemieckich i żydowskich nagrob- Park, fueled by unrelenting social tensions. The Turkish media is state ków jako budulca. Praca zrealizowana była w Szczecinie, ale podobny controlled, or else strongly pressured. They frequently manipulate the problem dotyczył po wojnie wielu miejsc w Polsce. Kamienie nagrobne news, and sometimes downright misinform. When I got to know that z likwidowanych cmentarzy stały się składnikiem murków, chodników the Turkish language uses the story-telling tense – zamanın hikâyesi, czy piaskownic wznoszonych w mieście. Moje działanie, poprzedzone employed to narrate fairy tales and describing hear-say situations – gruntowną inwentaryzacją, polegało na zaangażowaniu lokalnej prasy I decided to apply its grammar construction to rewrite ten front pages of i publikowaniu na jej łamach serii nekrologów, w których zapisane były various newspapers from the time of Gezi protests and occupation. The możliwe do odczytania fragmenty inskrypcji nagrobnych (często z imio- resulting Hikaye Zamanı (Story-telling Time) magazine demonstrated nami i datami) oraz zdjęcie z opisem, gdzie dany kamień obecnie się the media manipulations, but it could also be read as a romantic legend znajduje. Ta praca przyniosła dość szeroki odzew społeczny, wpisywała of social uprising. się też w szerszy, jak się wtedy okazało, nurt odkrywania niemieckiej przeszłości miasta i przepracowywania jego historii po dziesięcioleciach propagandowych manipulacji. W pracy motion picture (2009) skupiałam się na wciąż rosnącym

84 Title Tytuł 85 problemie inwigilacji. Wykorzystując kamery internetowe transmitu- jące obraz placu w centrum Belgradu, zawirusowałam obraz ruchu miejskiego przez chodzenie do tyłu, w zwolnionym tempie, robienie pauz. Było to oczywiście widoczne dla użytkowników przestrzeni miejskiej, wywołując często śmiech, ale główną grupą odbiorców byli dla mnie przypadkowi internauci, którzy korzystali wtedy z tych kamer. Innym przykładem jest praca Hikaye Zamanı, która obrazowała manipulacje stosowane przez media. Powstała po moim pobycie w Stambule, rok po brutalnie stłumionych protestach na placu Taksim i w parku Gezi, w czasie wciąż mocnych napięć społecznych. Media w Turcji były i są albo kontrolowane przez władzę, albo pod silną jej presją. Bardzo często manipulują wiadomościami, czasem wręcz stosują celową dezinforma- cję. Kiedy dowiedziałam się, że w języku tureckim istnieje czas bajkowy (zamanın hikâyesi) – używany do narracji bajek i opisywania sytuacji, o których wiedza jest zapośredniczona – postanowiłam, stosując jego konstrukcję gramatyczną, przepisać dziesięć pierwszych stron róż- nych gazet z okresu protestów i okupacji Gezi. Powstała gazeta Hikaye Zamanı (Czas bajkowy), która z jednej strony demaskowała manipulacje medialne, z drugiej, mogła być czytana jako zapis romantycznej legendy społecznego zrywu.

86 Title Tytuł 87 Marta Lisok: Have you found something amazing and inspiring in Marta Lisok: Alicjo, znalazłaś w Katowicach coś niezwykłego, co cię Katowice, Alicja? zainspirowało? Alicja Bielawska: I have been to Katowice several times, shortly. All I can Alicja Bielawska: Byłam tu kilka razy, krótko, za krótko. Mogę tylko po- tell you are my impressions. I think of this city in the context of surface wiedzieć o wrażeniach. O Katowicach myślę w kontekście powierzchni and layers, of what is under the surface, like the hidden river, layers of i warstw, tego, co jest pod powierzchnią, jak ukryta rzeka, jak warstwy dirt on the old tenement buildings, the mines, the stories of people in- zanieczyszczeń na starych kamienicach, jak kopalnie, jak historie ludzi, flowing in the city. Once, I stayed at the “Katowice” hotel and I woke in którzy napływali do miasta. Nocowałam raz w hotelu Katowice i rano the morning feeling like something had changed in the room, the light obudziłam się z poczuciem, że coś się zmieniło w pokoju, światło było was different, dimmed, but then I realized it was the mesh covering my inne, było przytłumione, po chwili zorientowałam się, że okno przysła- window. During the night the whole facade of the building had been cov- nia siatka. W ciągu nocy cała fasada budynku została zakryta gigantycz- ered with a giant billboard. The similar feeling accompanies me every nym billboardem. Mam podobne uczucie, kiedy jestem w Katowicach, time I’m in Katowice: it’s like the city is covered with a layer of undefined że miasto jest ukryte pod warstwą trudnej do sprecyzowania materii. matter. ms Twoje prace często odnoszą się do zastanej przestrzeni, są grą ms Your works often refer to the existing space, they are a play with z architekturą. architecture. ab Moje rzeźby wchodzą w dialog z przestrzenią, w której są pokazywane. ab My sculptures establish a dialogue with the space in which they are pre- A raczej ja im ten dialog umożliwiam, myśląc o wnętrzach. Ale nie ro- sented. I design this dialogue when I think about interiors, to be precise. bię prac, które wpisywałyby się specjalnie w konkretne miejsce. Każda I do not, however, create works that would write into one particular spot. z rzeźb może odnaleźć się w różnych przestrzeniach. Myślę, że to wła- Each of my sculptures could find its place in various spaces. This is what śnie fascynuje mnie w rzeźbie, przestrzenne relacje, w jakie wchodzi I find fascinating about sculpture – the spatial relations it enters and how it can absorb the recipient. There was only one piece I had made for a specified space, and it wouldn’t work elsewhere. I mean the four huge curtains made for the auditorium of the Museum of Modern Art in Warsaw. Unfortunately, the Emilia pavilion is going to be demolished, unless it can be moved to another spot, but it has already lost its (temporary) role of a museum space, which, I think, it was perfect for. If demolished, it will share the fate of other modernist pavilions.

ml The rods, pipes and bent surfaces of your works often duplicate the shapes of architecture. On the other hand, you use threads, ribbons and other textiles, as if intuitively trying to soften the rigidity of construc- tions, introduce a carnal-flexible element. ab These mesh forms do not defy the architectural ones, they outline the shapes, where you can recognize a tent, a screen, a pavilion, training bars… They suggest the space rather than define it. Indeed, the fabrics elicit associations with touch and provide contrast to the cold metal

88 Title Tytuł 89 surfaces. The variety of textiles, their colors, textures and thickness, i w jakie może wciągnąć widza. gives me great possibilities. Tylko jedną pracę zrobiłam do konkretnej przestrzeni i bez niej trudno jej się będzie wpisać w inne wnętrze. Mam na myśli cztery wiel- ms Where did the shape of your work for the Widmo [Phantom] exhibition kie kotary wykonane do audytorium Muzeum Sztuki Współczesnej come from? What elements will be included in this installation and why w Warszawie. Niestety budynek pawilonu Emilii zostanie zburzony, o ile have you decided to use there materials in this context? nie uda się go przenieść w inne miejsce, ale już stracił swoją (tymcza- ab The Pałac Ślubów [Registry Office] building was constructed on a square sową) rolę przestrzeni muzeum, w której moim zdaniem idealnie się plan. The central tiles on the floor are square as well, it only depends if sprawdził. Jeśli zostanie zburzony, to podzieli los innych modernistycz- we take the largest or the smallest one as the middle of the pattern. The nych pawilonów. smallest tile is 5 x 5 cm, and the largest 35 x 35 cm. In my sculpture I’d like to refer to a square, so this will be my starting point. Imagine a metal rod ms Pręty, rurki, wygięte powierzchnie twoich prac często dublują kształty set in a square outline. Then imagine you take it in your hand and bend architektury. Jednocześnie używasz w swoich realizacjach nitek, wstą- freely. The shape you’ll make does not have to look like the initial square żek i innych tekstyliów, jakbyś próbowała intuicyjnie zmiękczyć sztyw- at all. The bent rod you’re holding in your hand is a model. You enlarge ność konstrukcji, wprowadzić do nich cielesno-elastyczny element. it to your own size, but it could be even bigger and almost touch the ab Te ażurowe, otwarte formy nie powtarzają architektonicznych form, ra- bwa ceiling. It’s a light mesh form, like a drawing line. You put it on three czej zarysowują kształty, w których można rozpoznać namiot, parawan, marble planes, their measurements equal some of the floor tiles, but the pawilon, drążki do zabaw czy ćwiczeń… Bardziej sugerują przestrzeń, marble is new, black and white. The smooth stone surfaces contrast with niż ją definiują. Tkaniny wprowadzają rzeczywiście skojarzenia z doty- the rod, covered in rust and welds. kiem i są w kontraście z zimną powierzchnią metalu. A różnorodność tkanin, ich kolorów, faktur, grubości daje mi duże możliwości. ms Have your works attempted to reinterpret/reconstruct the non-existent objects, places, before? ms Skąd kształt twojej pracy na wystawę Widmo? Co było punktem odnie- ab The Pałac Ślubów floor has been the first one, where I refer to a par- sienia? Z jakich elementów będzie się składać ta instalacja i dlaczego na ticular place. My works don’t usually address any existing or former takie materiały się zdecydowałaś w tym kontekście? objects. The starting point are the fragments and textures of things and ab Budynek Pałacu Ślubów był zbudowany na planie kwadratu. Centralne places I remember, filtered through the process of drawing, searching for płytki w posadzce też są kwadratowe, zależy tylko, czy przyjmiemy za shapes and materials. środek wzoru największą, czy najmniejszą białą płytkę. Najmniejsza mierzy 5 × 5 cm, a największa 35 × 35 cm. Chcę w mojej rzeźbie nawią- ms What captivated your attention in the Pałac Ślubów floor? zać do kwadratu, tak że ta figura będzie punktem wyjścia. Wyobraź ab First, I saw the photos. The floor was beautiful, it melted in the light inte- sobie linię z metalowego pręta, która jest ułożona w obrys kwadratu. rior of the entrance hall. I imagined it pulsate and flow in the slits between Następnie wyobraź sobie, że bierzesz ją do ręki i dowolnie wyginasz. the floor and the walls. In one photo, taken from the stairs perspective, Kształt, który otrzymasz, nie musi w ogóle przypominać początkowego the floor is reflected in the mirror walls and elicits an underwater illu- kształtu – kwadratu. Ten wygięty pręt, który trzymasz w ręku, to model. sion. It was also a part of the rituals taking place in the Registry Office. Powiększasz go tak, żeby miał mniej więcej twoją wysokość, ale może Between 1969 and 2010, it was a venue for about 100,000 weddings. też być większy, może prawie sięgnąć sufitu w bwa. Jest to lekka, ażu- rowa forma, jak linia rysunku. Stawiasz ją na trzech pionowo ustawio- ml What was the process behind this work? nych marmurowych płytach, ich wymiary są takie jak niektórych płyt ab The important part was drawing the floor pattern by hand. It was the z posadzki, ale marmur jest nowy, czarny i biały. Gładkie powierzchnie

90 Title Tytuł 91 second-best to the contact with the real surface. The scale on the kamienia kontrastują z prętem, który ma ślady rdzy i spawów. graph paper was different, of course. I don’t know how the architect, Mieczysław Król, had designed this floor, but I imagine he would start ms Czy podejmowałaś wcześniej w swoich pracach próby reinterpretacji/re- with simple sketches. Drawing helped me understand the structure of konstrukcji nieistniejących obiektów, miejsc? this pattern, but couldn’t replace the direct sense of space it was in. ab Posadzka z Pałacu Ślubów jest pierwszą pracą, w której skupiłam się na Another important moment was when I saw the floor tiles in the odniesieniu do konkretnego miejsca. Zwykle moje prace nie odnoszą się Silesian Museum. I could feel their weight, see their size and touch the do konkretnie istniejących bądź już nieistniejących obiektów. Punktem marble. Some tiles are cracked, other scratched, chipped, far from the wyjścia są dla mnie zapamiętane fragmenty, faktury rzeczy czy miejsc, elegance I saw in the photos of their prime. The proportions and materi- które zostają przefiltrowane przez proces rysowania, szukania kształ- als have remained unchanged, however, and the several tens of tiles bear tów i materiałów. the whole pattern that can spread further. The next stage will be remaking the pattern from the retained tiles. It ms Co cię urzekło w posadzce z Pałacu Ślubów? will be a fragment of 3 x 3 meters – all that survived. I find this process very ab Najpierw posadzkę zobaczyłam na zdjęciach. Była piękna, rozpływała interesting: first I dispose of photos, then, by means of drawings, I try to się w lekkim wnętrzu wejściowego holu. Miałam wrażenie, że w swoim understand and remake the pattern, only to access the original material/ pulsowaniu miękko wpływała w szczeliny między podłogą a ścianami. object in the end. The fact that the floor had been taken to pieces, and Na jednym zdjęciu, zrobionym z perspektywy schodów, odbija się w lu- that’s how I saw it for the first time, is in line with my working process, strzanych ścianach i wywołuje podwodną iluzję. Poza tym była częścią which makes fragments its starting point. odgrywających się rytuałów. Między 1969 a 2010 rokiem odbyło się tam około sto tysięcy ślubów. ml Your works remind me of illustrations to mathematical treaties. Geometry, precision, logic, rhythm, graphs, crystal points and structure, diagrams. ms Jak wyglądał proces powstawania tej pracy? How often do you draw inspiration from sciences? ab Ważną częścią pracy było odręczne rysowanie wzoru posadzki. To była ab The visual presentation of theories and laws is an element of sciences. namiastka kontaktu z rzeczywistą powierzchnią. Oczywiście w innej I do not, however, refer to them directly. The fundamental thing for me skali, na papierze milimetrowym. Nie wiem, w jaki sposób architekt is geometry and logic of proportions, which is intuitive, not calculated. Mieczysław Król projektował posadzkę, ale wyobrażam sobie, że za- Another important element of my works has been an error, an aberra- czynał od prostych rysunków. Rysowanie pozwoliło mi zrozumieć geo- tion, unwanted in science, but to me it could be both a part of a process, metrię wzoru, ale nie zastąpiło bezpośredniego poczucia przestrzeni, and of the final work. Speaking of the floor, it was a challenge to intro- w jakiej się znajdowała. duce some errors in this geometric pattern, even in my hand-drawings; Ważny był dla mnie moment zobaczenia płytek posadzki, które znaj- searching for and memorizing the pattern, the rhythm of alternating dują się w kolekcji Muzeum Śląskiego. Poczucia ich ciężaru, zobaczenia black and white surfaces, absorbed me so much that the aberrations ich wielkości i dotknięcia marmuru. Niektóre płytki są ułamane, inne wouldn’t happen. The pattern got dispersed only because the individ- porysowane, utłuczone, są dalekie od elegancji, jaką widać na zdjęciach ual tiles didn’t have precisely the same measurements and so the crooks z czasów ich świetności. Ale proporcje i materiał się nie zmieniły, tak że occurred. w kilkudziesięciu płytkach zawiera się cały wzór, który ma możliwość dalszego rozszerzania się. Kolejnym etapem pracy będzie ponowne ułożenie wzoru z zacho- wanych płytek. Będzie to fragment mający około 3 × 3 metry. Tylko tyle udało się uratować. Ciekawy jest dla mnie proces pracy, kiedy najpierw

92 Title Tytuł 93 mam do dyspozycji tylko zdjęcia, potem za pomocą rysunków staram się zrozumieć i odwzorować wzór, żeby następnie mieć dostęp do orygi- nalnego materiału/obiektu. Fakt, że posadzka jest rozłożona na poszcze- gólne elementy, że tak ją zobaczyłam, łączy się z moim procesem pracy, w którym punktem wyjścia są właśnie fragmenty.

ms Twoje prace przypominają ilustracje do matematycznych traktatów. Geometria, precyzja, logika, rytm, wykresy, punkty i struktury kryształu, diagramy. Często czerpiesz inspiracje z nauk ścisłych? ab Częścią języka nauk ścisłych są wizualne przedstawienia teorii i praw. Ale nie odnoszę się do nich bezpośrednio. Podstawą jest dla mnie geometria i logika proporcji, która jest intuicyjna, nie obliczona. Istotnym elementem jest też w moich pracach błąd, zaburzenie, które w nauce nie jest pożądane, a dla mnie może być zarówno częścią procesu, jak i koń- cowej pracy. Wracając do posadzki, jej geometryczny wzór był dla mnie wyzwaniem do wprowadzenia błędów, ale nawet w odręcznych rysun- kach, w poszukiwaniu, zapamiętywaniu wzoru, ten rytm naprzemien- nych czarno-białych płaszczyzn wciągał mnie tak bardzo, że zaburzenia wzoru się nie pojawiły. Wzór się jedynie dodatkowo rozjeżdżał, gdyż po- szczególne płytki nie zawsze trzymały takie same wymiary i pojawiały się zakrzywienia.

94 Title Tytuł 95 Marta Lisok: Porcelain has been the main medium for your works. Where Marta Lisok: Głównym medium twoich prac była porcelana. Skąd wzięła did this fascination come from? się twoja fascynacja tym medium? Karina Marusińska: When I was fifteen, I chose the field of ceramics pretty Karina Marusińska: Wybór dziedziny twórczości, jaką jest ceramika, much by chance, but I appreciated the possibility of operating a parallel w wieku piętnastu lat był dość przypadkowy, niemniej jednak ceni- within art and design, bringing the two together by means of manual łam możliwość jednoczesnego działania zarówno w obrębie sztuki, jak work, and the direct contact with noble, nature-bound material. I con- i dizajnu, połączonych z pracą manualną i bezpośrednim kontaktem sequently continued this in my studies, mastering my workshop. I felt, ze szlachetnym, bliskim naturze tworzywem. Kontynuacja tej drogi na however, restricted by the material; the need to speak of given problems studiach wynikała z potrzeby konsekwencji podjętych kroków i chęci and phenomena couldn’t be reflected in the language of ceramics, which doskonalenia warsztatu. Wyraźnie obecne wówczas poczucie ograni- motivated me to experiment with other activities in pursuit of artistic czenia materiałem oraz potrzeba mówienia o problemach i zjawiskach, freedom. My ceramic realizations took the form of sculptures, instal- w obliczu których język ceramiki nie zawsze znajdował uzasadnienie, lations, site-specific art, video, industrial design, and para-functional motywowało mnie do eksperymentowania z innymi rodzajami aktyw- objects. ności, poszukiwania swobody twórczej. Realizacje z zakresu ceramiki przybierały charakter form rzeźbiarskich, instalacji, site-specific, wideo, ml How did this work in practice? wzorów przemysłowych, obiektów parafunkcjonalnych. km During my studies, I had my professional practice in a porcelain factory, where I learned about the whole manufacturing process. I took a par- ms Jak to wyglądało w praktyce? ticular liking to the areas which had somehow escaped industrial norms. km Praktyki na studiach odbywałam z fabrykach porcelany, gdzie poznawa- I was searching for ‘hybrids’ made at various stages of production, re- łam cały proces produkcji. Szczególnie upodobałam sobie obszary, które sulting from defective work done by people or machines. I spent a lot of odbiegały od przemysłowych norm. Tropiłam obiekty hybrydy powstałe time in places where they kept production waste. Its ‘defectiveness’ was na różnych etapach wytwarzania, będące wynikiem niedoskonałości alluring, the quantity – shocking. I wanted to address this phenomenon pracy ludzkich rąk lub maszyn. Wiele czasu spędzałam w miejscach, in some way. My commentaries assumed various forms, but I was fully gdzie gromadzi się produkcyjne odpady. Urzekła mnie ich ułomność, aware of the symbolic nature of my operations, which couldn’t bring any a z drugiej strony przeraziła ilość. Chciałam w jakiś sposób odnieść się radical change to the situation. An example of this could be the series do tego zjawiska. Komentowałam je na różne sposoby, przy czym oczy- of works I presented first at thePomiędzy [Between] exhibition at bwa in wiście zdawałam sobie sprawę z tego, że są to działania symboliczne i że Wrocław (2010), and later in the Zero Gallery in Berlin (2010). I no longer nie wpłyną one znacząco na zmianę sytuacji. Przykładem jest seria prac, completely identify with those works,, but they did strongly define the którą zaprezentowałam podczas indywidualnej wystawy Pomiędzy we direction of my interest. wrocławskim bwa (2010), a później w Galerii Zero w Berlinie (2010). Dziś już nie do końca identyfikuję się z nimi, niemniej jednak dość mocno ml One of the works features you smashing porcelain dishes against the określiły kierunek moich zainteresowań. wall… km The video shows the activity of throwing plates (associated with women’s ml W jednej pracy widać, jak rozbijasz porcelanowe naczynia o ścianę. whims), which defy the laws of physics and don’t break. I had always felt km Wideo przedstawia czynność rzucania talerzami (utożsamianą z ko- I was strong. It was my natural state of mind, which often came in use- biecymi fanaberiami), które na przekór prawom fizyki nie tłuką się. ful in my life, and this elicited positive social feedback. Then I realized Właściwie od zawsze wewnętrznie czułam się bardzo silna. Było to that what I had was a thick skin I used to keep everyone out. I wanted to dla mnie stanem naturalnym, który zresztą często pomagał mi w ży- learn helplessness (I do not mean weakness). The video records my first ciu i który przez społeczeństwo jest konotowany pozytywnie. Aż do

96 Title Tytuł 97 98 Title Tytuł 99 clumsy attempts at this. The sound of breaking plates is my own scream momentu, kiedy uświadomiłam sobie, że posiadam gruby pancerz, I could not vent back then. przez który nikogo do siebie nie dopuszczam. Wtedy zapragnęłam na- A French poet, Anatole France, wrote: “All changes, even the most uczyć się bezsiły (dla mnie to nie to samo co słabość). Wideo rejestruje longed for, have their melancholy; for what we leave behind us is a part te pierwsze nieudolne próby. Dźwięk tłukących się talerzy jest moim of ourselves; we must die in one life before we can enter another.” Having krzykiem, którego jeszcze wtedy nie umiałam z siebie wydobyć. realized this work, and the whole series Sfera prywatna [Private Sphere], Przywołując słowa francuskiego poety Anatola France’go: Wszystkie I felt I was leaving something behind, and closing the door. Something zmiany, nawet najbardziej wytęsknione, mają swoją melancholię; mu- unpleasant, but close to me, tamed, and so making me feel safe. I de- simy zostawić cząstkę siebie, musimy umrzeć w jednym życiu, zanim cided to give up on that, in order to develop and move to another level. wejdziemy w następne. Dzięki zrealizowaniu tej pracy, w ogóle serii I know it sounds enigmatic, but no words can express this better than prac Sfera prywatna, poczułam, że zostawiłam Coś za sobą i zatrzasnę- the video-documentary of my symbolical activity. What’s interesting, I łam drzwi. Coś, co nie było przyjemne, ale bardzo mi bliskie, oswojone, needed to realize Sfera prywatna first – undergo the auto-therapy – to a tym samym dające poczucie bezpieczeństwa. Zdecydowałam się zre- open the cycle of socially involved projects. zygnować z niego w takiej formie, by móc rozwijać się i wkraczać w kolejne etapy. Wiem, że brzmi to bardzo enigmatycznie, ale żadne słowa ms Let’s talk about the Widmo [Phantom] project. How did you prepare to nie oddadzą tego lepiej niż wideo-dokumentacja mojego symbolicznego realize the work on the Silesian Museum, designed by Karol Schayer? działania. To ciekawe, że potrzebowałam zrealizować Sferę prywatną – km I had been haunted by the idea of using net curtains in my work for a poddać się autoterapii – aby w dalszej kolejności otworzyć cykl projek- long time, but I waited for the right moment and special context, where tów zaangażowanych społecznie. I could set it. The Widmo exhibition turned out to be a perfect opportunity. The net as fog, membrane, illusion, daze, filter of another reality, ml Pomówmy o projekcie na wystawę Widmo. Jak wyglądały przygotowa- border between waking and sleeping… all the associations reassured me nia do realizacji pracy związanej z Muzeum Śląskim projektu Karola that this inconspicuous item could become a carrier for imaging archi- Schayera? tecture, the no longer existent or never realized one – functioning solely km Pomysł użycia w pracy firany nie dawał mi spokoju od dawna, jednak in the form of plans. czekałam na odpowiedni moment, szczególny kontekst, w którym mo- The net draws a border between the private and public worlds. It safe- głabym go osadzić. Wystawa Widmo okazała się doskonałą do tego oka- guards our intimacy, but enables us to peep out at others as well. I re- zją. Firana jako mgła, błona, złudzenie, iluzja, zamroczenie, filtr innej member the process of creating my work entitled Powidok [Afterimage] rzeczywistości, granica jawy i snu… Wszystkie te skojarzenia utwierdziły as crossing the borders – thresholds of other people’s houses, and my mnie w przekonaniu, że ten niepozorny przedmiot może stać się nośni- own borders, in order to do that. I had a purpose: to find a private flat kiem dla zobrazowania architektury już nie istniejącej lub nigdy nie po- with a view over the space where the Silesian Museum used to be. I was wstałej – funkcjonującej jedynie w planach. aware my options were limited (I considered a few addresses), and that Firana stanowi granicę pomiędzy światem prywatnym i publicznym. if I approached it the wrong way, all my chances could be wasted. In that Daje poczucie intymności, ale też umożliwia podglądanie. Proces po- case I could have used the public spaces, of course, but I needed the wstawania Powidoku, bo taki tytuł nosi moja praca, wspominam właśnie more intimate, cozy place. When I talk about crossing the borders (it’s jako przekraczanie granic – przekraczanie progu domów obcych ludzi a common topic in my work), I mean that I respect the other person’s oraz granic własnych, aby krok ten uczynić. Miałam konkretny cel: zna- space and don’t want to trespass on it; I don’t want to intrude. I usually leźć prywatne mieszkanie z widokiem na przestrzeń, w której dawniej go only so far as the given person lets me. This requires particular care, znajdowało się Muzeum Śląskie. Wiedziałam, że możliwości są ogra- delicacy and good intuition. Knocking on the door, I had many doubts; niczone (brałam pod uwagę kilka adresów). Zdawałam sobie sprawę,

100 Title Tytuł 101 if the favor I asked wouldn’t be abusive. My worries turned out ground- że jeśli nieumiejętnie do tego podejdę, mogę zaprzepaścić wszystkie less, and the inhabitants’ reaction exceeded my expectations by far. I’m szanse. Wtedy oczywiście mogłabym skorzystać z przestrzeni budyn- still impressed by the warmth, hospitality and trust I was shown. Let me ków użyteczności publicznej, ale zależało mi jednak na miejscu bar- add I was accompanied by my male friend. Two of the meetings were dziej intymnym, kameralnym. Mówiąc o przekraczaniu granic własnych special, and one place I chose as my ‘vantage point’. The flats were large, (w moich działaniach ten wątek pojawia się dość często), mam na myśli inhabited by lonely elderly people. Convincing them to participate in my to, że bardzo szanuję przestrzeń drugiego człowieka i nie chcę jej naru- project didn’t take long, even though the concept was a bit curious. They szać, nie chcę być intruzem. Zwykle posuwam się do takiego momentu, agreed to cooperate at once. It thought how easy it would be to abuse na który pozwala mi dana osoba. To wymaga szczególnej uważności, this trust, had my intentions been bad. But they weren’t. We spent lots of delikatności i dobrej intuicji. Pukając do drzwi, miałam wiele wątpliwo- time talking, about the project and its technical aspects. ści, czy moja prośba nie będzie nadużyciem. W praktyce okazało się, że I always seek a balance in this kind of operations. When I take some- obawy były nieuzasadnione, a reakcja mieszkańców przeszła moje naj- thing from somebody, using their kindness, I want to give something in śmielsze oczekiwania. Jestem pod wrażeniem ich serdeczności, gościn- return, not necessarily in the material sense. I find work ethics funda- ności i zaufania, jakim mnie obdarzyli. Dodam jeszcze, że podczas wizyt mental. In this case (a similar situation happened with my Hug project) towarzyszył mi kolega. Dwa spotkania były szczególne, a jedną z tych it became obvious, that listening to the stories told by these elderly peo- lokalizacji wybrałam jako punkt widokowy. Były to mieszkania o spo- ple – about their families, as well as the view from the window, changing rym metrażu, zamieszkałe przez starsze samotne osoby. Nie musiałam with time – I gave them exactly what they missed the most: somebody to zbyt długo przekonywać ich do projektu, choć koncept brzmiał dość talk to. Telling stories makes them feel the continuity of their experience. kuriozalnie. Niemal od razu wyraziły one chęć współpracy. Pomyślałam In the hindsight, I realized that on several occasions I said: “we are sorry wtedy, jak łatwo byłoby nadużyć ich zaufania, gdyby moje cele były nie- to bother you, we wouldn’t like to take any of your time”… this sounds cne. Oczywiście nie były. Sporo czasu spędziliśmy na rozmowie, począt- ridiculous to me now. kowo o samym projekcie i jego aspektach technicznych. W tego typu I intend to return to Ms Szymańska’s flat and hang the net I have been działaniach zawsze poszukuję równowagi. Kiedy coś od kogoś biorę, ko- preparing for some time, in order to record this situation. The embroi- rzystam z jego uprzejmości, chcę też coś mu od siebie dać, niekoniecz- dery should be perfect to present the view as it was from this window 80 nie w sensie materialnym. Etyka pracy jest dla mnie fundamentalna. years ago. I imagine this as two interfusing planes – the net bearing the W tym przypadku (zdarza mi się to nie po raz pierwszy, podobnie było contour of the Silesian Museum and the current view – from the inhab- w projekcie Hug) od razu stało się dla mnie jasne, że wysłuchując histo- itant’s perspective. The shot should be static, with differences in depth rii opowiadanych przez te starsze osoby (dotyczyły one zarówno histo- and subtle movement of the net on the wind. These assumptions are by rii rodzinnych, jak i zmieniającego się na przestrzeni lat widoku z okna), no means rigid. I verify them according to the existing situation, which ofiarowałam im to, czego aktualnie najbardziej im brakuje – słuchaczy. may suggest different solutions. Opowieści sprawiają, że mają oni poczucie ciągłości historii. Z perspek- In the preparatory phase I considered two directions: using the archive tywy czasu przypomniałam sobie coś jeszcze… Kilkakrotnie zdarzyło mi photographs, plans, sketches of the building, or the virtual reconstruc- się powiedzieć: Przepraszamy za kłopot, nie chcemy zabierać Pani/Panu tion of this edifice designed by an architect, Agata Jonecko, in 2006. czasu… – teraz brzmi to dla mnie absurdalnie. Agata kindly let me use the latter option, as it gave me the freedom to Zamierzam powrócić do mieszkania Pani Szymańskiej i tymczasowo choose the layout and frame that I wanted to fit perfectly to the view zawiesić przygotowaną przeze mnie firanę, aby zarejestrować tę sytu- from a private flat. ację. Haft będzie idealnie odpowiadał widokowi z tegoż okna sprzed Another friend of mine, Dominika Drozdowska, sent me a photo of an niemal osiemdziesięciu lat. Wyobrażam to sobie jako dwa przenikające abandoned tenement house in the center of Katowice. On the top floor się plany – firany z zarysem bryły Muzeum Śląskiego oraz aktualnego

102 Title Tytuł 103 you can see a balcony with lace net curtain, which probably used to be widoku zza okna – z perspektywy domownika. Ujęcie ma być dość sta- white, but after years of being stroked by smog and fumes, it had become tyczne, z pojawiającymi się różnicami głębi ostrości oraz delikatnym black and merged with the surroundings. ruchem tkaniny spowodowanym podmuchem wiatru. Takie są moje za- I became fascinated by the archive black-and-white photographs of the łożenia, ale nie są one sztywne. Zweryfikuję je z zastaną sytuacją, która Silesian Museum demolition, revealing, in fragments, the framework of być może podpowie mi inne rozwiązania. the building. It bears analogy to the net from the abandoned tenement Na etapie przygotowań brałam pod uwagę dwa kierunki: bazowanie house, with clear signs of mechanical damage, its structure weakened na zdjęciach archiwalnych, planach, szkicach budynku lub wirtualnej with each passing day… if the net is still there at all. The tenement house rekonstrukcji gmachu, przygotowanej w 2006 roku przez architektkę might not be there anymore. Agatę Jonecko. Dzięki uprzejmości pani Agaty skorzystałam z drugiej opcji, ponieważ dawała mi ona swobodę w wyborze układu i kadru, ml Do you often use the help of others in the realization of your works? który chciałam idealnie dopasować do widoku z prywatnego mieszkania. km More and more. Cooperation helps me notice various points of reference, Inna moja znajoma, Dominika Drozdowska, podesłała mi zdjęcie it opens new research perspectives, and casts new light on individual opuszczonej kamienicy w centrum Katowic. Na ostatnim piętrze widać operations. Including people of different fields in my projects, I’m able balkon z koronkową firaną, która dawniej prawdopodobnie była biała, to affect more senses in my recipients. I try and exceed the borders of my a w wyniku muskania smogiem i spalinami z ulicy, stała się czarna i sto- own discipline, enter the unknown areas. Each cooperation is research, piła z otoczeniem. a sort of experiment. I focus on the process. I get to know people and the Zafascynowały mnie archiwalne czarno-białe zdjęcia z rozbiórki way they see the world, as well as myself in relation to them. The effect Muzeum Śląskiego, odsłaniające we fragmentach szkielet budynku. Jest is usually a resultant of all that has happened between us. tu analogia do firany z opuszczonej kamienicy, która nosi wyraźne zna- I should give some examples as every case is different. The multidisci- miona mechanicznych uszkodzeń, jej struktura osłabiana jest każdego plinary cooperation is characteristic of the Food Think Tank collective, dnia… o ile firana jeszcze tam jest. A może nie ma już nawet kamienicy. where the compatibility of all elements, thousands of them, is very important. It teaches us meekness, deep reflection and partial negligence ms Często korzystasz z pomocy innych osób w realizacji swoich prac? of our own egos for the common good. It’s not about fulfilling individual km Robię to coraz częściej. Współpraca pozwala mi dostrzegać wielość ambitions, but about learning to compromise. Everything must fit. Of punktów odniesienia, otwiera na nowe perspektywy badawcze, ale też course, we allow ourselves to make mistakes, as long as we can discuss rzuca inne światło na działania indywidualne. Dzięki włączaniu do them with others and draw conclusions. I could talk about cooperation projektów osób z innych branż, mogę oddziaływać na więcej zmysłów forever. odbiorców. Moim założeniem jest przekraczanie granic własnej dyscy- pliny, wchodzenie w obszary dotąd mi nieznane. Każda współpraca jest I’d like to thank Agata Jonecko, Ms Szymańska, Tomasz Jasiński, Fabryka dla mnie nauką, swego rodzaju eksperymentem. Skupiam się wtedy na Firanek i Koronek “haft” S.A. (www.haft.com.pl) for all their help. procesie. Poznaję ludzi, ich sposób patrzenia na świat, ale też poznaję siebie w relacji z innymi. Efekt jest zwykle wypadkową wszystkiego, co wydarza się pomiędzy nami. Musiałabym opowiedzieć o tym na przykładach, bo każdy przypa- dek jest inny. Współpraca o multidyscyplinarnym charakterze wyróżnia kolektyw Food Think Tank, gdzie istotna jest kompatybilność wszystkich elementów, których jest tysiące. Uczy nas to pokory, pogłębionej refleksji i częściowego wyzbycia się ego na rzecz wspólnego dobra. Nie

104 Title Tytuł 105 chodzi tu o spełnianie ambicji jednostek, ale o naukę kompromisów. Tu wszystko musi się ze sobą zgadzać. Oczywiście dajemy sobie przyzwole- nie na popełnianie błędów, pod warunkiem, że będziemy potrafili o nich opowiedzieć innym i wyciągnąć wnioski. Wątek współpracy mogłabym rozwijać w nieskończoność.

Chciałabym podziękować za pomoc osobom: Agata Jonecko, Pani Szymańska, Tomasz Jasiński, Fabryka Firanek i Koronek haft S.A. (www.haft.com.pl)

106 Title Tytuł 107 Nocne życie w Varietes Centrum Nocne życie w Varietes Centrum Mikołaj Szpaczyński: At the turn of the 70s, beside the bwa Gallery Mikołaj Szpaczyński: Na przełomie lat 60. i 70. xx wieku obok bwa in Katowice, a gastronomic and commercial pavilion – designed by w Katowicach stanął pawilon gastronomiczno-handlowy zaprojekto- Mieczysław Król for Społem – was built. In 1975, the famous Varietes wany dla Społem przez Mieczysława Króla. W 1975 roku otwarto tam Centrum opened, which you and your father, Stefan Michalik, would run słynne Varietes Centrum, które przez trzydzieści lat prowadził pan z oj- for 30 years. How did you commence this business? cem, Stefanem Michalikiem. Jak zaczęła się wasza działalność? Jerzy Michalik: My father was a restaurant owner – not the first one in our Jerzy Michalik: Ojciec był restauratorem, zresztą nie on pierwszy w na- family; my grandfather, and then my grandmother, used to run a village szej rodzinie, bo już mój pradziadek, a po nim moja babcia prowadzili inn near Pszczyna. My dad was a manager and director of many Silesian karczmę we wsi pod Pszczyną. Tata był kierownikiem i dyrektorem wielu places. In 1975, with the team of Staropolska restaurant in Tychy, he was śląskich lokali. W 1975 roku wraz z ekipą tyskiej restauracji Staropolskiej awarded a Silver Frying Pan (the first prize; there was no golden one) in zdobył Srebrną Patelnię w konkursie organizowanym przez magazyn a competition organized by itd student magazine. As he gained recog- itd. Był to konkurs o Srebrną Patelnię, nie o Złotą. Wtedy zrobiło się nition, the Społem management offered him the post of director of the o nim głośno i zarząd Społem zaproponował mu, by został dyrektorem restaurant. świeżo otwartego Varietes.

ms What about you? ms A pan? jm I followed in my father’s footsteps. I graduated from hotel and gastro- jm Poszedłem w ślady ojca. Skończyłem szkołę hotelarsko-gastrono- nomic school, then economics collage, and I started working for Społem. miczną, studium ekonomiczne i podjąłem pracę w Społem. Najpierw First, I was assistant manager in Tip-Top, on the corner of 3 Maja and byłem zastępcą kierownika w Tip-Topie, na rogu 3 Maja i Słowackiego Słowackiego streets in Katowice. It was a disco and a restaurant. In w Katowicach. Była to dyskoteka z restauracją. W międzyczasie Społem the meantime, Społem had built Gościniec Śląski inn by the Katowice- wybudował Gościniec Śląski na trasie Katowice-Mikołów, tam przez Mikołów road, where I worked as a hotel manager and deputy director. trzy lata byłem kierownikiem hotelu i zastępcą dyrektora obiektu. I kept following the Varietes activities and participated in the events or- Oczywiście cały czas przyglądałem się działalności Varietes i uczestni- ganized there. Eventually, my father invited me to help run the place. In czyłem w odbywających się tam imprezach. W końcu ojciec zapropo- 1985, aged 25, I became assistant manager of Varietes. And there was a nował mi, żebym pomógł mu zarządzać tym lokalem. I tak w 1985 roku, lot to manage. It was the largest commercial group of this kind in Poland w wieku dwudziestu pięciu lat, zostałem zastępcą dyrektora Varietes. at the time. The staff included 130 people. In the first floor, there was A było czym zarządzać. Jak na tamte czasy to był chyba największy taki Dom Dziecka – a toy and children clothes shop. The ground floor held kombinat w Polsce. Obsługiwało go sto trzydzieści osób. Na piętrze mie- two self-service bars, one with hot meals, the other serving snacks. In ścił się Dom Dziecka, czyli sklep z zabawkami i dziecięcą odzieżą. Na the basement there was a spacious ball room, and two banquet halls. All parterze były dwa bary samoobsługowe – jeden z gorącymi daniami, kinds of night life would go in this place. drugi z zakąskami. W podziemiach była wielka sala balowa oraz dwie sale bankietowe. Tam toczyło się nocne życie. ms I’m especially interested in this underground part. Could you sketch a plan? ms Szczególnie interesuje mnie ta podziemna część. Może mógłby pan na- jm Sure. This is just the main hall, I cannot fit the whole plan here – it was rysować plan? the very heart of Varietes. It’s only a rough sketch, I will draw it properly jm Jasne. To będzie sala główna, bo całość mi się nie zmieści. Ale to właśnie in a minute. było serce Varietes. Na razie to tylko próba, zaraz narysuję na czysto.

108 Title Tytuł 109 ms Varietes means variety. In its prime, this place was one of the key entertainment spots in the Silesia region. What attractions awaited your customers? jm In the heyday of Varietes, that is the end of the 70s and throughout the 80s, we would organize balls with a live orchestra every night. The main attraction of these events was a 40-minute entertainment program, presenting a Polish music star singing their top hits, a cabaret and a professional dancing couple. Each artistic program followed a set scenario and would be presented all month through. Additionally, there was a stage set: when the star invited was Krzysztof Krawczyk with his Parostatek (Steamship) song, we decorated the whole stage as a ship bow, and between performances there was the splashing of waves and the scream of seagulls playing. Our stage welcomed such stars as Violetta Villas, Hanna Banaszak, Ryszard Rynkowski, Ewa Kuklińska, Krystyna Prońko… the crème de la crème of Polish music of the day.

ms Minus Maryla Rodowicz. jm Minus Maryla Rodowicz, who refused to ‘busk restaurants,’ as she said. ms ok. Słowo varietes oznacza po polsku różnorodność. W czasach świet- The impresarios kept inviting her, but she wouldn’t budge. Moreover, our ności lokal był jednym z najważniejszych miejsc rozrywki na Śląsku. stage gave rise to the career of Krzysztof Materna, who was a host, some- Jakie atrakcje czekały na waszych klientów? times with Wojciech Mann. At some point, striptease was introduced – a jm W takich najświetniejszych latach Varietes, czyli pod koniec lat 70. complete novelty at the time. It was obviously subtle and tasteful – a i przez całe lata 80. codziennie organizowaliśmy imprezy z dancin- beautifully-dressed lady would come on stage and dance gracefully to gami przy muzyce na żywo granej przez orkiestrę. Główną atrakcją the music; the moment her last remaining clothes should go, the lights tych imprez był program rozrywkowy trwający około czterdziestu mi- went off and she disappeared. nut, w trakcie którego występowała gwiazda polskiej estrady ze swoim It was not easy to enter our events. The sale of tickets started at 7pm; aktualnym hitem, zawsze był kabaret, jakaś para taneczna. Taki jeden by 8pm, the place was full, with as many people still waiting outside. program artystyczny miał dokładnie zaplanowany scenariusz i był od- Guests would come from all over the region, everybody wanted to have grywany przez cały miesiąc. Do tego była przygotowywana scenogra- fun. There were also many private parties going on. We organized wed- fia. Na przykład kiedy gościł u nas Krzysztof Krawczyk, jego hitem był ding receptions, proms, reunions, balls for the disabled. We hosted the Parostatek. Przemieniliśmy wtedy scenę w dziób statku, a pomiędzy Regional Committee of the Polish United Workers’ Party Province Office, występami z głośników wydobywał się szum morza i śpiew mew. Przez as well as numerous vips and politicians. We were in the spotlight and naszą scenę przewinęła się Violetta Villas, Hanna Banaszak, Ryszard provided with everything that could be made available in those times: Rynkowski, Ewa Kuklińska, Krystyna Prońko… Wystąpiła praktycznie the best alcohol, Soviet champagnes, Czech beers, canned Dodoni juice; cała śmietanka polskiej sceny muzycznej tamtych czasów. we never lacked coffee. ms Poza Marylą Rodowicz. ms After the systemic transformation, you were active as Centrum u jm Poza Marylą Rodowicz, która powiedziała, że do kotleta śpiewać nie Michalika. Beside the name, what else changed? będzie. Oni ją ciągle próbowali ściągnąć, ci impresariowie, ale ona była

110 Title Tytuł 111 jm The times changed. My father initially franchised Varietes from Społem, twarda. Na naszych deskach karierę rozpoczynał Krzysztof Materna, and then rented it as a private place. Maintaining it was a challenge. The który prowadził konferansjerkę, czasami z Wojciechem Manem. W pew- new capitalist economy calculated costs differently. We still organized nym momencie pojawił się też striptiz, coś zupełnie nowego w tam- balls, invited artists on special orders, but not as wide-scale as before. At tych czasach. Oczywiście było to pokazywane subtelnie, ze smakiem. some point, we stated organizing Klub Samotnych Serc (Lonely Hearts Wychodziła pięknie ubrana pani i pięknie tańczyła do podkładu mu- Club): once a week, but it became so popular, that the club goers would zycznego. Kiedy miała zrzucić resztę garderoby, gasły światła i znikała come every evening anyway, to our regular dancing nights. They had za sceną. dominated the place, and the meetings took place almost daily, all the Nie było łatwo się dostać nasze imprezy. O 19.00 rozpoczynali- way to the end of our operation in 2003. śmy sprzedaż biletów. Do 20.00 lokal był pełny, a na zewnątrz było drugie tyle. Przyjeżdżali ludzie z całego regionu, każdy chciał się do- ml Let’s talk about this end. They say it started with turning Dom Dziecka brze zabawić. Ponadto odbyło się u nas mnóstwo imprez prywatnych. into a furniture shop, which went bankrupt, because there was no access Organizowaliśmy wesela, studniówki, imprezy integracyjne, bale dla for the delivery cars. niepełnosprawnych. Obsługiwaliśmy Komitet Wojewódzki pzpr, Urząd jm That’s right. Społem did not know what to do with the venue anymore. Wojewódzki, a także wielu vip-ów i polityków. Byliśmy na świeczniku. I had an idea to turn it into a hotel, but eventually Społem decided to Dostawaliśmy wszystko, co było trudno dostępne w tamtych czasach. sell the building. The asking price was far too high for us to afford. The Mieliśmy najlepszy alkohol, radzieckie szampany, czeskie piwa, sok buyer invested in the plot, not the building. They simply closed it down, marki Dodoni w puszkach, nie brakowało nigdy kawy. and it was neglected. Metal scrappers tore out pipes, the place fell into ruin, owners changed several times. Eventually, the town authorities got ms Po zmianie ustrojowej działaliście jako Centrum u Michalika. Co jeszcze interested and made some plans about the area, so they bought it again. zmieniło się oprócz nazwy? jm Zmieniły się czasy, ojciec wziął Varietes w ajencję od Społem, a po- ms And the place was bulldozed, just like Pałac Ślubów (Registry Office) next tem dzierżawił jako prywatny lokal. Jego utrzymanie było dużym wyzwaniem. W nowej gospodarce kapitalistycznej trochę inaczej liczono koszty. Nadal organizowaliśmy bale, ściągaliśmy artystów na specjalne zamówienia, ale to już nie na taką szeroką skalę jak kiedyś. W pewnym momencie zaczęliśmy organizować Kluby Samotnych Serc. To się za- częło od jednego dnia w tygodniu, ale tak się spopularyzowało, że by- walcy klubu przychodzili codziennie, kiedy były normalne dancingi. Tak zdominowali nasz lokal, że potem już te Kluby Samotnych Serc od- bywały się niemal codziennie. I to tak trwało do końca, czyli do 2003 roku.

ms Porozmawiajmy o końcu. Podobno zaczęło się od przebranżowienia Domu Dziecka na salon meblowy, który splajtował, bo brakowało dróg dojazdowych dla samochodów dostawczych. jm Tak. Społem nie miało pomysłu co z tym dalej zrobić. Ja miałem pomysł, żeby na miejscu salonu urządzić hotel, ale ostatecznie Społem zdecydo- wało się sprzedać budynek. Wystawili taką cenę, że nie dysponowaliśmy

112 Title Tytuł 113 door. The only building remaining of this set of modernist pavilions is wtedy wystarczającą kwotą. Ten, kto to kupił, zainwestował w działkę, bwa, and its fate is not sure either. All that’s left of the Varietes Centrum nie w budynek. Nic z tym nie robił, zamknął i niszczało. Zaczęli włamy- is an empty square. How do you feel when you go by this place? wać się złomiarze, wyciągać rury. To tak niszczało, niszczało, parę razy jm Frankly speaking, I never go there. zmieniło właściciela, w końcu miasto się zainteresowało, mieli jakieś plany w związku z tym terenem i kupili. ms Haven’t you seen that? jm I have, and it brought a tear to my eye, to be honest. They were difficult, ms I wyburzyli budynek. Tak jak wcześniej sąsiedni Pałac Ślubów. Z tego ze- but very pleasant years I spent there – nearly half of my life. I met a lot of społu pawilonów modernistycznych ostało się tylko bwa, którego losy interesting people and artists. As I count it, I had organized about 5000 podobno też nie są do końca pewne. Po Varietes Centrum pozostał tylko events in this place. So many stories, also after hours… When I recall pusty plac. Jakie towarzyszą panu odczucia, kiedy mija pan to miejsce? Varietes, I become nostalgic. My father still dreams of our old ball room jm Powiem uczciwie, że nie jeżdżę tamtędy. sometimes. ms Nie widział pan tego? ms Why don’t we go back to sketching it right now? jm Widziałem, szczerze mówiąc, łezka w oku się zakręciła. To były lata trudne, ale bardzo przyjemne. Spędziłem tam prawie połowę swojego życia. Poznałem wielu ciekawych ludzi i artystów. Policzyłem, że zorga- nizowałem około pięciu tysięcy imprez. Tyle wydarzyło się tam historii, również takich po za programem… Wspomnienie o tym miejscu wywo- łuje nostalgię. Mojemu ojcu sala balowa nadal śni się po nocach.

ms To może teraz wróćmy do rysunku sali balowej.

114 Title Tytuł 115 Michał Gayer Michał Gayer The Forest. Las

Michał Gayer wrote The I sit down of a piece of wood. I feel a pleasant cramp in my buttock, push- Siadam na kawałku drewna. Czuję, jak przyjemny skurcz łapie pośladek, Opowiadanie Michała Forest responding to the ing into the curves of the log… it originates in my bottom and runs along w który wgniata się krągłość kłody… idzie od pupy którymś z mięśni Gayera pt. Las powstało jako need for talking about the odzew na potrzebę opo- Katowice history. The artist a thigh muscle – the biceps maybe? Under my knee, all the way to the uda, zastanawiam się: czy dwugłowym? Pod kolanem, aż do łydki, w dół, wiadania o historii Katowic. refers to the motif of the calf, and further down… Reaching my foot… When I writhe the right way, nie… Aż do stopy… Kiedy odpowiednio się skręcę, lekki skurcz łapie Artysta odniósł się do wątku ancient forest that once my whole leg cramps up a little… I can really feel it in my buttock and… całą nogę… Czuję go wyraźnie w pośladku i… pod kolanem, nie, powy- pradawnego lasu, który covered the area. kiedyś porastał te tereny. below my knee, no, above the knee, in the back, in the bottom of my żej kolana, z tyłu, w dole uda… Ale przestaje mnie on już interesować. thigh… But I lose interest. The sensation I’m trying to prolong just in or- Wrażenie, które próbuję przedłużyć, właściwie tylko po to, aby je opisać, der to describe it, becomes tedious and dull. Somewhere behind me, in staje się męczące i nudne. Za mną, gdzieś wyżej, na drzewie, jakiś ptak the tree, a bird tweeted. Another one responded, further away, with a zagwizdał. Gdzieś dalej odpowiedział mu kolejny, rytmicznie powtarza- rhythmic repetitious trill. It’s like the two birds are talking to each other, jąc swój trel. Dwa ptaki jakby rozmawiały ze sobą, jeden zaśpiewał dwa, the former tweeted two, maybe three times, the latter responded in a trzy razy, a drugi odpowiedział mu całkiem innym głosem, pięciokrot- completely different voice, five times, then the first one replied slowly nie, na co ten pierwszy odrzekł powoli i dobitnie: raz, dwa, trzy, cztery… and clearly: one, two, three, four… There are some birds around… Let me Jest ich trochę dookoła… Niech się skupię… Jeden, dwa, trzy, cztery… think… One, two, three, four… five, six… seven… eight, nine… The longer pięć, sześć… siedem… osiem, dziewięć… Im dłużej siedzę, tym wię- I’m sitting, the more birds I hear. Some very quiet tweets come from far cej ptaków słyszę. Docierają do mnie śpiewy z daleka, bardzo ciche. O, away. There’s a new one… It’s getting chilly. I’m sitting on the log, un- nowy… Zaczyna mi się robić trochę chłodno. Siedzę na kłodzie, pod zła- der a broken tree. I wonder if it’s rotten inside… It’s gray and overgrown manym drzewem. Zastanawiam się, czy nie jest spróchniałe w środku… with polypores. They also grow on the log, or the tree root… Hard to say, Jest zszarzałe i porośnięte hubą. Huba wyrosła też na kłodzie albo na because the log lies on the root, and the fungi grows on the log, but at korzeniu pnia… Trudno powiedzieć, bo kłoda leży na korzeniu, a grzyb what angle… no, they grow on the log after all. There is a stump protrud- rośnie na niej, ale pod takim kątem… nie, chyba na kłodzie. Z pnia ster- ing from the trunk, that’s where the bough, the log I’m sitting on, used czy kikut, to stamtąd kiedyś wyrastał konar, na którym teraz siedzę, to be… I’m on the ridge of a hill, and the rotten trunk grows on the hill czyli kłoda… Jestem na grzbiecie wzgórza, a spróchniały pień rośnie na top line. It’s overgrown with three or four shades of green. It’s like bul- linii szczytowej. Jest porośnięty trzema lub czterema odcieniami zieleni. let-holled, but I think a woodpecker did it. There’s only bark on the top, Podziurawiony, jakby po kulach… ale myślę, że to dzięcioł. U góry sterczy with another hole in it, a see-through to the sky. Is it empty inside? My sama kora, jest w niej jeszcze jedna dziura, przez którą widać niebo. Czy legs cramp up, the birds become agitated… no, it’s me. The wind’s getting jest pusty w środku? Nogi mi cierpną, ptaki robią się nieco nerwowe… stronger… then stops. And again. I can feel it only in my beard now. I feel nie, to ja. Wiatr się wzmógł… i ustał. I znowu. Czuję go teraz tylko w bro- my beard yielding under the pressure of the air, the wind is pulling it dzie. Czuję, jak ona się tak lekko ugina pod naporem powietrza, jak wiatr

116 Title Tytuł 117 slightly, a fraction of a knot. My arms, forehead and nose are chilly, on odrobinę, troszeczkę, ciągnie mnie za nią, z wartością setnych, tysięcz- one side, and then I hear the murmur in the treetops and the flutter of nych. Na rękach, czole, nosie czuję tylko chłód, wyraźnie z jednej strony, falling leaves, twigs snapping quietly. a potem słyszę szum w koronach drzew i szelest spadających liści, lekkie This time I sit down on a different log, nearly denuded of bark, and trzaśnięcia łamanych gałązek. singed on one end. Something’s itching, I check, it’s nothing. The log Tym razem siadam na innej kłodzie, prawie całkiem odartej z kory, lies on the ground, it’s not lifted, like the one at the tree, so I have to przypalonej na końcu. Coś mnie swędzi, sprawdzam, ale to nic. Kłoda stretch my legs to put the computer on my lap and keep typing. It’s still leży na ziemi, nie jest uniesiona, jak ta pod drzewem, więc muszę wy- itching, as if an ant was crawling on me… I don’t think any ant has ever ciągnąć nogi do przodu, żeby położyć komputer na kolanach i jakoś pi- crawled on me, though… It always seems like something is crawling on sać. W dalszym ciągu coś mnie swędzi, jakby mrówka po mnie chodziła… me, and then nothing’s there. Oh, the birds. A raven was here a moment Tyle że po mnie nigdy chyba nie chodziła mrówka… Zawsze tylko wy- ago. I could hear it: not a crow, a raven. The other birds were quiet then, daje mi się, że coś po mnie chodzi, i nic. Aha, ptaki. Przed chwilą był and now they are tweeting again. I’m not going to count them anymore. tu kruk. Słyszałem go: nie wrona, kruk. Wtedy inne były cicho, a te- I hear little snaps sometimes… Hmm, the birds are really loud today. The raz znowu śpiewają. Nie będę ich już liczył. Od czasu do czasu słyszę tree… the rotten trunk. It must be six meters high… the crack starts at leciutkie trzaśnięcia… Hm, ptaki są wyjątkowo głośne dzisiaj. Drzewo… four meters. Moldy chunks of wood stick out. It must be old. It must spróchniały pień. Jest wysoki na jakieś sześć metrów… na czterech me- have cracked long ago. I’m sitting on the northern side. I cannot see the trach zaczyna się złamanie. Sterczą pozieleniałe kawały drewna. Musi holes from here… I’ll stand up to have a closer look… I’m standing under być stary. Złamanie musiało być dawno. Siedzę od północny. Z tej the tree, I can see its weathered bark, pecked out… All its layers… The strony nie widać dziur… wstanę, żeby lepiej się przyjrzeć… Stoję pod coarse, thick, cracked, dark bark has almost disappeared, it has changed: drzewem, widzę zwietrzałą korę, wydziobaną… Wszystkie jej warstwy… it’s even, shrunk, dry, like tanned leather. Then it’s smoother, but only Chropowata, gruba, spękana i ciemna już prawie znikła, zmieniła się: slightly anyway, where the cracks have bared the tree, the bark flows jest wygładzona, jakby ściągnięta, wyschła, jak wygarbowana skóra. down like fluid, it’s trying to overgrow a hole, it’s scarring and wants Potem trochę gładsza, ale różnica jest niewielka, zresztą tam, gdzie wy- to get smooth… The denuded tree is cracked, wind-polished, dry, gray rwy odsłoniły drewno, kora zlewa się jak płyn, próbuje zarosnąć dziurę, and green, there are cracks on the bark as well… and when I glance at zabliźnia się i chce wygładzić… Odsłonięte drewno jest spękane, wyszli- them, between the clicks of my keyboard, I can see that the whole tree is fowane wiatrem, suche i zielonkawo-szare, pęknięcia widać też na ko- cracked from the inside out and through. The bark is green, and right un- rze… i kiedy zerkam na nie, pomiędzy stukami klawiatury, to widzę, że der it there’s is mold, yellow and gray. The white mold in the furrows and całe drzewo jest spękane do środka i na wskroś. Kora zielona, pod nią od holes. Lots of little holes. Grids of cracks. Bunches of lush moss, green razu próchno, żółte, szare. Białe próchno w zagłębieniach kory i w dziu- deposit, and tiny cool-gray-and-dark lichens. Antways. Lots of ants. I rach. Pełno małych dziurek. Krateczki pęknięć. Kępki soczystego mchu, move back, I stepped on the scarified sandy ground… probably it’s the zielony nalot i chłodno-szaro-zielone, drobne porosty. Mrówkostrady. foundation of the ant state on the make in front of me… Four massive Pełno mrówek. Cofam się, bo stanąłem na spulchnionej, piaszczystej polypores over the anthill. Numerous holes on the southern side. Holes ziemi… pewnie zaczątku mrówczego państwa rosnącego przede mną of several millimeters, centimeters, breaks, craters, scars, canyons in the w górę… Nad mrowiskiem są cztery potężne huby. Od południa mnó- bark running deeper and deeper, and the holes. Full of ants at the bot- stwo dziur. Dziurki kilkumilimetrowe, centymetrowe, wyłomy, wyrwy, tom… Smaller, white, yellowish in close-up, pale greenish, very light… blizny, kaniony w korze, które wdzierają się głębiej, i dziurska. Pełne crumbling rotten wood, dried to a crisp. I knocked my finger on the wood mrówek u dołu… Mniejsze, białe, z bliska żółtawe, blado zielonkawe, in the hole and the wind I wasn’t even aware of raised a cloud of dust. bardzo jasne… suche na wiór, sypiące się próchno. Uderzyłem palcem Over my head there is a polypore, turned green like the whole tree, and w drewno w dziurze i wiatr, którego prawie nie czułem, uniósł chmurkę

118 Title Tytuł 119 holes, side by side, running in chains, in ditches, upwards, where they pyłu. Nade mną huba, pozieleniała jak całe drzewo, i dziury, jedna przy become enormous hollows… this green polypore is huge, like a Bernard drugiej, ciągnące się łańcuszkami, rowami, w górę, gdzie przechodzą dog’s head, and over the largest holes, the tree comes to an end, slanted w wielkie dziuple… ta huba, zielona, jest ogromna, wielkości głowy ber- and broken, torn, dry and gray, uneven, spread out to the core where you nardyna, a ponad największymi dziurami drzewo się kończy, ukośnie can see one perfectly round hole. złamane, zerwane, suche i szare, nierówne, rozczapierzone, do rdzenia, The wind is rising slowly, lightly… it’s soft and warm. The birds alert w którym widać jeden idealnie okrągły otwór. rhythmically flapping their wings, snip, snip… snip, snip, snip… chirp, Wiatr podnosi się wolno, lekko… jest miękki i ciepły. Ptaki rytmicz- chirp… chirp, chirp, the melodious tu-whit tu-whoo, trill, trill, trill… chat, nie alarmują uderzeniami, ciach, ciach, ciach… ciach, ciach, ciach… cyk, chat, chat, chirp, chirp, chirp… The wind dies down… it delicately raises a cyk… cyk, cyk, melodyjnie thuwithuwithuwijuijuiju, trr, trr, trr… czuk, few greasy hairs, blows stronger and styles them on my forehead. My eye- czuk, czuk, cji, cji, cji… Wiatr ucichł… lekko podnosi kilka tłustych wło- lids sting, my skin itches slightly, the birds went quiet, I can hear just one sów, wzmaga się i układa mi je na czole. Kłują mnie w powieki, lekko of them… trill, trill, trill, trill, all the time. I sit down again with my legs swędzi skóra, ptaki ucichły, słychać tylko jednego… ćrr, ćrr, ćrr, ćrr, on stretched, and litter around me. Pieces of carton, constantly soaking and tak cały czas. Siadam znowu z nogami wyciągniętymi do przodu, a do- drying up on the bed of leaves, twigs and needles, with sandy ground un- okoła mnie są śmieci. Kawałki kartonu, który ciągle namaka i schnie der them. The carton is crumpled, distorted by soaking and drying up… na podłożu z gałązek, liści i igieł, pod którymi jest piaszczysta ziemia. the box in pieces… diapers, dirty-white rectangles, twisted yellow and Karton jest powyginany, wypaczony moknięciem i wysychaniem… pu- brownish waves of carton, sticks and branches, wrappers, shiny under dełko podzielone na kawałki… podkładki pod pupy, brudno-białe the layer of dust, seeds, splinters. The tree on the right is overgrown by prostokąty, żółto-brunatne skręcone fale kartonu, patyki i gałęzie, poły- a bunch of honey fungi. My legs cramp up, one foot squashes the other, skujące pod warstwą pyłu papierki, nasiona, drzazgi. Drzewo po prawej I feel tingling in my heel, my toes, and below my calf, pulled so much it jest obrośnięte kiścią opieńków. Nogi mi cierpną, jedna stopa przygniata turned sore and numb, something is running in the leaves, a dog maybe… drugą, czuję mrowienie w pięcie, w palcach i pod łydką naciągniętą or a cat. I can hear the road. It rumbles. I can hear people. do bólu i zdrewniałą, coś tam biega w liściach, pewnie pies… albo kot. I’m sitting on a broken chair. It’s plastic… and its position lock doesn’t Słychać drogę. Dudni. Ludzi słychać. work. I raise the seat. I reach to the keyboard, I feel a breeze of the cooler Siedzę na zepsutym krześle. Jest z plastiku… ma zepsutą blokadę wy- on my hand. The chair slides down… my spine leans back, the head jerks sokości. Podnoszę siedzisko. Kładę dłoń obok klawiatury i owiewa ją up, and back, then returns forward, falls a little and again: up and back- chłodne powietrze. Krzesło opada w dół… kręgosłup odchyla się do tyłu, ward, forward and down, like in a car stopping and starting again, until głowa podskakuje w górę, opada w tył, wraca do przodu, opada na chwilę the seat falls all the way down. The computer is humming. I don’t know i znowu: w górę i do tyłu, do przodu i w dół, jak w co chwilę zatrzymu- what I smell… my nostrils are fresh and moist. I can smell the air cooling jącym się i ruszającym aucie, aż siedzisko całkiem opadnie. Komputer the little finger of my left hand. The smell of soup. My sinuses are dry szumi. Nie wiem, jaki zapach czuję… w nozdrzach mam chłodno i wil- and sore. The smell of cinnamon. I close my eyes. The stiffening fingers gotno. Czuję zapach powietrza, które chłodzi mały palec mojej lewej ręki. lean heavily on the plastic laptop casing, my palms tingle. The chair is Zapach zupy. Mam suche zatoki, bolą. Zapach cynamonu. Zamykam fully lowered, my legs remain folded under the seat. My nape is tense, oczy. Sztywniejące palce ciężko opierają się na plastikowej obudowie trapped between my shoulders. My elbows, painfully resting on the hard laptopa, wnętrza dłoni mrowią. Krzesło jest całkiem obniżone, nogi desktop, went all the way to the chest, my shoulders are sore, my tired mam złożone pod siedziskiem. Kark ściśnięty między ramionami, spięty. forearms lie on the table, I can feel the skin tingle and stretch as it sticks Łokcie, boleśnie oparte na twardym blacie, podjechały do piersi, barki to the hardboard, pressed by the weight of my arms sliding to the sides. I bolą, zmęczone przedramiona leżą na stole, skóra klei się do blatu, stretch my legs and feel my thigh bones press against the seat. The area czuję jak mrowi, jak się rozciąga, przyklejona do płyty, przyciśnięta

120 Title Tytuł 121 of my left hip stings, my left hand goes numb, the right elbow hurts when ciężarem ramion, które rozsuwają się na boki. Prostuję nogi, wyciągam I raise my hand to press the control button… The fingers of my left hand I je do przodu, czuję, jak kości udowe nacierają na siedzisko krzesła. Coś don’t use for typing, the little and the ring, are cramped, with a sharp tin- mnie kłuje w okolicy lewego biodra, lewa ręka drętwieje, prawy łokieć gle… my eyes go dry, my eyelids are heavy. The corner of my eye itches, I boli, kiedy unoszę dłoń, żeby wcisnąć Control… Podkurczone palce le- scratch it. I smell nothing but the soup. My eyes water a little. Somebody wej ręki, których nie używam do pisania, mały i serdeczny, palą mnie has opened the window. I can hear birds, humming, baby crying, the ostrym mrowieniem… oczy schną, powieki ciążą. Coś mnie swędzi shuffle of the mouse wheel beside me, chap, chap… click, click. The w kąciku oka, drapię się. Nic nie czuję, tylko zapach zupy. Oczy lekko blender noise vibrates in my head, it roars, hurts, plugs my ears, rumbles wilgną. Wcześniej ktoś otworzył okno. Słyszę ptaki, szum, płacz dziecka, inside my skull, hollows it, there isn’t a single thought left. And again… szuranie kółka myszy obok, srr, srr… klk, klk. Dźwięk blendera wibruje it grits against the sides of the bowl. The window is closed. The cooler w głowie, ryczy, boli, zatyka uszy, huczy wewnątrz czaszki, pustoszy ją, is humming… water’s dripping onto the bottom of the sink, the sound nie ma żadnej myśli, ani jednej. Znowu… drze o ścianę naczynia. Okno of mixing and clatter of crockery, and cutlery. Footsteps on the floor. A jest zamknięte. Szum wiatraczka… wody ociekającej z czegoś i spada- message. A strange one. It’s nothing. Everything around me is smooth. jącej na dno zlewu, odgłos mieszania i stuk naczynia kładzionego na Straight. Uniform. The wall… gray, the chair… black, the desktop… white… blacie, sztućców. Stąpanie po podłodze. Wiadomość. Jakaś dziwna. Nic. The silence is humming. Wszystko dookoła jest gładkie. Proste. Jednorodne. Ściana… szara, krze- A blue bottle… a mosquito flew past my ear. First in a long time. The sło… czarne, blat… biały… Cisza szumi. blue bottle is hanging on a string… swinging a little. I’ve killed the mos- Niebieska butelka… komar przeleciał mi koło ucha. Pierwszy od quito. The string is attached to a camouflage net, a black one, spread dawna. Niebieska butelka wisi na sznurku… nieznacznie się waha. between two trees, with a piece of thick branch hanging on it… a bird Zabiłem komara. Sznurek przywiązano do siatki maskującej, czarnej, whistles nicely, in various manners, chuck, chuck, chuck, chuck, pewee, rozpiętej między dwoma drzewami. Wisi w niej kawałek grubej gałęzi… twoo, twoo, twoo, twit-twit-twit, purr, pip-purr, cheep, cheep, cheep, tu- ptak gwiżdże bardzo ładnie, na kilka sposobów, ciuk, ciuk, ciuk, ciuk, whu, tu-whu, tu-whu, tu-whu, tu-whu, tu-whu, tu-whu, and another, tiju, tiju, tiju, tititi, prr, pri-prr, ci, ci, ci, tiu, tiu, tiu, tiu, tiu, tiu, tiu, i jesz- and again… some crows must be nearby. Someone has spread the net cze inaczej, i znowu… gdzieś daleko są wrony. Ktoś rozpiął siatkę między between trees. There are no more mosquitoes for now, but… I can hear drzewami. Więcej komarów nie ma, na razie, ale… słyszę ludzi, jakieś people, some weird coarse noises, humming. A crackle. I don’t know dziwne chrapliwe dźwięki, szum. Trzaski. Nie wiem, co to… Butelka what it is… The bottle is swinging a little, with something shiny inside. buja się trochę, w środku coś jasno błyszczy. Ostatnie promienie słońca The last sun rays in plastic. Behind the old, dry, broken tree stub, be- w plastiku. Za starym, wyschłym, złamanym kikutem drzewa, pomiędzy tween the leaves of the faraway trees, the orange sky is lit. It’s so pleasant liśćmi dalekich drzew, świeci pomarańczowe niebo. Jest tak przyjemnie and cool. The air is summer, soft, poignant… with flowers, moist flow- i chłodno. Powietrze jest letnie, miękkie i pachnie… kwiatami, lekko wil- ers, rotten leaves, moist bark… fungi… It’s green all around me. I’m on a gotnymi, zbutwiałymi liśćmi, wilgotną korą… grzybem… Wokół mnie hill, surrounded by treetops, dense greenery… the motors keep rumbling, jest zielono. Jestem na wzniesieniu, dookoła są korony drzew, gęsta branches snap. I can feel the air, a bit chilly, but nice, slide along my fore- zieleń… cały czas dudnią silniki, strzelają gałęzie. Czuję, jak powietrze, arms, move the hairs on my skin, float between my clicking fingers and lekko chłodne, ale przyjemne, przesuwa się po moich przedramionach, stroke my dry, chapped skin. I can feel the air press against my palms, porusza włoskami na skórze, wpływa między stukające palce i gładzi cool the left side of my neck. The smell of moist leaves is getting stron- wyschłą, spękaną skórę. Czuję, jak leciutko napiera na wnętrze dłoni. ger; and soil, bark, polypore and moss. The orange sky is almost gone. Chłodzi kark z lewej strony. Zapach wilgotnych liści stał się nieco sil- The birds are chattering, the leaves and twigs rustle… it’s choppy… chip, niejszy; i ziemi, kory, huby, i mchu. Pomarańczowe niebo prawie zni- chirrup. A bird is tweeting expertly… hits every note. I can hear a train… a kło. Ptaki nadają, liście i gałązki szuszczą… urywanie… cyk, smyr. Jakiś

122 Title Tytuł 123 tram, maybe. The tree stub in front of me is so dry that every fraction of ptak śpiewa bardzo mistrzowsko… na każdą nutę. Słyszę pociąg… albo its bark got separated… the splinters went apart inside. You can see them tramwaj. Kikut przede mną tak wysechł, że każda cząstka jego kory in the post-branch scars. It looks like the stub is falling apart. It’s getting jest osobno… w środku drzazgi oddzieliły się od siebie. Widać je w bli- dark, small mosquitoes are flying about. I was hoping someone would znach po gałęziach. Sprawia wrażenie, jakby miał się rozsypać. Robi się interrupt my writing and I’d get a chance to show it… but nobody’s com- ciemno, dookoła latają małe komary. Miałem nadzieję, że ktoś mi prze- ing. The birds go silent. szkodzi w pisaniu i będę mógł go pokazać… jednak nikt nie przychodzi. For some time now, I’ve been sitting with my legs up, my calves and Ptaki cichną. feet on the desk. The sharp edge of the white hardboard is cutting into Od jakiegoś czasu siedzę z nogami wyciągniętym w górę, łydkami the skin below my left knee, it runs to the right and digs into my calf. I i stopami ułożonymi na biurku. Ostra krawędź białej płyty wcina się can feel my weight against my tailbone… my left foot, supported on the w skórę pod kolanem lewej nogi, biegnie w prawo i wpija się w łydkę. table, goes numb. The toes of my right foot tingle. I’ve put my forearms Czuję swój ciężar na kości ogonowej… lewa stopa, oparta na gładkiej on the plastic armrests, which yield when I move my hands on the key- powierzchni stołu, drętwieje. Palce prawej stopy mrowią. Przedramiona board. I feel a slight pressure over my eyes, a headache is coming… My oparłem na plastikowych poręczach krzesła, które uginają się, kiedy skin sticks to the rough surface of armrests. I’ve not changed my posi- poruszam rękoma, stukając w klawisze. Czuję lekki ucisk nad oczyma, tion in a while. My buttocks are sore, I can feel the texture of the seat jak zapowiedź bólu głowy… Skóra klei się do chropawej powierzchni cover… I’m watching a movie, it should help me write… I concentrate on czarnej poręczy. Od jakiegoś czasu nie zmieniam pozycji. Pośladki za- its atmosphere, sounds… I cannot hear much outside… music… conver- czynają boleć, czuję na nich fakturę materiału, którym obito siedzisko sation… clutter of pans, cupboard door… footsteps, the smell of sham- krzesła… Oglądam film, ma mi pomóc w pisaniu… skupiam się na nim, poo carried by a light movement of the air, sweeping on my right side… na jego klimacie, odgłosach… nie słyszę zbyt wiele z zewnątrz… mu- The rustle of plastic bags… The smell of shampoo… sweet-sour, it’s all I zyka… rozmowa… brzęk naczyń, drzwi szafki… kroki, zapach szamponu can smell, the air carries nothing else. It’s neither warm, nor cold. When niesiony lekkim ruchem powietrza, które omiata mnie z prawej strony… you keep the windows closed, it gets warmer and warmer. I can feel it… szelest plastikowych worków… Zapach szamponu… słodko-kwaśny to It’s getting warmer, my skin is becoming more and more oily, slippery… jedyne, co czuję, powietrze nic więcej ze sobą nie niesie. Nie jest ani cie- sticky. I can feel the warmth in my nostrils… grease around my eyes. In płe, ani zimne. Kiedy nie otwiera się okien, to robi się coraz cieplejsze. a couple of hours the corners of my eyes will sting, my glasses will run Czuję to… Jest coraz cieplej, skóra robi się coraz bardziej tłusta, śliska… down my nose… I can feel the sebum on my cheeks. The air is still. The klejąca. W nozdrzach czuję ciepło… tłuszcz dookoła oczu. Po kilku go- sound in my headphones presses against my eardrum, my ears are warm, dzinach zacznie piec w kącikach, okulary zjadą w dół nosa… Czuję łój the skin itches… not only on my face, the skin on my arms itches too… a na policzkach. Powietrze ani drgnie. Dźwięk w słuchawkach naciska shrill, slight knock, I can hardly feel my legs… the big toe of my right foot na błonę bębenkową, uszy są ciepłe, swędzi mnie skóra… nie tylko na hurts and tingles… I must pee… but I won’t get up. The sound buzzes twarzy, swędzi mnie skóra na rękach… wrzask, lekkie stuknięcie, prawie low… I can hear nothing but the movie… Nothing’s moving… The skin nie czuję nóg… boli mnie i mrowi paluch prawej nogi… chce mi się siku… over my forehead itches, I scratch it, I feel the dry sebum under my nails, ale nie wstaję. Dźwięk buczy nisko… Poza filmem nic nie słyszę… Nic się I scratch my nose. Every time I raise my hand, the right armrest jerks and nie rusza… Swędzi mnie skóra nad czołem, drapię się, czuję pod paznok- shakes for a moment… the room is triangular. The walls come together ciami wyschnięty łój, drapię się po nosie. Za każdym razem, kiedy pod- at an acute angle. I get up and go to have a wash… I’ve submerged up to noszę dłoń, prawa poręcz krzesła podskakuje i trzęsie się przez chwilę… my waist in hot water, the surrounding air seems cooler… I’m sitting in pokój jest trójkątny. Ściany schodzą się w ostrym kącie. Wstaję i idę się the same position again. umyć… Zanurzyłem się do połowy w gorącej wodzie, otaczające mnie I look into the corner… the walls meet… the grayness on the left is powietrze jest jakby chłodniejsze… Siedzę znowu tak samo.

124 Title Tytuł 125 getting darker, the opposite wall is equally lit all over and seems lighter Patrzę w kąt… Szare ściany spotykają się ze sobą… szarość po lewej at the same edge… the ceiling is white… The gray and the white glow with ciemnieje, a przeciwległa jest równo oświetlona i wydaje się jaśniejsza pale cinnabar, which somehow managed to intrude this room… I don’t przy samej krawędzi… sufit jest biały… Szarość i biel jarzą się słabym get it, why the red, but I’m looking at such corner of the ceiling… three cynobrem, który w jakiś sposób wytrącił się w pomieszczeniu… nie ro- surfaces: two grays and a white… One of the grays reflects the light more zumiem, czemu czerwień, a jednak patrzę w taki kąt pod sufitem… trzy than the white… and it’s all reddish… When I’m staring into the reddish powierzchnie: dwie szare i jedna biała… Choć jedna z szarych mocniej dark corner, my brain supplements the deficit of vision with shadows odbija światło od białej… a wszystko jest czerwonawe… Kiedy się wpa- and lighter afterimages… everything’s humming, the blurs move with truję w ciemny, czerwonawy kąt, mózg uzupełnia niedostatek wzroku the gaze, it’s some kind of sight impairment… the image’s vibrating. It’s cieniami i jaśniejszymi powidokami… wszystko szumi, plamy przesu- the blood, pressure in the vessels… A dark corner. Prolonged surfaces, wają się razem ze spojrzeniem, to jakaś wada oczu… obraz wibruje. To acute angles, the place is gloomy… the room is triangular. Two gray walls, krew, ciśnienie w naczyniach… Ciemny kąt. Płaszczyzny są wydłużone, a triangle of floor, a triangle of ceiling and a French door. I turn in my kąty ostre, miejsce ponure… pokój jest trójkątny. Dwie szare ściany, trój- chair. The acute corner is empty and mysterious. There’s normal rectan- kąt podłogi, trójkąt sufitu i okno z drzwiami. Obracam się na krześle. gular furniture in this triangular room. The bed… nothing fits, the cor- Ostry kąt jest pusty i tajemniczy. W trójkątnym pokoju są zwykłe pro- ners are empty, all the rectangular furniture’s crowded in the middle, it’s stokątne meble. Łóżko… nic nie pasuje, kąty są puste, wszystkie prosto- cramped… kątne meble tłoczą się na środku, jest ciasno… A two-level barrack with high ground floor and a small parking lot Dwupiętrowy barak z wysokim parterem. Przed nim jest nieduży in the front… coarse-grained, old, wavy asphalt… with a long crack run- parking… grubo-ziarnisty, stary, falujący asfalt… pęknięty długą rysą ning parallel to the building, it broadens at places and opens into a deep ciągnącą się równolegle do budynku, która gdzieniegdzie rozsze- black hole… The furrows and holes hold the mixture of dust, sand and rza się i otwiera głęboką, czarną dziurą… W zagłębieniach i wyrwach soil, which has given rise to the seeds of grass and weeds. The green w nawierzchni zebrała się mieszanka kurzu, piasku i ziemi, która grows out of every crack. I’ve parked next to the car no-one ever drives. przyjęła nasiona trawy i chwastów. Zieleń wyrasta z każdej szczeliny. Under its left-side door, where the rainwater drips from the hood, on the Zaparkowałem obok samochodu, którym chyba nikt nie jeździ. Przy boarder of the shade cast by the car, three tiny bushes grow. The plants drzwiach od strony kierowcy, w miejscu, gdzie z karoserii skapuje desz- hold on to the rain-beaten dust, mixed with dry leaves and litter, coating czówka, na granicy cienia rzucanego przez auto na ziemię, rosną trzy the asphalt at the curb. The sidewalk is covered with bunches of grass malutkie krzaczki. Rośliny czepiają się ubitego deszczem pyłu zmiesza- and thigh-high bushes… the closer to the pavilion facade, the bigger they nego z suchymi liśćmi i śmieciami, zarastającego asfalt przy krawężniku grow… here the basement windows sink in the thicket, several centime- przed budynkiem. Chodnik porastają kępy trawy i krzaki sięgające do ters taller than me. To enter the building you climb two flights of con- połowy uda… tym bardziej rozrośnięte, im bliżej elewacji pawilonu… tu, crete stairs with gray railing, welded from vertical rods, and degraded piwniczne okna giną w zaroślach, które przerosły mnie o kilka centy- wooden banisters, denuded of all paint. The entrance is in the center of metrów. Do wejścia prowadzą dwukondygnacyjne, betonowe schody the facade, its front protruding half a meter, one meter maybe, from the z szarą balustradą pospawaną z pionowych prętów, z wyschłymi, zwie- building. Over the stairs hangs a tin roof, like an open lid of a carton trzałymi, drewnianymi poręczami, z których opadła już cała szara farba. box. The roof construction holds two lamps of prolonged, rounded cov- Wejście jest w centrum elewacji, front wysuwa się przed budynek o ja- ers made from thick, tarnished and yellowed plastic. Below a tin box, on kieś pół metra, może o metr. Nad schodami jest blaszany dach, jak unie- the right side of the navy blue aluminum door, hangs a lantern with the sione wieko kartonowego pudełka. Do konstrukcji dachu przykręcono street number. It’s cuboid on triangular base. The numbers turn right dwie lampy o podłużnych, zaokrąglonych kloszach z grubego, zmato- and left, on both sides of the sharp edge, directed at me: 31, 31. The left wiałego i pożółkłego plastiku. Pod blaszanym pudłem, po prawej stronie

126 Title Tytuł 127 side of the door, under the roof, fits in two single barred windows. Above granatowych, aluminiowych drzwi wisi lampion z numerem ulicy. Ma them, between the top edges of the window nooks and the roof construc- kształt prostopadłościanu na trójkątnej podstawie. Numery zwracają tion, there is an alarm siren, in white-and-yellowed case with red light, się w prawo i w lewo, po obu stronach ostrej krawędzi skierowanej watching over us. The thicket on the left is a bit lower… there grow two wprost na mnie: 31, 31. Po lewej stronie drzwi, pod dachem, zmieściły umbrella-like bushes, with their branches hanging down, like fireworks się dwa jedno-skrzydłowe, okratowane okna. Nad nimi, pomiędzy gór- falling from the sky. The left corner of the building disappears into a lush nymi krawędziami wnęk okiennych a konstrukcją dachu, czuwa syrena treetop, growing over the roof. Under the stairs you can see two pairs of alarmowa w biało-pożółkłej obudowie z czerwoną lampą. Zarośla pod horizontal windows, with frosted panes vaguely peeping out from be- elewacją z lewej strony są niższe… rosną tam dwa krzaki, jak parasole, hind bars. The basement windows on the left are vertical, as tall as other z gałązkami zwisającymi w dół, jak opadające sztuczne ognie. Lewy ko- facade windows. The basement bars on the left are white, with two hori- niec budynku ginie w bujnej koronie drzewa wyrastającego ponad dach. zontal beams, dividing the vertical rectangle into three equal horizontal Pod schodami widać dwie pary poziomych okien o matowych szybach, parts. Above them, the bars of the high ground floor cross diagonally, niewyraźnie wyglądających zza krat. Okna piwniczne po lewej stronie making a rhomboidal pattern, and on the right the windows are barred są pionowe, tej samej wielkości co reszta okien elewacji. Piwniczne kraty three in one grate, horizontally, and the pattern is made of three verti- z lewej są białe, z dwiema poprzecznymi belkami dzielącymi wertykalny cal rectangles, each crossed and x-cut, the arms multiplied. Similar bars prostokąt na trzy równe, poziome części. Nad nimi kraty wysokiego par- cover the four windows under the tin roof. The other windows are bare. teru krzyżują się ukośnie, tworząc romboidalny wzór, po prawej okna są There hang yellowish or faded-blue curtains, sometimes shreds of verti- okratowane po trzy, horyzontalnie, a wzór tworzą trzy pionowe prosto- cal blinds. Some windows are empty. A few top glass panes on the left kąty, każdy podzielony na krzyż oraz w kształt litery x o zwielokrotnio- reflect the pale-yellow sky, and its tone contrasts with the warm, grayish nych ramionach. Podobne kraty zasłaniają cztery okna nad blaszanym blue, spread over the building. When I approach the entrance, I notice dachem. Pozostałe okna są gołe. Wiszą w nich żółtawe lub niebiesko- snails. Fat, massive Burgundy snails, crawling from the thicket around -spłowiałe zasłony albo strzępy pionowych żaluzji. Kilka jest pustych. the pavilion onto the sidewalk… with huge, widely spread tentacles… W kilku górnych szybach, po lewej, odbija się blado-żółte niebo, którego 1 1 This sketch is an Then, I don’t know. zabarwienie kontrastuje z ciepłym, poszarzałym błękitem unoszącym account of a performance się nad budynkiem. Kiedy zbliżam się do wejścia, zauważam ślimaki. artist, who takes sleeping Tłuste, ogromne winniczki sunące po chodniku z zarośli obrastających pills, leaves his flat and goes to the forest in order to get pawilon… z wielkimi, szeroko rozłożonymi rogami… 1 lost. He wants to reach the Potem nie wiem . 1 Powyższy szkic jest forest and fall asleep. relacją performera, który zażywa tabletki nasenne, wychodzi z mieszkania i udaje się do lasu. Jego celem jest zgubienie się. Chce dotrzeć do lasu i zasnąć.

128 Title Tytuł 129 130 Title Tytuł 131 Zosia Małysa Zosia Małysa cascades K A S K A D Y It is only natural for water to stir cosmic imagination, as it reflects the Woda w naturalny sposób rozbudza kosmiczną wyobraźnię, poprzez to, world in a redoubled, romanticized version. Like a dreamer, water augments że odbijając świat, podwaja go i idealizuje. Wydaje się ona marzyć, po- the reflected world, similarly to a human being engrossed in a reverie, who większając piękno odbitego świata, tak jak człowiek marząc powiększa imagines the dreamed object as more beautiful.1 piękno marzonego przedmiotu1. 1 A. Kamińska, Gaston Bachelard: rzeczywistość wyobraźni, Lublin, Bensheim 2003, s. 105.

1 Anna Kamińska, Gaston As a rule, whenever urbanization and industrialization make their pro- Zasadą jest, że wraz z postępującą urbanizacją oraz industrializacją prze- 2 K. Łakomy, Wille miejskie Bachelard: rzeczywistość gress, natural landscape undergoes various transformations. Organic strzeni, naturalny pejzaż ulega kolejnym transformacjom. Organiczne Katowic, Katowice 2011, wyobraźni (Lublin: Bensheim, s.139. 2003), p. 105. forms are forced to give way to rigid geometric solids. Green areas keep formy przyrody nieuchronnie ustępują twardym, geometrycznym bry- shrinking, changing colour to grey as they become covered with con- łom. Tereny zielone kurczą się, zalane betonem szarzeją. Linia zabu- 2 Katarzyna Łakomy, Wille crete. Forests, fields and meadows are driven away by buildings and dowy miarowo przesuwa się, stopniowo wypierane są lasy, pola, dzikie miejskie Katowic (Katowice: [n. pub.], 2011), p. 139. roadways. In urban space itself, home gardens, orchards and even whole łąki. Na obszarach miejskich w place budowy przekształcają się również parks become converted into building sites. In the case of Katowice, przydomowe sady, ogródki działkowe, a niekiedy całe zespoły parkowe. which aspires to the name ‘City of Gardens’, ‘literature, iconography W przypadku Katowic, aspirujących do miana miasta ogrodów, litera- and historic cartography allow for a fairly detailed analysis of the deg- tura, ikonografia oraz kartografia historyczna pozwalają na dość szcze- radation process of structured green areas’2, and analogous sources help gółową analizę procesu degradacji komponowanych terenów zielonych2. trace the changes that had a destructive effect on the city’s aqueous ve- Analogiczne źródła umożliwiają prześledzenie zmian, które destruk- nation. None of Katowice’s rivers passes through the city in its original tywnie wpłynęły na wodne unerwienie tkanki miejskiej. Żadna z kato- shape, either with regard to the water level or its route. Humans’ intense wickich rzek nie płynie przez miasto w pierwotnym kształcie – ani pod

132 Title Tytuł 133 industrial activity in the heart of Silesia has not only destroyed the water względem stanu wody, ani jej przebiegu. Wraz z intensyfikacją gospo- 4 Gwiazdy to potoczna connections – it has almost completely severed them. As a result, the darczej aktywności człowieka w sercu Śląska stosunki wodne nie tyle nazwa katowickiego osiedla Walentego Roździeńskiego. chemical make-up of Katowice rivers has become the subject of exten- zaburzono, co niemalże zerwano. W efekcie skład chemiczny katowic- sive research and numerous scientific theses. kich rzek stał się przedmiotem szeroko zakrojonych badań oraz licznych 5 A. Rostański, W. Szendera, Dziedzictwo przy- Out of all the Katowice rivers, human interference has mostly affected rozpraw naukowych. rodnicze – przyroda ożywiona, the Rawa, and this does not come down to the fact that its original name Spośród katowickich rzek następstwa ludzkiej ingerencji najbardziej w: Katowice. Środowisko, – Roździanka – was replaced. Its long-lasting pollution, gradual narrow- dotknęły Rawę. I bynajmniej nie chodzi o to, że zmieniono jej nazwę dzieje, kultura, język i społe- czeństwo, t.1, red. A. Barciak, ing of its channel, and numerous regulations of its course have led to a z pierwotnej – Roździanka. Jej długotrwałe zanieczyszczanie, stopniowe E. Chojecka, S. Fertacz, situation wherein ‘we are ashamed that the thing that passes through zawężanie koryta oraz liczne regulacje przebiegu spowodowały, iż obec- Katowice 2012, s. 76. the city has a name at all. We cannot hear it flowing, or see its waters nie aż wstyd przyznać, że to, co płynie przez miasto, ma nazwę. Przesuwa 6 W. Janota, Katowice w 3 3 literaturze polskiej, Katowice 3 Filip Springer, Wanna meandering or swelling.’ It is true that the river has been prone to de- się bezszelestnie, nie meandruje, nie piętrzy się, nie szemrze . Prawdą 2008, s.10. z kolumnadą (Wołowiec: struction for a long time. Polluted by heavy metals since the middle of jest, że wody tej rzeki od dawna wykazywały skłonności do unicestwia- Czarne, 2013), p. 126. the 19th century, the Rawa became a death spot for local Ophelias, as nia – w skażonej ciężkimi metalami Rawie od połowy xix wieku zaczęły 7 F. Springer, Wanna z well as for amphibians, crustaceans and fish. With time, more and more umierać bowiem nie tylko miejscowe Ofelie, lecz także płazy, skorupiaki 3kolumnadą, F. Springer, Wołowiec Wanna 2013,z s.126.kolumnadą, Wołowiec 2013, members of its aqueous family have perished in its depths – Esoxlucius, i ryby. Z biegiem czasu z katowickich otchłani znikali kolejni członko- s.126. Rutilusrutilus, Percafluviatilis, Leucaspiusdelineatus, TincaTinca and wie głębinowych rodzin Esox lucius, Rutilus rutilus, Perca fluviatilis, Astacusleptodactylus. As early as 1893, there were already accounts of its Leucaspius delineatus, Tinca tinca czy Astacus leptodactylus. Całkowite 4 Gwiazdy (‘stars’) is a by- wildlife disappearing along with the area’s original plants, and Katowice wyginięcie fauny wodnej stwierdzono już w 1893 roku. Równolegle za- name for Osiedle Walentego moved into the new century as a city deprived of its water life and an- nikała pierwotna szata roślinna okolicy – Katowice wkroczyły w ko- Roździeńskiego (Walenty cient flora. In some European cities, the last years of the 19th century lejne stulecie jako miasto pozbawione zarówno podwodnego życia, jak Roździeński residential area in Katowice. were pestilential fin de siècle not just for artistic bohemia. In the dec- i pradawnego płaszcza flory. W niektórych europejskich ośrodkach ades to come, riversides were systematically covered with new construc- ostatnie lata xix wieku stanowiły okres morowego fin de siècle nie tylko 5 Adam Rostański, tions, and this interference into the river channel slowly extinguished dla ówczesnej bohemy artystycznej. W kolejnych dekadach, gdy sys- Waldemar Szendera, the water flow. With time, in the town, where even the stars were made tematycznie zabudowywano tereny nadbrzeżne, za sprawą ingerencji ‘Dziedzictwo przyrodnicze 4 – przyroda ożywiona’, in of concrete , almost all traces of the dominating feature of its natural w koryto rzeki jej nurt zaczął obumierać. W mieście, w którym z betonu Katowice. Środowisko, dzieje, landscape – the Rawa valley – disappeared. Today, we could not find the wzniesiono nawet gwiazdy4, wraz z upływem czasu rozmyły się niemal kultura, język i społec- river that we can see on old postcards – the river that was ‘fragmented wszelkie ślady naturalnej dominanty okolicznego krajobrazu – doliny zeństwo, ed. by A. Barciak, E. Chojecka, S.F ertacz, by weirs, which created cascades that moved water wheels of numerous Rawy. Na próżno szukać dziś rzeki znanej z dawnych widokówek. Rzeki, (Katowice: [n. pub.], 2012), I, mills, lumber mills, smithies and fulling mills.’5 One after another, new która przegrodzona licznymi jazami, tworzyła kaskady, poruszając koła p. 76. factories appeared on its banks, even while ‘pretty, silly girls’ were enjoy- wodne licznych młynów, tartaków, kuźni i foluszy5. Rzeki, u stóp której 6 6 Wojciech Janota, ing a riverside stroll, as described by Stanisław Wyspiański in July 1898. lokowano kolejne fabryki i nad którą przechadzały się ładne, głupiuteń- Katowice w literaturze In this context, it is appropriate to quote Filip Springer’s words from kie dziewczęta opisane przez Stanisława Wyspiańskiego w lipcu 1898 polskiej (Katowice: [n. pub.], his excellent book Wanna z kolumnadą – ‘Each Polish town that has a roku6. 2008), p. 10. river, also has a sin related to it. The lightest in this catalogue of wrong- Warto przytoczyć w tym kontekście słowa Filipa Springera, który doings would be the sin of nonfeasance, and the heaviest – a premed- w swojej znakomitej książce Wanna z kolumnadą zauważa, że każde 7 7 Filip Springer, Wanna itated murder.’ When tracing the course of this Katowice river on the polskie miasto, które ma rzekę, ma też jakiś grzech z nią związany. z kolumnadą (Wołowiec: map, we encounter a curious dissonance – the thin blue line of the Rawa Najlżejszy z katalogu to grzech zaniechania. Najcięższy – zabójstwo Czarne, 2013), p. 126. river is fragmented with grey – the modernized areas. The presence of z premedytacją7. Śledząc na mapach współczesny bieg katowickiej rzeki,

134 Title Tytuł 135 8 G. Bachelard, Wyobraźnia this natural element within the city borders must have been bothersome ujawnia się osobliwy dysonans: niebieską nitkę Rawy przecinają szare poetycka. Wybór pism, tłum. to some people, because it was decided to change it into a wholly regu- pola – tereny modernizacji. Obecność naturalnego żywiołu w granicach H. Chudak, A. Tatarkiewicz, lated water system, and in some places, to drive it underground. The fate miasta musiała wydać się niektórym nie na rękę, albowiem Rawę posta- Warszawa 1975, s. 146. of this river reflects, like a litmus paper, the priorities of greedy industri- nowiono w całości uregulować, a w wybranych miejscach wtłoczyć do 8 Gaston Bachelard, alism. In the center of Katowice, the river simply makes a plunge and dis- podziemnych tuneli. Losy rzeki niczym papierek lakmusowy odzwier- Wyobraźnia poetycka. Wybór pism, trans. by H. Chudak, appears under layers of concrete. Although it is hidden in underground ciedlają priorytety drapieżnej epoki industrialnej. W centrum Katowic A. Tatarkiewicz (Warsaw: [n. tunnels, the Rawa continues to flow, and ‘the light night-time breeze is rzeka po prostu dała nura, znikając pod betonową powłoką zabudowy. pub.], 1975), p. 146. enough for the silent waters to begin murmuring again… The soft, pale Jednak ukryta w podziemnych szczelinach Rawa wciąż płynie i wystar- moonlight is enough for ghosts to make their appearance above its czy powiew wieczornego wietrzyku, by milcząca woda znów się rozszu- waves.’8 miała… Wystarczy blask księżyca, tak łagodny, tak blady, by nad falą It seems that not only wind and the moon are capable of ‘bringing znów popłynęło widmo8. water back to life’, as fountains can have a similar function. In the case of Wydaje się, że nie tylko wiatr i księżyc zdolne są ożywić wodę, po- the river that meanders beneath the town, it is not the water jets spurt- dobną funkcję spełniać mogą fontanny. W przypadku rzeki wijącej się ing on Katowice’s squares and streets, which bring the Rawa’s fate to w czeluściach miasta, bardziej niż wodotryski na popularnych katowic- mind; a more effective reminder are the disused or destroyed fountains kich placach, skwerach i ulicach, o jej losach skuteczniej przypominają – ephemeral or forgotten objects, semi-ghostly, like the Rawa itself. dawno nieczynne i nieistniejące fontanny – obiekty efemeryczne bądź Assembling the complete list of those fountains seems an impossible zapomniane, innymi słowy fontanny (pół)widmowe – jak sama Rawa. task; when confronted with the abysses of history, such lists need to re- Sporządzenie kompletnej ich listy wydaje się niemożliwe, w zderze- main open. The excluded fountains, like ghosts, are uncountable. The niu z otchłanią historii musi ona pozostać listą otwartą. Wykluczone fact that water used to whirl in these basins only adds to their eeriness. z obiegu fontanny, niczym zjawy, okazują się niepoliczalne. A jako że Actually, there is nothing wrong with an open set – after all, water is a w ich czarach niegdyś krążyła woda, pozostają niezwykle nurtujące. To symbol of infinity. nic, że zbiór nie będzie domknięty, przecież woda to jeden z symboli Two ghosts with a neoclassical detail nieskończoności.

136 Title Tytuł 137 9 Katarzyna Łakomy, Wille Warszawska street – one of the first streets in Katowice and an area Dwa widma o klasycyzującym detalu 9 K. Łakomy, Wille miejskie miejskie Katowic (Katowice: filled with 19th century urban villas surrounded by gardens. These Ulica Warszawska: jedna z pierwszych katowickich ulic oraz zagłę- Katowic, Katowice 2011, [n. pub.], 2011), p. 146. s.146. private domains used to be situated close to the river bank, and their bie dziewiętnastowiecznych willi miejskich otoczonych ogrodami. Do owners liked to introduce some water-themed elements into their home. intymnych przestrzeni, niegdyś usytuowanych w sąsiedztwie bulwa- 10 Tamże, s.227. Katarzyna Łakomy wrote that ‘apart from carefully arranged greenery, rów Rawy, chętnie wprowadzano dodatkowe wodne akcenty. Jak pisze villas in Katowice were often surrounded by garden architecture, which Katarzyna Łakomy, oprócz roślinności na terenach zieleni komponowa- included fountains and ponds. The former form could be found in the nej willi katowickich istotnym elementem była mała architektura ogro- estates belonging to Julius Haas and Oskar Działoszyński. In both cases dowa, do której zaliczyć można fontanny i sadzawki. Dwie pierwsze the fountains were located in front of the building, in the central part of formy znajdowały się na terenie posesji Juliusa Haasego oraz Oskara the garden or front yard. Unfortunately, the form that they took on is not Działoszyńskiego. W obu przypadkach fontanny zlokalizowano od known to us. We can only assume these objects probably had a round frontu budynku, w części centralnej ogrodu lub przedgródka. Niestety, basin and a modest neoclassical detail.9 nie jest znana forma, jaką przyjęły. Sądzić należy, iż były to raczej Nowadays, although the area surrounding Haas’s villa (42 Warszawska obiekty o okrągłej misie i skromnym klasycyzującym detalu9. 10 10 Katarzyna Łakomy, p. 227. street), apparently, ‘has not been dramatically altered’ , and the lawn Współcześnie, choć otoczenie willi Haasego (ul. Warszawska 42) rze- in front of it has been carefully mown, there is not even a trace of the komo nie uległo znacznym zmianom10, na wzorcowo przystrzyżonym water cascades that this 19th century architect would have passed every trawniku leżącym u jej stóp na próżno szukać choćby śladów wodotry- day. By contrast, in the semi concrete, semi wild courtyard of the di- sku, który mijał w swych codziennych wędrówkach ten dziewiętnasto- lapidated villa of factory owner Działoszyński (55 Warszawska street) wieczny architekt. Z kolei na quasi-betonowym, quasi-dzikim podwórzu there is a contemporary variation on the classical fountain. It seems to zrujnowanej willi fabrykanta Działoszyńskiego (ul. Warszawska 55) echo Marcel Duchamp’s famous Fountain from 1917 – underneath fallen odnaleźć można współczesną wariację na temat klasycznej fontanny. leaves protrudes a lavatory bowl that is a double homage to the author of Niczym echo słynnej Fontanny Marcela Duchampa z 1917 roku, spod ready-mades and to his 19th century fountain. podwórkowych liści wyłania się kształt porzuconej muszli klozetowej Ghost in the shape of vesicapiscis – podwójny, awangardowy hommage dla twórcy ready-mades oraz dla Bolesław Chrobry square was Katowice’s forum, where the city’s identity dziewiętnastowiecznej fontanny. has been constituted since the times between the wars. The monumen- Widmo w kształcie vesica piscis tal seats of the regional office and the Silesian parliament are here; also Plac Bolesława Chrobrego: katowickie forum, na którym od czasów mię- the modernist edifice of the Silesian Museum (destroyed by the German dzywojnia konstytuowano nową tożsamość Katowic. Monumentalny occupying forces in 1941), on whose ruins, after the war, appeared a so- budynek Urzędu Wojewódzkiego i Sejmu Śląskiego, funkcjonalistyczny cialist realist solidity of the seat of the regional council of trade unions gmach Muzeum Śląskiego (rozebrany przez okupantów w 1941 roku), (Okręgowa Rada ZwiązkówZawodowych), which is the present-day seat na ruinach którego w latach powojennych wzniesiono socrealistyczną of the Marshal Office of Silesia Voivodeship. There is also the seat of bryłę Okręgowej Rady Związków Zawodowych (obecna siedziba non-combined offices (Urzędy Niezespolone), which is the present-day Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego), budynek Urzędów Institute of Polish Studies of the University of Silesia. Each of these ar- Niezespolonych (obecnie Wydział Polonistyki Uniwersytetu Śląskiego) chitectural initiatives was supposed to demonstrate the new face of the – każda z tych architektonicznych inicjatyw miała na celu zamanifesto- region. The symbolic dimension of this square was well emphasized by wanie nowego oblicza regionu. Symboliczny wymiar placu znakomicie a huge water jet that was installed in the 1950s in front of the edifice podkreślał olbrzymi wodotrysk wzniesiony w latach 50. przed budyn- of the regional council of trade unions. Based on a grand design, the il- kiem Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych. Zaprojektowana luminated almond shaped water jet cascaded water for less than half a z rozmachem, podświetlana fontanna o migdałowatym kształcie

138 Title Tytuł 139 1112 GrzegorzBarbara Szczypka- Grzegorek, century. Unfortunately, due to a complicated system of water nozzles, tryskała wodą niecałe pół wieku. Niestety, ze względu na skompliko- 11 G. Grzegorek, Wodociągi WodociągiGwiazda, ‘ Architekturai kanalizacja i the square’s adornment tended to break down easily.11 After communism waną formułę układu dysz wodnych, ozdoba placu często ulegała awa- i kanalizacja Katowic, Katowicurbanistyka (Katowice: autonomicznego [n. pub.], Katowice 2016, s. 137. 2016),województwa p. 137. śląskiego w was abandoned, the fountain, which had been out of order for years, was riom11. Po obaleniu komunizmu od lat nieczynną fontannę zasypano obrębie ii Rzeczypospolitej covered with soil – its installation parts still rest there underground. In its – jej instalacje do dziś drzemią tuż pod ziemią. Na miejscu fontanny w la- (1921-1939)’, in Sztuka 12 B. Szczypka-Gwiazda, Górnego Śląska od średnio- place, in the 1990s, a statue of Józef Piłsudski appeared which had been tach 90. stanął zamówiony przez społeczeństwo Górnego Śląska jeszcze Architektura i urbanistyka wiecza do końca xx wieku, ed. requested by the community of Upper Silesia since before the Second przed drugą wojną światową pomnik Józefa Piłsudskiego. Prężący się na autonomicznego wojewódz- by E. Chojecka (Katowice: [n. World War. The marshal had waited for years in the atelier of sculptor koniu marszałek, po latach oczekiwania w rzeźbiarskim atelier Antuna twa śląskiego w obrębie ii Rzeczypospolitej (1921–1939), pub.], 2009), p.335. 12 12 Antun Augustinčić , before he could finally be proudly mounted on his Augustinčića , wreszcie może spoglądać na Urząd Marszałkowski. w: Sztuka Górnego Śląska horse, and is now facing the marshal’s office. Thus, cascading water gave Woda ustąpiła miejsca tryskającej dumie. od średniowiecza do końca way to a spurt of pride. Widmo z płetwą xx wieku, red. E. Chojecka, Katowice 2009, s. 335. Ghost with a fin Działka przy ulicy Lompy 19: w miejscu, gdzie współcześnie parkują A plot of land at number 19, Lompa Street – the place that is now a park- auta posiadaczy policyjnych odznak, niegdyś pławili się katowiczanie. ing lot for cars, whose owners have police badges, used to be a swimming Plac przy Komendzie Wojewódzkiej Policji to bowiem teren po dawnym spot for the inhabitants of Katowice. The square, which is adjacent to kąpielisku Rybka, działającym tam od lat 50. w otoczeniu pobliskich the police regional headquarters, is situated on the site of the old bath- ogródków działkowych. Mimo że basen wraz z terenami zielonymi ing resort ‘Rybka’, which had been there since the 1950s, surrounded zniknął z powierzchni ziemi jeszcze w latach 70., wspomnienia z nim by allotment gardens. The swimming pool and the green area around it związane przetrwały do dziś. Tak oto starsze pokolenie katowickich had already vanished by the 1970s, but its memories are still alive today. miłośników pływania przywołuje w pamięci arkadyjskie kąpiele w po- The older generation of Katowice swimming aficionados happily recall łożonym pod gołym niebem basenie, skoki z trampoliny, szusowanie po Arcadian-style sessions in the outdoor swimming pool, springboard div- zjeżdżalni, potańcówki w kawiarni z pyszną lemoniadą, a także nieod- ing, schussing down the slide, dancing in the cafeteria and drinking the łączny atrybut tego miejsca, czyli fontannę w kształcie rybki, z grzbietu delicious lemonade that was sold there. The most essential attribute of której tryskała woda. this place was the fountain in the shape of a fish, with water spurting out W okolicy wzniesionego pod koniec lat 70. policyjnego gmachu nie of its mouth. przetrwał żaden z elementów dawnego krajobrazu. Basen z rybką mu- In the neighbourhood of the edifices built in the 1970s, none of the siał ustąpić pola mundurowym rekinom. Fontanna, choć na zdjęciach elements of the old landscape has survived. The swimming pool with a czarno-biała, miała ponoć kolor niebieski. Być może milicjanci obawiali fish had to give way to uniformed sharks. Photos show a black and white się, że rybka osiągnie lepsze wyniki w ściganiu przestępców. Albo po fountain, but it must have been blue. The militia forces might have been prostu zgładzono ją, gdyż nie była złota. afraid the fish would be more efficient at catching criminals; or it might Widmo bryzy have been destroyed because it was not a goldfish. Niewielu katowiczan ma lub miało szczęście mieszkać w zabytko- Breezy ghost wych willach miejskich, wielu za to ma lub miało okazję zamieszkiwać Not many Katowice inhabitants are lucky enough to dwell in histori- Superjednostkę albo pobliski Ślizgowiec. Z myślą o mieszkańcach tych cal urban villas, but many of them have had the chance to live in the gargantuicznych budynków w 2000 roku pomiędzy wieżowcami a daw- ‘Superjednostka’ or ‘Ślizgowiec’ residential blocks. In 2000, with the innym Pałacem Ślubów (mieszczącym się przy alei Korfantego), na oto- habitants of these gargantuan buildings in mind, a round granite foun- czonym zielenią placu z ławeczkami wybudowano okrągłą, granitową tain appeared between these blocks and the old wedding hall (which was fontannę. Spoglądając na płaszcze i kielichy wodne, mieszkańcy oraz situated on Korfanty alley), on a green square with benches. The locals, przechodnie chętnie relaksowali się wokół tego wodotrysku. Niewielu as well as passers-by, enjoyed resting on them, looking at the splashing z nich pamięta, że kilka dekad wcześniej w tym samym miejscu przez

140 Title Tytuł 141 and cascading water. Perhaps only a few of them can remember that krótki okres funkcjonowała inna – kaskadowa fontanna z wykutymi a couple of decades ago, for a very short time, in the very same place, w piaskowcu postaciami (prawdopodobnie były to figury pogańskich there was another cascading fountain, adorned with figures curved in bożków). Nie wiadomo z jakich przyczyn fontannę zlikwidowano. Być sandstone, perhaps representations of pagan gods. It is not known why może na tle jej następczyni, tryskającej wodą na wysokość kilku me- it was removed but it could be that its successor named ‘Breeze’, which trów Bryzy, chętniej fotografowały się młode pary, które powiedziały sent water a few metres up, was a preferred photo background for new- tak w modernistycznym Pałacu Ślubów. Nikt nie mógł przypuszczać, lyweds who had just left the modernist registry office. No one could have że również to popularne wśród katowiczan miejsce istnieć będzie tak predicted that this locally popular spot would have such a short life, too. krótko. W związku z przebudową Śródmieścia w 2011 roku Pałac Ślubów, In 2011, when Katowice downtown was being refurbished, the wedding a wraz z nim skwer i fontannę zrównano z ziemią. Dziś pod oknami hall, the square and the fountain, were all razed to the ground. Then, un- mieszkańców Superjednostki, pomimo ich licznych apeli i protestów, der the windows of the ‘Superjednostka’ block, despite the inhabitants’ zrobiono drogę. W przeciwieństwie do istniejących tam niegdyś wodo- protests, a road was built. Unlike the water jets of the past, the thorough- trysków, trajektoria z pewnością przetrwa dłużej niż dekadę. fare has a better chance of staying there for longer than a decade. Półwidmo rechoczące Croaking semi-ghost Na jednym z podwórzy przy ulicy Gliwickiej (wejście bramą pod nu- In one of the courtyards at Gliwicka street (which can be entered through merem 13), za fasadami mieszczańskich kamienic wśród chaotycznie the gate at number thirteen), behind the facades of old tenement build- zaparkowanych samochodów nieoczekiwanie wyłania się regularny ings, among the chaotic array of parked cars, there is a surprising view kształt koła. To secesyjna fontanna, w której od około 1906 roku cyrku- of a regular circular shape. It is an Art Nouveau fountain, which started lowała woda. Na wyjątkowy charakter tego zarośniętego trawą obiektu cascading streams of water around 1906. Overgrown with grass, this wskazują wyrzeźbione w bryle basenu głowy przedstawicieli wodnych unique object delights, with carved heads of aqueous creatures on its krain. Kamienne morsy i żaby, jedne zniszczone, inne pokryte mchem, bowl. Stone walruses and frogs, some crumbling, some covered by moss, od ponad wieku przypatrują się sobie nawzajem. Okazjonalnie towarzy- have been looking at one another for over a century. From time to time, szą im przesiadujące w szczelinach zabytku gromady ślimaków, również they can enjoy the company of snails, which come in groups to sit in the nieco skamieniałych. Kilka lat temu wokół niszczejącej misy pojawiły cracks of this monument, and which are slightly ‘fossilized’ creatures się łańcuchy, które odgrodziły jej kruchą materię od stalowych karose- themselves. A few years ago, the dilapidated bowl was surrounded by rii parkujących wokół pojazdów. Nikt z obecnych lokatorów posesji nie chains, which separated its fragility from the metal bodies of the vehicles pamięta czasów, gdy w fontannie krążyła woda. Nieświadomi nawet jej that parked around it. None of the present-day inhabitants can remem- istnienia, mieszkańcy sąsiednich kamienic pytani o fontannę wskazują ber the times when water was swirling in this fountain. In neighbouring jedynie na pobliski plac Wolności, gdzie w 2000 roku ustawiono szklane tenements, the inhabitants are unaware of its existence and, when asked tafle wodotrysku zwanego Akwarium. about a fountain, point to the nearby square (Plac Wolności), where a W perspektywie ukryty w podwórzu zabytek ma zostać poddany glass-paned water jet called ‘Aquarium’ was placed in 2000. renowacji. Choć jedna z żab już dawno wyzionęła ducha – jej pyszczek Sometime in the future, the monument will be renovated. The frogs całkiem zniknął – w najbliższym czasie planowana jest jej reinkarnacja. breathed their last – the mouth is lost – but their reincarnation is under Niestety, zgodnie z planem nowej aranżacji przestrzeni funkcja fon- way. Unfortunately, according to space design plans, the sculpted bowl is tanny nie zostanie przywrócona rzeźbionej misie. Morsy i żaby będą not going to revert to its previous function as a fountain. Walruses and musiały obyć się bez wody. frogs will have to do without water. Półwidmo triumfujące Triumphant semi-ghost Ulica Raciborska 26, teren szpitalny: na otoczonym zielenią skwe- Number 26, Raciborska street, the hospital area – greenery surrounds a rze, nad pustym okręgiem basenu góruje rzeźba. Sypiący się wokół

142 Title Tytuł 143 square, in the midst of which there is an empty basin with a tall sculp- zmurszały beton stanowi dosyć kasandryczną oprawę dla ustawionej 13 Karta zabytku, dzięki ture in it. Spalling, mossy concrete is the Cassandraic setting for the na postumencie triumfującej postaci kobiecej. Ta klasyczna piękność to uprzejmości Anny Syski. triumphant female figure on the pillar. This classical beauty is Victory, Wiktoria rzucająca wieniec – figura odlana z brązu na podstawie mar- captured when throwing a wreath, a bronze cast based on a marble orig- murowego oryginału autorstwa Christiana Daniela Raucha. Niemiecki inal designed by Christian Daniel Rauch. This German artist created the artysta odkuł rzeźbę w drugiej tercji xix wieku, odlew powstał nato- sculpture in the third part of the 19th century, and the cast was made be- miast pomiędzy 1881 a 1911 rokiem w berlińskim warsztacie Hermanna tween 1881 and 1911 in Hermann Gladenbeck’s workshop in Berlin. It was Gladenbecka. Na dziedzińcu katowickiego szpitala rzeźba pojawiła się probably much later, perhaps in 1945, when the sculpture arrived at the znacznie później, prawdopodobnie w roku 1945. Jak wiele dawnych hi- hospital courtyard. As with many stories from past times, the one about storii, także opowieść o przybyciu Wiktorii na Śląsk znana jest w kilku Victoria’s arrival in Silesia has several versions; according to one of them, wersjach. Według jednej z nich rzymska boginka została znaleziona we the Roman goddess was found lying in fragments next to a nearby rail- fragmentach przy pobliskich torach kolejowych, według innej rzeźbę way line, according to another, the whole sculpture was bought from w całości odkupiono od podróżujących pociągiem radzieckich żołnie- 13 13 13 Museum object infor- Russian soldiers who were travelling by train. In post-war times, the rzy . W latach powojennych patronka zwycięstwa stała się dominantą mation, courtesy of Anna patroness of victory was the dominant feature of the fountain. parkowej fontanny. Syska. At the close of the 20th century, water disappeared from the pool. The U schyłku xx wieku z sadzawki zniknęła woda. Dawna fontanna – old fountain, a beautiful if somewhat gloomy object, is falling into ruin. obiekt piękny, choć nieco przygnębiający – od lat niszczeje. W 2015 In 2015, the hospital invited a tender for plans of the restoration of the roku szpital ogłosił przetarg na opracowanie programu prac konserwa- sculpture and projects of new courtyard design. The sculpture, which is torskich rzeźby oraz projektu nowego zagospodarowania dziedzińca. on the list of moveable cultural heritage, is going to stay in the hospital Rzeźba, wpisana do rejestru zabytków ruchomych, w parku szpitalnym park, but the fountain will go. Such was the vision of one of architectural pozostanie, zniknie jednak fontanna. Taka była wizja jednego z biur studios – and it was chosen by the infirmary, with the consent of the projektowych, wybrana przez władze lecznicy w porozumieniu z miej- city’s cultural property protection office. Victoria’s wreath is carried by skim konserwatorem zabytków. Wiktoria będzie więc rzucać wieniec the wind. jedynie na wiatr. Brutal semi-ghost Półwidmo brutalne Number 27, Korczak street – the courtyard in front of the old hospital Ulica Korczaka 27, dziedziniec przed dawnym szpitalem hutniczym that used to belong to the steelworks company ‘Giesche’. This histor- spółki Giesche. Historyczno-modernistyczny budynek powstały w 1908 ical-modernist building appeared in 1908 and ceased to perform its roku przestał pełnić funkcję lecznicy po niespełna stu latach. Podczas intended function as an infirmary after less than a century. We have gdy znana jest szczegółowa dokumentacja dotycząca wznoszenia gma- access to detailed documentation related to the razing of the building chu, data powstania oraz dzieje fontanny mieszczącej się przed jego itself, but the date and history of the fountain that is situated in front frontem wśród okolicznej zieleni, owiane są tajemnicą – nie zachowały of it are shrouded in mystery – no archives related to the water jet have się żadne archiwalia traktujące o wodotrysku. Jako że biegnąca tamtędy survived. However, the water installation system comes from the times instalacja wodna pochodzi z czasów budowy szpitala, przypuszczać when the hospital was built, which suggests that, originally, a different można, że pierwotnie znajdowała się tam inna fontanna, którą w póź- fountain was built there, which was later replaced by a concrete sci- niejszych latach zastąpiła betonowa konstrukcja w kształcie kielicha ence-fiction-like structure in the shape of a chalice. Standing in striking rodem z filmu science fiction. Stanowiąc osobliwy dysonans w zestawie- contrast to the pre-war solidity of the brick hospital, the disused, bru- niu z przedwojenną bryłą ceglanego szpitala, nieczynna, brutalistyczna talist fountain brings to mind a poem by Futurist Aldo Palazzeschi, The fontanna przywodzi na myśl wiersz futurysty Aldo Palazzeschiego Sick Fountain: Chora fontanna:

144 Title Tytuł 145 […] Na dole 14 A. Palezzaschi, Chora The poor w podwórzu fontanna, w: Chora fontanna (wiersze futurystów włoskich), Sick nieszczęsna przeł. J. Kurek, Kraków 1977, Fountain fontanna s.62–63. Is down jest chora. In the courtyard; […] […] O moja ty biedna My poor fontanno, Fountain, ta twoja Your pain choroba Presses tak dławi My heart. mi serce! It stands still, Na chwilę One can’t hear ucichnie, Any nie słychać Noise, hałasu, Maybe… tak jakby Maybe… już może Is it dead? już może 14 14 14 Aldo Palezzaschi, […] umarła? Sick Fountain, trans. by P.G.Mazzarello urban legend; the building used to be a psychiatric hospital and ghosts dynku mieścił się szpital psychiatryczny, a duchy obłąkanych Ślązaków of the inmates haunt the area. According to hearsay, in this grass-over- po dziś dzień nawiedzają okolicę. Chodzą też słuchy, że w fontannie, od grown fountain ‘at one time someone’ observed a trickle of blood. Such lat porośniętej kępami dzikich traw, ktoś kiedyś ujrzał strumień krwi. information is hard to verify, but it is true that the hospital accommo- Trudno zweryfikować owe informacje, natomiast to, że w hutniczym dated a psychiatric ward. Actually, patients with mental health problems szpitalu znajdował się oddział psychiatryczny nie jest prawdą. W rze- are still treated just nearby, in a modern psychiatric ward that was built czywistości, dotknięci problemami psychicznymi pacjenci rezydują on a neighbouring plot of land. A few years ago, renovation works began nieopodal, w wybudowanym na sąsiadującej działce nowoczesnym in the old, historical hospital, so the old building will eventually be re- oddziale psychiatrii. W starym, zabytkowym szpitalu kilka lat temu stored to its former glory. Soon, the area will present a different aesthetic rozpoczęły się prace mające przywrócić gmachowi dawną świetność. quality. Looking at the process of architectural revitalization of the solid Niebawem okolica nabierze zatem zupełnie innego estetycznego wa- brick, we can see that the fencing that delineates the area of repair works loru. Obserwując proces rewitalizacji architektonicznej bryły, zauważyć runs just in front of the ‘sick’ fountain. It is said that its exclusion results można, że ogrodzenie wyznaczające teren prac budowlanych kończy się from the border of the plot, on which reconstruction works will be done. tuż przed chorą fontanną. Ponoć jej wykluczenie to wynik przebiegu Possibly, the forgotten water jet (not historical, but really strange), will granicy działki, na której prowadzona jest inwestycja. Możliwe, że zapo- also be renovated. mniany wodotrysk (choć nie zabytkowy, to doprawdy osobliwy) również

146 Title Tytuł 147 * * * zostanie poddany renowacji. For many years, Katowice’s urban water has been pushed out of sight. * * * Numerous water jets are now being built around the city, an attempt to Wodne unerwienie Katowic od lat wypierane jest z pola widzenia. compensate for the river’s lost battle with civilization. Yet, in the ‘City Niewątpliwie licznie wznoszone współcześnie w mieście wodotryski of Gardens’ there is not only the ephemeral river, but also old fountains stanowią próbę kompensacji przegranej walki żywiołu z cywilizacją. that dry up and die. Although they are (or used to be) only a part of the Jednak okazuje się, że w mieście ogrodów nie tylko efemeryczne rzeki, urban landscape, they are just as transparent as the water that used to lecz także dawne fontanny obumierają i wysychają. Choć stanowią (lub flow in them. When looking for the old fountains, even the pre-war city stanowiły) one element urbanistycznego pejzażu, często okazują się plans are not very helpful, because they did not include water jets. Also, równie transparentne co płynąca w nich niegdyś woda. Już na przed- unlike swimming pools, hydrants or fireplugs, fountains were not placed wojennych planach Katowic na próżno szukać istniejących ówcześnie in later city maps. Their existence was not recorded in any sort of docu- wodotrysków. W przeciwieństwie do basenów, hydrantów czy nawet mentation. In such a dynamic conurbation, the meaning and vitality of zbiorników przeciwpożarowych, fontann najczęściej nie ujmowano small architecture seems neglected. After all, building is just as easy as również na późniejszych miejskich mapach, ich istnienia nie utrwalano demolition, as has been testified by the fate of old and new fountains in w żadnej dokumentacji. W tak dynamicznej aglomeracji znaczenie oraz Katowice. The one that has been built most recently is called ‘Artificial żywotność małej architektury wydają się nieco lekceważone. W końcu Rawa’ (Sztuczna Rawa). So it seems that in Katowice, having a lookalike równie łatwo ją wznieść, co zburzyć, czego świadectwem są dzieje za- is not a privilege limited to individuals like Professor Rawa, the main równo dawnych, jak i współczesnych katowickich fontann. Najnowszą character in Alfred Szklarski’s novel Sobowtór profesora Rawy (Professor z nich nazwano Sztuczną Rawą. Jak widać, w Katowicach sobowtóra Rawa’s Lookalike). In 2016, the river, which was the inspiration for the może mieć nie tylko bohater powieści Alfreda Szklarskiego zatytuło- name of the character who is a cybernetics buff, was presented with its wanej Sobowtór profesora Rawy. Rzeka, na cześć której pisarz nazwał own lookalike. In the shallow channel, which imitates the course of the zafascynowanego cybernetyką bohatera, od 2016 roku także ma swoją stream, there is slowly flowing water. This is the Rawa reflected in a dis- kopię. Płytkim korytem imitującym kształt potoku, wydrążonym w pły- torting mirror; Rawa de luxe, pristine and well looked after, as opposed to cie Rynku, powolnym nurtem płynie woda. To Rawa odbita w krzywym the real thing – the river that heads for the nearby underground tunnel. zwierciadle. Rawa w wersji de luxe, czysta i zadbana – w przeciwień- stwie do tej prawdziwej, wpływającej nieopodal do podziemnego tunelu.

148 Title Tytuł 149 informaje o wystawie

logo

150 Title Tytuł 151 152 Title