Opinieblad Van De Vereniging Van Waterbedrijven in Nederland (Vewin)

Opinieblad van de Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin)

15de jaargang, nummer 3 juni 2012

Water op de Olympische Spelen ‘Het beste sportwater komt gewoon uit de kraan’

‘Lenteakkoord goed voor waterkwaliteit’ Stientje van Veldhoven, D66

‘Nog meer interactie met de klant’ Walter van der Meer, nieuwe directeur Oasen Colofon INHOUD

Waterspiegel is een periodieke Jan Rotmans over transities uitgave van Vewin, de Vereniging van waterbedrijven in Nederland. Waterspiegel brengt nieuws, ‘Naar een duurzame achtergronden en opinies uit de wereld van (drink)water en 9 water-economie’ aanverwante sectoren.

Waar staat de drinkwaterwereld in de verduurzaming van onze WWW.VEWIN.NL samenleving? Welke uitdagingen dienen zich aan en welke rol Uitgever kunnen de drinkwaterbedrijven spelen bij een transitie naar Philip Reedijk, Maas Communicatie een meer duurzame economie? Hoogleraar transities en Maaskade 38, 3071 NB Rotterdam, 010 – 404 80 41, transitiemanagement prof. dr. ir. Jan Rotmans van de Erasmus www.maascommunicatie.nl Universiteit Rotterdam geeft zijn visie op deze en andere onderwerpen. Over circulair denken en Feyenoord-water. Hoofdredacteur Marco Zoon, [email protected]

Redactie Ketensamenwerking Drenthe Arjen Frentz, Philip Reedijk, Theo Schmitz, Cees Verkerk, Marco Zoon. Tekstbijdragen: Rien ‘Waar een van de Akker, Peter van der Schaft 16 wil is...’ Eindredactie Philip Reedijk, [email protected] Mede onder invloed van het Bestuursakkoord Water vinden steeds meer waterketenpartners elkaar. Fotografie en illustraties Waterspiegel zoekt overal in het land naar succes- i-Stockphoto, Reina de Vries fotografie, Maas Communicatie, factoren en aansprekende voorbeelden. Dit keer: de Oasen, X-Flow BV. puurwaterfabriek in het Drentse Nieuw-Amsterdam, een joint venture van Waterleidingmaatschappij Abonnementen Waterspiegel wordt gratis Drenthe (WMD) en waterschap Velt en Vecht. Met toegezonden aan mensen die als basis: de wil om er samen wat van te maken. beroepsmatig betrokken zijn bij de watersector. Adreswijzigingen kunnen worden gericht aan Vewin, Frans van Vught: ‘Nú aanhaken bij EIP Water’ Postbus 1019, 2280 CA Rijswijk. Verzoeken om een abonnement zijn ter beoordeling van de ‘Nanotechnologie biedt hoofdredactie. 20 kansen voor innovatie’ Artikelen uit deze uitgave mogen worden overgenomen na toestem- ming van de uitgever. De gebruikte Innovatie is in de drinkwatersector essentieel; niet alleen voor de kwa- foto’s zijn bedoeld als illustratie liteit van het eindproduct, maar ook om grotere efficiency te bereiken. en hoeven niet de beschreven situatie letterlijk weer te geven. In Nederland hebben de drinkwaterbedrijven hun innovatiekracht De redactie heeft zijn uiterste best gebundeld via kennisinstituten zoals Wetsus en KWR. Ook Europa gedaan om alle copyright-houders zet sterk in op innovatie, onder andere als motor voor economisch van gebruikt beeldmateriaal op te sporen. Indien u meent dat u herstel. Dat biedt kansen voor de Nederlandse drinkwatersector. rechthebbende bent, kunt u zich Maar hoe pak je dat aan? Tips en trucs van een Brusselse insider bij ons melden. op het terrein van innovatie, prof. dr. Frans van Vught.

Waterspiegel wordt verzonden in een seal van biofolie. Deze mat- Lambert van Nistelrooij (EP, CDA) over fracking transparante folie is binnen 90 dagen volledig composteerbaar ‘Schaliegaswinning en mag dus in de GFT-bak. Biofolie is gemaakt van de 22 reststoffen van maisproducten en alleen als het 100% aardappelzetmeel. safe is’

Schaliegas staat volop in de belangstelling. Door de hoge olie prijzen wordt de winning van moeilijk bereikbare voorraden econo misch interessant. Ook in de geopolitieke visie van de EU en de VS speelt schaliegas een belangrijke rol, doordat het de afhankelijk heid van buitenlandse brandstoffen vermindert. Maar er zijn ook vraagtekens, vooral over de belangrijkste winningstechniek van dit moment: fracking. Europarlementariër Lambert van Nistelrooij geeft een overzicht van de Europese stand van zaken op dit gebied.

2 waterspiegel / juni 2012 voorwoord Drinkwater beschermingszones moeten heilig zijn

Nederland wordt 3D-land, niet alleen op tv (HD) en in bioscoopfilms, maar evenzeer in de ruimtelijke ordening. Met behulp van ingenieuze bouwconstructies en creatieve architectuur worden open ruimten opgevuld. Met torenhoge kranen wordt beton in bouwkraters gestort. Steeds sneller vervagen oude stadsgezichten van Amsterdam, Den Haag en Delft om plaats te maken voor skylines met gewaagde kolossen vol glazen liften, massale vides, mega-malls en koopgoten. New York en Sjanghai zijn er niks bij, the sky is ook hier the limit.

Door al dat bouwen ondergaat ons land een ware metamorfose. Niet alleen bovengronds, maar ook onder de grond, buiten ons zicht, voltrekken zich forse veranderingen. De drassige bodem van ons Waterland wordt stijf dicht geheid, betonnen caissons voor nieuwe metrolijnen worden tientallen meters diep tot op oude strandwallen afgezonken. Honderden meters lange pijpen doorklieven vele bodemlagen om ijskoud airco-water of oververhitte aardwarmte naar boven te brengen. Alles geordend? Neen, helaas, in chaos en voorlopig nog onder het recht van de eerst arriverende.

Soms zou je niet zeggen dat ons land al jaren werkt aan structuurschema’s voor Ruimte & Infrastructuur respectievelijk voor de Ondergrond (STRONG). De vorderingen op dit gebied zijn mager, zeker als wij inzoomen op waterbelangen (volksgezondheid). Op planologische structuurkaarten overheersen rode en zwarte (non-water) lijnen. Hierdoor wordt niet alleen de blauwgroene basisstructuur van ons land weggedrukt, maar loopt ook de bescherming van drinkwaterwingebieden gevaar. Bij grondwater en zijn bronnen moet sprake zijn van heilige zones! Een volwaardiger honorering van drinkwater op de nationale verdringingsreeksen is op zijn plaats. Urgent op zijn plaats, dat wil zeggen: ook na 2015.

Jaarverslag 2011 Watertorens in Nederland

Eenzelfde teleurstelling betreft de afwijzende opstelling van ons land voor de al sinds 2006 op stapel staande Europese Bodemrichtlijn. Als geen ander gebied heeft onze delta behoefte aan schone bodems voor gezond en veilig drinkwater.

Als Europa heilig moet zijn, begint dat met ons drinkwater!

Theo Schmitz Vewin jaarverslag 2011

Het jaarverslag van Vewin over het boekjaar 2011 is uit. Rondom het thema ‘Watertorens’ worden de taak en de financiële balans van onze organisatie gepresenteerd. Gebruik de QR of link voor de digitale editie: http://bit.ly/KXPkd9

waterspiegel / juni 2012 3 KRW-doelen halen door lokale en internationale maatregelen Transitie in landbouw nodig, via ‘groen-blauwe diensten’

Groene groei biedt volgens D66 een mogelijke uitweg voor de zwakke economie. Verduurzaming verdient daarom hoge prioriteit in een integraal pakket aan economische hervormingen. Dit principe is ook terug te vinden in het ‘Lenteakkoord’ waarbij D66 mede partij is. Milieu- en waterwoordvoerder Stientje van Veldhoven licht de milieu- en waterstandpunten van haar partij toe.

ls één van de betrokken partijen is D66 in algemene zin A niet ontevreden over het ‘Lenteakkoord’ waarmee het gezicht van Nederland in Europa (voorlopig) werd ge- red. Maar wat betekent de huidige politieke situatie precies voor het waterbeleid? Van Veldhoven: ‘De val van het kabinet en het Lenteakkoord vormen absoluut een positieve ontwikkeling voor het milieubeleid, en dus voor de waterkwaliteit. We kunnen natuurlijk niet alle bezuinigingen van het kabinet-Rutte terugdraaien. Maar in ieder geval is er nu 200 miljoen euro voor natuur gevonden en daarnaast 200 miljoen voor Stientje van Veldhoven: ‘Voorzichtig met nano-deeltjes’. verduurzaming. Staatssecretaris Bleker heeft met het Natuurakkoord een gat laten ontstaan bij de hydrologische maat- generaties. We kunnen nu wel zeggen regelen, zoals vernatting, teeltvrije regelen. Dit kunnen we nu repareren. ‘We hebben even geen geld, dus we gaan zones, de aanleg van natuurvrien- Bovendien willen we een link leggen temporiseren’, maar de verplichtingen delijke oevers of beekherstel, zeer met de manier waarop het ministerie blijven. Het is kortetermijndenken, effectief. Zeker in gebieden waar ze van Infrastructuur & Milieu omgaat met want het moet toch een keer gebeuren.’ een ondersteuning betekenen voor het zijn KRW-middelen. Ik vind dat bijvoor- bereiken van de instandhoudingsdoe- beeld de TOP-gebiedenaanpak, die heel Wat is nodig om de KRW-doelen alsnog te halen? len in Natura2000-gebieden en voor belangrijk is voor het behalen van de Van Veldhoven: ‘Behalve lokale maat de verdrogingsaanpak van de TOP- KRW-doelen, gewoon moet worden ge- regelen is ook internationale samenwer- gebieden. Van Veldhoven: ‘Nederland handhaafd.’ king essentieel. Veel van de vervuiling heeft zelf de TOP-gebiedenaanpak in ontstaat niet hier, maar is grensover- Brussel naar voren gebracht als één Waarom moeten we die doelen eigenlijk halen? schrijdend. Bij de aanpak daarvan heb van de belangrijkste maatregelen Van Veldhoven: ‘Het makkelijke ant- je dus andere landen nodig. In dat kader om de KRW-doelen te bereiken. Maar woord is natuurlijk: ‘Omdat het een heb ik ook altijd gepleit voor het uit- vervolgens is het toegewezen budget Europese afspraak is.’ Dat hoor je dan voeren van het Kierbesluit: Nederland van zo’n 400 miljoen weggesmolten ook vaak, vooral bij impopulaire maat- moet een betrouwbare partner blijven als sneeuw voor de zon, via allerlei regelen. Maar het ligt iets genuanceer- in Europa en zich aan eerdere afspraken samenvoegingen en overhevelingen. der: we onderhandelen in Brussel over houden. Want alleen dan kun je ook an- Ik denk dat de Commissie in 2015, als de regelgeving en maken zelf de uitein- dere landen aanspreken op het uitvoe- ze gaan kijken hoever de lidstaten zijn delijke afspraken. De KRW-doelen zijn ren van gemaakte afspraken.’ met de KRW-aanpak, zeer kritisch zal er voor onze eigen volksgezondheid en zijn op dit punt. Nederland heeft de veiligheid. Bovendien mogen we de blau- Voor het bereiken van de KRW-doelen afgelopen jaren niet zo’n goede naam we schuld niet doorschuiven naar latere blijken combinaties van lokale maat- opgebouwd in Europa, als het gaat om

4 waterspiegel / juni 2012 het bereiken van eerder afgesproken Transitie in de landbouw Medicijnresten milieudoelen.’ Er speelt op de achtergrond trouwens Behalve bestrijdingsmiddelen zijn ook medi- iets belangrijkers: de Nederlandse land- cijnen, drugs en nano-deeltjes zaken die de Hoe moet dat veranderen? bouw loopt tegen de grenzen van de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater Van Veldhoven: ‘Met een aantal sectoren groei aan. Op termijn kunnen we hier kunnen beïnvloeden; wat moet er op dit ge- die een grote invloed hebben op de wa- nooit concurreren tegen grootschalige bied volgens u gebeuren? terkwaliteit, zoals de landen tuinbouw, en goedkope professionele concurrentie Van Veldhoven: ‘De overheid moet gaan moeten we structurele afspraken maken uit bijvoorbeeld Oost-Europa. Als we kijken wáár het water op de meest effici- over hoe we minder emissies kunnen re- hier een duurzame landbouw en gezon- ënte manier kan worden gezuiverd. Dat aliseren. Vooral in de tuinbouw zijn nog de boerenstand willen houden, is niets kan bij ‘professionele’ verspreiders zijn, grote slagen te maken; er wordt daar minder nodig dan een transitie van de zoals voor medicijnen ziekenhuizen of nog te veel ongewenst stoffen geloosd sector. De overstap naar biologisch en verzorgingstehuizen, maar ook gewoon op het oppervlaktewater. De focus heeft duurzaam boeren moet worden ingezet, aan het einde van de keten, bij de drink- de laatste jaren te veel gelegen op het met de ogen gericht op de toekomst. De waterbedrijven. In dat geval kunnen de optimaliseren van het energiegebruik overheid zal vooral jonge boeren moe- eventuele meerkosten worden doorbere- en te weinig op het terugdringen van ten helpen de stap te nemen richting kend aan die professionele gebruikers bestrijdingsmiddelen. Er mogen wel wat ‘groen-blauwe’ landbouw.’ of aan alle gebruikers. Een alternatieve meer prikkels worden ingebouwd om methode, heffing op medicijnen, sluit het gebruik daarvan te verminderen. ‘Je ziet dat er nu vanuit Europa veel wel aan op de gedachte ‘de vervuiler De totale maatschappelijke kosten van aandacht is voor dit onderwerp, waar- betaalt’, maar kan tot grote administra- het gebruik van bestrijdingsmiddelen door er ook meer financiële middelen tieve lasten leiden. Dit zal allemaal eerst worden niet goed doorberekend aan aan worden gekoppeld. De vraag is nog nog eens goed doorgerekend moeten de vervuiler. En juist het principe ‘de wel of boeren de GLB-verplichtingen worden. Een zorgpunt voor mij is dat er vervuiler betaalt’ moet verder worden individueel of collectief mogen gaan over sommige stoffen nog onvoldoende doorgevoerd.’ invullen. Boeren kunnen dan in een kennis is. Ik denk dan aan giftige nano- bepaalde regio samen de verantwoor- deeltjes in kleding, die in het water te- delijkheid voor een waterloop nemen. rechtkomen bij wassen. Ik vind dat we Daar zit ook een link met de resultaten daarmee voorzichtiger moeten zijn.’ van het Lenteakkoord: meer budget voor natuur. Op dit moment besteden Eén prijs voor een liter water we veel geld voor het beschermen van Van Veldhoven: ‘Tot slot wil ik nog iets kleine stukjes natuur en hebben we anders bepleiten: één in- daarnaast intensieve landbouw. Ik pleit tegrale prijs voor ervoor deze zaken aan elkaar te verbin- een liter water, den door ze allebei iets minder inten- dus inclusief de sief te doen. Gebruik wat ‘natuurgeld’ kosten voor pro- om de boeren te helpen om wat minder ductie, aanvoer, intensief te boeren en bijvoorbeeld afvoer via het ri- groen-blauwe diensten uit te voeren. Zo ool, zuivering en werk je meer in samenhang en treedt lozing. De achter- de boer meer op als beheerder van de liggende gedachte natuur en de openbare ruimte. Op die is dat burgers manier verminder je de spanning tus- zo meer inzicht sen natuur en productie. De sleutel krijgen in de Groen-blauwe diensten hiervoor is de grondprijs: doordat die in maatschappelijke ‘In de landbouw moeten we boeren meer Nederland relatief hoog is, moeten boe- en milieukosten in staat stellen om met blauwe diensten ren wel een flinke productie draaien om van hun water- inkomsten te verwerven. Dat heb ik in uit de kosten te komen. Een Europese gebruik. Met als de Kamer voorgesteld en het zou wat mij maatregel zoals het braak laten liggen uiteindelijk doel: betreft ook moeten worden opgenomen van 7% van je landbouwgrond is hier optimaliseren van in het gemeenschappelijk landbouwbe- vrijwel onbetaalbaar. De overheid zou het watergebruik. leid. De Commissie zet tot nu toe vooral via subsidies de kostendruk van de Dat impliceert ook in op vergroening; ‘blauw’ moet daarbij grondprijs in de bedrijfsvoering van dat we toe moeten meer aandacht krijgen, vooral omdat er de boeren kunnen verminderen. Ik naar integrale water- door synergie-effecten met recreatie en wil onderzoeken of je daar natuurgeld cyclusbedrijven die water- en natuurbeheer echte ‘win-win’- voor kunt gebruiken: je dient er im- de gehele waterketen situaties kunnen ontstaan.’ mers een natuurdoel mee.’ efficiënt beheren.’ ■

waterspiegel / juni 2012 5 Water en de Olympische Spelen ‘Het beste sportwater komt gewoon uit de kraan’

Op een evenement zoals de Olympische Spelen speelt water een belangrijke rol. Hoe bereiden topatleten zich voor, en hoe worden ze begeleid door diëtisten? Maar ook: treffen Engelse waterbedrijven maatregelen om de drinkwatervoorziening voor miljoenen extra bezoekers aan de regio veilig te stellen? En welke rol speelt Nederlandse technologie daarbij? We duiken onder in de waterwereld rondom Londen 2012.

oede resultaten beginnen met een goede voorbereiding, G zeker op het gebied van top- sport. Floris Wardenaar is sinds 2001 diëtist, gespecialiseerd in Nutritional Physiology in relatie tot sport. Als lid van het voedingsexpert-team van NOC*NSF begeleidt hij de Nederlandse zwemploeg op weg naar Londen. Welke rol speelt voeding bij de voorbereiding op de Olympische Spelen? Is water drinken belangrijk voor topsporters?

Wardenaar: ‘Voeding speelt een belangrijke rol bij het verbeteren van Floris Wardenaar: ‘zonder water red je het niet lang’. topprestaties, vooral op sportief gebied. Veel sporters halen de theoretische voedingsnormen niet, dus daar is nog in, dag uit vier uur of meer, dus dan is staande uit water en mineralen. Ook dat veel te winnen. Je kunt daarbij denken het essentieel om de vochtbalans goed is voor amateur-sporters onnodig; bij aan de inname van bepaalde brand- en te houden. Water is daarbij het uitgangs- gemiddeld sporten verlies je nauwelijks bouwstoffen, maar ook aan de kwaliteit punt: alle vloeistoffen voor rehydratatie mineralen. Bovendien is de chemische van de voeding of de timing. Binnen zijn dan ook op waterbasis.’ samenstelling van dat dure sportwater die randvoorwaarden zoeken wij steeds vrijwel gelijk aan die van Nederlands naar een optimale balans voor elke indi- ‘Wij maken onderscheid in water, sport- drinkwater. Wat mij betreft komt het viduele sporter.’ dranken, waaronder de energiedrank- beste sportwater gewoon uit de kraan.’ jes, en overige dranken. Sportdranken Water is de basis bestaan uit water en mineralen, aan- Mogen topsporters bij evenementen in andere Hij vervolgt: ‘Water is extreem belang- gevuld met suikers. De zin of onzin landen kraanwater drinken of neem je water rijk; het is onze eerste levensbehoefte. Je van sportdranken hangt af van hoe mee van huis? lichaam kan 50 tot 60 dagen zonder vast lang iemand sport, hoeveel energie ie- Wardenaar: ‘Als de Olympische Spelen voedsel, maar zonder water red je het mand verbruikt en hoe snel je dat wilt in Nederland worden gehouden, krijgen niet lang. Door sporten raakt je lichaam aanvullen. Voor topsporters kunnen ze van mij leidingwater. Maar in het bui- water kwijt, dus dat moet worden aan- sportdranken wel degelijk zin heb- tenland wil je geen risico’s lopen, dus gevuld: voor optimale prestaties moet ben, zeker als men langere tijd zware daar schrijven wij altijd geseald gebot- de vochthuishouding in balans zijn. Je inspanningen verricht. Maar voor een teld water voor, dat we lokaal inkopen.’ ziet prestatievermindering vanaf 1 á 2% amateur-sporter is het echt onzin om vochtverlies. Bij iemand van 70 kilo heb zo’n drankje te nemen na een uurtje fit- ‘Water is vriend en vijand tegelijk’ je het dan over 700 tot 1.400 ml: dat raak ness: je neemt dan meer energie in dan Eén van de Olympische watersporten je al kwijt door een uurtje hardlopen bij je hebt verbrand! De laatste jaren zie je waar zowel in de voorbereiding als warm weer. Een topsporter traint dag ook veel commerciële ‘sportwaters’, be- tijdens de wedstrijden echte toppresta-

6 waterspiegel / juni 2012 Nicolien Wellen en Elisabeth Sneeuw. ties van het menselijk lichaam worden Wat betekent water voor jullie als synchroon- komen naar een geografisch beperkt gevraagd, is synchroonzwemmen. Twee zwemmers? gebied toe en laten daar de watervraag Nederlandse sportvrouwen, Elisabeth Wellen: ‘Je moet absoluut van water flink stijgen. Verder moeten de zwem- Sneeuw en Nicolien Wellen, vormen het houden, maar het is een beetje dubbel. baden en de kanobanen worden gevuld Nationaal Duet. Vanaf 2009 bereiden zij We gebruiken water als hulpmiddel, bij- en de grasvelden en parken beregend. zich voor op de Olympische Spelen in voorbeeld om je tegen af te zetten. Maar In totaal gaat het dus om heel veel extra Londen. ‘Dat betekent per week zo’n 40 tegelijkertijd is het je tegenstander, water. Hoe bereid je je daar als drinkwa- uur trainen, ín en buiten het bad’, aldus omdat het weerstand biedt waar je door- terbedrijf op voor en wat betekent dat in Wellen. ‘We doen aan krachttraining, heen moet.’ ‘Dat klopt’, beaamt Sneeuw. de praktijk? ballet, gym en het versterken van onze ‘Water is een essentieel onderdeel van kernstabiliteit. Want om deze sport op onze sport. Water maakt dat wij heel Groene Spelen topniveau te beoefenen, moet je zoveel mooie dingen kunnen doen, maar De Olympic Delivery Authority is ver- wel sterk zijn, als lenig en wendbaar.’ het kan het je ook lastig maken. Het is antwoordelijk voor alle faciliteiten voor Synchroonzwemmen is ook een presen- zo’n specifiek medium dat je eigenlijk de spelen, zoals infrastructuur, accom- tatiesport’, vult Sneeuw aan. ‘Als je op- altijd ín het water zou moeten trainen. modaties en stadions. Een van de doelen komt, moet de jury vanaf een redelijke Helaas kan dat in Nederland niet, wij daarbij is om van deze editie de groenste afstand spieren zien, dus je moet echt hebben een zwembad vaak maar kort ooit te maken. In dat kader is samen met strak in je lijf zitten. Goede voeding en tot onze beschikking.’ watercyclusbedrijf Thames Water een drinken zijn daarom essentieel.’ nieuwe productielocatie ontwikkeld, Stellen jullie eigenlijk specifieke eisen aan die volledig gebruikmaakt van gerecy- ‘We hebben een streng dieet en worden zwemwater? cled afvalwater. Deze Old Ford Water begeleid door een voedingsdiëtist’, gaat Sneeuw: ‘Er bestaan volgens mij geen in- Recycling Plant produceert dagelijks tot Sneeuw verder. ‘Zo moeten we tijdens ternationale normen voor de samenstel- 574.000 liter water, dat wordt gebruikt een lange training – dat is ruim zes ling of temperatuur van zwembadwater. voor de parken en voor het doorspoelen uur – 4 tot 5 liter water drinken. We wis- Maar het mag van ons in Nederland wel van zo’n 80.000 Olympische toiletten selen dan wel af: een bidon water, dan wat warmer: ideaal is 28 – 28,5 ºC. In per dag. ‘Het bijzondere van deze in- een bidon water met Aquarius-poeder andere landen, zoals Canada en Rusland, stallatie zit in een aantal zaken’, aldus en na afloop een bidon hersteldrank: halen ze dat wél. Die zwemsters klaag- woordvoerder Craig Rance van Thames water met mineralen, koolhydraten en den ook flink tijdens het EK in Nederland Water. ‘Ten eerste hebben wij zelf op ba- suikers. We gebruiken altijd speciale in 2008: ze vonden ons water veel te sis van Amerikaanse EPA-standaarden topsportmengsels, want die sportdrank- koud.’ Wellen: ‘Verder zijn er nogal wat een kwaliteitsstandaard voor dit type jes in de winkel zijn veel te zoet.’ verschillen in de manier waarop men het water desinfecteert. Wij zijn gewend aan Wellen: ‘Ik merk dat ik het liefst gewoon chloor, maar er zijn veel verschillen in de kraanwater drink tijdens de trainingen. gebruikte concentratie. Last van je ogen Maar als er een smaakje aan zit, drink je krijg je sowieso, zeker als je zo lang in wel twee keer zo snel.’ het water ligt als wij.’ Sneeuw: ‘In de VS trainen ze in zout water, dat is echt een In Nederland drinken jullie kraanwater, verschil: je voelt je veel lichter, dus het maar wat doe je als je een toernooi in het zwemmen gaat dan veel makkelijker.’ buitenland hebt? Sneeuw: ‘Er staan bij wedstrijden altijd Baanbrekende zuiveringsinstallatie koelkasten met flesjes water die je kunt De Olympische Spelen zijn het grootste pakken. We drinken daar dus geen sportieve evenement ter wereld, met kraanwater, maar we nemen ook geen 26 sporten, ruim 10.000 atleten en mil- water mee van huis.’ joenen toeschouwers. Al die mensen

waterspiegel / juni 2012 7 zorgt voor een reductie van 58% in tie van het organische en anorganische het gebruik van kraanwater in het materiaal. Om de beste oplossing te vin- Olympische park, waar een belangrijk den is uitgebreid getest met verschillende deel van de spelen plaatsvindt. voorbehandelingsstappen. Uiteindelijk is gekozen voor: coagulatie, flocculatie, Minder afhankelijk van neerslag zandfiltratie en ultrafiltratie-membranen. In Groot-Brittannië denkt men al langer De voorbehandeling met de Seaguard 40 serieus na over het belang van duur- ultrafiltratiemembranen van Pentair zaam watermanagement. Ook hier ziet X-Flow moet voorkomen dat de membra- men een hogere bevolkingsdruk en nen van de RO-unit verstoppen. water ontwikkeld, omdat een nationaal grotere fluctuaties in neerslag. Mede of Europees kader ontbrak. Ten tweede daarom heeft Thames Water enkele De UF-membranen verwijderen de fijne zijn we erin geslaagd een zeer robuust jaren geleden het Nederlandse bedrijf deeltjes en zorgen voor een verlaging van en efficiënt systeem te ontwikkelen Norit X-Flow (nu: Pentair X-Flow) betrok- de vervuiling, zoals micro-organismen. met een minimale footprint tegen zeer ken bij een project om extra capaciteit Het concentraat uit de installatie wordt lage operating expenditures. Door on- toe te voegen aan de bestaande drink- vermengd met gezuiverd afvalwater dergronds te werken kon ook worden watervoorziening van Londen. Dit ge- uit de nabijgelegen Beckton Sewage voldaan aan strenge eisen op het gebied beurde met het oog op langere perioden Treatment Works, waardoor het zoutge- van ruimtelijke ordening en inrichting van droogte, maar ook in verband met halte van het effluent zelfs lager ligt dan van de openbare ruimte.’ verwachte pieken in de vraag, zoals bij dat van de rivier zelf. de Olympische Spelen. Efficiënt Duurzaam ontwerp Rance vervolgt: ‘Het gaat niet alleen om Nederlandse ontziltingstechnologie ‘De Thames Gateway BWRO is de eerste een duurzaam vervaardigd product van Mede om minder afhankelijk te zijn van grootschalige ontziltingsinstallatie in hoge kwaliteit, maar het productiepro- de hoeveelheid neerslag, is gekozen voor het Verenigd Koninkrijk, maar is ook ces is ook zó ontworpen dat het aansluit een ontziltingsinstallatie met omge- uniek in de wereld’, aldus Janna Dirks op de actuele vraag. Door te werken keerde osmose (RO) in de rivier Theems. van Pentair X-Flow. ‘Een bijzonder as- met verschillende stromen binnen het Deze Thames Gateway BWRO-installatie pect is het groene karakter, doordat de productieproces kunnen we de output (Brackish Water Reverse Osmosis) heeft installatie volledig draait op duurzame steeds aanpassen aan de exacte vraag een capaciteit van 150.000 m3 per dag, energie. Bovendien wordt de energie- van dat moment. Dat betekent dat je genoeg voor een miljoen mensen. behoefte flink verlaagd door water te alleen de hoeveelheid water zuivert die winnen in de drie uren voorafgaand aan écht nodig is, wat leidt tot een minimaal Voorbehandeling laagwater. Het zoutgehalte van het aan- energiegebruik en lage operationele Een grote uitdaging bij het ontwerpen voerwater is dan minder dan een derde kosten van de installatie.’ van de installatie was het feit dat het ri- van het normale zoutgehalte in zeewa- vierwater een grote debietvariatie kent, ter. Hierdoor wordt de energiebehoefte De ingebruikname van de Old Ford door eb en vloed en seizoensverschillen. van de installatie met ongeveer 50% ge- Water Recycling Plant, in combinatie Dit heeft bijvoorbeeld invloed op het zout- reduceerd ten opzichte van traditionele met andere efficiency-maatregelen, gehalte, de temperatuur en de concentra- ontziltingsinstallaties.’ ■

– Kort nieuws – Kort nieuws –

Afschaf Belasting op Leidingwater teruggedraaid

De door staatssecretaris Weekers van Financiën aangekondigde rechte, want de drinkwatersector levert een milieubewust product. afschaffing van de Belasting op Leidingwater per 1 januari 2013 Zo vinden zuivering en distributie plaats met gebruik van groene gaat tot teleurstelling van de drinkwaterbedrijven niet door. De energie en worden reststoffen voor 99% hergebruikt. Daar komt bij afschaffing was reeds door de Tweede Kamer goedgekeurd, maar dat de vraag naar kraanwater zó inelastisch is, dat het milieueffect wordt in het Lenteakkoord teruggedraaid. Dit kost een gemiddeld van deze maatregel nihil is. huishouden bijna 20 euro per jaar. Vewin vindt dat een eerste levensbehoefte die van essentieel belang De partijen bij het Lenteakkoord vinden dat de belasting in stand is voor de volksgezondheid, niet extra mag worden belast met een gehouden moet worden als milieubelasting en plaatsen drinkwater niet-werkende milieubelasting en pleit ervoor dat de Kamer haar daarmee in hetzelfde rijtje als aardgas, kolen en rode diesel. Ten on- eerdere toezegging nakomt.

8 waterspiegel / juni 2012 Drinkwaterbedrijven worden grondstoffenproducenten ‘Nederland moet over naar een duurzame water-economie’

Waar staat de drinkwaterwereld in de verduurzaming van onze samenleving? Welke uitdagingen dienen zich aan en welke rol kunnen de drinkwaterbedrijven spelen bij een transitie naar een meer duurzame economie? Hoogleraar transities en transitiemanagement prof. dr. ir. Jan Rotmans van de Erasmus Universiteit Rotterdam geeft zijn visie op deze en andere onderwerpen. Over circulair denken en Feyenoord-water.

Jan Rotmans is een maatschappelijk in het denken fungeert vervolgens als gedreven wetenschapper, met ruim 300 aanjager voor andere transities, bijvoor- publicaties op het gebied van klimaat- beeld op het gebied van energie, voed- verandering, global change modelle- sel, water of zorg.’ ring, duurzame ontwikkeling, transities en systeeminnovaties op zijn naam. Hij Glocalisering werkte bij het RIVM en de Universiteit ‘Verduurzaming was ooit een top- van Maastricht, waar hij het onderzoeks- downthema van de centrale over- instituut ICIS oprichtte. In 2004 richtte heid, waardoor consumenten, het hij DRIFT op, het onderzoeksinstituut maatschappelijk middenveld en het Dutch Research Institute For Transitions, bedrijfsleven werden wakker geschud. en werd hij hoogleraar in Rotterdam. Inmiddels zien veel bedrijven en instellingen kansen, door mee te gaan in die Kwaliteitsdrang beweging. Ik zie nu overal kleine en Rotmans is een man met een missie: de grotere lokale initiatieven ontstaan, overgang naar een duurzame samen- van overheden, bedrijven en burgers, leving. Daarvoor is een ingrijpende al dan niet collectief. We noemen dat omslag, een transitie, noodzakelijk. ‘glocalisering’: mensen gaan terug Daarbij ziet Rotmans klimaatverande- naar kleinere, lokale verbanden, om ring als een kans, zeker voor een land hun eigen situatie aan te pakken en als Nederland. Door klimaat-adaptief daar meester over te worden. Elk huis te ontwikkelen en te ordenen kan ons kan met moderne technische mid- Jan Rotmans: ‘Duurzaam móét!’. land een nieuwe, duurzame ‘maak- delen een energiecentrale zijn, die in industrie’ op poten zetten, bijvoorbeeld de eigen behoefte voldoet én nog wat een groen-chemische industrie of zilte energie kan terugleveren aan het net. Circulair denken landbouw. Maar waarom moet ‘duurzaam’ We gaan steeds meer naar een circu- Nu ligt er aan transities op het gebied eigenlijk? Rotmans: ‘De drang naar laire economie, waarin kringlopen van energie, zorg en voeding een ze- duurzaamheid heeft een aantal achter- worden gesloten. De Energiefabriek kere onvrede met de huidige situatie ten liggende oorzaken. Eén daarvan is het is daar een voorbeeld van: in 2008 grondslag. Met water is dat anders: nie- toegenomen besef dat de aarde geen was dat nog een vooruitstrevend mand in Nederland heeft echt te klagen onuitputtelijke bron van grondstoffen idee, maar inmiddels zijn vijftien over de drinkwatervoorziening. ‘Dat is en dat onze verspillende manier van waterschappen actief bezig de 350 klopt’, beaamt Rotmans. ‘We hebben leven eindig is. Daarnaast is er de afge- rwzi’s van Nederland om te vormen hier kwalitatief het beste drinkwater lopen decennia een sterk streven naar tot energie-neutrale of zelfs energie ter wereld, dat tegen een lage prijs bij je kwaliteit in de samenleving gekropen: leverende fabrieken. Hetzelfde geldt thuis wordt afgeleverd. Wat moet je daar- wij eisen schone lucht, een schone bo- voor de Reststoffenunie van de drink- aan verbeteren, zou je zeggen? Maar dat dem, betrouwbaar voedsel, een gezonde waterbedrijven. Dat soort voorbeelden is het oude denken. Ik zeg: Kijk breder, leefomgeving. Vijftig jaar geleden dacht zijn ook essentieel voor een transitie, bedenk slimme oplossingen om water te niemand daar over na, maar nu zijn dat omdat ze anderen inspireren om het koppelen aan energie of voedsel. Denk breed gedragen waarden. Zo’n omslag stokje over te nemen.’ in cycli en sluit ketens, dan is er van al-

waterspiegel / juni 2012 9 les mogelijk: lagere kosten bijvoorbeeld, een paar jaar geleden een visie voor de minder milieu-impact of een kleinere Haarlemmermeer opgesteld, waarbij watervoetafdruk. Een voorbeeld: ik ben een derde van de polder onder water is betrokken bij het verduurzamen van gezet, op basis van de waterbergings het Feyenoord-stadion in Rotterdam. opgave die men daar nu heeft.’ Daarbij kijken we naar energie, voeding, mobiliteit en water. Zo kan het regen- Water-economie water dat op het stadion terechtkomt, ‘Het toelaten van water biedt enorme worden opgeslagen in ondergrondse re- kansen: we gaan geen land teruggeven servoirs, zodat het later voor beregening aan de natuur, maar we gaan er geld van de velden kan worden hergebruikt. mee verdienen. We moeten een water- Maar toen riep iemand: ‘Waarom zuive- economie ontwikkelen, waarin meer ren we dat water niet en verkopen het functies aan water worden gekoppeld. als Feyenoord-water?’ Doorgeredeneerd Je kunt dan denken aan wonen op wa- kan elk bedrijf van enige omvang, elke ter, zoals nu in Zuid-Holland gebeurt boer, elke buurt of elke sportclub zoiets in de Poelpolder, tussen Naaldwijk en ontwikkelen.’ ’s-Gravenzande, waar 1.200 woningen worden ontwikkeld in een onder water Naast water ook grondstoffen. Lef en leiderschap gezette polder. Maar ook landbouw op ‘Dat soort out-of-the-box denken heb je water, bedrijventerreinen en andere nodig om transities in gang te zetten of economische activiteiten. Dat betekent zelf regelen. En water is lokale business te houden. Je hebt dus ook mensen met wel dat er een visie moet worden ont- bij uitstek.’ lef nodig, die leiderschap tonen en in ke- wikkeld op de indeling van grotere tens kunnen denken. Het gaat vaak om gebieden, met water als ordenend prin- Nieuwe partnerschappen combinaties van techniek, marketing cipe. Dat zou een nieuwe rol voor de ‘Als drinkwaterbedrijf ga je dan kijken en mensenkennis. Als je dat niet binnen waterschappen kunnen zijn. Daarvoor welke grondstoffen je kunt leveren één persoon of organisatie kunt vinden, is wel een cultuuromslag nodig, van voor de ontwikkeling van een gebied moet je dus partners zoeken.’ verdediger tegen water, tot aanvaller en en hoe je dat samen met anderen in een initiatiefnemer. Misschien moeten ze gesloten kringloop doet. Bij energie is ‘Water in zijn algemeenheid gaat een zichzelf wel opnieuw uitvinden en zich men daar, bijvoorbeeld in Rotterdam, al andere rol krijgen in Nederland. De omvormen tot energie/watercyclusbe- verder mee. Daar hanteert men een cas- wisselende afvoeren via de grote rivie- drijf annex projectontwikkelaar, grond- caderend model met vier schaalniveaus: ren, de grotere extremen in neerslag, stoffenproducent en natuurbeheerder.’ stad, wijk, buurt, gebouw. Uitgangspunt de inklinkende bodem en de stijgende is dat je alle energie zoveel mogelijk zeespiegel gaan voor grotere overschot- Is er voor de drinkwaterbedrijven eenzelfde opwekt in je eigen gebied. Dit gaat ook ten en tekorten zorgen dan we in het ontwikkeling te verwachten? voor grondstoffen en zorg gebeuren, dus verleden gewend zijn. We zijn sinds de Rotmans: ‘Jazeker, de watercyclus waarom niet met water? Ik noem het Middeleeuwen al 5 meter gezakt, de leent zich van nature perfect voor wel eens ‘Vooruit naar vroeger’: terug zoute kwel neemt toe. De druk van het circulair denken. De drinkwaterbe- naar de grass roots van de maatschap- water wordt te groot, het wordt te kost- drijven zijn daar volgens mij dan ook pij. Lokale oplossingen voor lokale pro- baar om dijken te blijven verhogen en te al verder mee dan andere organisaties. blemen. Mensen willen tegenwoordig blijven pompen. Dat gaat ook gevolgen Drinkwaterbedrijven worden produ- weten waar hun eten vandaan komt en krijgen voor de drinkwatervoorziening.’ centen van energie en grondstoffen, en willen voor hun energie niet afhanke- gaan daar meer geld mee verdienen dan lijk zijn van een landelijk elektriciteits- Ordenend water met waterproductie. De nieuwe duurza- net. Het is de ultieme individualisering ‘We zullen water meer gaan toelaten me economie streeft naar lokale geslo- van de samenleving, maar tegelijkertijd in onze leefgebieden. Water, groen ten kringlopen. Dus niet: grondstoffen zie je communities ontstaan, nieuwe en energie worden de dragers van de of halffabricaten aanvoeren vanaf de partnerschappen en samenwerkingsver- ruimtelijke ordening van Nederland. andere kant van de wereld, waar ze toe- banden zoals coöperaties. Na de verzui- Dat betekent in de praktijk dat we vallig het goedkoopst kunnen worden ling is de samenleving aan het ontzuilen een flink deel van de Randstad onder geproduceerd. Maar juist lokaal kijken: en aan het horizontaliseren. Mensen water zullen moeten zetten. Zo heb ik wat hebben we nodig en wat kunnen we articuleren hun gemeenschappelijke

10 waterspiegel / juni 2012 wensen en zoeken gezamenlijk naar op- woningcorporatie of een gemeente. Het lossingen in netwerken. En als de over- circulaire denken neemt alleen maar heid niet thuis geeft, regelen mensen toe, gewoonweg omdat de samenleving steeds meer dingen zelf wel, geholpen dat eist.’ door de transparantie van internet. Je ziet dat nu al gebeuren met collectieve Welke rol speelt Brussel in uw verhaal? energiecontracten, verzekeringen, aan- Rotmans: ‘De drinkwaterbedrijven heb- schaf van zonnepanelen. Dat zal alleen ben eigenlijk de wind in de rug met alle maar toenemen, dat wordt een echte ontwikkelingen die ik hierboven heb revolutie.’ geschetst: duurzaamheid, circulair denken, ketens sluiten. De Europese focus U gelooft dus niet in aparte drinkwaterbedrij- op integrale benadering van internati- ‘Denk in cycli en sluit ketens.’ ven, waterschappen en rioolbeheerders? onale stroomgebieden lijkt me daarbij Rotmans: ‘Het systeem in Nederland is een logische ordening, mede vanwege niet meer van deze tijd. In de meeste de grensoverschrijdende problematiek. Nederland technisch en qua kennis een landen zijn waterbeheer, zuivering en Dat sluit ook aan op mijn visie van ge- goede uitgangspositie voor de ontwik- drinkwaterproductie geïntegreerd; daar biedsordening en de rol van water daar- keling van een water-economie, maar moeten wij ook naartoe. Een watercy- in. Vanuit Brussel verwacht ik op enig institutioneel is het hier een drama. Er clusbedrijf zoals Waternet is veel beter moment de roep om meer marktwer- zit nog steeds een dikke kleilaag in het in staat antwoorden te formuleren op king van de drinkwatersector. Als dat bestuur, die vernieuwingen tegenhoudt. de vragen van vandaag en morgen. De wordt ingezet vanuit kringloopdenken Ook de versnippering en de eilandjes- samenwerking neemt nu wel toe, onder en verbreding, ben ik daar voor. We krij- cultuur van alle verschillende water- druk van het Bestuursakkoord Water. gen in de toekomst ook een ander soort clubs leidt tot een behoudende sfeer. Maar vanuit duurzaamheid had dat al democratie: het wordt meer enerzijds Dat moet echt anders; de luiken moeten veel eerder moeten gebeuren. In andere het lokale niveau en anderzijds Brussel. open. De wereld is aan het veranderen, sectoren zie je dat ook: een energiebe- Veel van de lagen daartussen gaan ver- ze zullen wel mee móéten.’ ■ drijf móét gaan samenwerken met een dwijnen. Als waterland bij uitstek heeft

– Kort nieuws – Kort nieuws –

Focus resolutie schaliegas op water

Vewin vindt de resolutie over schaliegas, die het Europees Parlement voorbereidt, niet voldoende ingaan op de risico’s voor het grondwater. De resolutie behandelt de milieueffecten van de winning van schaliegas. De Commissie van Milieu, Volksgezondheid en Voedselveiligheid werkt dit uit in een rapport, onder leiding van de Poolse rapporteur Boguslaw Sonik. Het rapport wijst vooral de integriteit van de boorgatconstructie aan als risicofactor voor het milieu. Vewin is van mening dat het (proef) boren naar schaliegas grote risico’s voor het grondwater met zich mee kan brengen. Naar onze mening worden deze risico’s voor het grondwater en derhalve de drinkwaterwinning door de rapporteur onvoldoende in kaart gebracht. Waterbedrijven moeten nauw bij alle activiteiten en monitoring worden betrokken.

Vewin is verheugd dat Europarlementariërs Judith Merkies Een zogenoemde Shale shaker in bedrijf. (Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten) en Esther de Lange (Europese Volkspartij) een aantal breed onderschreven amendementen hebben ingediend om de ontwerpresolutie op deze grondwater te laten verrichten. Bovendien zal volgens Merkies en punten aan te scherpen. Met name worden daarbij het belang van de De Lange nog lange tijd na beëindiging van de productie controle in bodem voor drinkwaterwinning en mogelijke risico’s in dat verband en rondom de boringen nodig zijn. Stemming over de amendementen belicht. In deze wijzigingsvoorstellen wordt bepleit om ook drinkwa- in de Milieucommissie vindt plaats op 10 juli 2012. Het Parlement zal terbedrijven nauw te consulteren in alle activiteiten en monitoring hier waarschijnlijk in september over stemmen in Straatsburg. niet te beperken tot de boring zelf, maar om ook metingen in het Zie ook pag. 22-23: ‘Schaliegaswinning alleen als het 100% safe is’.

waterspiegel / juni 2012 11 Walter van der M eer, nieuwe directeur Oasen ‘Innovatie gaat ook om betere interactie met de klant’

Sinds 1 februari 2012 is prof. dr. ir. Walter van der Meer – naast hoogleraar Innovatieve waterzuiveringsprocessen aan de TU Delft – algemeen directeur van drinkwaterbedrijf Oasen in Gouda. Hiervoor werkte hij geruime tijd bij Vitens waar hij sinds 2009 een directiefunctie vervulde.

alter van der Meer is de opvolger van Alexander Vos W de Wael, die ruim 25 jaar directeur van Oasen was. Op 1 april 2012 verliet Vos de Wael, vlak voordat hij 68 jaar werd, het drinkwaterbedrijf. Onder zijn leiding maakte Oasen de afgelopen decennia een grote kwalitatieve verbetering door. Qua productie, distributie én organisatie heeft Oasen zich ontwikkeld tot een gezond drinkwaterbedrijf dat klaar is voor de toekomst.

U komt van het grootste drinkwaterbedrijf en werkt nu bij één van de kleinere. Hoe bent u tot deze overstap gekomen? Van der Meer: ‘Ik ben zo’n 20 jaar geleden als manager Procestechnologie begonnen bij één van de rechtsvoorgan- gers van Vitens, Waterleiding Friesland. Via verschillende functies ben ik in juni 2009 toegetreden tot de directie. Eind 2011 kwam de vacature van directeur bij Oasen in beeld en dacht ik: ‘Dat spreekt me aan!’ Daarna ging het snel. Mijn voorganger heeft me nog twee maanden ingewerkt, dus ik voel me inmiddels al helemaal thuis. Een prachtig dynamisch bedrijf, waar volop interessante ontwikkelingen in gang zijn gezet die ik weer een stapje verder hoop te brengen.’

Wat zijn verschillen en overeenkomsten tussen een groot en een klein bedrijf? Walter van der Meer: ‘Voelhorens uitsteken naar eindgebruiker’. Van der Meer: ‘In principe is er niet veel verschil tussen de drinkwaterbedrijven: we zijn allemaal bezig met het produ- ring maakt dat niet zo veel uit. Wel zijn oplevert dan zuivering van grond- of ceren en distribueren van betrouwbaar op technisch vlak soms zaken anders oppervlaktewater. Ook veroorzaakt ons drinkwater. Natuurlijk, bij de één lopen geregeld. Zo produceert Oasen voorna- verzorgingsgebied – het laaggelegen er 30 monteurs rond en bij de ander melijk drinkwater door oeverinfiltratie, veengebied van West-Nederland – en- 300, maar voor de totale bedrijfsvoe- wat nét even andere aandachtspunten kele specifieke problemen, zoals onge-

12 waterspiegel / juni 2012 ‘Ons doel: altijd onberispelijk drinkwater uit de kraan’

lijk verzakkende leidingen en rubberen plande renovatie van onze productielo- op de buitenwereld gericht. Vorig jaar verbindingen die worden aangevreten catie Kamerik pakken we niet alleen de hebben wij bijvoorbeeld de techniek door het zure grondwater. Maar dit winning, de zuivering en de leidingen van het ice pigging uit Engeland naar heeft ook een positieve zijde: het heeft op, maar gaan we ook het klantproces ons land gehaald.’ volgens mij een bijzondere bedrijfscul- optimaliseren. De ervaringen die we tuur tot gevolg gehad. Sinds 1883 is in hierbij opdoen, willen we vervolgens Samenwerking dit natte veenweidegebied geploeterd uitrollen naar de andere productieloca- Zijn er vraagstukken die u, samen met Vewin om de drinkwatervoorziening op poten ties. Het ambitieniveau is hoog: zo gaan sectorbreed wilt aanpakken? Hoe ziet u de te krijgen en veilig te stellen. Dat heeft we onderzoeken wat er nodig is om vol- samenwerking met de andere partners uit de bij deze organisatie geleid tot een groot ledig storingsvrij te draaien.’ waterketen? probleemoplossend vermogen en een Van der Meer: ‘Er komt een aantal onmiskenbare daadkracht.’ U bent naast directeur van Oasen ook hoog- uitdagingen op ons af, zowel uit de leraar aan de TU Delft. Hoe ziet u de com- klimaathoek, als door demografische Waar wilt u over vijf jaar staan om met binatie van deze twee functies? Wat zijn de en technologische ontwikkelingen en voldoening terug te kunnen kijken op deze voordelen? als gevolg van nieuw beleid. Nadere sa- periode? Van der Meer: ‘Samen met mijn col- menwerking in de waterketen is onont- Van der Meer: ‘Er ligt een strategisch lega’s Luuk Rietveld en Jan Peter koombaar. Vroeg of laat gaan burgers plan voor de komende tien jaar, gericht van der Hoek vervul ik de leerstoel vraagtekens zetten bij het feit dat ze nu op de boven- en ondergrondse infra- Drinkwatervoorziening, die daarvóór op watergebied van drie partijen reke- structuur. Dat gaan we uitvoeren. Ik werd bekleed door collega Hans van Dijk. ningen krijgen. Het Bestuursakkoord verwacht niet dat het roer opeens 180 Wij doen dat in deeltijd; ik besteed daar Water is de eerste aanzet, maar kende graden omgaat. Oasen is een compleet, één dag per week aan mijn vakgebied: geen gelukkige start. Ik denk dat modern drinkwaterbedrijf met zijn wor- innovatieve waterzuiveringsprocessen. dwang samenwerking niet stimuleert. tels stevig in de lokale ondergrond en Ik vind deze kruisbestuiving tussen Aanwijsbaar gezamenlijk voordeel doet met een goed onderbouwde visie op de praktijk en wetenschap zeer belangrijk, dat wel.’ toekomst. Wat me nu al is opgevallen, voor beide partijen. Als drinkwaterbe- zijn de slagvaardige cultuur en de grote drijf zit je dicht bij het vuur, wat nieuwe ‘Oasen is op kleine schaal al aan het betrokkenheid van de medewerkers.’ methoden en technieken betreft. En als samenwerken met gemeenten en water- kennisinstituut is het belangrijk om te- schappen. Ik denk dat dit vanzelf gaat Waar liggen voor Oasen de uitdagingen in de rugkoppeling uit de praktijk van alledag groeien, in het kader van de noodzake- komende jaren? te krijgen.’ lijke vervanging van de ondergrondse Van der Meer: ‘Wij gaan, nog meer dan infrastructuur. De komende jaren is we al deden, de voelhorens richting de Bij Vitens was u sterk betrokken bij de in- niet alleen het waterleidingnet aan klant uitsteken. We streven daarbij naar novatie. Wat gaan we daarvan terugzien bij vervanging toe, maar ook een groot tweerichtingsverkeer; zenden, maar Oasen? deel van het rioleringsstelsel. Er wordt ook het ontvangen van feedback. Nu Van der Meer: ‘Wij gaan als kleiner nu vooral informatie uitgewisseld tus- gebeurt er al veel via website, e-mail en drinkwaterbedrijf niet allerlei grote sen stakeholders. De volgende stap zal sms. Maar we willen ook met gericht innovatieprogramma’s opzetten. Dat hoogstwaarschijnlijk het synchroni- geplaatste smart meters en sensoring is de taak van de gezamenlijke kennis- seren van werkzaamheden zijn. Het meer informatie over de kwaliteit en instituten in onze sector, zoals Wetsus gaat om enorme bedragen; alleen in de kwantiteit van het geleverde water en KWR. Zo hebben we onlangs weer ons gebied al om 100 miljoen euro, dus ontvangen en delen. Innovatie gaat over aangesloten bij het BTO, het Bedrijfstak landelijk gaat het om miljarden. Daarop nieuwe hard- en software, én over meer onderzoek. En soms pak je ook bilate- zal op enig moment regie nodig zijn en interactie met de klant. Oasen is daar raal met collega-waterbedrijven onder- ik verwacht dat dáár echte ketensamen- heel ver mee. Een voorbeeld: bij de ge- werpen op. Oasen heeft zich altijd sterk werking zal ontstaan.’ ■

waterspiegel / juni 2012 13 Parlementair werkbezoek productielocatie Dunea ‘Het Binnenhof ligt aan de Maas’

Parlementariërs en medewerkers van zes Tweede Kamerfracties brachten maandag 21 mei jl. een werkbezoek aan de productielocatie Scheveningen van Dunea Duin & Water. Naast een inhoudelijk deel stond ook een excursie in het duingebied op het programma.

unea-directeur en gastheer Piet Jonker gaf in zijn wel- D komstwoord een inkijkje in de historie en de bedrijfsvoering van het drinkwaterbedrijf. Hij stond stil bij het belang van Europese regelgeving voor de drinkwatervoorziening, maar pleitte ook voor de mogelijkheid van een nationale kop op Europees beleid. In het kader van het Bestuursakkoord Water kon hij een pilot gezamenlijk rioolbeheer melden, die Dunea uitvoert met de gemeente Noordwijkerhout. Hij sloot af met het voor veel Tweede Kamerleden verrassende feit dat Dunea ‘hun’ Hofvijver tegenwoordig vult met... Maaswater.

Water centraal in duurzaamheidsstreven De directeur van Vewin, Theo Schmitz, schetste de samenhang tussen mondi- Implementeer KRW Bescherm onze bronnen ale ontwikkelingen op het gebied van De Tweede Kamerleden Johan Houwers Ten aanzien van het Deltaprogramma klimaat, demografie en economie, en de (VVD), Stientje van Veldhoven (D66), Zoetwater werd opgemerkt dat het rijk gevolgen daarvan voor de drinkwater- Paulus Jansen (SP), Lutz Jacobi (PvdA), de centrale regie bij het HWS moet heb- voorziening en de volksgezondheid. Hij Michiel Holtackers (CDA) en een delegatie ben en dat de drinkwatervoorziening hamerde daarbij op het belang voor de van de PVV werden door beleidsmedewer- zijn hoge positie in de nationale verdrin- drinkwatersector van de trits ‘Besparen kers van Vewin bijgepraat op de belang- gingsreeks niet mag verliezen. Ook in het – Produceren – Hergebruiken’. Voor de rijkste waterdossiers. Zo werd aandacht kader van de Structuurvisie Ondergrond toekomst putte Schmitz enige hoop uit de gevraagd voor het belang van tijdige en wordt gepleit voor een verdringingsreeks resultaten van het onlangs gehouden wa- adequate implementatie van de KRW. Ook met een hoge prioriteit voor drinkwater. terforum in Marseille, in de aanloop naar vroeg Vewin steun voor het opnemen van Daarnaast vraagt Vewin hier aandacht Rio+20, de VN-conferentie over duurzame specifieke geneesmiddelen in de Richtlijn voor een integrale visie en ruimtelijke ontwikkeling die eind juni wordt gehou- prioritaire stoffen, waarvan de behande- bescherming van drinkwaterbronnen. den. Bij de EU bespeurde hij enige terug- ling in het Europees Parlement onlangs is Datzelfde onderwerp kwam aan bod in houdendheid en hij pleitte daarom voor begonnen. het licht van gewasbescherming in de extra aandacht voor de positie en de rol landbouw. Vewin wil dat in 2018 95% van van water bij het behalen van duurzaam- de bestaande drinkwaterknelpunten voor heidsdoelen. oppervlakte- en grondwater is opgelost.

14 waterspiegel / juni 2012 De Kamerleden krijgen in het duingebied uitleg van een Dunea-medewerker.

Vewin ziet de samenwerking binnen het vrijstelling voor de drinkwaterbedrijven van gevaar of sterke achteruitgang van de Bestuursakkoord Water langzaam op voor het betalen van vennootschapsbe- waterkwaliteit. Zo is er steeds voldoende gang komen. Vewin pleit ervoor het mo- lasting vanwege concurrentieverstoring. schoon en zuiver betaalbaar water, waar- del van de drinkwatersector als voorbeeld De waterbedrijven opereren niet op een bij we terughoudend moeten zijn met te nemen voor de afvalwaterketen. markt en dus kan er geen sprake zijn extra heffingen, anders dan volgens het van concurrentie of verstoring daarvan. principe ‘de vervuiler betaalt’.’ Verder werd kort stilgestaan bij het be- Bovendien leidt de belastingheffing tot lang van de door de drinkwatersector hogere administratieve lasten en dus een Paulus Jansen (SP) twitterde na de bijeen- zelf geïnitieerde benchmark. Deze on- hogere kostprijs voor water. komst: ‘Goed verhaal Theo Schmitz over derlinge vergelijking heeft geleid tot vol- gevolgen klimaatverandering drinkwa- ledige transparantie en grotere efficiency. Grijs water ter.’ Hij doelde hiermee onder andere op Dunea-directeur Piet Jonker noemde het De aanwezige Kamerleden stelden en- de sterker fluctuerende debieten van onze daarom ook onnodig dat nu een nieuw kele, soms kritische vragen en gaven grote rivieren. Jansen: ‘Vooral bij droogte toezichtorgaan wordt ingesteld voor de na afloop aan toch weer enkele nieuwe zal de waterkwaliteit in de Rijn en de drinkwatersector. aandachtspunten te hebben gehoord. Maas kritischer worden. Als er evenveel Zo legde Stientje van Veldhoven (D66) vervuiling terechtkomt in een rivier die Tot slot werd de onduidelijkheid rondom tijdens de discussie de verbinding met weinig water bevat, stijgt de concentratie enkele belastingen in de drinkwatersec- haar wens voor een integrale waterprijs van ongewenste stoffen.’ Daar zal een tor gehekeld. Zo wilde het kabinet-Rutte en een ‘grijs waterstelsel’: ‘Met één prijs adaptatie-oplossing voor gevonden moe- in het belastingplan 2012 de Belasting voor de totale kosten van een liter water ten worden. Jansen plaatste een kantteke- op Leidingwater nog afschaffen, terwijl wordt de consument optimaal gestimu- ning bij de ontwikkelingssamenwerking het Lenteakkoord deze belasting in stand leerd om zuinig te zijn met water. Als door de drinkwaterbedrijven: ‘In principe wil houden. Ook de inactieve houding we een eerlijke prijs hebben, komt ook is kennisdeling prima, maar enige terug- van de opeenvolgende staatssecretaris- een ‘grijs waterstelsel’ als optie weer houdendheid is gepast. Het betreft hier sen en ministers op het gebied van de om de hoek kijken. De consument zal geen kerntaak van de drinkwaterbedrij- precario op nutsleidingen is Vewin een dan zoeken naar mogelijkheden om het ven en het moet dus geen consultancy- doorn in het oog. Zeker nu steeds meer gebruik van kostbaar drinkwater terug achtige trekjes krijgen.’ gemeenten deze precario gaan heffen of te brengen. Bij het huidige prijzenstelsel dit voorbereiden. Tot slot pleit Vewin voor is ‘grijs water’ nog onvoldoende interes- Natuurbeheer en drinkwaterproductie sant.’ Na de inhoudelijke presentaties kregen de Kamerleden en hun medewerkers in Veiligheid het veld tekst en uitleg over de drink- Johan Houwers (VVD) gaf aan het werk- waterproductie op deze locatie. Dunea bezoek absoluut nuttig te vinden: ‘Ik heb Duin & Water koppelt in de Scheveningse nog weer extra bewondering voor onze duinen natuurbeheer, recreatie en drinkwaterbedrijven gekregen. Ze leveren waterproductie aan elkaar. Hierdoor een prima product tegen een scherpe, komen zaken als Natura 2000, KRW en lage prijs. Verder viel mij op dat er extra de Drinkwaterwet hier op natuurlijke veiligheidsmaatregelen zijn getroffen wijze bij elkaar. Al met al een geslaagd en waardoor de wateraanvoer gestopt en/of nuttig werkbezoek, aldus de aanwezige gescheiden kan worden ter voorkoming Kamerleden. ■

waterspiegel / juni 2012 15 Ketensamenwerking Drenthe is op stoom ‘Waar een wil is, is een weg’

Mede onder invloed van het Bestuursakkoord Water vinden steeds meer waterketenpartners elkaar. Waterspiegel zoekt overal in het land naar succesfactoren en aansprekende voorbeelden. Dit keer: de puurwaterfabriek in het Drentse Nieuw-Amsterdam, een joint venture van Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD) en waterschap Velt en Vecht. Met als basis: de wil om er samen wat van te maken.

aterschap Velt en Vecht en Waterleidingmaatschappij W Drenthe (WMD) zijn gezamenlijk eigenaar van het bedrijf NieuWater dat op revolutionaire wijze industrieel water produceert uit effluent van een rioolwaterzuiveringsinstallatie. Dijkgraaf Albertine van Vliet- Kuiper, directeur van NieuWater Gerrit Veenendaal en manager Onderzoek en Plannen van WMD Norbert Veldkamp geven hun visie op het succes van deze gezamenlijke onderneming.

Van Vliet-Kuiper: ‘Onze samenwerking dateert al van ver vóór het BAW. Wij trekken zoveel mogelijk samen op, zoals bijvoorbeeld bij de pilot ‘Waterakkers’ in Erica, of bij de watervoorziening voor het Dierenpark Emmen. Ook bij de gemeenten, bij nieuwbouw- en renovatieplan- nen, proberen we in een zo vroeg mo- Gerrit Veenendaal (l), Albertine van Vliet-Kuiper (m) en Norbert Veldkamp (r). gelijk stadium aan tafel te zitten. Goede samenwerking kun je niet van bovenaf afdwingen, die ontstaat bottom-up, in wending. De Nederlandse Aardolie Onderzoek en Plannen bij WMD. ‘We de uitvoering. Je komt elkaar binnen de Maatschappij (NAM) wilde in die peri- zijn gaan kijken naar mogelijke bron- keten steeds tegen, je zoekt elkaar op.’ ode opnieuw olie gaan winnen uit het nen en kwamen – ook tot onze eigen Schoonebekerveld, onder andere door verbazing – uit bij het effluent van de ‘Dat klopt’, beaamt Veenendaal, ‘Je water te verhitten tot stoom en te injec- rioolwaterzuiveringsinstallatie van Velt merkt dat vanuit de inhoud samenwer- teren in het olieveld. Hierdoor wordt de en Vecht in Emmen.’ ken het beste uitpakt. Als je eerst struc- olie beter vloeibaar en is makkelijker turen gaat zitten verzinnen, vormen die te winnen. Voor de productie van deze Innovatie vaak eerder een belemmering.’ ‘Daarbij stoom is ultrapuur water nodig, om NieuWater ontwikkelde een innovatief helpt het als je bereid bent om op ter- schade aan pompen en turbines te voor- ontwerp om effluent als grondstof voor mijn je eigen identiteit los te laten’, vult komen. Met die vraag klopte NAM dus de grootschalige productie van ultra- Veldkamp aan. ‘Angst of vasthouden aan aan bij WMD en Velt & Vecht. puur water te gebruiken. Op basis hier- oude verworvenheden zijn geen goede van is een fabriek gebouwd die in 2008 basishoudingen voor succes.’ Probleem daarbij was dat oppervlak- operationeel werd. NieuWater levert nu tewater kwalitatief gezien minder ge- 8.200 m³ ultrapuur water per dag, en Marktvraag schikt is voor ultrapuurwaterproductie kan maximaal 10.000 m³/dag produce- De samenwerking tussen Waterleiding en dat in Drenthe grondwater niet meer ren. Een bijkomend voordeel is schoner maatschappij Drenthe (WMD) en water- gebruikt mag worden voor de productie oppervlaktewater, doordat er jaarlijks schap Velt en Vecht gaat dus al ver te- van industriewater. ‘Een leuke uitda- 30 ton rioolslib minder in terechtkomt. rug, maar nam in 2004 een opvallende ging’, aldus Norbert Veldkamp, manager ‘De puurwaterfabriek is een uniek

16 waterspiegel / juni 2012 initiatief’, aldus Veenendaal. ‘De combinatie van hoogwaardige technieken, de minimale inzet van chemicaliën, de zeer vérgaande opwerking van effluent én het feit dat je een afvalstof omzet in een grondstof, maken dit project tot een grensverleggend en innovatief voorbeeld.’

Het Bestuursakkoord Water (BAW) noemt innovatie als belangrijk aanknopingspunt voor samenwerking. Hoe zien de partners in NieuWater dat? Van Vliet-Kuiper: ‘Doorslaggevend bij wij zo’n doorontwikkeling helemaal op len. Schakel ons of het waterschap in, onze samenwerking waren volgens mij eigen houtje doen. Maar in samenwer- wij beschikken over de knowhow én de de personen die destijds aan het roer king met bijvoorbeeld Wetsus zie ik vele mensen.’ Je merkt daar nog wel wat aar- stonden bij onze organisaties. Wim mogelijkheden in het verschiet.’ zeling. Niet voor niets is het motto van Wolthuis, onze vorige dijkgraaf, en Karst de samenwerking in het noorden: ‘Eerst Hoogsteen, directeur van WMD, zijn Veenendaal: ‘We doen een aantal onder- zien, dan geloven’.’ ondernemende mensen. En daarnaast zoeken zelf, bij ons centrum voor water- lag er een concrete marktvraag op tafel. kwaliteit en watertechnologie, WLN. Dit Veenendaal: ‘Overigens zit innovatie dus Goede samenwerking wordt geboren is overigens een samenwerkingsverband niet alleen in nieuwe technieken, maar als partners op het juiste moment kan- van Waterbedrijf Groningen en WMD. ook in een nieuwe manier van samen- sen pakken, niet door eerst een vorm Ook hebben we met de waterschappen werken. In de puurwaterfabriek hebben te bedenken en dan pas aan de slag te Hunze en Aa’s en Noorderzijlvest een mensen uit twee verschillende bedrijfs- gaan. Voor ons is innovatie een leidend vereniging opgericht om de contacten culturen, die van het waterschap en van beginsel. Er komt veel op ons af, als ge- met Wetsus te stroomlijnen, met als WMD, moeten leren samenwerken. Dat volg van klimaatveranderingen, maar doel om gerichte onderzoeken in de dit lukt, is op zichzelf ook een stap voor- ook door organisatorische wijzigingen, waterketen te steunen en van elkaar te waarts, een vernieuwing.’ bijvoorbeeld als gevolg van het BAW of leren.’ verdere bezuinigingen. Als je alles blijft Van Vliet-Kuiper: ‘Dat illustreert eigen- doen op de manier waarop je het altijd Kwetsbaar lijk mijn eerdere punt: je vindt elkaar hebt gedaan, red je het niet.’ Veldkamp: ‘Vooral voor kleinere ge- in de uitvoering. Gewoon samen aan de meenten is het belangrijk om kwets- slag, dan komt de rest vanzelf. Daarbij Veldkamp: ‘De puurwaterfabriek heeft baarheden te verminderen. Als een kan de krappe financiële situatie mis- ons de nodige nieuwe kennis opgele- afdeling Rioolbeheer bijvoorbeeld uit schien juist tot slimmere en betere verd. Deze techniek kan wellicht ook op één of twee personen bestaat, ben je oplossingen leiden. Onder druk krijgen andere terreinen worden ingezet, zoals heel kwetsbaar. Wij zeggen dan: ‘Dáár creativiteit en vernieuwende ideeën bij het verwijderen van medicijnresten moet je dus kennis en handjes bunde- immers vaak meer ruimte.’ uit water. Innovatie houdt natuurlijk nooit op, daar kun je op voortborduren.’ Kan die innovatie zo ver gaan dat we ook in Nederland overal watercyclusbedrijven gaan Kennisexport krijgen, mede als gevolg van het BAW? Veenendaal: ‘We hebben bijvoorbeeld Van Vliet-Kuiper: ‘Ik sluit niets uit: split- onlangs een opdracht gekregen van sen en verdelen van werkzaamheden of een oliebedrijf uit Kazachstan: men wil juist samenbrengen van nu nog afzon- daar met onze kennis een soortgelijk project starten. Maar ook toepassing van onze technieken in andere sectoren is denkbaar. Dus behalve met puurwater Gerrit Veenendaal: verdienen we ook nog eens geld met kennisdeling en -export.’ ‘Innovatie ook

Van Vliet-Kuiper vult aan: ‘Binnen het zoeken in manier BAW wordt veel gepraat over de gou- den driehoek: overheid, wetenschap van werken’ en bedrijven. Het kan nooit zo zijn dat

waterspiegel / juni 2012 17 Norbert Veldkamp: ‘Puurwaterfabriek heeft veel nieuwe kennis opgeleverd’

derlijk belegde taken. Waterschappen puurwaterfabriek bekijken. Dat is geen staan wat dat betreft vaak in de spot- speeltje, maar een bedrijf dat gewoon lights, denk aan de recente motie winst moet opleveren. Winst die terug- Schouw in de Tweede Kamer. Een be- vloeit naar de belastingbetaler doordat langrijkere overweging vind ik dat we wij bijvoorbeeld met dat geld kosten kun- allemaal bezig zijn met de veiligheid nen dekken, die anders tot een tariefstij- van ons land. Niet alleen door het sterk ging zouden leiden. Het kost misschien maken en houden van de dijken, maar wat tijd, maar er wordt hard gewerkt om ook door het in stand houden van een de sector efficiënter te maken.’ betrouwbare drinkwatervoorziening. Het gaat om existentiële belangen: Zijn er nog specifieke Drentse elementen in de volksgezondheid, bescherming tegen samenwerking? dodelijke ziekten en bescherming tegen Veldkamp: ‘Wij hebben er bij de provin- voorbeeld voor boeren, steeds belangrij- de elementen, tegen overstromingen. cie in het verleden voor gepleit water als ker. Zeker in Drenthe is een uitgebalan- Daarom denk ik dat je het in ieder ge- leidend te beschouwen in de ruimtelijke ceerd waterbeheer nodig. Daar moeten val hebt over een overheidstaak. Zulke ordening. Dat besef is inmiddels goed we dus absoluut samen optrekken.’ basale taken kun je niet overlaten aan doorgedrongen en heeft bijvoorbeeld een commercieel bedrijf, met aandeel- mede geleid tot het opstellen van een Van Vliet-Kuiper: ‘Wat hier momenteel houders en een winstoogmerk.’ provinciale Structuurvisie Ondergrond, ook speelt, is de voorgenomen fusie de eerste in Nederland. Daarbij is goed tussen de waterschappen Velt en Vecht Het BAW is ongeveer een jaar geleden ge- gekeken naar de specifieke geologische en Regge en Dinkel. Dat vergt enerzijds sloten; de eerste opbrengsten zijn zichtbaar, en geohydrologische aspecten in dit ge- veel aandacht en energie, maar schept maar echt hard gaat het nog niet. Wordt bied. Die is vrij bijzonder: je kunt deze tegelijkertijd extra mogelijkheden om het tijd voor de staatssecretaris om de stok- provincie nog het beste zien als een zaken efficiënter aan te pakken. We achter-de-deur tevoorschijn te halen? omgekeerd soepbord.’ streven in dat kader ook een shared Van Vliet-Kuiper: ‘Zoals gezegd: ik denk services-aanpak na, bijvoorbeeld op het niet dat je veranderingen van bovenaf Veenendaal: ‘Inderdaad, Drenthe is gebied van aanbesteding en inkoop. kunt afdwingen. Wij hebben als water- hooggelegen en kent een specifieke geo- Inmiddels hebben vijf waterschappen schappen aangegeven dat onze tarieven logische situatie die gevolgen heeft voor aangegeven dat zij zich daarbij aanslui- maximaal 5% zullen stijgen en dat we te- de waterhuishouding. Neerslag stroomt ten; twee andere denken daarover. Wat gelijkertijd de afgesproken bezuinigingen snel af richting het noorden en het wes- mij betreft zijn ook de drinkwaterbe- zullen behalen. Daar zijn we dus serieus ten, en zakt weg in de zandige bodem. drijven van harte welkom. Het uitein- mee bezig en in dat kader kun je ook zo’n We beschikken over zo weinig opper- delijke doel is een zo efficiënt mogelijke vlaktewater, dat het in de zomer moet inrichting van de waterketen, tegen de worden aangevoerd van het IJsselmeer. laagste maatschappelijke kosten.’ De waterbehoefte van de landbouw en de industrie, gecombineerd met grotere Veldkamp rondt af: ‘Ik denk dat we pieken en dalen in neerslag kan leiden kunnen concluderen dat er vele moge- tot verdroging, maar ook lokale water- lijkheden en aanknopingspunten zijn overlast. Van oudsher is de reflex van voor samenwerking in de waterketen. het bestuur: ‘Zo snel mogelijk van het Maar de meest belangrijke succesfactor water af.’ Dat moet veranderen; hoewel lijkt toch wel te zijn: de wil om samen te water niet echt schaars te noemen is werken. Dus: ‘Eerst ‘willen’, dan volgen in Nederland, wordt lokale retentie, bij- ‘zien’ en ‘geloven’ vanzelf!’ ■

Albertine van Vliet-Kuiper: ‘Water heeft speciale aandacht n odig’

18 waterspiegel / juni 2012 Project: invoering benchmarking Kenia ‘Prestatieverbetering door benchmarking’

De drinkwatervoorziening in Kenia voldoet niet aan de eisen van de nationale overheid. Het aantal aansluitingen en de bedrijfsprestaties blijven achter bij de doelen en de situatie verbetert slechts langzaam. Om te voldoen aan de Millennium Development Goals is extra inspanning nodig en benchmarking kan daarbij helpen. Vitens Evides International (VEI) en Vewin assisteren hun Keniaanse collega’s bij de invoering van een benchmark-systeem.

e Keniaanse watersector werkt al hard aan een effectievere en D efficiëntere waterlevering. Maar er is nog veel te verbeteren, bijvoorbeeld op het gebied van Non-Revenue Water (NRW, niet in rekening gebracht water). Gemiddeld verliest een Keniaans waterbedrijf 48% aan inkomsten over het water dat het systeem wordt ingepompt. Dit wordt veroorzaakt door productieverliezen, lek- kages, meetfouten en commerciële verliezen (illegale aansluitingen, ontbrekende of slecht functionerende meters). kers van de koplopers begeleiden bij de waarde van benchmarking voor de Benchmarking introductie van een benchmarkcyclus. Keniaanse watersector. Benchmarking en prestatieverbetering Als eerste worden de prestaties van de door de uitwisseling van best practices waterbedrijven onderling vergeleken en Startbijeenkomst hebben in de Nederlandse drinkwater- zullen de best practices worden geïnven- In februari 2012 vond een startbijeen- sector de afgelopen 15 jaar geleid tot aan- tariseerd. Op basis van de inventarisatie komst plaats met de directeuren van zienlijke efficiencywinst. Een periodieke, worden via Task Groups verbeterplan- de negen koplopers, het bestuur van transparante vergelijking van bedrijfsre- nen opgesteld voor de drie belangrijkste WASPA en vertegenwoordigers van de sultaten blijkt een sterke motivator voor knelpunten en zullen verbeteringen EU, VEI en SNV. De waterbedrijven kwa- verbetering. Door het uitwisselen van worden doorgevoerd onder begeleiding men met drie aandachtsgebieden, waar ervaringen en best practices is een leer- van short term experts van Vitens, zij gezamenlijk verbetering willen boe- cyclus ontstaan, waarbij de koplopers een Evides en WML. Om de toepassing van ken: verlaging van NRW en verhoging voorbeeld werden voor de anderen. best practices te stimuleren zijn drie de- van het percentage bemeterde aanslui- monstratieprojecten begroot, die door tingen en betaalde rekeningen; klantte- Met deze kennis in het achterhoofd zijn de deelnemende bedrijven zelf zullen vredenheid; toegang tot waterdiensten. Vitens Evides International (VEI) en worden geformuleerd. Als vervolg hierop verzorgden Vewin, Vewin in Kenia een project voor ken- WASPA en VEI een training voor mana- nisoverdracht begonnen. Samen met ne- Europese cofinanciering gers van de koplopers om hen vertrouwd gen lokale drinkwaterbedrijven en met Het project wordt voor 75% gefinancierd te maken met het benchmarkingscon- WASPA, de vereniging van Keniaanse vanuit de ACP-EU Waterfaciliteit, en cept en met de projectaanpak. De 40 waterbedrijven, treffen SNV, VEI en voor het overige deel uit de 1%-regeling. deelnemers werden met een simulatie Vewin de voorbereidingen om bench- VEI heeft permanent een projectleider van een benchmarkexercitie geoefend marking in te voeren. ter plaatse, die de invoer van de bench- in de praktijk van het benchmarken. mark begeleidt. Eén van de projectpart- De volgende stap in het project is het Inventarisatie best practices ners is SNV Kenia, dat het leerproces opzetten van een assessment model, Tijdens de vierjarige samenwerking met en de verbetercyclus zal monitoren om aangepast voor de Keniaanse context, en WASPA zullen Vewin en VEI medewer- inzicht te krijgen in de toegevoegde de start van de datacollectie. ■

waterspiegel / juni 2012 19 Frans van Vught: ‘Nú aanhaken bij EI P Water’ ‘Nanotechnologie biedt mooie kansen voor innovatie’

Innovatie is ook in de drinkwatersector essentieel; niet alleen voor de kwaliteit van het eindproduct, maar ook om grotere efficiency te bereiken. In Nederland hebben de drinkwaterbedrijven hun innovatiekracht gebundeld via kennisinstituten zoals Wetsus en KWR. Ook Europa zet sterk in op innovatie, onder andere als motor voor economisch herstel. Dat biedt kansen voor de Nederlandse drinkwatersector. Maar hoe pak je dat aan? Tips en trucs van een Brusselse insider op het terrein van innovatie, prof. dr. Frans van Vught. Prof. Frans van Vught: ‘Claim leidersrol voor water’.

ls er iemand is die iets weet toor in het Europese kwartier in Brussel, te moment aan te haken en de wegen te over hoe (drinkwater)bedrijven tegenover het Europees Parlement. kennen om te kunnen scoren in de grote A op Europees niveau kunnen financiële programma’s. Daar besteden samenwerken aan innovatie, is het prof. Van Vught vat zijn werk hier als volgt wij veel tijd aan. Daarbij helpt het dat dr. Frans van Vught. Naast bestuursvoor- samen: ‘Neth-ER is een koepel waar ik ook de Europese Commissie adviseer, zitter van kennisorganisatie Neth-ER in alle Nederlandse kennisorganisaties lid dan kun je zaken makkelijker bij elkaar Brussel is hij onder andere adviseur van van zijn. Het idee is tweeërlei en komt brengen.’ de Europese Commissie op het gebied – heel kort door de bocht – neer op: meer van onderwijs- en technologiebeleid. invloed op de beleidsvorming en meer Hoe is het in het algemeen gesteld met onder- geld richting Nederlandse organisaties.’ wijs, onderzoek en innovatie in Nederland? Neth-ER (Netherlands house for Lopen onze kennisinstituten en onderwijs- Education and Research) is de vertegen- Horizon 2020 instellingen voorop bij de ontwikkeling van woordiging van het Nederlandse ken- Hij vervolgt: ‘Het gaat in Brussel meestal (technische) kennis? nisveld in Brussel. De organisatie heeft om enorm omvangrijke programma’s, Van Vught: ‘De Nederlandse universi- als doel het beleidsvormingsproces in zoals momenteel Horizon 2020. Voor na- teiten behoren bij de beste 200 van de Europa te beïnvloeden en zo optimaal ge- tionale organisaties is het vaak moeilijk wereld. Ook binnen Europa bevinden bruik te kunnen maken van wat Europa de juiste ingang en aanpak te vinden om we ons aan de absolute top, op eenzelfde aan Nederland te bieden heeft. Om dit daarop invloed uit te oefenen. Terwijl niveau als Zwitserland en de topuniver- te bereiken, hebben acht Nederlandse het heel verstandig is om er vanaf het siteiten in Engeland. De kennisontwik- organisaties, die werkzaam zijn op de begin bij te zijn en je prioriteiten onder keling in ons land staat op een hoog gebieden onderzoek, onderwijs en in- de aandacht te brengen. Het draait er peil, zeker op een terrein als water. novatie, in 2006 de vereniging Neth-ER hier om de mensen te kennen die schrij- Ook in het buitenland hebben wij een opgericht. De vereniging heeft een kan- ven aan zulke programma’s, op het juis- goede naam op dat gebied. Wereldwijd

20 waterspiegel / juni 2012 challenge’ vergroot je je kansen enorm. En water is bij uitstek een onderwerp waarbij dat kan, volgens mij.’

‘Er zijn nog grotere budgetten beschikbaar binnen Europa, in de vorm van de zogenoemde structuurfondsen. Deze waren altijd bedoeld om de economische verschillen tussen regio’s te verkleinen. Inmiddels is het de bedoeling deze gel- den meer te koppelen aan de Innovation Union. Vanaf 2014 tot 2020 is hier 350 miljard euro beschikbaar. Je zou dus ook kunnen voorstellen om de structuurfondsen in Nederland te gebruiken voor hebben wij de grootste schat aan kwa- de Commissie. Als je de mondiale pro- innovatie in de watersector.’ litatief goede onderzoeksgegevens blematiek op het gebied van water, zoals over water. En dan niet alleen op het klimaatverandering, landbouw, milieu U noemde al het programma Horizon 2020, gebied van veiligheid, maar ook zaken en demografie relateert aan innovatie, waaronder ook het nieuwe EIP Water valt. Wat als membraantechnologie, zuivering, kun je aansluiten bij de bestaande inno- kan de drinkwatersector daar nog bereiken? drinkwatervoorziening, enzovoort. vatieprogramma’s. Het is dus een kwes- Van Vught: ‘Zoals ik het zie, is men Daarnaast beschikken we ook over ge- tie van een gemeenschappelijke visie en binnen het EIP Water nu bezig om het renommeerde kennisinstituten op het het bieden van een perspectief.’ kader voor de output vorm te geven. gebied van water. Voor veel mensen ís Meestal wordt zoiets georganiseerd Nederland water en wij kunnen dat ook ‘Een tweede aanvliegroute is aanhaken via consortia van organisaties of be- echt waarmaken. Daar moeten we abso- bij de grote ontwikkelingen van dit mo- drijven, die de implementatie van een luut gebruik van maken. Nederland kan ment, zoals Horizon 2020, het nieuwe bepaald onderdeel van een EIP voor vrij gemakkelijk Europees leiderschap onderzoeks- en innovatieprogramma hun rekening nemen. Dit zijn vrij open claimen op het gebied van water.’ met een budget van 80 miljard euro. procedures van de Commissie, waarop Vanaf 2014 start een nieuwe financiële iedereen kan inschrijven. Nederland Welke rol speelt bijvoorbeeld nanotechnologie periode, met als één van de ‘flagships’ zou zich voor één of twee van de on- daarbij? het begrip ‘Innovation Union’. Er is derwerpen, zoals ‘dissemination of in- Van Vught: ‘Voor zover ik kan overzien een aantal uitdagingen geformuleerd, novative solutions’, kunnen aanbieden gaat nanotechnologie een enorme toe- ‘Grand Challenges’, waarvan er een als consortium-leider en zitting moeten komst tegemoet, onder andere bij de het terrein ‘duurzaamheid en milieu’ nemen in de Steering Group. Nu lijkt verbetering van drinkwaterproductie. bestrijkt. Voor deze uitdagingen zijn me het juiste moment voor de drink- Als je een business case kunt neerzetten grote fondsen gereserveerd. Door jouw watersector om hiermee aan de slag te waarin je voor heel Europa met behulp belangen te verbinden aan zo’n ‘grand gaan. Geen tijd te verliezen!’ ■ van membraan- en nanotechnologie de drinkwatervoorziening kunt verbeteren, ben je echt bezig met een interessante innovatieslag.’

Hoe kan de drinkwatersector Europese fondsen aantrekken voor innovatie-doeleinden? Van Vught: ‘Ik zie eigenlijk drie invals- hoeken. Zoals het hier werkt, moet je je eerst zo breed mogelijk organiseren. Het heeft geen enkele zin om in je een- tje naar Brussel te komen en je hand op te houden. Het gaat hier altijd om ‘brengen en halen’. Dus niet alleen de Nederlandse drinkwatersector verte- genwoordigen, maar ook die uit andere landen. Door een gezamenlijke visie te presenteren die duidelijk Europees gericht is, heb je sneller de aandacht van

waterspiegel / juni 2012 21 Europarlementariër Lambert van N istelrooij over fracking ‘Schaliegaswinning alleen als het 100% safe is’

Schaliegas staat volop in de belangstelling. Door de hoge olieprijzen wordt de winning van moeilijk bereikbare voorraden economisch interessant. Ook in de geopolitieke visie van de EU en de VS speelt schaliegas een belangrijke rol, doordat het de afhankelijkheid van buitenlandse brandstoffen vermindert. Maar er zijn ook vraagtekens, vooral over de belangrijkste winningstechniek van dit moment: fracking.

as uit alternatieve bronnen, zoals schaliegas, wordt de komende jaren steeds belangrij- G Van Nistelrooij: ‘Delfstoffenwinning is nationale aangelegenheid.’ ker, aldus het recente rapport ‘Golden Rules for a Golden Age of Gas’ van het Internationaal Energie Agentschap chemicaliën. Deze techniek heet ‘frac- loopt voorop. In beide landen is men (IEA). Volgens de directeur van het IEA, ken’. Het ontstane mengsel – ‘produced tegen problemen opgelopen, zoals Maria van der Hoeven, bestaat de kennis water’ – wordt omhoog gepompt om te ontsnappend methaangas en aardbe- en de technologie om schaliegas milieu- worden afgevoerd als zwaar chemisch vingen. ‘Maar de conclusie is ook dat vriendelijk te winnen. Wel moeten er afval. Een deel blijft achter in de bodem. schaliegaswinning met verbeterde duidelijke afspraken komen om de win- technieken economisch wel interessant ning van gas op een maatschappelijk Onafhankelijk kan zijn’, volgens Van Nistelrooij. ‘De aanvaardbare manier te laten verlopen, Volgens het IEA zullen de VS en Europa verschillende landen waar dit speelt, aldus Van der Hoeven. door de groeiende eigen productie min- maken hun eigen afwegingen, temeer der afhankelijk worden van buitenlands omdat delfstoffenwetgeving onder de Fracken gas. De invloed van grote producenten nationale bevoegdheden valt. Frankrijk, Het aanboren van schaliegas, dat in zoals Rusland zal daarom afnemen. Dat is Duitsland en Bulgarije hebben een Nederland onder andere in Noord- juist ook de bedoeling van het Europees verbod uitgevaardigd voor fracken. Brabant in de bodem zit, is omstreden. Parlement en vooral van de Oost- en Nederland oriënteert zich. De enige Milieuorganisaties en drinkwaterbe- Midden-Europese landen, aldus Euro- rol die Europa momenteel kan spelen, drijven maken zich onder meer zorgen parlementariër Lambert van Nistelrooij is meningsvormend. In dat kader heb over de vervuiling van grondwater. Het (CDA). ‘Maar tegelijkertijd wil men de rol ik ook Eurocommissaris Oettinger ge- schaliegas bevindt zich in leisteenlagen van fossiele brandstoffen terugdringen vraagd om budget beschikbaar te stellen op 2 km diepte of meer, dus onder de wa- ten gunste van duurzame bronnen. Ik voor onderzoek naar een veilige techno- tervoerende pakketten in onze bodem. steun daarbij beide agenda’s.’ logie voor winning van schaliegas.’ Het wordt gewonnen door het onder- gronds breken van de steenlagen door Nationale bevoegdheid 100% safe het inspuiten van water en zand onder In de VS is men volop bezig met schalie U heeft vorig jaar gezegd dat schalie hoge druk, gemengd met oplossende gasproductie en ook Groot-Brittannië gaswinning in Nederland kan, mits het

22 waterspiegel / juni 2012 verantwoord gebeurt. Van Nistelrooij: ‘Dat klopt, dat vind ik nog steeds. De techniek schrijdt voorwaarts en ik ben Standpunt Vewin er zeker van dat men in staat is een veilige winningsmethode te ontwikkelen. Risico’s schaliegas voor drinkwaterwinning Want het moet wel 100% safe zijn. De positie van de unieke Nederlandse drink- 1. Voorzorgbeginsel watervoorziening moet goed beschermd Op diverse locaties in Nederland zijn initiatieven voor (proef)boringen naar blijven, dat staat voor mij als een paal schaliegas. Bodemlagen die water bevatten en gebruikt worden voor drinkwa- boven water.’ terwinning, worden hierbij doorboord. Dit kan ontoelaatbare consequenties hebben voor grondwater waaruit drinkwater wordt bereid. Het is essentieel Wildwest dat dit grondwater ook voor de langere termijn veilig en betrouwbaar is voor Hij vervolgt: ‘In het begin, vooral in de drinkwaterbereiding. VS, heersten er inderdaad nogal wildwest- toestanden in deze branche, waarbij soms Voorzorgbeginsel: geen (proef)boringen wanneer risico’s niet zijn uitgesloten. zelfs niet bekend was welke cocktails van chemische middelen men gebruikte bij 2. Aanscherpen van regelgeving het fracken. Dat is volstrekt onaanvaard- In Amerika zijn negatieve effecten van schaliegaswinning geconstateerd. baar. Maar gelukkig zijn de wetgeving en Het gaat daarbij niet alleen om incidenten, maar ook om structureel ver- de zeggenschap in Nederland veel beter hoogde gehaltes methaan in grondwater bestemd voor drinkwaterbereiding. geregeld. We hebben een sterke centrale Voor ons omringende landen is dit aanleiding om een (tijdelijk) verbod op overheid die een belangrijke rol speelt bij schaliegaswinning af te kondigen. In Frankrijk is toepassing van fracken vergunningverlening en toezicht, waar- verboden. Uit een studie van het Europees Parlement blijkt dat regelgeving door hier echt een serieuze afweging voor winning van schaliegas en beoordeling van milieueffecten onvoldoende wordt gemaakt, aan de hand van strenge is. Bepleit wordt de drempel voor milieueffectrapportage te verlagen en mo- veiligheidseisen.’ gelijkheden voor verbod van toepassing van chemicaliën bij het fracken in Nederland te onderzoeken. Rol Europa ‘Wat mij betreft mag je fossiele bron- Scherp de regelgeving voor schaliegaswinning aan, verbied het toepassen van nen gebruiken binnen de afweging van chemicaliën. de effecten op het milieu en water. Dat doet de politiek samen met de burgers, 3. Onderzoek effecten daar komen we wel uit. We wachten nu Door (proef)boringen naar schaliegas en schaliegaswinning ontstaan risico’s eerst de uitkomst af van het onderzoek voor het (diepe) grondwater. Door boren in combinatie met fracken kunnen dat minister Verhagen heeft uitgezet. verstoringen van afsluitende, beschermende bodemlagen ontstaan en ver- Energiewinning blijft een nationale liest het grondwater zijn natuurlijke bescherming. Bij het boren en fracken zaak. Europa heeft niet veel te zeggen worden chemicaliën gebruikt. Deze kunnen de kwaliteit van het grondwater op dit gebied, behalve dat wij bepa- aantasten. Ook zijn er risico’s voor verhoogde methaangehaltes in het grond- len welke stoffen worden toegelaten. water. Door het fracken kunnen van nature aanwezige, maar immobiele Vanuit de milieuwetgeving is er dus wel stoffen (zoals radium) in het grondwater vrijkomen. Deze risico’s zullen vol- Europese invloed.’ doende in beeld gebracht en beoordeeld moeten zijn voordat vergunningen worden afgegeven. Van Nistelrooij rondt af: ‘Er is een aantal belangrijke trends op dit gebied. Primair Voer onafhankelijk onderzoek uit naar risico’s van schaliegaswinning voor drink- het veiligstellen van de leveringszeker- waterwinning. heid en de transitie naar duurzame energie. Daarnaast moeten de Europese 4. Risico’s uitsluiten landen hun huishoudboekjes op orde In een brief van de minister van EL&I aan de Tweede Kamer bevestigt de mi- brengen; extra gasinkomsten zijn dan nister dat verontreiniging van het grondwater in Amerika het gevolg was van meer dan welkom. De noodzaak om de het onvoldoende afdichten van boorgatwanden voor schaliegaswinning. Dit huidige fracking-technologie verder te zijn de risico’s waarover de drinkwatersector zich zorgen maakt, zeker wan- ontwikkelen biedt verder kansen voor neer voor de productiefase grote aantallen putten geboord zullen worden. innovatie en economische groei. Geen Verontreiniging van het grondwater is niet denkbeeldig of verwaarloosbaar. onbelangrijke zaken in deze barre tij- den. Maar voorop- staat dat de drinkwa- Vergunning-aanvragers zullen aantoonbaar moeten maken hoe zij risico’s uit tervoorziening niet in het geding mag zullen sluiten. zijn.’ ■ Zie ook pagina 11: ‘Focus resolutie schaliegas op water’.

waterspiegel / juni 2012 23 Project: Kennisuitwisseling gemeente Otjiwarongo, N amibië ‘Bedrijfsvoering stedelijke drinkwatervoorziening’

Doelstelling Brabant Water en de gemeente Heusden werken al jaren samen met de Namibische stad Otjiwarongo. Eén van de doelen is het verbeteren van de bedrijfsvoering van de drinkwatervoorziening. Vooral het betalen voor watergebruik is hier een probleem. De enkele jaren geleden geïntroduceerde digitale watermeters met prepaid kaarten ble- ken zeer storingsgevoelig en hadden een korte levensduur. Brabant Water heeft geassisteerd bij een gestructureerde aanpak voor het zoeken naar een alternatief.

Investering Het project draait om kennisoverdracht en -ontwikkeling rondom de watermeters, het vastleggen en delen van lokale kennis over het distributienet, en het opstellen van een strategisch waterplan. Brabant Water biedt assistentie in de vorm van mankracht. Projectleider Adri van Iersel besteedt zelf één dag per week aan dit project. Hij gaat – samen met één of twee collega’s – zo’n tweemaal per jaar naar Namibië.

Bereikte resultaten De advisering rondom bruikbare watermeters heeft geleid tot de aanschaf van meters van een regionale producent. Deze draaien nu een jaar en vertonen veel minder storingen dan hun voor- gangers. Op het gebied van borgen van bestaande kennis zijn manuals opgesteld en procedures vastgelegd. Aansluitend zijn workshops georganiseerd om medewerkers van verschillende niveaus de voor hen relevante kennis bij te brengen. Binnenkort begint het opstellen van een Future Masterplan Distribution Network.

24 waterspiegel / juni 2012