Boekrecensie

Ontspannen zijn, dan lukt alles. Levensschets van een liefhebber in de politiek

door Lennart Steenbergen de zaal waren amper over de teleurstelling Bespreking van Pieter Sijpersma, Hans Wie- heen van het terzijde schuiven van hun ei- gel. De biografie, Atlas Contact, , gen -president, Barend Biesheu- 2020. ISBN 9 789045 038254. vel, tijdens de formatie van eerder dat jaar. Zijn kabinet had het veld geruimd voor het progressieve kabinet onder aanvoering In juni 1973, het kabinet-Den Uyl was een van PvdA-voorman . In zijn maand eerder aangetreden, hield de kers- praatje appelleerde Wiegel aan de rouwge- verse oppositieleider in de Tweede Kamer voelens van een deel van de ARP-achter- een spreekbeurt voor de Haag- ban, bij wie ‘mooie Barend’ nog altijd ra- se afdeling van de Antirevolutionaire Par- zend populair was. Een ooggetuige van de tij (ARP). Veel van de mannenbroeders in bijeenkomst maakte gewag van de VVD’er:

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 71 “Hij mobiliseerde al zijn acteertalenten en schappelijke pretentie, schrijft de auteur in droeg, met ingehouden emotie en omfloerste zijn inleiding, het is een ‘journalistiek boek’. stem, een politiek requiem ter nagedachte- Daarmee doet Sijpersma, inmiddels gepen- nis aan Biesheuvel op, zodat men in de zaal sioneerd en voorheen hoofdredacteur van een speld kon horen vallen. Een oudere man Dagblad van het Noorden, zichzelf tekort. stond op, de tranen biggelend over de wan- De biografie is geschreven met de pen van gen, gebalde vuisten: ‘Leve Biesheuvel!’ Qua- een uitmuntend , die tegelijkertijd si-emotioneel riep Wiegel terug: ‘Jazeker, leve gedegen historisch onderzoek heeft verricht. Biesheuvel! Dat zeggen wij ook!’” (p. 253). Het is een fraaie levensschets geworden van Deze scene is Hans Wiegel ten voeten uit. een liefhebber in de politiek, die opgroeide Voor de liberaal is politiek goeddeels acte- in Amsterdam als zoon van een meubel- ren. In dit theater geniet de hoofdrolspeler maker. Lopend over straat met zijn moeder van zijn eigen spel. En hij geeft zijn publiek raakte hij als klein jongetje diep onder de wat het wil horen. Hij begrijpt wat er in de indruk van het aanzien van de langslopen- hoofden van de mensen omgaat, zo ook van de burgervader van de hoofdstad, Arnold de antirevolutionaire toehoorders van de af- Jan d’Ailly. De aantrekkingskracht van het deling Den Haag. Waar links Nederland in de gezag heeft hem nadien nooit meer losgela- jaren 70 de polarisatiestrategie inzette om de ten. Na de verhuizing met zijn ouders naar confessionele partijen kapot te spelen, wist het Gooi woonde Wiegel een lezing van de Wiegel dat hij deze partijen ooit nog nodig gearriveerde VVD-politica Haya van So- zou kunnen hebben en bleef hij irenisch te- meren-Downer bij. Hij werd geïnspireerd genover de confessionele achterban. Wiegel door Haya’s vlammende betoog over kan- zou in de jaren 80 in een soortgelijke positie sengelijkheid via het onderwijs en meldde terechtkomen als Biesheuvel in 1973: weg zich aan als partijlid. De bevordering van uit Den Haag, nog altijd mateloos populair optimale ontplooiing via het onderwijs – bij zijn achterban, maar niet terugkerend. Wiegel was hiervan zelf een sprekend voor- beeld als gymnasiast uit een middenstands- Het heeft even geduurd, maar de biografie gezin – kan worden gezien als een van de over Hans Wiegel is eindelijk daar. In zo on- weinige idealen die Wiegel als politicus zou geveer elke politieke biografie die in de afge- uitdragen. In zijn eigen woorden: “Het on- lopen decennia verscheen draaft Wiegel op derwijs moet het ijzer zijn, waar de maat- als ‘’s lands herdenker van oud-politici’ (p. schappij mee kan worden opengebroken”. 662). Werd het niet eens tijd voor een eigen biografie? Pieter Sijpersma heeft deze leemte Bevlogen woorden, zeker voor een politi- gevuld, en hoe. Het moest een boek worden cus die niet zozeer de maatschappij wilde waarin er wat te lachen viel, vond Wiegel zelf, veranderen, maar er vooral zelf deel van en dat is gelukt. Het boek heeft geen weten- wilde uitmaken, erbij wilde horen (p. 58).

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 72 Zijn onderwijsideaal had hij beschreven in Van 1973 tot 1977 beleefde Wiegel zijn finest Een partijtje libre, een boekje uit 1968 over hour op het Binnenhof, als oppositieleider in politieke vernieuwing. De biljartterm in de de Kamer tegen het roemruchte kabinet-Den titel was een verwijzing naar Tien over Rood, Uyl. In een handgeschreven notitie was de het radicale pamflet over maatschappijver- VVD’er bij aanvang van deze periode som- nieuwing van de Nieuw Links-beweging ber gestemd: “Oppositie: gemakkelijker dan binnen de PvdA, dat twee jaar eerder was regeren, niet veel realiseren; teleurstelling verschenen. Wiegel hield er geheel eigen op- kiezers” (p. 248). Deze korte vooruitblik dek- vattingen over de vernieuwing van de poli- te aardig de lading van de jaren die komen tiek op na. Dit was in zijn ogen geen kwestie gingen. Zijn tijd als oppositieleider had iets van staatsinrichting, het hing puur af van paradoxaals. Wiegel leverde met zijn con- een verandering van de mentaliteit en het frontaties met Den Uyl een onmiskenbare gedrag van de politici. Het was de persoon bijdrage aan de levendige politiek van de ja- die de politiek dichter bij de burger moest ren 70, maar zelf had hij het niet erg naar zijn brengen. Met een stukje humor en zelfrela- zin. De smalle marges van de politiek golden tivering kwam de politicus al een heel eind. ook voor de VVD. Verder dan plaagstootjes aan Den Uyl cum suis kwam hij doorgaans Wiegel bracht schwung in de VVD, de partij niet; hij had geen wezenlijke invloed op het die toen nog bekend stond als een notabe- politieke beleid van het progressief-con- lenclub. Tegelijkertijd veinsde de bedaarde fessionele kabinet. Wiegel kreeg steeds va- jongeling de deftigheid van een heer van ker de kritiek dat hij niets klaarspeelde. stand. In die zin was hij geen kind van de late jaren 60, maar van de late jaren 50 en Na de kabinetsformatie van 1977, de moe- vroege jaren 60 (p. 668). Hij betrad de Twee- der aller formaties, trad Wiegel aan als de Kamer op 18 , de dag dat het minister van Binnenlandse Zaken in het kabinet-De Jong zijn regeringsverklaring CDA-VVD-kabinet onder aanvoering van aflegde. Wiegel was toen 25. De kleine on- de katholieke . Wiegels ver- derzeeërcommandant (KVP) zoenende houding tegenover de christende- stond aan het roer van een kabinet dat Ne- mocraten in de jaren daarvoor betaalde zich derland bedaard en licht meebuigend door hier uit. Na de uiterst moeizame onderhan- de roerige jaren 60 leidde. De premier be- delingen tussen CDA en PvdA voelden de schikte daarbij over de nodige dosis humor gesprekken met de aardige en pragmatische en relativeringsvermogen. De Jong werd VVD-leider Wiegel als een verademing voor Wiegels grote voorbeeld – in overdrachtelij- de christendemocratische voorman Van Agt. ke zin althans. De liberaal maakte zich het Kamerlidmaatschap in deze kabinetsperiode Als ‘dienaar van de Kroon’ voelde Wiegel snel eigen, waarna hij in 1971 de stap zette dat hij gezag had en kreeg hij de aandacht naar het fractievoorzitterschap van de VVD. waar hij van jongs af aan van gedroomd had.

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 73 Als minister en vicepremier had Wiegel ei- hoorbaar waren binnen de top van de VVD. genlijk maar één doel: het kabinet overeind Zo werd Wiegel in toenemende mate be- houden. Al was het maar omdat het vori- kritiseerd om zijn rechtse koers. Daarnaast ge kabinet-Den Uyl hierin op het nippertje wenste de groeiende liberale achterban in- niet in geslaagd was. Van Agt, die de au- spraak te hebben in de politieke koers van teur van de biografie openhartig te woord de VVD, wat de positie van de politiek lei- staat, aanschouwde bij zijn makker de “iet- der niet onberoerd liet. Deze ontwikke- wat primitieve maar aandoenlijke emo- ling van interne democratisering en de ge- tie van ‘we laten elkaar nooit los”’ (p. 511). volgen voor Wiegels functioneren hadden meer aandacht mogen krijgen in het boek.1 Ondertussen was de VVD geëvolueerd van een standspartij in een ware volkspartij. Nadat Wiegel erin was geslaagd met het ka- Dit was de verdienste van de drie H’s: Hans binet de volle rit uit te zitten, vertrok hij in Wiegel, zijn nestor en Eerste Kamerfrac- 1982 vrij plotseling uit Den Haag. De 15 ja- tievoorzitter en partijvoor- ren in de landelijke politiek waren een acht- zitster -Downer. Het le- baan geweest. Wiegel was moegestreden en denaantal was in de jaren 70 fors gegroeid. wenste op een hoogtepunt afscheid te ne- De volwassenwording van de partij maakte men. De trein naar het noorden kwam op het dat er steeds meer verschillende geluiden juiste moment voorbij. Hij kon in

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 74 115). In Ee ontving Wiegel regelmatig gasten uit Den Haag, maar hij kon er ook goed da- genlang alleen zijn, lange wandelingen ma- kend door de uitgestrekte weilanden. De lief- de voor het noorden is altijd gebleven. Het is dan ook niet toevallig dat Wiegel zijn eerste en tweede vrouw, Jacqueline en Marianne Frederiks, ontmoette in het Drentse Hooge- veen. De moeder van de twee zusjes was se- cretaris van de plaatselijke VVD-afdeling. Als Kamerlid bracht Wiegel veel werkbezoe- ken door het hele land. Hoogeveen deed hij vaker aan. Bij de nazit was het er doorgaans gezellig; eens had hij in café Homan een rondje om het biljart gefietst, met moeder Frederiks achterop. Nadat hij er een keer was blijven logeren, kukelde hij de volgende och- tend in het vizier van Jacqueline en Marian- ne van de trap. Zo verliep de kennismaking van Hans Wiegel met zijn latere bruiden (p. 175-176). De lezer krijgt door het hele boek heen een aardig inkijkje in Wiegels privéle- ven, waarbij de donkere episodes – Jacqueli- Commissaris van de Koningin worden. Een ne en Marianne verongelukten beiden – even functie op het lijf geschreven van iemand die eerbiedig als ontroerend zijn opgeschreven. het werk even op een lager pitje wilde zetten, hechtte aan het aanzien van het ambt van Terug naar de politicus Wiegel. Het blijft op- Commissaris en tegelijkertijd – huiselijk als merkelijk dat de VVD-leider al op zijn 40e hij is – genoot van de Friese kneuterigheid. afzwaaide. Temeer omdat hij in de jaren na En niet onbelangrijk voor Wiegel: een politi- zijn afscheid continu bleef speculeren over cus was in Friesland nog een man van gezag. een terugkeer naar Den Haag. Een paar keer was hij dichtbij, bijvoorbeeld in 1986 Dat laatste had Wiegel er mede toe bewogen na het plotselinge overlijden van VVD-mi- eind jaren 60 als Kamerlid een boerderijtje nister van Binnenlandse Zaken Koos Riet- te kopen in het Friese Ee. Sijpersma, zelf kerk. En in 1993, toen de gehaaide partij- een noorderling, noemt dit ook: “Hier heer- voorzitster Dian van Leeuwen een stokje sen nog de oude omgangsvormen, en wordt stak voor Wiegels rentree. Velen binnen de nog opgekeken naar belangrijke mensen” (p. partij zagen hem graag terugkeren als lijst-

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 75 trekker voor de naderende verkiezingen, politieke en het persoonlijke zijn bij Wiegel maar Van Leeuwen drukte haar zin door nauw met elkaar verweven. Mensen die zich en opteerde voor . Zo slaag- loyaal aan hem tonen geeft hij op zijn beurt de Wiegel er niet in het voorbeeld van zijn het volledige vertrouwen. Met mensen die inspirator en eerste VVD-leider P.J. Oud te het op een of andere manier bij hem verbrast volgen, die na een lange onderbreking was hebben, kon hierover mee- teruggekeerd in de landelijke politiek voor praten, komt het vaak niet meer goed. Zijn een tweede termijn. De vraag is of Wiegel politieke tegenstanders zijn niet per se zijn dit werkelijk ambieerde. Veelzeggend is de persoonlijke vijanden. Voor Den Uyl heeft titel boven een artikel over de VVD-cory- hij bijvoorbeeld altijd veel respect gehad. fee uit 2006: ‘Als het moest, was-ie er niet.’2 Wiegel heeft verder een voorliefde voor ij- dele figuren. Zo is hij altijd bijzonder gesteld Het spel om de macht heeft Wiegel in ieder geweest op , de vroegere geval altijd leuk gevonden, en hij is er be- KVP-fractieleider, die bij velen nog altijd dreven in. Hij is belust op aandacht en kan de associatie van een gladde teckel oproept. er goed mee omgaan. Voor grote zalen kent hij geen plankenkoorts, toch opvallend voor Bij Wiegel niet. In 1999 zorgde hij er als iemand die van zichzelf verlegen is. Hij ziet Eerste Kamerlid met zijn tegenstem hoogst- het als een spel zijn toehoorders in te pak- persoonlijk voor dat de regering, waar zijn ken. Reeds als jong politicus noteerde hij eigen VVD deel van uitmaakte, het correc- ‘applaus’ in de kantlijn bij zijn spiekbriefjes, tief referendum niet door het parlement op de plekken waar hij dit verwachtte in zijn geloodst kreeg. In de Senaat was de span- toespraken. Wiegel was en is nog altijd ver- ning om te snijden geweest en het debat zot op de politiek. Het is de biotoop waarin had tot in de nachtelijke uurtjes geduurd. hij bij uitstek gedijt. Wat dat betreft was het De Nacht van Wiegel was geboren. De vol- nooit moeilijk om de levensles van de antire- gende ochtend belde Wiegel triomfantelijk volutionaire econoom, politicus en voorma- Schmelzer op, die de geschiedenisboeken lig minister-president ter harte had gehaald met zijn eigen Nacht uit 1966: te nemen: ontspannen zijn, dan lukt alles. “‘Norbert, ik weet niet of je het gevolgd Wiegel is nooit een bevlogen idealist ge- hebt, maar jij bent niet meer de enige met weest. ‘Ik denk in mensen’, aldus de kop bo- een Nacht,’ zegt hij. Hoe laat was-ie afgelo- ven een interview in Panorama uit maart pen, wil Schmelzer weten. Om een uur of 1977. Het karakteriseert de man par excellen- twee, antwoordt Wiegel. ‘Nou,’ zegt Schmel- ce. Hans Wiegel is gesteld op mensen, of hij zer, ‘die van mij pas om half vijf. Dus die is minder gesteld op mensen. Deze tweede- nacht van jou telt helemaal niet!’” (p. 634). ling is een opvallend richtinggevend kompas gebleken voor zijn politieke handelen. Het

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 76 Wiegel zal op zijn dijen gekletst hebben, boek. Dit blijkt ook uit de beschrijving van toen hij deze anekdote vertelde aan zijn de wijze waarop Wiegel tegenwoordig zijn biograaf. Het boek is rijkelijk gevuld met dagen doorbrengt in het Zuidwest-Friese Wiegeliaanse grappen en grollen, waarmee Oudega. Daar schrijft hij zijn wekelijkse co- de biograaf zijn hoofdpersoon eer aandoet. lumn voor De Telegraaf, vaak over zijn eigen tijd waarin alles beter was, ontvangt hij be- De Wiegel-biografie is met een uiterst vlot- vriende politici en journalisten van weleer te pen geschreven. Wat betreft de poli- met wie hij oude anekdotes ophaalt en ont- tiek-maatschappelijke context is de auteur vangt hij zo nu en dan een student geschie- af en toe te lang van stof – de auteur heeft denis, die hij graag te woord staat. Sijpersma het zelf over ‘grove penseelstreken’ – waarbij schrijft treffend: “Hans Wiegel woont te de hoofdpersoon soms uit het zicht dreigt midden van zijn herinneringen” (p. 665). te verdwijnen. En zes hoofdstukken voor vier jaar ministerschap is misschien iets aan de hoge kant. Gaandeweg begint de ballon leeg te lopen. De auteur kondigt in zijn in- drs. L.R. Steenbergen is als historicus ver- leiding aan dat Wiegels 15 Haagse jaren de bonden aan het Centrum voor Parlementaire hoofdmoot van het boek vormen; die keuze Geschiedenis van de Radboud Universiteit te is gerechtvaardigd. Toch is de balans tussen . de rijkelijk beschreven jaren 60 en 70 en de decennia die volgen zoek, ook omdat de au- ______teur de lijn van het beschrijven van de tijds- 1. De geschiedenis van het partijwezen van de geest – op zichzelf erg amusant voor de lezer VVD, zoals bij andere partijen vaker beschreven – niet geheel doortrekt. Daar komt bij dat is, verdient nader onderzoek. Een belangrijke het diepgravende historisch onderzoek – de aanzet hiertoe is gegeven door: E. van Dijk & G. auteur lijkt tot 1977 alle Handelingen te heb- Voerman, ‘Van kiesvereniging tot moderne po- litieke partij: de ontwikkeling van de organisatie ben gezien – allengs plaatsmaakt voor veel en de cultuur van de VVD’, in: P.G.C. van Schie persoonlijke herinneringen en anekdotiek. & G. Voerman (red.), Zestig jaar VVD, Amster- dam, 2008, pp. 93-135. Pieter Sijpersma, die zelf bijna onopgemerkt een klein bijrolletje vervult in het stuk als 2. C. Verbraak, ‘Als het moest, was-ie er niet’, toenmalig journalist voor de Leeuwarder Vrij Nederland, 20 mei 2006. Courant, is erin geslaagd een levensecht por- tret te schetsen van de persoon en politicus Wiegel. De schrijver is een goed observator gebleken. Wiegels gebruiken en gewoonten, zijn vaste uitdrukkingen, zijn stokpaardjes, ze hebben allen een plek gekregen in het

LIBERALE REFLECTIES | december 2020 77