Przegląd Archeologiczny Vol. 40, 1992, pp. 71-96 ISSN 0079-7138

HENRYK MACHAJEWSKI

SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM Z OKRESU WĘDRÓWEK LUDÓW (2 POŁOWA IV W. - POCZĄTEK VI W.)

SKANDINAVISCHE KULTUREINWIRKUNGEN IN WESTPOMMERN IN DER VÖLKERWANDERUNGSZEIT (2. HÄLFE DES 4. - ANFANG DES 6. JH.)

Po zestawieniu katalogu znalezisk skandynawskich przeprowadzono próbę nowego określenia ich chronologii. Jednocześnie, uwzględniając różnice form owych znalezisk, przedstawiono nową supozycję o sposobie ich przenikania na Pomorze Zachodnie w okresie wędrówek ludów.

WSTĘP

Udział kultury o tradycji skandynawskiej w dzie­ z elementami z końcowej fazy użytkowania osady jach społeczności Pomorza Zachodniego można uwa­ w Dębczynie, stan. 3 i 6, Lubieszewie, stan. 2/A oraz żać za zjawisko zasadniczo stałe o zmiennym jednak z solidami wczesnobizantyjskimi z najpóźniejszym natężeniu. W czasach poprzedzająych okres wę­ Anastazjusza I (f 518 r.), na Pomorzu Zachodnim drówek ludów wyraźne zaakcentowanie oddziaływa­ wyznaczają zasadniczo schyłek osadnictwa starożyt­ nia z północy, o charakterze nawet osadniczym, nego, poprzedzającego osadnictwo wczesnośredniowie­ nastąpiło we wczesym okresie rzymskim (faza B2a), czne z ceramiką typu Dziedzice (Wołągiewicz 198la, po czym w początkach późnego okresu rzymskiego 216; Machajewski, w druku). Wśród badaczy istnieje (faza Cl a) uległo ono wyraźnemu osłabieniu (Wołą­ zbieżność poglądów, z wyłączeniem opinii o pierwo­ giewicz 1986, 63 n.). W późnym okresie rzymskim tnym składzie i funkcji części znalezisk z elementami (faza Clb — C2) udział ten uległ dalszemu osłabieniu, północnymi (Żak 1962, 56 n.; Godłowski 1981, 91 n. ograniczając się jedynie do sporadycznych zbieżności Por. Hensel 1987, 681 n., przyp. 240), na temat w wystroju odzieży metalowymi detalami (Kurzawa, kryteriów identyfikujących wytwory skandynawskie. Machajewski, w druku). Ponowne zaakcentowanie Próba określenia zakresu udziału nurtu skan­ nurtu skandynawskiego zauważa się w fazie D, zasad­ dynawskiego w kulturze Pomorza Zachodniego niczo zaś na przełomie fazy D i E i w fazie E okresu w okresie wędrówek ludów, w związku z postępem wędrówek ludów, po czym aż do VIII w. wczesnego badań nad kulturą wielbarską i grupą dębczyńską średniowiecza nastąpiło kolejne jego osłabienie (Żak oraz odkryciem nowych elementów skandynawskich 1962; Zoll-Adamikowa 1988, 183 n.; 1991, 53). na cmentarzysku w Głuszynie, woj. Słupsk, znajduje Znaleziska skandynawskie z przełomu fazy obecnie nowsze uwarunkowanie do ponownego jej D i E oraz fazy E (poł. V — początek VI w.), łącznie przeprowadzenia.

STAN BADAŃ

Zjawiskom skandynawskim w kulturze Pomorza uwagę zwrócił na nie L. Ledebur (1840, 131 — 134) Zachodniego poświęcono już sporo miejsca w do­ w związku z publikacją skarbu z Karlina, woj. tychczasowej literaturze archeologicznej. Pierwszy Koszalin. W miarę rozwoju badań wiodącym za- 72 HENRYK MACHAJEWSKI gadnieniem stało się ustalenie charakteru ich przeni­ czyń szklanych (Rau 1972, 168 n., ryc. 50; Näsman kania. 1984, 49 n.; Machajewski 1985, 78). Podobną sytuację Rozważania te prowadzono w oparciu wyłącznie obserwuje się w kontaktach z Kotliną Karpacką (poł. o argumenty archeologiczne, niekiedy synchronizując V w.), czego egzemplifikacją był napływ zwłaszcza je z określonymi wydarzeniami politycznymi. Wyod­ solidów, sporadycznie metalowych ozdób, a także ze rębniły się dwa kierunki interpretacji: (a) efekt prowa­ strefą nadreńską, skąd przenikały do Skandynawii dzonej wymiany handlowej1; (b) efekt osadnictwa prawdopodobnie naczynia szklane (Näsman 1984, 70 ludności ze Skandynawii2. Za pierwszą z tych inter­ n., mapa 8a, 9a). pretacji opowiada się także K. Godłowski (1981, Owa podwójna rola Pomorza Zachodniego była 91—96) podkreślający jednak zależność ich rozprze­ jednym z czynników sprzyjających wytworzeniu się strzenienia na Pomorzu od czynników politycznych. więzi kulturowych pomiędzy tymi obszarami w okre­ Podejmowano także zagadnienie roli Pomorza sie wędrówek ludów. Ich charakter został jednak w kontaktach Skandynawii z pozostałymi regionami dopiero wstępnie zanalizowany (Godłowski 1981, 91 Europy. W badaniach nad kontaktami z kręgiem n.). Sytuacja ta stanowi jednocześnie postulat badaw­ bałtyjskim, mającymi długą już historię badań (Ner- czy. man 1929; Wyszomirska-Werbart 1991, 231 n.), uwy­ Osobną kwestią jest chronologia znalezisk po­ puklono ostatnio znaczenie Pomorza Zachodniego chodzących z północy. W związku z przeprowadzoną przy rozprzestrzenianiu się w tym kręgu skandynaw­ korektą chronologii okresu wędrówek ludów w Euro­ skiego stylu Sösdala (schyłek IV w. — pocz. V w.) pie, ich datowanie przeprowadzone przez J. Żaka (Bitner-Wróblewska 1991, 226 n.). Z kolei w kontak­ (1962) uległo dezaktualizacji. Obecnie, zgodnie zresz­ tach ze strefą wschodniokarpacko-nadczarnomorską tą z późniejszymi sugestiami J. Żaka (1976, 193, (IV w. — poł. V w.) podkreślono rolę Pomorza przyp. 14), elementy skandynawskie umieszczane są Zachodniego przy przenikaniu do Skandynawii na­ o około 20 — 40 lat wcześniej.

SYTUACJA KULTUROWA NA POMORZU ZACHODNIM W OKRESIE WĘDRÓWEK LUDÓW Pomorze Zachodnie w czasie od końca II w. do wego na Pyrzycach i prawdopodobnie grupy gustow- początku VI w. (schyłek fazy Cl — faza E) zajmowała skiej. Proces ten zapoczątkowało rozrzedzenie się grupa dębczyńska, sięgająca na wschodzie po dorze­ osadnictwa tych kultur, a w efekcie rozluźnienie cze Łeby, na południu po Pojezierze Wałeckie i Myś- powiązań z Dolnym Powiślem, zwłaszcza w faze Cl liborskie, na zachodzie po dolną Odrę. Niewyklu­ i C2, gdzie kultura wielbarska rozwijała się nadal czone jednakże, że osadnictwo tej grupy mogło prze­ w postaci fazy cecelskiej. Ów proces rozrzedzania, kroczyć na południu środkową Noteć, na zachodzie zwłaszcza osadnictwa kultury wielbarskiej, przebiegał dolną Odrę sięgając aż po Uecker (Machajewski w sposób niejednakowy. Jakkolwiek zasadniczym 1988, 67, ryc. 2. Por. Godłowski 1985, 96), (ryc. 1). trendem było porzucanie cmentarzysk tej grupy na W rozwoju tej grupy wyróżniono fazę wczesną obszarach na zachód od dolnej Wisły u schyłki fazy (schyłek fazy Cl — faza C2) i późną (faza D — faza Cl (strefa B i C osadnictwa tej kultury wg R. E), obydwie z podziałami na podfazy. Kolejne etapy Wołągiewicza 1986, 95, ryc. 14), to w dorzeczu jej rozwoju charakteryzowały różne inspiracje kul­ Łupawy (strefa B) założono jeszcze cmentarzysko turowe, w konsekwencji prowadzące do powstania w Głuszynie, woj. Słupsk, użytkowane od fazy C2 po heterogenicznej kultury tej grupy. Przyczyny owej fazę D (Kurzawa, Machajewski, w druku). Niezależ­ heterogeniczności upatrywać należy w specyfice pro­ nie od owej odmienności, zapewne o wymiarze bkal- cesu tworzenia się grupy dębczyńskiej. Jej uformowa­ nym, z początkiem fazy C2 nastąpiło wyraźniejsze nie nastąpiło w rezultacie stopniowego przekształ­ zbliżenie kultury Pomorza Zachodniego, w postaci cenia się z kultury wielbarskiej, skupiska kulturo­ grupy dębczyńskiej, do kultury kręgu nadłabstiego. Jednocześnie na kolejnych etapach jej rozwoju za­ uważalne były nurty kulturowe płynące z Wysp 1 M ontelius 1897; 21 n.; Z eiss 1934, 295 n.; M e w s 1937, 19; Duńskich (?) (podfaza la), znad Morza Czarnego Kostrzewski 1946-1947, i n.; Jankuhn 1953, 197 n. 229; E g g e r s (podfaza IIa), kręgu zachodniobałtyjskiego (faza II) 1959, 13 n.; Ż a k 1962; Lecœjewicz 1979, 24; W ołągiewicz 1981a, i ze Skandynawii (faza II), potęgujące w reziltacie 214. heterogeniczny charakter tej kultury (Machajewski 2 L a B au m e 1925, 1 6-20; S c h u l z 1933, 77; P e t e r s e n 1936, 19 n.; 1939, 254 n.; E n g e l 1942, 173 n.; Jażdżewski 1960, 60; 1988, 65 n.). Kostrzewski 1966, 126. Po okresie optimum rozwoju osadnictwa grupy SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 73

Ryc. 1. Osadnictwo na Pomorzu Zachodnim od IV/V w. do początku VI w.:

1 — Borkowice, woj. Koszalin; 2 — Chynowie, woj. Gdańsk; 3 — Dębczyno, woj. Koszalin, stan. 3; 4 — Dębczyno, woj. Koszalin, stan. 6; 5 — Drzeżewo, woj. Szczecin; 6 — Dziedzice, woj. Szczecin; 7 — Dzierżęcin, woj. Słupsk; 8 — Friedefeld, Kr. Randow; 9 — Friedrichsthal, Kr. Schwedt; 10 — Główczyce, woj. Słupsk; 11 — Głuszyno, woj. Słupsk; 12 — Gorzyno, woj. Słupsk; 13 — Grąbczyn, woj. Koszalin; 14 — Janowice, woj. Słupsk; 15 — Karlino, woj. Koszalin; 16 — Kłęby, woj. Szczecin; 17 — Konikowo, woj. Koszalin; 18 — Kowalki, woj. Koszalin; 19 — Lubiatowo, woj. Koszalin; 20 — Lubieszewo, woj. Szczecin; 21 — Piotrowice, woj. Koszalin; 22 — Prądno, woj. Gorzów Wlkp.; 23 — Pyrzyce, woj. Szczecin; 24 — Radosiewo, woj. Piła; 25 — Resko, woj. Szczecin; 26 — Sierakówek, woj. Słupsk; 27 — Skrobotowo, woj. Szczecin; 28 — Skronie, woj. Koszalin; 29 — Stargard, woj. Szczecin; 30 — Stramnica, woj. Koszalin; 31 — Szczecin-Zdroje, woj. Szczecin; 32 — Świelino, woj. Koszalin; 33 — Trzebiatów, woj. Szczecin; 34 — Trzebiatów, woj. Szczecin; 35 — Wapno, woj. Poznań; 36 — Witkowo, woj. Słupsk Abb. 1 — Siedlungswesen in Westpommern vom 4./5. Jh. zur Anfang des 6. Jh. dębczyńskiej, przypadającego na podfazę Ib (faza C2), rzeczu środkowej Parsęty. Ważnym zaś ich rysem w podfazie Ha (faza D) nastąpiło zahamowanie i sto­ były tutaj zmiany sposobu zabudowy i wielkości osad pniowe rozrzedzenie, a w podfazie Ilb (faza E) jego wyobrażone kolejnymi horyzontami zasiedlania wy­ rozproszenie. Pewną egzemplifikacją owego kierunku dzielonymi na osadach w Dębczynie, stan. 3 i 6 (Ma­ przemian była sytuacja w skupisku osadniczym w do­ chajewski 1984, 46 n.).

10 — Przegląd Archeologiczny Tom 40 74 HENRYK MACHAJEWSKI

W grupie dębczyńskiej owe reorganizacje osad­ IIa odzwierciedlają dwie fale, pierwsza obejmująca nicze odzwierciedla także okres porzucania cmen­ ostatnie monety brązowe z końcowymi emisjami tarzysk. W podfazie IIa zaprzestano użytkować Magnusa Maksymusa (383 — 388 r.) — horyzont II wszystkie w zasadzie cmentarzyska: z grupy 7 cmen­ monet w grupie dębczyńskiej, druga obejmująca tarzysk zbadanych całościowo lub fragmentarycznie, wczesne monety złote z najpóźniejszą Walentynia- schyłek cmentarzyska w Dębczynie, stan. 2 przypadał na III (425 — 455 r.) — horyzont IIIa monet w grupie już na początek podfazy IIa, natomiast cmentarzyska dębczyńskiej (Bursche 1985, 37; Iluk 1989, 16; Macha­ w Borkowicach, Kowalkach i Dzierżęcinie na nieco jewski, w druku). Pojawienie się emisji brązowych, późniejsze odcinki tej fazy (Godłowski 1970, 56 n., 91, skupionych zasadniczo w zachodniej części grupy ryc. 18; Machajewski, w druku). dębczyńskiej, łączyć należy prawdopodobnie z od­ Niemal równocześnie z porzucaniem cmentarzysk działywaniami płynącymi z Europy zachodniej, cho­ w grupie dębczyńskiej pojawiły się skarby typu Trze­ ciaż wykluczyć nie można innych jeszcze dróg ich biatów i Świelino, datowane na schyłek i połowę V w. napływu. Natomiast najwcześniejsze solidy, skupione lub połowę V w. (faza D/E), nawiązujące do podob­ w centralnej i wschodniej części grupy dębczyńskiej, nych spotykanych w zachodniej i północnej strefie wiązane jednocześnie z działalnością Hunów na tere­ Basenu Morza Bałtyckiego, a ujmowane w horyzont nach naddunajskich, napłynęły z Europy południo­ skarbów typu Trzebiatów-Skerne-Gronby, interpre­ wo-wschodniej. towane niekiedy jako substytuty wyposażeń grobo­ W napływie końcowych monet brązowych i wcze­ wych (Geisslinger 1967, 141 n., nr 22, 28; Godłowski snych solidów do grupy dębczyńskiej zauważa się 1980, 77; Machajewski, w druku). Wspólną ich cechą pewną zbieżność z napływem podobnych monet do było występowanie zapinek zdobionych skandynaw­ kultury wielbarskiej przy czym w tej ostatniej kul­ skim ornamentem typu Sösdala względnie Sösdala turze najpóźniejszą emisją brązową była moneta i Sjöup. Walentyniana II (375 — 392 r.). W podfazie IIa zauważa się powiązanie grupy W podfazie Ilb grupy dębczyńskiej nastąpiły dal­ dębczyńskiej przede wszystkim z kulturą kręgu nad- sze istotne zmiany. Ich przejawem było opuszczenie łabskiego. Znajduje to odzwierciedlenie w zbieżnoś­ osad w Dębczynie, stan. 3 i 6 oraz Lubieszewie, stan. ciach stylistycznych ceramiki naczyniowej, a także 2/A (Wołągiewicz 1968, 141 n.; Machajewski 1984, w używaniu analogicznych metalowych ozdób (God­ 46 n.). Jednocześnie w sąsiedztwie osad dębczyńskich łowski 1970, 56 n.; Wołągiewicz 1981, 210 n.; Macha­ (dorzecze środkowej Parsęty) założono w początkach jewski 1988, 76). Podobna była także recepcja części okresu wczesnośredniowiecznego osadę, skąd pocho­ importów szklanych wytwarzanych w Europie za­ dzi ceramika typu „Dziedzice” (Dębczyno, stan. 10) chodniej (np.: puchary typu Snartemo, czarki typu (Sikorski 1982, 247). Podobna sytuacja, czy wręcz Dębczyno) (Näsman 1984, 71, 8a, 9a; Machajewski, bezpośrednie użytkowanie osady z okresu wędrówek w druku). ludów przez ludność używającą ceramiki typu „Dzie­ Zbliżony charakter znamionują powiązania z kul­ dzice”, miała miejsce w dorzeczu górnej Regi na turą wielbarską, odzwierciedlone częściowo w styli­ osadzie w Łobżanach, stan. 1 (Porzeziński 1980, 128). styce ceramiki naczyniowej i w zestawie metalowych Domniemaną trzecią strefą, gdzie występowały znale­ detali stroju (np. zapinki z łopatkowatą nóżką), ziska ze schyłku starożytności i początku wczesnego wyraźnie zaś w recepcji importowanych naczyń szkla­ średniowiecza było dorzecze środkowej Iny (Łosiński nych pochodzących z warsztatów Europy południo- 1982, 29, ryc. 5). Nie zauważa się jednakże typowych wo-wschodniej (np. puchary typu E 226 — 230) (Näs­ wyłącznie dla tej podfazy form ceramiki naczyniowej, man 1984, 49 n.; Bitner-Wróblewska 1986 — 1990, jak i metalowych detali stroju. Przypuszcza się jedy­ 56 n.; Machajewski, w druku). Jednocześnie w oby­ nie o podobieństwie w technologii pomiędzy cerami­ dwu ugrupowaniach nastąpiły zmiany osadnicze po­ ką grupy dębczyńskiej z fazy II a ceramiką wczesno­ dobnie odzwierciedlone przez porzucanie cmenta­ średniowieczną typu „Dziedzice” (Machajewski, rzysk i pojawienie się skarbów, w grupie dębczyńskiej w druku). typu Trzebiatów-Świelino, w kulturze wielbarskiej Trudne do określenia pozostają w tym czasie typu Kiełpino (Godłowski, 1981, 79 n.; Machajewski, oddziaływania z kręgu nadłabskiego. W podfazie Ilb w druku). Świadectwem owych powiązań było poja­ nie zauważa się wyraźnej kontynuacji względnie wy­ wienie się w grupie dębczyńskiej i w zachodnim kształcenia się nowych nurtów oddziaływań z tej dorzeczu dolnej Wisły metalowych części pasa po­ kultury. Za przejaw incydentalnych jeszcze kontak­ chodzenia zachodniobałtyjskiego, np. dziobowate tów z zachodem uważać należy fragment zapinki okucia pasa (Bitner-Wróblewska 1989, 166, mapa 3). krzyżowatej, luźno znalezionej na cmentarzysku Napływ monet do grupy dębczyńskiej w podfazie z okresu rzymskiego w Dziedzicach, stan. 1, nawiązu- SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 75 jącej do okazów z fazy DIII wg J. Reichsteina Wapno), datowanych na schyłek V w., zasadniczo na (Godłowski 1981, 116, ryc. 32). Pewnym natomiast początek VI w., a w Basenie Morza Bałtyckiego nowym wspólnym rysem, zwłaszcza dla wschodniej nawiązujące do skarbów typu Sandergaard-Rynkeby- strefy kręgu nadłabskiego (międzyrzecze Warno wy, -Gantofta, a także znalezisk złotych naszyjników, dolna Odra) i grupy dębczyńskiej było pojawienie się pochodzących z początku VI w (Geisslinger 1968, skandynawskich elementów kulturowych. Innym był 149, nr 101, 150, nr 107, 151, nr 129; Godłowski 1981, napływ solidów, na Pomorzu Zachodnim zakończo­ 91; Machajewski, w druku). ny emisjami Anastazjusza I (f 518 r.), we wschodniej Na tle filiacji owych cech kulturowych zauważa się strefie kręgu nadłabskiego Justyniana I (f 565 r.) także pewne odmienności. Odzwierciedlają je z jednej (Godłowski 1979, 116, ryc. 32). Natomiast istotnym strony groby spotykane w międzyrzeczu dolnej Wisły czynnikiem dystansującym owe ugrupowania był i Pasłęki, skarb z Fromborka, woj. Elbląg oraz wpływ kultury merowińskiej, we wschodniej strefie zapinki z przedłużoną karbowaną nóżką i zapinka Nadłabia wyraźny i bezpośredni, na Pomorzu Za­ palczasta ze Skowarcza, woj. Gdańsk, nawiązujące do chodnim incydentalny i pośredni (Petersen 1939, bałtyjskiego kręgu kulturowego (Godłowski 1981, Karte 1; Schach-Dörges 1970, 132; Żak 1979, 43 n.). 106), z drugiej zaś groby występujące w międzyrzeczu Z kolei zbieżności pomiędzy grupą dębczyńską dolnej Łupawy i Łeby o powiązaniach skandynaw­ a Dolnym Powiślem w fazie E zauważa się w podob­ skich (Kurzawa, Machajewski, w druku). nym napływie solidów zakończonym monetami Ana­ Spośród zasygnalizowanych tutaj nurtów inspiru­ stazjusza I (t 518 r.) (Godłowski 1981, 99 n., ryc. 24; jących kulturę Pomorza Zachodniego w okresie węd­ Machajewski 1985, 73 n.). Innym wspólnym zjawi­ rówek ludów szczególną pozycję zajmuje nurt skan­ skiem było pojawienie się skarbów, składających się dynawski. z solidów i metalowych ozdób (Radostowo, Karlino,

CHRONOLOGIA ELEMENTÓW SKANDYNAWSKICH

1. OZDOBY STROJU. IV po połowę VI w. Dwie zapinki z nieznacznie przedłużoną główką (ryc. 5A:2 —3), odpowiadające 1.1. Z a p in k i wariantowi la wg A. Bitner-Wróblewskiej (Bit­ Za skandynawskie uważa się 6 zapinek (Głuszyno, ner-Wróblewska 1991, 235, Fig. 7. Por. Schul- obiekt 11 — 4 egz.; Stramnica, grób — 1 egz.; Witkowo, ze-Dörrlamm 1986, s. 60, Abb. 74.), nawiązują do grób — 1 egz.) Trzy następne były prawdopodobnie fibuli z Torslunda (Olandia), Roes (Gotlandia) oraz skandynawskimi (Friedefeld, grób — 3 egz.). Melsted (Bornholm), datowane zasadniczo na 2 poł. Najwcześniejsza jest fibula ze Stramnicy pocho­ V w. (III faza wędrówek ludów w Skandynawii wg E. dząca z przełomu IV i V w. lub z początku V w. (faza Bakki) (Nerman 1935, 68, Fig. 36:367; Klindt-Jensen D względnie I i początek II fazy okresu wędrówek 1957, 117, Fig. 88:1. Por. Bakka 1973, 60). Do tych ludów w Skandynawii wg E. Bakki 1973, 60), od­ zapinek nawiązuje także okaz ze skarbu odlewcy powiadająca gotlandzkim zapinkom równoramien­ z Fromborka, woj. Elbląg, datowany solidem Teodoz- nym z okresu VI : 1 wg B Nermana (1935, Taf. 5). Jest jusza II na połowę V w. (Godłowski 1981, 107, ryc. to jedyny okaz tego typu w południowej strefie Morza 27:5). Natomiast trzecia zapinka, z wyraźnie przed­ Bałtyckiego (ryc. 2, A :5). łużoną główką (ryc. 5A:1), odpowiadająca warian­ Pozostałe zapinki pochodzą z czasów zasadniczo towi 2 (typ bornholmski) wg A. Bitner-Wróblewskiej od połowy V po schyłek lub przełom V i VI w. Fibule (1991, 235) względnie typowi H wg K. Hoilund z pełną pochewką z Głuszyna (ryc. 5A:4) i Witkowa Nielsen (1987, 61, ryc. 10:H), nawiązuje do fibuli (ryc. 2C : 22), w Basenie Morza Bałtyckiego należące z Mollebakken grób 1, Melsted grób 8 oraz ewentual­ do grupy okazów stylistycznie niejednorodnych, na­ nie z Kobbeà grób 11 i Levka grób 2 wszystkie wiązują do zapinek gotlandzkich z okresu VI : 2 wg B. z Bornholmu, które współwystępowały m.in. z zapin­ Nermana (Bjärby, grób 177; Eketorp II — dom D) kami reliefowanymi zbliżonymi do typu El i sprzącz­ (Nerman 1935, 68, Taf. 36, 368 — 370, 374, Näsman kami okrągłymi reliefowanymi zbliżonymi do typu 1977, 342, Fig. 3a.). Także trzy pozostałe fibule A2e wg K. Hoilund Nielsen (Klindt-Jensen 1957, 117, z Głuszyna (ryc. 5A : 1 — 3), o przedłużonej karbowanej Fig. 88:1—3; J. Jespersen 1984 (1985), 104, Fig. 4: i). nóżce i główce, należą do grupy okazów o zróż­ Pochodzić zatem mogą z 2 poł. V w. względnie już nicowanej stylistyce, spotykanych w Skandynawii z początku VI w. (III faza wędrówek ludów w Skan­ a także w kręgu kultury bałtyjskiej w czasie od schyłku dynawii wg E. Bakki; faza 1A na Bornholmie wg 76 HENRYK MACHAJEWSKI

we (Głuszyno, obiekt 11 — 1 egz.; obiekt 19—1 egz. Gorzyno, grób — 2 egz.). Trzy z nich to szpile z główką w postaci stylizowanego ptaka, będące pierwszymi tego typu znaleziskami na południowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego. W Basenie Morza Bałtyckiego występują zasadniczo w V w. Szpile z Gorzyna (ryc. 2D: 19 — 20), datowane na 2 poł. V w., nawiązują do znalezisk z Gotlandii i Fin­ landii (Żak 1962, 133 n.). Natomiast szpila z Głu­ szyna (ryc. 5A:4) z główką w postaci stylizowanego ptaka usytuowanego na prostokątnej podstawce, za­ zwyczaj spotykanej wśród szpil pochodzących z Fin­ landii, nawiązuje do okazu z Hiidentöykku pocho­ dzącego ze schyłku 2 poł. V w. (Gjessing 1931, 54; Erä-Esko 1986, 78, 18, nr 14. Por. Nerman 1940, 113). W Głuszynie znaleziono także szpilę brązową z kulistą główką, datowaną na 2 poł. V w. (ryc. 5B : 1), nawiązującą do podobnych szpil spotykanych na Bornholmie i Gotlandii w V w. (Nerman 1935, 6, Tabl. 11:81; Klindt-Jensen 1957, 75, ryc. 13).

1.3. O k u c ia p a s a W Głuszynie (obiekt 19) w grobie z 2 poł. V w. odkryto antropomorficzne brązowe okucie końca pasa (ryc. 5B:2). Jest to pierwszy okaz tego typu w południowej strefie Morza Bałtyckiego. Stylistycz­ nie nawiązuje do podobnych okuć znanych na Got­ landii (np. Grötlingbo) w okresie V I: 2 wg B. Ner- mana (1935, 78). Niewykluczone jednak, z racji sto­ sunkowo prostego przedstawienia wyobrażonej syl­ wetki, że może jest to jedynie pomorskie naśla­ downictwo wyrobów gotlandzkich.

Ryc. 2 — A: Stramnica, woj. Koszalin, grób szkieletowy (por. 1.4. P a c io r k i m e t a l o w e Katalog: nr 10); B: 13 — 16 Friedefeld, Kr. Randow, grób szkieleto­ Ze skarbu z Karlina, datowanego na przełom wy (por. Katalog: nr 1); C: 22 — 25 Witkowo, woj. Słupsk, z kilku (?) V i VI w. lub na początek VI w. pochodzi złoty grobów; D: 17 — 21 Gorzyno, woj. Słupsk, grób szkieletowy (por. paciorek wykonany ze skręconego spiralnie drutu. Katalog: nr 5) Nawiązuje do podobnych okazów spotykanych na Abb. 2 — A: Stramnica, Woi. Koszalin, Skelettgrab (vergl. Katalog: Fionii (Elsehoved) i na Jutlandii (Linde) w czasie od Nr 10); B: 13—16 Friedefeld, Kr. Randow, Skelettgrab (vergl. schyłku V w. po schyłek VI w. (Żak 1962, 116 n.). Katalog: N r 1); C: 22 — 25 Witkowo, Woi. Słupsk, aus mehreren (?) Gräbern; D: 17 — 21 Gorzyno, Woi. Słupsk, Skelettgrab (vergl. 1.5. P ie r ś c ie ń Katalog: Nr 5) Ze skarbu z Wapna pochodzi złoty pierścień K. Høilund Nielsen 1987, 60. Por. Bakka 1973, 60). w przekroju w kształcie litery „D”, datowany na Za prawdopodobnie skandynawskie uważa się początek VI w. Zbliżone okazy występują na Gotlan­ 3 zapinki krzyżowate z Friedefeld, Kr. Randow (ryc. dii w okresie V I: 2 wg B. Nermana (np. grób z Bars- 2B: 13 —15), dawniej nawiązywane do okazów spotyka­ haldershed, skarb z Ringome) i na Półwyspie Skan­ nych w Szwecji południowej (Eggers 1959, 16; Stjern- dynawskim (Nerman 1935, 75 — 76, 44:425, 428). quist 1961, 35; Schach-Dörges 1970, 70), obecnie 1.6. N a s z y j n ik i określane jako formy izolowane, datowane na 2 poł. Na Pomorzu Zachodnim wystąpiły 3 złote naszyj­ V w. (faza D3 wg J. Reichsteina) (Reichstein 1977, niki z lekko zgrubiałymi końcami, zdobione wątkiem 145; Godłowski 1981, 90). składającym się z półksiężycowatych stempelków, 1.2. S z p il e „plecionki” względnie „wilczych kłów” i „łusek” (Pio­ Z Pomorza Zachodniego pochodzą 4 szpile brązo­ trowice, woj. Koszalin; Radosiew, woj. Piła; Stargard, SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 77

woj. Szczecin). Chronologia tych znalezisk jest niejas­ dotyczy bowiem ujmowania ich w ramach „krótkiej” na, bowiem podobnie jak na całym Pomorzu, skąd (np. Lindquist; Bakka; Godłowski) (Lindquist 1919; pochodzą jeszcze 4 inne okazy, są to znaleziska Bakka 1973; Godłowski 1981) względnie „długiej” jednostkowe (Żak 1962, 121 n.; Godłowski 1981, 94 (Äberg 1924; Mackeprang 1952; Żak 1962) chrono­ n.). W starszej literaturze naszyjniki z Pomorza umie­ logii schyłkowego etapu starożytności w Europie szczano w VI w., zgodnie zresztą z ówczesnymi północnej i zachodniej. Pierwsza interpretacja obec­ poglądami o chronologii okresu wędrówek ludów nie znajduje wyraźniejsze uzasadnienie. Rekapitulując (Aberg 1924; Mackeprang 1952; Żak 1962, 121 n.), dotychczasowe ustalenia, breakteaty z Pomorza Za­ chociaż już wtedy część badaczy datowała je nieco chodniego synchronizuje się ze starszym odcinkiem wcześniej na schyłek V w. i początek VI w. (Lindquist trzeciego okresu ich występowania w Skandynawii, 1919, 65 n.; Nerman 1935, 73). Obecnie, po prze­ co odpowiada III fazie okresu wędrówek ludów prowadzonej korekcie chronologii okresu wędrówek (schyłek V w. — początek VI w.) wg E. Bakki 1973, ludów, akceptację znajduje owo wcześniejsze datowa­ 60 n. Brakteaty z Karlina i dwa mniejsze, w tym jeden nie (Godłowski 1981, 94). Na Pomorze Zachodnie z napisem runicznym, z Wapna nawiązują do okazów naszyjniki napłynęły z Olandii (Radosiew) i Skanii wykonanych w Skanii, pozostałe w tym okaz z napi­ (Piotrowice, Stargard). sem runicznym o brzmieniu WAIGA z m. nieznanej, 1.7. B r a k t e a t y do okazów pochodzących z Olandii (Żak 1962, 121). Z Pomorza Zachodniego znanych jest 11 brak­ teatów (Karlino, woj. Koszalin — 6 egz.; Wapno, woj. 2. ELEMENTY UZBROJENIA Piła — 4 egz.; m. nieznana, woj. Koszalin — 1 egz.). Pochodzą ze skarbów o zbliżonym charakterze ukry­ 2.1. Okucia pochwy miecza tych u schyłku V lub w pierwszych dekadach VI w. Brązowe odlewane trzewiki pochwy miecza, od­ Chronologia brakteatów, podobnie jak złotych na­ powiadające typowi Snartemo (Menghin 1974, 438, szyjników, wywołuje ciągle jeszcze dyskusje. Rzecz ryc. 3; tenże 1983, 123 n., Abb. 73), pochodzą z grobu

Ryc. 3 — Główczyce, woj. Słupsk, z kilku (?) grobów szkieletowych (por. Katalog: nr 2) Abb. 3 — Główczyce, Woi. Słupsk, aus mehreren (?) Skelettgräbern (vergl. Ka­ talog: Nr 2) 78 HENRYK MACHAJEWSKI

3. NARZĘDZIA

3.1. G ładzik kamienny (?) Z Sierakówka, woj. Słupsk, pochodzi domniemany gładzik kamienny z wyrytym napisem runicznym FISL lub FIPL względnie FINL. Analogiczne napisy runicz­ ne odczytano na brakteatach typu C znane z Bürge i Djupbrunns na Gotlandii. Na tej podstawie sądzi się, że gładzik ten może pochodzić z Gotlandii, gdzie został wykonany na początku VI w. (Żak 1962, 158 n.).

4. FORMY GROBÓW

4.1. Bruk dwuwarstwowy z wieńcem nieco od­ dalonym, wraz z pochówkiem szkieletowym, złożo­ nym na pierwotnej próchnicy lub nieco powyżej i przykryty głazami (typ stäk agg) odkryto w Głuszy­ nie, woj. Słupsk (obiekt 11) (ryc. 6). Obiekt ten pochodzi z 2 poł. V w. Jeżeli bruk jednowarstwowy z wieńcem nieco oddalonym na Pomorzu był formą znaną przez cały okres rzymski i wczesną fazę okresu wędrówek ludów (Wołągiewicz 1977, 74, ryc. 36), to bruk dwuwarstwowy z grobem szkieletowym złożo­ nym na pierwotnej próchnicy uważa się za roz­ wiązanie nowe, nawiązujące do obiektów skandynaw­ skich (Gotlandia, Olandia, Bornholm, Skania) zna­ nych tam już w okresie rzymskim (Nerman 1935, 31; Klindt-Jensen 1957, 50, 225; Herteig 1954, 58, ryc. 7; Stjernquist 1970, 99).

4.2. Bruk jednowarstwowy z grobem ciałopalnym, w postaci spalenizny przykrytej głazami, obwiedziony Ryc. 4 — Friedrichsthal, Kr. Schwedt, znalezisko bagienne (por. Katalog: nr 2) wieńcem kamiennym pochodzi z Głuszyna, woj. Słupsk (obiekt 19) (ryc. 7). Datowany jest na 2 poł. Abb. 4 — Friedrichsthal, Kr. Schwedt, Moorfund (vergl. Katalog: Nr 2) V w. Na Pomorzu nie znajduje się do tych form analogii. Znane są natomiast ze Skandynawii, gdzie występują od wczesnego okresu rzymskiego aż po szkieletowego w Główczycach (ryc. 3:10—11) i ze okres wędrówek ludów (Atterman 1935, 137—157; znaleziska bagiennego we Friedrichsthal (ryc. 4:4 — 5). Møllerup 1949, 38 — 45; Keskitalo 1950, 128, ryc. 6; W tej ostatniej miejscowości znaleziono także złote Klindt-Jensen 1957, 218, ryc. 178 — 181). taśmowate okucie górnej partii miecza (ryc. 4:3). Okucia typu Snartemo występują od 2 poł. V w. do początku VI w. w Skandynawii i na wyspach 5. FORMY POCHÓWKÓW brytyjskich. (Menghin 1974, 439. Por. Żak 1962, 82). 5.1. Pochówki szkieletowe z bronią Takie też datowanie przyjąć należy dla okazów znalezionych na Pomorzu Zachodnim. Napłynęły Na Pomorzu Zachodnim, po pięciowiekowej tutaj z Fionii względnie Skanii (Friedrichsthal) przerwie obejmującej okres rzymski, w fazie E okresu oraz Gotlandii lub Bornholmu (Główczyce); (Żak wędrówek ludów wystąpiły pochówki szkieletowe 1962, 93 n.). z bronią. Odkryto je w Główczycach i Witkowie Natomiast złote górne okucie miecza, analogiczne o nieokreślonej (odkrycie amatorskie) liczebności (kil­ do okazu ze Skoldelev na Jutlandii, a przypominające ka?). J. Żak (1962, 48) w przypadku znaleziska także znalezisko ze Sjörup, wytworzone zostało zape­ z Główczyc, bez uzasadnienia wydzielił dwa groby. wne na Jutlandii, zaś na Pomorzu ukryte zostało Z kolei H. J. Eggers (1959, 19) przytoczył informację u schyłku V w. względnie na początku VI w. (Żak 0 odkryciu jeszcze pochówku z bronią w Grąbczynie 1962, 88; Menghin 1983, 138, Abb 78). 1 Rościęcinie; informacje te sformułowane zostały na SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 79

Ryc. 5 — Głuszyno, woj. Słupsk: A: 1 — 11 — grób szkieletowy (obiekt 11); B: 1 — 9 — grób ciałopalny (obiekt 19) — por. Katalog, nr 3 Abb. 5 — Głuszyno, Woi. Słupsk: A: 1 — 11 — Skelettgrab (Objekt U); B: 1—9 — Urnengrab (Objekt 19) — vergl. Katalog, Nr 3

podstawie zbyt ogólnikowych danych. Zatem pew­ (Klindt-Jensen 1957, 236, nr 39) i Skanii (Simirs) nymi pochówkami z uzbrojeniem są znaleziska jedy­ (Stjernquist 1955). W skandynawskich pochówkach nie z Główczyc i Witkowa. składano broń pochodzenia miejscowego i zachod­ Pochówki te, na pewno w przypadku Witkowa, nioeuropejskiego np. z Nadrenii (Almgren, Nerman a prawdopodobnie w przypadku Główczyc, złożone 1923; Nerman 1935; Menghin 1974, 438, ryc. 3). były w skrzyniach kamiennych, nakrytych kilku war­ Podobnej proweniencji była broń spotykana w gro­ stwami bruku kamiennego. Nie znamy zestawu mili­ bach pomorskich. tariów wkładanych do grobu ani też sposobu ich Broń z Główczyc (ryc. 3:1—8) i Witkowa, to ułożenia wokół ciała. miecze obosieczne, pochwy mieczy, groty oszczepów, Ten sposób chowania zmarłych nie znajduje na­ umba, datowane na połowę V w. względnie na 2 poł. wiązań w południowej strefie Morza Bałtyckiego. V w. Znaleziska z Główczyc stanowią wyjątkowo Znany jest natomiast z gotlandzkich cmentarzysk dobrą analogię do militariów z Barshaldershed na w Havor, Korsbetningen, Stora Karlso z 2 poł. Gotlandii z okresu VI: 2 wg B. Nermana (1935, 112). IV w. (Almgren, Nerman 1923, 131, tab. 23; Nerman Natomiast o broni z Witkowa, poza zachowanym 1935, 42, tab. 1) wcześniej także z Olandii (Stor- jedynie jej wykazem, niewiele wiadomo, bowiem po kinge) (Nerman 1935, 114), Bornholmu (Baunegard) odkryciu zaginęła. 80 HENRYK MACHAJEWSKI

Ryc. 6 — Głuszyno, woj. Słupsk: bruk dwuwarstwowy z wieńcem nieco oddalonym, z pochówkiem szkieletowym. 1 — humus; 2 — szarobrunatny piasek; 3 — calec; 4 — spalenizna; 5 — ciemnobrunatny piasek; 6 — brunatny piasek; 7 — metalowe detale stroju; 8 — paciorki szklane; 9 — zasięg grobu szkieletowego; 10 — wieniec kamienny Abb. 6 — Głuszyno, Woi. Słupsk: zweischichtiges Pflaster mit etwas enfernten Kranz und Skelettgrab. 1 — Humus; 2 — graubrauner Sand; 3 — unberührte Erdschicht; 4 — Verbranntes; 5 — dunkelbrauner Sand; 6 — brauner Sand; 7 — Kleiderteile aus Metall; 8 — Glasperlen; 9 — Skelettgrabweite; 10 — Steinkranz SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 8 1

Ryc. 7 — Głuszyno, woj. Słupsk: grób jednowarstwowy z grobem ciałopalnym umieszczonym w warstwie popieliska, przykryty brukiem kamiennym. 1 — humus; 2 — szarobrunatny piasek; 3 — calec, 4 — spalenizna, 5 — wyposażenie grobu; 6 — kości Abb. 7 — Głuszyno, Woi. Słupsk: einschichtiger Grab mit Urnengrab in der Brandstätte, bedeckt mit Steinpflaster. 1 - Humus; 2 - graubrauner Sand; 3 - unberührte Erdschicht; 4 - Verbranntes; 5 - Grabaustattung, 6 - Knochen

11 — Przegląd Archeologiczny Tom 40 82 HENRYK MACHAJEWSKI

5.2. P o c h ó w k i szkieletowe z ł o ż o n e n a p i e r ­ Jednocześnie w skarbie w Świelinie odkryto za­ w o t n y m h u m u s i e lub nieco poniżej zasadniczo po­ pinkę blaszaną typu naddunajskiego z ornamentem zbawione intencjonalnie wykopanej jamy grobowej, wykonanym w stylu Sjörup. Styl ten rozwijał się od przykryte głazami. końca 1 poł. V w. do schyłku V w. lub początku VI w. Na Pomorzu Zachodnim w ten sposób pochowa­ (Nydam II-Sjörup; faza II i początek fazy III okresu no zmarłego w Głuszynie (obiekt 11) (ryc. 6) i praw­ wędrówek ludów wg E. Bakki) na motywach skan­ dopodobnie w Gorzynie, grób bez numeru. Obydwa dynawskich i zachodnioeuropejskich (nadreńskich) pochodzą z 2 poł. V w. W Głuszynie zmarły ułożony (Näsman 1984b, 70 n. Por. Roth 1979, 58 n.; Fabech był na wznak, głową skierowany na północ. Jego 1990, 101 n.). W Skandynawii obydwa style współ- wyposażenie stanowiły cztery zapinki brązowe i szpi­ występowały u schyłku 1 poł. V w. i około poł. V w. la brązowa, wszystkie nawiązujące do okazów skan­ Na Pomorzu owa koegzystencja stylistyczna, przypa­ dynawskich, a także sprzączka żelazna i 5 paciorków dająca na podobny okres czasu, znalazła odzwier­ szklanych. Natomiast w Gorzynie przy zmarłym ciedlenie w skarbie ze Świelina a także w skarbie znajdowała się zapinka brązowa (nadreńska), dwie z Kiełpina, woj. Gdańsk, ukrytego około poł. V w. szpile brązowe (skandynawskie) oraz paciorek bur­ (Godłowski 1981, 79; Por. Lund Hansen 1988, 32). sztynowy i przęślik gliniany. Kompozycje zdobień wykonanych w stylu Sösdala Na Pomorzu Zachodnim nie praktykowano po­ pochodzące z Pomorza Zachodniego znajdują nawią­ dobnego sposobu ukrywania zwłok, chociaż inhuma- zania na Jutlandii i w Skanii (Świelino, Trzebiatów) cję znano tutaj od fazy A3 młodszego okresu prze- (Geisslinger 1967, 139, nr 2, 3, 140, nr 7) oraz drzymskiego po fazę D okresu wędrówek ludów Norwegii (Dębczyno) (Werner 1982, 233, nr 24), (Walenta 1981, 151). Pochówki te nawiązują nato­ natomiast w stylu Sjörup na Olandii i w Czechach miast do form pochówków spotykanych w Skan­ (Svoboda 1965, 83; Werner 1982, 233, nr 25; Macha­ dynawii (Bornholm, Gotlandia) (Nerman 1935, 102; jewski, w druku). Jespersen 1984, 102, ryc. 2). Miejsca ukrywania skarbów (niekiedy pod „duży­ mi” kamieniami) oraz ich zawartość (przede wszyst­

6. S k a r b y kim zapinki) zbliża je do podobnych znalezisk ze W grupie dębczyńskiej wydzielono trzy horyzonty Skanii, Zeelandii, Jutlandii i Schleswigu. Skarb skarbów: (a) skarby srebrnych denarów z III w. z Trzebiatowa nawiązujący do skarbu z Lihme (Jut- (podfaza Ib grupy dębczyńskiej); (b) skarby typu landia północna), ukryty został u schyłku 1 poł. V w. Świelino-Trzebiatów ze schyłku 1 poł. V w. i poł. V w. (Geisslinger 1967, 141, nr 15). Natomiast skarb ze (podfaza Ila); (c) skarby typu Piotrowice i Karlino Świelina, odpowiadający skarbowi w Skanii (Grön- z przełomu V i VI w. oraz początku VI w. (podfaza by), Zeelandii (Skerne), Schleswigu (Ejsbøl Mose II), Ilb) (Machajewski, w druku). Drugi i trzeci horyzont zakopano zapewne około połowy V w. (Geisslinger skarbów wyraźnie odzwierciedla powiązania pomię­ 1967, 141, nr 22, 142, nr 28, 143, nr 38). Okres ich dzy Pomorzem Zachodnim a Skandynawią. ukrywania synchronizować należy na Pomorzu Za­ W związku ze skarbami typu Świelino-Trzebia­ chodnim z procesem wyraźnego rozpraszania się tów uwagę zwraca kwestia skandynawskiego stylu osadnictwa. Szczególnym przejawem tego procesu był zdobniczego typu Sösdala i Sjörup pojawiającego się zanik grobów (Godłowski 1970, 56; Machajewski, na zapinkach odkrywanych w tych skarbach. w druku). Podobne przemiany dokonywały się w tym Styl Sösdala (Nyrup-Sösdala) rozwijał się od schył­ czasie w północno-zachodniej strefie Basenu Morza ku IV w. po schyłek V w. (faza I okresu wędrówek Bałtyckiego (Klindt-Jensen 1957, 147; Stenberger ludów wg E. Bakki) w oparciu o skandynawskie 1977; Strömberg 1961; Leciejewicz 1979, 26). wzorce ornamentyki stempelkowej z późnego okresu Kolejny horyzont skarbów, to znaleziska typu rzymskiego (Näsman 1984b, 70. Por. Roth 1979, Piotrowice i Karlino. Skarby typu Piotrowice two­ 58 n.; Karlson 1983, 163; Andersson 1991, 213 n.). Na rzyły pojedyncze okazy złotych naszyjników, składa­ Pomorzu Zachodnim kompozycje zdobnicze wyko­ ne niekiedy w naczyniach ceramicznych i ukrywane nane w tym stylu w większości opierające się na w torfowiskach lub w pobliżu rzek. Część z nich nieznanych dotychczas tutaj elementach motywów prawdopodobnie celowo uszkadzano. Ukrywano je zdobniczych (np. gwiazda) występowały jedynie na u schyłku V w. lub na początku VI w. Na połu­ zapinkach typu Wiesbaden, pochodzących ze skar­ dniowym wybrzeżu Morza Bałtyckiego podobne zna­ bów w Świelinie i Trzebiatowie oraz z ziemianki nr 22 leziska pochodzą z dorzecza dolnej Pasłęki (4 egz.), na osadzie w Dębczynie, stan. 3, skupionych w mię- z wyłączeniem jednak tam strefy zajętej przez kulturę dzyrzeczu Regi i Parsęty (grupa wschodnia tych zachodniobałtyjską, oraz Meklemburgii (1 egz.) (Żak zapinek wg J. Wernera (1982, 253). 1962, 45; Godłowski 1981, 94 — 95). Niewątpliwie są SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 83 to wytwory pochodzenia skandynawskiego. Naszyj­ północna) i z Radostowa (lewe pobrzeże dolnej Wisły), niki z Pomorza Zachodniego znajdują nawiązania to w przypadku znalezisk złotych naszyjników z do­ w Skanii i na Olandii (Żak 1962, 121 — 132). rzecza dolnej Pasłęki suponować należy o traktowa­ Z kolei skarby z Karlina i zbliżony doń skarb niu ich jako elementu wyznaczającego schyłek po­ z Wapna (Wielkopolska północna) ukrywano pod wiązań owych obszarów z Pomorzem, po których „wielkimi głazami” (Karlino) względnie na nieznacz­ nastąpił tam wyraźny rozwój kultury zachodniobał- nych wyniesieniach terenu (Wapno). Z Karlina po­ tyjskiej związanej z cmentarzyskami m.in. w Nowince chodzą wytwory skandynawskie (brakteaty, paciorki i Łęcze, woj. Elbląg (Godłowski 1981, 111 n.). złote, prawdopodobnie pierścienie), bizantyjskie (soli­ Także w Skandynawii, a szczególnie na wyspach dy) i południowoeuropejskie (pierścienie), natomiast bałtyckich, znaleziska nawiązujące do skarbów typu z Wapna skandynawskie (breakteaty, pierścień) i po­ Piotrowice a zwłaszcza Karlino, przypadają na czas łudniowoeuropejskie (?) (złote pierścienie lub ogniwka wyraźnych przeobrażeń osadniczych, powodowanych łańcucha). W południowej strefie Morza Bałtyckiego, prawdopodobnie wydarzeniami politycznymi, efek­ poza skarbem z Radostowa, woj. Gdańsk, (Godłow­ tem których było m.in. powstawanie tam osad obron­ ski 1981, 93. Por. Łowmiański 1964, 288, przyp. 874), nych typu Eketorp-Ismantorp (Petersen 1954, 1 n,; nie znajduje się do tych znalezisk wyraźniejszych Eketorp 1976; Leciejewicz 1979, 26; Stenberger 1977, nawiązań. Zauważa się je natomiast wśród skarbów 353 n. Por. Engeström 1991, 267 n.). z Bornholmu (Sandergaard), Skanii (Gantofta) i Fio- nii (Rynkeby), zawierających wytwory podobnego 7. Z n a l e z i s k a b a g i e n n e pochodzenia (skandynawskie, bizantyjskie) i w zbliżo­ Odkryto je w Friedrichsthal, Kr. Schwert (ryc. 4). ny sposób ukryte (pod „dużymi” kamieniami) (Geis­ Datowane jest na 2 poł. V w. lub przełom V i VI w. slinger 1967, 149 nr 101, 150 nr 107, 151 nr 129. Por. Podobne znaleziska, składające się ze zdekompleto­ Andren 1991, 248, rys. 3). wanych elementów uzbrojenia, pochodzą ze Schles­ Skarby z Piotrowic i z Karlina wyznaczają na wigu (Nydam II, Ejsbøl, Porskaer) i Skanii (Sjörup) Pomorzu Zachodnim schyłek osadnictwa starożyt­ (Geisslinger 1967, 142 nr 24, 143 nr 38, 39, 168 nr 328). nego, poprzedzający rozwój wczesnośredniowiecznej Północne nawiązania owego znaleziska odzwierciedla kultury słowiańskiej z ceramiką typu „Dziedzice”. zwłaszcza zawartość (uzbrojenie) i jej postać (zdekom­ Jeżeli z podobną kolejnością przemian liczyć należy pletowanie). Podobne znaleziska interpretowane są się w rejonie odkrycia skarbu z Wapna (Wielkopolska jako skarby wotywne (Godłowski 1981, 91).

PRÓBA INTERPRETACJI

W napływie skandynawskich elementów kulturo­ Charakter elementów skandynawskich z pierw­ wych na Pomorze Zachodnie w okresie wędrówek szego etapu odzwierciedla proces przenikania na ludów wydzielono dwa etapy: pierwszy — od przeło­ Pomorze Zachodnie idei zdobniczych i zachowań mu IV/V do poł. V w. (podfaza IIa grupy dębczyń­ związanych z kulturą duchową, dokonujących się na skiej), drugi — od początku 2 poł. V w. do początku bazie istniejących powiązań ekonomicznych. Wystę­ VI w. (podfaza I I b grupy dębczyńskiej). powanie ich w międzyrzeczu Regi i Parsęty znajduje Z etapem pierwszym łączy się zapinkę równo­ zapewne uzasadnienie w fakcie, że tutaj we wczesnej ramienną ze Stramnicy, pojawienie się skandynaw­ fazie okresu wędrówek ludów rozwijało się jeszcze skiego stylu zdobniczego typu Sösdala i Sjörup oraz osadnictwo związane z ludnością grupy dębczyńskiej skarbów typu Trzebiatów-Świelino. Natomiast z eta­ (Machajewski 1988, 67, ryc. 2). pem drugim pozostałe metalowe ozdoby stroju, Ornamentykę w stylu skandynawskim wykonano a także pojawienie się pochówków z bronią, grobów na miejscowych (nadłabsko-pomorskich) zapinkach w obrębie bruków kamiennych, znalezisk wotywnych typu Wiesbaden (w typie Sösdala), wywodzonych oraz skarbów typu Piotrowice i Karlino. Elementy z późnorzymskich form zapinek typu nadłabskiego zaliczone do etapu pierwszego zgrupowane były jedy­ (Werner 1982, 228, ryc. 3; Machajewski, w druku), nie w międzyrzeczu dolnej i środkowej Regi i Parsęty, oraz na naddunajskich zapinkach blaszanych (w typie natomiast do etapu drugiego poza owym między- Sjörup). rzeczem także, w wyraźnym skupisku, w między­ Wpływy skandynawskie odzwierciedlają skarby rzeczu dolnej Łupawy i Łeby, rozproszone zaś pomię­ typu Trzebiatów-Świelino synchronizowane, analogi­ dzy Iną, dolną Odrą i Uecker oraz pomiędzy środ­ cznie do podobnych znalezisk z północno-zachodniej kową Notecią i Wełną (ryc. 8). strefy Basenu Morza Bałtyckiego, z okresem zanika- 84 HENRYK MACHAJEWSKI

Ryc. 8 — Elementy skandynawskie na Pomorzu Zachodnim w okresie od IV/V wieku do początku VI wieku (wykaz stanowisk — por. Katalog) Abb. 8 — Skandinavische Elemente in Westpommern vom 4./5. bis zur Anfang des 6. Jh. (Liste der Fundstellen — vergl. Katalog)

nia grobów lub inaczej rzecz ujmując z procesem substytutu wyposażeń grobowych (Godłowski 1981, przeobrażeń w obrządku pogrzebowym (Nerman 77). 1935; Ravn 1989, 218 n.; Jørgensen 1990, 105; 1991, W związku z pierwszym etapem napływu elemen­ 214 n.). Ten fakt stanowić może jednocześnie pod­ tów skandynawskich zauważa się powiązania Pomo­ stawę do interpretowania przynajmniej części z nich, rza Zachodniego ze Skandynawią południowo-za­ zawierających zwłaszcza metalowe detale stroju, jako chodnią, zwłaszcza Skanią, Zeelandią, wyjątkowo SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 85

z Gotlandią. Owe powiązania częściowo odzwiercied­ dobnie skandynawskimi, lecz o formie grobu od­ la podobna recepcja naczyń szklanych, najpierw z or­ zwierciedlającej powiązania Pomorza Zachodnie­ namentami szlifowanych owali, pochodzących z Eu­ go z Nadłabiem środkowym lub Nadrenią (Müller ropy południowo-wschodniej (Rau 1973, 444, ryc. 1; 1962, 170 n.; Schach-Dörges 1970, 49; Voss 1991, Näsman 1984a, 49 n., mapa 3), później z plastycznymi 194). nićmi szklanymi, nawiązującymi do typu Snartemo Na drugim etapie wytwory pochodzenia północ­ i Dębczyno wytwarzanymi w Europie zachodniej nego przeniknęły także na obszary dotychczas nie (Näsman 1984a, 70 8b, 76 9a). Innym istotnym objęte, przynajmniej od poł. IV do 1 poł. V w., owymi wspólnym rysem był napływ solidów wczesnobizan- oddziaływaniami. Chodzi tutaj zwłaszcza o między­ tyjskich, pozostający w związku z działalnością Hu­ rzecze dolnej Łupa wy i Łeby (ryc. 8). Przejawy nów i Gotów otrzymujących od Cesarstwa Rzym­ wcześniejszych tam skandynawskich inspiracji (z Born- skiego trybuty i podarunki w postaci złota (Iluk 1989, holmu?) pochodzą z 1 poł. III w. Na cmentarzy­ 13 n.). Na Pomorzu Zachodnim pierwszy etap na­ skach w Głuszynie, woj. Słupsk, odkryto grób szkiele­ pływu elementów skandynawskich synchronizuje się towy (obiekt 3) kobiety złożony w płytkiej jamie (0,3 z pierwszą fazą napływu solidów, zakończoną mone­ m), przykryty prawdopodobnie kopcem (?) kamien­ tami Walentyniana III (+ 455 r.) (ryc. 9). Podobne nym, wyposażony w dwie zapinki typu A VII, s. 2, ustanie strumienia owych monet zauważa się w Ska­ zapinkę typu A VI, z krótką pochewką i rozszerzoną nii, a także na Bornholmie (Knapke 1941, 79 — 118; trapezowatą nóżką oraz 27 paciorków szklanych Klindt-Jensen 1957, 145, 117; Gąssowska 1979, mapa i bursztynowych, datowany na początek fazy C2 wg 1; Machajewski 1985, 73). R. Wołągiewicza. Owo współwystępowanie fibul typu Bardziej złożony był charakter znalezisk skan­ AVII, s. 2 i A VI, podobnie jak na bornholmskim dynawskich z drugiego etapu ich napływu, przenika­ cmentarzysku w Slusegård (grób 33, 901, 1236) jących na znacznie rozleglejsze już połacie Pomorza (Klindt-Jensen 1978, 36 Fig. 25: f; 184 Fig. 93:1, Zachodniego. Z tym etapem wiąże się skarby typu 268 Fig. 150:c), przy założeniu jednocześnie o pół­ Piotrowice i Karlino, znaleziska bagienne, różne nocnym pochodzeniu zwłaszcza okazu typu A VI, formy pochówków i grobów oraz ich wyposażenie. może stanowić wykładnię pewnych nawiązań w sty­ Fakt ponownego wystąpienia skarbów, w porów­ listyce wystroju odzieży pomiędzy ludnością z Po­ naniu do skarbów z etapu pierwszego, o odmiennej morza Zachodniego i ze Skandynawii. Sugestia ta jednak zawartości i formie, może sugerować kon­ znajduje uzasadnienie analizując także kierunki roz­ tynuację tej samej idei wyrażającej zmiany w obrząd­ przestrzeniania importów rzymskich związanych ku pogrzebowym. Nie wyklucza się jednakże, dotyczy z falą „duńską” spotykanych m.in. w grobach typu to szczególnie skarbów typu Karlino, że ich ukrywa­ Żegocino-Valloby-Nordrup-Enekrogen-Połowite nie pozostawało w związku także z wydarzeniami (Wołągiewicz 1974, 148, przyp. 41; Machajewski, politycznymi (Łowmiański 1964, 284; Leciejewicz w druku). 1976, 40. Por. Andren 1991, 245 n.). Eksplikację tej Wyraźniejsze zaakcentowanie wpływów z północy interpretacji stanowią prawdopodobnie solidy spoty­ w międzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby nastąpiło kane w tych skarbach. Ze względu natomiast na w okresie od 2 poł. V w. do początku VI w. Na sposób ukrycia, zwłaszcza skarbu z Karlina, wcześ­ czterech cmentarzyskach (Główczyce, Głuszyno, Go- niej także ze Świelina („pod głazami”), sądzi się rzyno, Witkowo) odkryto formy grobów i pochów­ o szczególniejszych podobieństwach pomiędzy Po­ ków oraz ich wyposażenie o wyraźnych nawiązaniach morzem Zachodnim a Bornholmem, gdzie ten spo­ skandynawskich. sób, na tle innych sposobów ukrywania skarbów Pochówki szkieletowe z bronią, złożone niekiedy w Basenie Morza Bałtyckiego był najczęściej stoso­ w skrzyniach kamiennych, na Pomorzu Zachodnim wany (Geisslinger 1967, 32; Godłowski 1980, 92, odzwierciedlały nowe dotychczas tutaj nie praktyko­ przyp. 18). wane zwyczaje obrządku pogrzebowego polegające Z kolei znalezisko bagienne z Friedrichsthal, na wkładaniu do grobu militariów. Znane bowiem określane jako skarb wotywny, znamionują cechy uzbrojenie z Pomorza Zachodniego wiązane z kul­ wyraźnie skandynawskie (uzbrojenie zdekompletowa­ turą oksywską pochodziło z grobów ciałopalnych ne). Zauważa się jednocześnie zbieżność pochodzenia (Wołągiewiczowie 1964, 9 n.; Wołągiewicz 198 lb, 143 owych elementów uzbrojenia i podobnych spotyka­ n.), natomiast z czasów rozwoju kultury wielbarskiej nych w grobach w Skandynawii (Menghin 1974, 439; uzbrojenie znane jest jedynie z dwóch znalezisk Godłowski 1980, 91). nieokreślonych, a mianowicie z Łubiana, woj. Z prawego dorzecza rzeki Uecker pochodzi grób Gdańsk (około 20 grotów, kolec rękojeści miecza) szkieletowy, z zapinkami krzyżowatymi prawdopo­ i z Żarnowca, woj. Gdańsk (4 groty, 2 siekiery, 86 HENRYK MACHAJEWSKI młotek), obydwa obiekty datowane na późny okres skich, to bruki dwuwarstwowe z wieńcem nieco rzymski (Kaczanowski, Zaborowski 1988, 227 n.). oddalonym wraz z pochówkiem szkieletowym (ryc. 6) Pochówki szkieletowe z uzbrojeniem nie znajdują oraz bruki jednowarstwowe z grobem ciałopalnym wyraźnych nawiązań także w południowej strefie w postaci warstwy spalenizny przykrytej głazami Morza Bałtyckiego. Spośród bowiem 6 pochówków obwiedzione wieńcem kamiennym (ryc. 7) (Kurzawa, tego typu odkrytych w Meklemburgii datowanych na Machajewski, w druku). 2 poł. V w. i początki VI w. (Golm; Kittendorf, grób Z tego samego obszaru pochodzą skandynawskie 1,3; Levitzow, grób 2; Schwerin; Teterow) charakter także elementy uzbrojenia (trzewik typu Snartemo), ich wyposażenia znamionuje powiązania raczej z kul­ znane jeszcze ze skarbu z Friedrichsthal, a nawiązują­ turami Nadłabia środkowego i Nadrenii (Voss 1991, ce do okazów gotlandzkich i bornholmskich (Żak 198, ryc. 9). Ponadto w grobach tych brak jest 1962, 82 n.; Menghin 1974, 438, ryc. 3). Tutaj, wytworów pochodzenia skandynawskiego. Ten kieru­ z wyjątkiem zapinek z Friedefeld prawdopodobnie nek powiązań kulturowych odzwierciedlają także północnych, skupione były wszystkie znane z Po­ formy tych grobów. Trzy pochówki prawdopodobnie morza Zachodniego skandynawskie zapinki, szpile, złożone były w trumnach (Kittendorf, grób 1, 3; okucia pasów, nawiązujące do form spotykanych Levitzow, grób 2). Natomiast podwójny pochówek zwłaszcza na Gotlandii, Bornholmie, wyjątkowo z Teterow, wyposażony w elementy alamańskie (spa- w Finlandii. Zauważa się jednocześnie podobieństwo tha) i frankijskie (naczynia szklane i brązowe) złożony w kombinacji, szczególnie z zespołami pochodzącymi był w grobie o konstrukcji składającej się z dwóch z Bornholmu, typów zapinek oraz sposobu ich roz­ głębokich (0,90 m) komór kamiennych. Pozostałe mieszczenia na odzieży (Jespersen 1984, 105, ryc. 5. pochówki (Golm, Schwerin) złożono w jamach bez Por. Menghin 1980, 216, ryc. 204). szczególnej konstrukcji. Podwójne pochówki z uzbro­ Wszystkie znaleziska skandynawskie, pochodzące jeniem składane w skrzyniach kamiennych spotykano z okresu od 2 poł. V w. do początku VI w., odkryto także w Gotlandii w okresie V; 2 wg B. Nermana w międzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby na cmentarzy­ (Almgren, Nerman 1923, 129, ryc. 222; Nerman 1935, sku w Główczycach, Głuszynie, Gorzynie i Witkowie. 35, ryc. 109). Związek ich z grobami z Meklemburgii Na niektórych z nich znaleziono groby powstałe przed w sytuacji wyraźnych tam inspiracji kulturowych połową V w. Wyjaśnienia zatem wymaga kwestia płynących z Nadłabia i Nadrenii wydaje się być kontynuacji i dyskontynuacji użytkowania owych jednak wątpliwy. cmentarzysk w okresie od III w. do początku VI w. Uzbrojenie znalezione w międzyrzeczu dolnej Łu- W przypadku cmentarzyska w Główczycach i Go­ pawy i Łeby (ryc. 3:1—3, 8) było pochodzenia rzynie, odkrytych przypadkowo w XIX w., weryfiko­ nadreńskiego, skąd do Skandynawii przeniknęło za wanych kilkakrotnie w latach 60- i 70-tych XX w., nie pośrednictwem prawdopodobnie Fryzów (Żak 1962, stwierdzono znalezisk sprzed połowy V w 3. 286, Leciejewicz 1979, 28). Jedynie metalowe okucia Natomiast w Głuszynie, gdzie do 1991 r. spenet­ pochew mieczy typu Snartemo wytwarzano w Skan­ rowano wykopaliskowo 1546 m2, odkryto cmenta­ dynawii (Żak 1962, 82 n., Menghin 1974, 439). W tym rzysko birytualne, składające się z 36 grobów, założo­ aspekcie groty oszczepów pozostają trudne do okre­ ne na początku fazy C2 w ujęciu R. Wołągiewicza ślenia (ryc. 3:4 — 7). Owo współwystępowanie w gro­ (Kurzawa, Machajewski, w druku). Za najwcześniej­ bach militariów skandynawskich i zachodnioeuropej­ szy uważa się pochówek szkieletowy (obiekt 3) z za­ skich, analogiczne zresztą jak w skarbie z Friedrich­ pinkami typu A VII, s. 2 i A VI, z krótką pochewką sthal, zauważa się także wśród zespołów w Skan­ i rozszerzoną trapezowatą nóżką. Z fazy C2 pochodzi dynawii. dalszych 30 grobów ciałopalnych popielnicowych W międzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby wystąpiły i bezpopielnicowych, w tym jeden grób bezpopiel- pochówki szkieletowe także bez broni, lecz z metalo­ nicowy przykryty brukiem kamiennym i usytuowany wymi ozdobami stroju pochodzenia północnego, zło­ w centrum kręgu kamiennego o średnicy 5,40 m (o- żone na pierwotnej próchnicy lub nieco poniżej, biekt 9), oraz pochówek ciałopalny, dla którego przykryte głazami (ryc. 6). Groby te, ze względu na przygotowano jamę grobową, tak jakby nastąpić odmienny od dotychczas praktykowanego na Pomo­ miała inhumacja, po czym jednak zmarłego po złoże­ rzu sposób umiejscowienia pochówka, nawiązują do niu do tej jamy spalono, zachowując jednocześnie grobów spotykanych na Bornholmie (Levka, gr. 2) (Jespersen 1984, 102, ryc. 2) i Gotlandii (Lilia Bjärges, 3 E g g e r s 1959, 16; Ż a k 1962, 47. Weryfikacje przeprowadzał gr. 147) (Nerman 1935, 105, ryc. 239). Zespół Ekspedycji Koszalińskiej UAM. Sprawozdania z badań Inna cecha grobów odkrytych w międzyrzeczu znajdują się w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt­ dolnej Łupawy i Łeby o znamionach skandynaw­ ków Archeologicznych w Koszalinie. SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 87 układ elementów wyposażenia (naczynia ceramiczne) przedrzymskiego. Jednocześnie, opierając się na opi­ charakterystyczny przy inhumacji (obiekt 130). nii H. J. Eggersa (1959, 17), że miecze z Witkowa po Ceramika naczyniowa z grobów nawiązuje wyraź­ ich odkryciu nie były zgięte, stanowi to w zasadzie nie do form typowych dla kultury wielbarskiej (na­ jedyną przesłankę ich włączenia do grupy podobnych czynia grupy VI/E, VI z pierścieniowatym dnem, znalezisk znanych z Główczyc. VI/A, VIII/C, XV/A, XVIII/B wg R. Wołągiewicza) Z zachowanych i publikowanych znalezisk po­ (1987, 174). chodzących z grobów w Witkowie najpóźniejsza jest Z początku fazy D pochodzą 3 groby (2 ciałopal­ zapinka z pełną pochewką o nawiązaniach gotlandz- ne i 1 szkieletowy) wyposażone w zapinkę łopat- kich (2 poł. V w.) (Nerman 1935, Tabl. 36:368 — 370), kowatą typu I wg Bitner-Wróblewskiej (1990, 53), najwcześniejszy zaś pucharek szklany typu E 230 dziobowate okucie pasa oraz ceramikę naczyniową (2 poł. IV w.) (Rau 1973, 441); natomiast brązo­ charakterystyczną dla kultury wielbarskiej (naczynia wa sprzączka o szerokim karbowanym kabłąku, po­ grupy VI) względnie dla tej kultury i grupy dębczyń­ dobna do okazów z Bornholmu, Gotlandii, a także skiej (naczynia grupy VII) a także formy obce oby­ Nadłabia i terenów naddunajskich, pochodzi za­ dwu tym kulturom (naczynie wazowate z ornamen­ pewne z połowy lub początku 2 poł. V w. (Nerman tem metopowym) (Por. Slomann 1961, 9, Tabl. 2:4). 1935, tabl. 49:506; Werner 1956, tabl. 41:9, 43:12, Kolejne groby pochodzą dopiero z fazy E. Zało­ 51:4; Klindt-Jansen 1957, 75, ryc. 60:1; Schmidt żone w tym czasie bruki kamienne z pochówkami 1961, 33, ryc. 17a). szkieletowymi i ciałopalnymi, o nawiązaniach skan­ Podsumowując, informacje archeologiczne jedno­ dynawskich, usytuowane były częściowo na grobach znacznie nie umożliwiają wyjaśnienia kwestii kon­ ciałopalnych z fazy C2 i D. tynuacji względnie dyskontynuacji użytkowania Podsumowując, cmentarzysko w Głuszynie zało­ owych cmentarzysk w okresie wędrówek ludów, cho­ żono na początku fazy C2 i użytkowano do początku ciaż sytuacja stwierdzona na cmentarzysku w Głuszy­ fazy D. Z okresu rozwiniętej fazy D (przełom IV/V w. nie stwarza pewne jednak podstawy do supozycji i poł. V w.) brak jest pochówków. Dopiero w fazie o dyskontynuacji cmentarzyska w okresie pomiędzy E (2 poł. V w. — początek VI) założono tu groby rozwiniętą fazą D a początkiem fazy E. w postaci bruków kamiennych. W okresie od fazy C2 Na tle osadnictwa na Pomorzu, w fazie E sku­ po D cmentarzysko to znamionują cechy kultury pisko cmentarzysk w międzyrzeczu dolnej Łupa­ wielbarskiej, natomiast w fazie E kultury skandynaw­ wy i Łeby tworzyło wyspę usytuowaną pomiędzy skiej. osadnictwem ludności grupy dębczyńskiej skupionym Cmentarzysko w Witkowie było badane wykopa­ w międzyrzeczu Regi i Parsęty oraz Iny i dolnej Odry, liskowo w 1904 r., weryfikowane w latach 60- a osadnictwem ludności postwielbarskiej i bałtyjskiej i 70-tych XX w. Odkryć tam miano 200 — 300 naczyń w dorzeczu dolnej Wisły (Godłowski 1981, 101, ryc. oraz 2 kurhany o konstrukcji kamiennej z pochów­ 25). Uzupełnienie obrazu osadnictwa na Pomorzu kami szkieletowymi4. Brak jest jednak wyczerpują­ w fazie E stanowi rozmieszczenie solidów wczesno- cych informacji o tych znaleziskach. Wiadomo jedy­ bizantyjskich, których druga fala napływu na Pomo­ nie, że odkryto tam dwa pochówki szkieletowe („mę­ rze zakończona solidami Anastazjusza I (t 518 r.) ski” i „żeński”), które złożono w skrzyniach kamien­ dotarła zasadniczo w obręb owych skupisk osad­ nych. Udokumentowane elementy wyposażenia, pra­ niczych (ryc. 9) (Godłowski 1981, 99, ryc. 24; Macha­ wdopodobnie pochodzące z kilku grobów, przypada­ jewski 1985, 73). Zauważa się jednocześnie, że na ją na okres od przełomu IV/V w. do początku VI w. obszarze od międzyrzecza Łupawy i Łeby po Pół­ Znaleziono tam także uzbrojenie (miecze, umba, gro­ wysep Helski występowały jedynie solidy łączone ty), które nie zostało jednak nigdy zilustrowane. z pierwszą falą ich napływu zakończoną monetami Informacje o wynikach odkryć w Witkowie w nie­ Walentyniana III (f 455 r.). Niewątpliwie owe różnice których aspektach budzą zastanowienie. Dotyczy to w topografii solidów były w pewnym sensie konsek­ zwłaszcza liczby naczyń mających pochodzić z tego wencją przemian kulturowych dokonujących się cmentarzyska, która wydaje się być znacznie zawyżo­ zwłaszcza w V w. o różnym zasięgu (Godłowski 1981, na, nawet przy założeniu, że cmentarzysko to użyt­ 97). Jednocześnie podkreślona „wyspowość” położe­ kowano nieprzerwanie nawet od młodszego okresu nia cmentarzysk w Główczycach, Głuszynie Gorzynie i Witkowie o podobnym rysie kulturowym, na tle współczesnego im osadnictwa, jakkolwiek mogła po­ 4 E g g e r s 1959, 17; Ż a k 1962, 47. Weryfikacje przeprowadzał zostawać w związku ze specyfiką środowiska natural­ Zespół Ekspedycji Koszalińskiej UAM. Sprawozdania z badań znajdują się w archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt­ nego, to jednak porównując rozmieszczenie tam osa­ ków Archeologicznych w Koszalinie. dnictwa z okresu rzymskiego i z okresu wczesnego 88 HENRYK MACHAJEWSKI

Ryc. 9 — Znaleziska solidów wczesnobizantyjskich na Pomorzu Zachodnim:

1 — Bisenbrow, Kr. Angermünde; 2 — Cisowo, woj. Koszalin; 3 — Darłowo, woj. Koszalin; 4 — Karlino, woj. Koszalin, 5 - Karsibórz, woj. Szczecin, 6 — Kędzierzyn, woj. Koszalin; 7 — Koszalin, woj. Koszalin; 8 — Laski, woj. Koszalin; 9 — Malechowo, woj. Koszalin; 10 — Radewitz, Kr. Randow; 11 — Resko, woj. Szczecin; 12 — Smołdzino, woj. Słupsk; 13 — Starbienino, woj. Słupsk; 14 — Witkowo, woj. Słupsk Abb. 9 — Frühbysantinischen Soliden in Westpommern:

1 — Bisenbrow, Kr. Angermünde; 2 — Cisowo, Woi. Koszalin; 3 — Darłowo, Woi. Koszalin; 4 — Karlino, Woi. Koszalin, 5 — Karsibórz, Woi. Szczecin, 6 — Kędzierzyn, Woi. Koszalin; 7 — Koszalin, Woi. Koszalin; 8 — Laski, Woi. Koszalin; 9 — Malechowo, Woi. Koszalin; 10 — Radewitz, Kr. Randow; 11 — Resko, Woi. Szczecin; 12 — Smołdzino, Woi. Słupsk; 13 — Starbienino, Woi. Słupsk; 14 — Witkowo, Woi. Słupsk

średniowiecza, nie zauważa się podobnej tendencji do chodu pradolinami rzeki Łupawy i Łeby, od południa kształtowania „wysp osadniczych” (Lachowicz 1975, wysoczyzną morenową, od północy pasmem równiny 91, ryc. 36; Olczak 1991, 10, ryc. 1). akumulacyjnej i jeziorami lagunowymi (Jezioro Gar­ Cmentarzyska lokalizowane były w obrębie wą­ dno, Długie, Łebskie), mającymi połączenia z Mo­ skiego pasa pobrzeża na krawędzi nadmorskiej wyso­ rzem Bałtyckim, do których wpływają rzeki Łupawa czyzny morenowej, ograniczonej od wschodu i za­ i Łeba. Nad Jeziorem Gardno znajduje się góra SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 89

Ryc. 10 — Groby z elementami skandynawskimi w międzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby na tle mapy geomorfologicznej.

1 - Głuszyno, woj. Słupsk; 2 - Główczyce, woj. Słupsk; 3 - Gorzyno, woj. Słupsk; 4 - Witkowo, woj. Słupsk. Legenda: 1 - wydmy; 2 - morena denna; 3 - Pradoliny rzeczne; 4 — sandry; 5 — doliny rzeczne; 6 — morena akumulacyjna, spiętrzona; 7 — morenapagórkowata, strefa margialna; 8 — krawędzie erozyjne o wysokości ponad 20 m; 9 — klify; 10 — wał brzegowy (maksymalny zasięg transgresji morskiej) Abb. 10 — Gräber mit skandinavischen Elementen im Zwischenstromland von Niederlupawa- und Lebafluß im Hinsicht der geomorphologischen Karte.

1 - Głuszyno, Woi. Słupsk; 2 - Główczyce, Woi. Słupsk; 3 - Gorzyno, Woi. Słupsk; 4 - Witkowo, Woi. Słupsk. Legende: 1 - Dünen, 2 - Grundmoräne, 3 - Flußurstromtäler, 4 - Sander, 5 — Flußtäler, 6 - gestaute Akkumulationsmoräne, 7 — Hügelmoräne, Randzone, 8 — Erosionsrand von der Höhe über 20 m, 9 — Felssteilküste, 10 — Uferwall (max. Bereich der Meerstransgression)

Rowokół (115 m n.p.m.), jedno z dwóch najwyższych to niewykluczone, że groby z międzyrzecza dolnej wyniesień na Pobrzeżu Pomorza Zachodniego (ryc. Łupawy i Łeby założone po połowie V w., o nawiąza­ 10). niach skandynawskich, mogły być odzwierciedleniem Wskazując na cechy środowiska naturalnego do­ puszcza się prawdopodobieństwo docierania tutaj 5 W tym aspekcie frapująco brzmi teza językoznawców, osadników drogą morską, dzięki sprzyjającemu ukła­ którzy etymologię nazwy Góra Rowokół przekonywająco wywo­ dowi wodnych ciągów komunikacyjnych (morze—je­ dzą ze słownika germańskiego, ściślej skandynawskiego (G r u c z a 1972, 560; M a l i n o w s k i 1986, 175). Jednocześnie ową Górę, ściślej ziora—rzeki) i możliwości prowadzenia nawigacji zaś pobudowaną tam kaplicę, traktowano jako znak nawigacyjny (góra Rowokół)5. Gdyby tę sugestię zaakceptowano, zaznaczając ją na mapach pochodzących z połowy XVI w.

12 — Przegląd Archeologiczny Tom 40 90 HENRYK MACHAJEWSKI przemian osadniczych związanych nie bezpośrednio skupisk osadniczych (Leciejewicz 1979, 9 n.; Ramq- z przemianami dokonującymi się na Pomorzu w ob­ vist 1991, 305). rębie grupy dębczyńskiej lub kultury postwielbarskiej Sytuację w międzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby przynajmniej w czasie od fazy C2 po fazę D. Mogły w fazie E wędrówek ludów, w pewnym sensie, można natomiast pozostawać w związku z przemianami porównać z wydarzeniami w tej samej części Pomo­ dokonującymi się poza Pomorzem, szczególnie na rza we wczesnym okresie rzymskim. Wówczas przy­ wyspach bałtyckich i Skanii w okresie po połowie była tam ludność pochodzenia skandynawskiego za­ V w. (Klindt-Jensen 1957, 147; Leciejewicz 1979, 26; siedliła u schyłku I w. n.e. (schyłek fazy B 1) Pobrzeże Andren 1991, 252 n., ryc. 8). Słowińskie poczynając od jezior lagunowych oraz Konkludując, na drugim etapie napływu elemen­ zasadniczo anekumenę Pojezierza Kaszubsko-Kajeń- tów skandynawskich na Pomorze Zachodnie zauwa­ skiego (strefa C, sporadycznie strefa B osadnictwa ża się, w porównaniu do etapu pierwszego, powiąza­ ludności kultury wielbarskiej wg R. Wołągiewicza) nia ze znacznie rozleglejszym obszarem obejmującym (Wołągiewicz 1986, 63 n., ryc. 14). Wyraźną odmien­ wyspy bałtyckie (szczególnie Bornholm, Gotlandia), ność przybyłej wówczas ludności postrzegano Skanię, ogólnie zachodnią część Basenu Morza Bał­ w związku z jej obrządkiem pogrzebowym, szczegól­ tyckiego, wyjątkowo Finlandię. nie kamiennymi konstrukcjami grobów. Nieznane Nakreślone odmienności charakteru znalezisk były jednocześnie osady odpowiadające tym cmen­ skandynawskich spotykanych w różnych rejonach tarzyskom6. Niezależnie od tych odmienności supo- Pomorza Zachodniego w czasie od przełomu IV/V w. nuje się o kohabitacji z ludnością miejscową (Wołą­ do początku VI., były efektem zapewne różnego giewicz 198 lb, 154). rodzaju oddziaływań. Na znacznej części Pomorza Natomiast we wczesnym średniowieczu (VIII —IX Zachodniego, szczególnie w obrębie osadnictwa zwią­ w.) wpływy z północy zauważalne były w rytuale zanego z ludnością grupy dębczyńskiej, następowało pogrzebowym, ówczesnej gospodarce i strukturze przenikanie i przejmowanie wzorców stylistycznych osadniczej (Łosiński 1974, 159, 1979, 513; Zoll-Ada- oraz pewnych zachowań związanych z kulturą du­ mikowa 1991, 53). Wpływy te jednoznacznie wiąże się chową (symboliczną), zwłaszcza z obrządkiem po­ z rozwojem na Pomorzu osadnictwa ludności skan­ grzebowym i wierzeniami. Ta płaszczyzna powiązań dynawskiej. Procesem tym objęty był obszar pomię­ kulturowych, znajdująca sprzyjające warunki rozwo­ dzy dorzeczem Parsęty na wschodzie a dorzeczem ju w związku z prowadzoną wymianą handlową, Trebel, wyspą Rugią na zachodzie. w której znaczącą funkcję odgrywał złoty kruszec, Niewątpliwie przenikanie ludności z północy została wyraźnie rozbudowana w V i VI w. W rezul­ w czasie od 2 poł. V do początku VI w., na tle tacie powstał obszar o stosunkowo jednolitym ob­ podobnych procesów na Pomorzu mających miejsce liczu kulturowym. Czynnikami zewnętrznymi, kreują­ w okresie rzymskim oraz we wczesnym okresie śred­ cymi owo ujednolicenie, były przemiany kulturowe niowiecznym, było wydarzeniem incydentalnym cho­ dokonujące się z jednej strony w Skandynawii i w re­ ciaż o znamionach tradycji sięgających przynajmniej jonie wschodniokarpacko-nadczarnomorskim, z dru­ wczesnego okresu rzymskiego. giej zaś w kulturze merowińskiej w jej fazie AM Różny wymiar powiązań Pomorza Zachodniego I —AM II wg H. Amenta (1977, 323). i Skandynawii w okresie od IV/V w. do początku VI Zgoła odmienny natomiast wymiar powiązań w., znajduje odbicie w sformułowanej tezie o federaty- z północą odzwierciedla sytuacja nakreślona w mię­ wnym obliczu ludności Pomorza i heterogeniczności dzyrzeczu dolnej Łupawy i Łeby. Na podstawie jej kultury (Machajewski, w druku). Odmienności odmienności rytuału pogrzebowego, wyposażeń gro­ w recepcji nurtu północnego przez ludność Pomorza bów, chronologii i względnej specyfiki w lokalizacji Zachodniego mogły być następstwem pewnych róż­ owych cmentarzysk sądzi się o przeniknięciu tutaj nic w stosunkach społeczno-gospodarczych: z jednej ludności spoza Pomorza, prawdopodobnie ze Skan­ strony w tendencji do względnego ich stabilizowa­ dynawii. Sugestii tej, ze względu na brak osad związa­ nia (obszar pomiędzy Parsętą a Odrą), z drugiej zaś nych z owymi cmentarzyskami nie można podbudo­ ich destabilizowania (obszar pomiędzy Łupawą wać dalszymi argumentami. Nie wyklucza się jednak­ a Półwyspem Helskim). Ów stan wynikał m.in. ze że, że owe międzyrzecze traktowano jako obszar specyfiki lokalizacji, w szerszym zakresie ulegającym refugialny z uwagi na gwałtowność przemian doko­ nujących się na północy w V —VI w., zauważa się 6 Z Wielkopolski północnej (Stroszki, gm. Nekla, stan 1) jednocześnie, że specyfika siedliskowa tych cmen­ znana jest osada związana prawdopodobnie z pobytem ludności tarzysk upodabnia je do niektórych schyłkowo staro­ z północy. Badania mgr A. G alęzowskiej z Muzeum Archeo­ żytnych i wczesnośredniowiecznych skandynawskich logicznego w Poznaniu. Por. M a c h a j e w s k i 1986, 269, ryc. 1—2. SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 91 zmianom ludnościowym i politycznym. Osłabienie sywniej penetrujących w VI —VII w. krąg kultury względnie nawet załamanie się oddziaływań skan­ bałtyjskiej i kultury merowińskiej (Nerman 1929; dynawskich na Pomorze Zachodnie w VI w. pozo­ Żak 1962, 285; Leciejewicz 1989, 324). W miarę stawało w związku z reorganizacją społeczno-gos­ krzepnięcia na Pomorzu nowej wczesnośredniowiecz­ podarczą dokonującą się na Pomorzu w VI-VIII w. nej struktury kulturowej (VIII —IX w.) wzrastało (Leciejewicz 1976, 37; Godłowski 1979, 40), a także także zainteresowanie ową kulturą ze strony Skan­ zmianą kierunku zainteresowań Skandynawii inten­ dynawii.

ZAKOŃCZENIE

J. Żak w pracy o kontaktach zachodniosłowiań- Osłabienie, względnie nawet załamanie się od­ sko-skandynawskich z 1962 r. postawił tezę o han­ działywania skandynawskiego, pozostawało w związ­ dlowym ich charakterze (1962, 288). Z kolei J. Kos- ku z rozległą reorganizacją społeczno-gospodarczą trzewski (1966, 126) dopuszczał możliwość przejścio­ Pomorza Zachodniego przypadającą zasadniczo na wego pobytu Skandynawów na Pomorzu Słowińskim VI w., a jednocześnie zmianą kierunków skandynaw­ w V —VI w. W świetle naszych sugestii obydwie te skich inspiracji następujących u schyłku okresu węd­ propozycje, sformułowane w różnych systemach do­ rówek ludów i na początku okresu Vendel (VI w.). wodzenia, można zaakceptować w tym sensie, że są to W miarę tworzenia się na Pomorzu Zachodnim tezy o tym samym procesie, eksplikujące jednakże nowego wczesnośredniowiecznego układu kulturowe­ różne jego przejawy. Udział bowiem elementów skan­ go ponownie nurt skandynawski staje się widoczny dynawskich w rozwoju kultury Pomorza Zachod­ w VIII —IX w., szczególnie na obszarach, gdzie już niego w okresie wędrówek ludów uważa się zasad­ w okresie wędrówek ludów były zauważalne powią­ niczo za przejaw tradycji w kontaktach pomiędzy zania z północą. tymi obszarami. Szczególny jednakże charakter i za­ W jakim zakresie elementy z północy wpływały kres oddziaływań z północy, a także rola Pomorza na kształtowanie się kultury Pomorza Zachodnie­ w kontaktach Skandynawii z Europą, usytuowanie go — to kwestia wymagająca oddzielnych badań. Pomorza Zachodniego i Skandynawii w strefie podo­ Domniemywać należy o szczególnych inspiracjach bnych oddziaływań kulturowych płynących zwłasz­ w związku z obrządkiem pogrzebowym. cza z regionu karpacko-nadczarnomorskiego spo­ Realizując w praktyce postulat J. Żaka (1962, wodowały, że pomiędzy Pomorzem Zachodnim 289), że w związku z problematyką skandynawską a Skandynawią w okresie od przełomu IV/V w. do należy penetrować wykopaliskowo Pobrzeże Słowiń­ początku VI w., nastąpiła wyraźna filiacja cech kul­ skie, mamy jednocześnie świadomość, że sformuło­ turowych. Zakres owej filiacji może stanowić pod­ wane tutaj na podstawie także nowych odkryć ar­ stawę do supozycji o wytworzeniu się wyraźnych cheologicznych sugestie wymagają jeszcze szczegóło­ więzi kulturowych pomiędzy obszarami na podob­ wej weryfikacji. nym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego. Róż­ nice w recepcji elementów północnych na Pomorzu Zachodnim były następstwem pewnych lokalnych odmienności.

KATALOG

1. Friedefeld, Kr. Randow — grób szkieletowy z dwoma pochów­ 1 złote taśmo wate okucie górnej partii miecza. Elementy kami przykrytymi kamiennym brukiem o wym. 2,0 x 1,5 m. skandynawskie: b, c, d, e. Chronologia: 2 poł. V w. lub przełom Inwentarz: a) 3 brązowe zapinki krzyżowate, b) przęślik V/VI w.; Lit.: Żak 1962, 43 n., ryc. 4. Ryc. 4. kamienny krążkowaty. Elementy skandynawskie: prawdopo­ dobnie zapinki. Chronologia: 2 poł. V w.; Lit.: Eggers 1959, 16 3. Głuszyno, woj. Słupsk, stan. 1 — cmentarzysko birytualne Tabl. 1 :A. Ryc. 2B: 13-16. z konstrukcjami kamiennymi. Obiekt 11 — bruk dwuwarst­ wowy z wieńcem nieco oddalonym, z pochówkiem szkieleto­ 2. Friedrichsthal, Kr. Schwedt — znalezisko bagienne. Inwentarz: wym złożonym na pierwotnej próchnicy i przykryty głazami. a) 3 srebrne okucia pochew mieczy; b) 3 brązowe okucia Inwentarz grobu: a) 3 zapinki brązowe z przedłużoną kar­ pochew mieczy typu Snartemo; c) 1 srebrna nakładka od bowaną główką; b) zapinka brązowa z półkolistym kabłąkiem głowicy miecza; d) 1 brązowa nakładka od głowicy miecza; e) i guzkami na trzpieniu; c) szpila brązowa z główką w postaci 92 HENRYK MACHAJEWSKI

stylizowanego ptaka; d) sprzączka żelazna, jednodzielna ze charakter skarbu (?); 2) elementy ze skarbu: a. Chronologia: zgrubiałą przednią ramą; e) 5 paciorków szklanych, w tym początek VI w. Lit.: Żak 1962, 55 n. 2 typu 18, 3 typu 30b wg Tempelmann-Mączyńskiej. Ele­ menty skandynawskie: 1) forma bruku i grobu; 2) detale 9. Sierakówko, woj. Słupsk — znalezisko jednostkowe. Inwentarz: stroju: a, b, c. Chronologia: 2 poł. V w. Ryc. 5A: 1 — 11. a) gładzik kamienny z pismem runicznym. Elementy skan­ Obiekt 19 — bruk jednowarstwowy z grobem ciałopalnym dynawskie: a (?). Chronologia: V —VI w. (?). Lit.: Żak 1962, 53. umieszczonym w warstwie popieliska, przykryty brukiem ka­ miennym, z wieńcem przykrawężnym. Inwentarz grobu z wars­ 10. Stramnica, woj. Koszalin — grób szkieletowy. Inwentarz: twy popieliska: a) fragment grzebienia; b) fragment jasno­ a) brązowe okucie dziobowate końca pasa; b) 2 zapinki srebrne zielonego naczynia szklanego; c) antropomorficzne brązowe równoramienne; c) 1 zapinka brązowa z rozszerzonym zakoń­ okucie końca pasa; d) szpila brązowa z kulistą główką; e) czeniem nóżki; d) 4 zawieszki srebrne, w tym 2 z paciorkami fragment brązowej taśmowatej blachy; f) pierścień lub ogniwko szklanymi typu 2 i typu 126 wg Tempelmann-Mączyńskiej; e) brązowe; g) 3 wtórnie przetopione paciorki szklane barwy 7 paciorków szklanych i bursztynowych typu 2, 81, 126, 224, jasnozielonej. Elementy skandynawskie: 1) forma bruku i grobu; 389, 392, 393 wg Tempelmann-Mączyńskiej. Elementy skan­ 2) detale stroju: c, d. Chronologia: 2 poł. V w. Ryc. 5B: 1—9. Lit.: dynawskie: c. Chronologia: przełom IV/V w. lub początek V w. Kurzawa, Machajewski w druku. Lit.: Eggers 1959, 22, tabl. 1:2. Ryc. 2A: 1 — 12.

4. Główczyce, woj. Słupsk — dwa groby szkieletowe. Inwentarz 11. Stargard, woj. Szczecin — skarb (?) w pobliżu rzeki Iny. (bez przynależności do zespołów): a) 4 miecze żelazne w tym Inwentarz: a) złoty naszyjnik odm. B. Elementy skandy­ jeden miecz obosieczny (spatha), długości 88 cm, szerokości 4,7 nawskie: 1) charakter skarbu (?); 2) elementy ze skarbu: a. cm, szerokości rękojeści 11 cm z brązowym okuciem kolca Chronologia: początek VI w. Lit.: Żak 1962, 53 n. rękojeści, 2 miecze długości 75,5 cm oraz 80,7 cm, a także fragment jednego miecza; b) 4 groty żelazne długości od­ 12. Wapno, woj. Piła — skarb. Inwentarz: złoty pierścień w prze­ powiednio 36,7 cm, 35,3 cm, 31,3 cm, 30,5 cm; c) 1 sprzączka kroju w kształcie litery „D”; b) 9 małych złotych pierścieni lub brązowa z karbowanym kabłąkiem; d) 1 umbo żelazne spiczas­ ogniw łańcucha (?); c) 4 złote brakteaty, w tym jeden duży te wysokości 8,6 cm, średnicy ronda 14 cm; e) 2 brązowe okucia z uszkiem typu C z wyobrażeniem jeźdźca i napisem SABAR, pochwy miecza typu Snartemo; f) fragment naczynia wazowa- 1 mały z uszkiem typu C z wyobrażeniem jeźdźca, 1 duży tego. Elementy skandynawskie: e. Chronologia: 2 poł. V w. z utrąconym uszkiem typu C z wyobrażeniem jeźdźca. Elemen­ względnie początek VI w. Lit.: Żak 1962, 49; Godłowski 1981, 92. ty skandynawskie: 1) charakter skarbu; 2) elementy ze skarbu, Ryc. 3. a, c. Chronologia: początek VI w. Lit.: Żak 1962, 80 n.; Godłowski 1981, 91, przypis 17. Uwaga: zawartość skarbu 5. Gorzyno, woj. Słupsk — grób szkieletowy „pod kamieniami” cytujemy za Godłowski 1981. Por. Żak 1985, 27 n. lub głazem. Inwentarz: a) paciorek bursztynowy typu 47 le wg Tempelmann-Mączyńskiej; b) przęślik gliniany; c) zapinka 13. Witkowo, woj. Słupsk — dwa groby szkieletowe. Grób męż­ brązowa z pełną pochewką; d) 2 szpile brązowe z główką czyzny — zmarły złożony był w skrzyni o wymiarach 4x4 m, w postaci stylizowanego ptaka. Elementy skandynawskie: nakrytej pięcioma warstwami kamieni, sięgające 3 m wysoko­ d. Chronologia: 2 poł. V w. Lit.: Żak 1962, 47 n. Ryc. 2D: ści; grób kobiety — zmarła złożona była w skrzyni o wymia­ 1 7-2 1 . rach 4 X 2,5 m. Inwentarz: (bez przynależności do zespołu): a) puchar szklany typu E 230; b) zapinka brązowa z pełną 6. Karlino, woj. Koszalin — skarb ukryty „pod dużym głazem”. pochewką; c) sprzączka brązowa owalna o szerokim kar­ Inwentarz: a) 1 solid Walentyniana I (f 375 r.) z uszkiem do bowanym kabłąku; d) umbo żelazne z „walcowatym kolcem”; zawieszenia; b) solid Walentyniana III (t 445 r.) z uszkiem e) 4 żelazne groty oszczepów długości odpowiednio 21,0 cm, do zawieszenia; c) 4 solidy Teodozjusza II (t 450 r.) w tym 22,5 cm, 36,5 cm, 38,5 cm; f) miecz żelazny obosieczny długości 3 zawieszane na rurce; d) 1 solid Leona I (t 474 r.); e) 6 złotych 81 cm; g) miecz żelazny obosieczny zachowany we fragmentach brakteatów typu C; f) wieloboczny złoty pierścień z napisem o długości 8,5 cm, 34,0 cm, 35,0 cm; h) fragment nieokreślonego runicznym; g) podwójnie spiralnie zwinięty pierścień złoty; przedmiotu z brązu z resztkami tkaniny; i) 24 paciorki szklane h) gładki pierścień złoty; i) fragment złotego naszyjnika lub i bursztynowe, w tym 1 typu 198e (?) i 23 typu 438 wg bransolety; j) złoty paciorek ze skręconego spiralnie drutu. Tempelmann-Mączyńskiej; j) 2 fragmenty naczynia ceramicz­ Elementy skandynawskie: 1) charakter skarbu; 2) elementy ze nego. Elementy skandynawskie: 1) forma grobu; 2) detale skarbu: e, f, j. Chronologia: przełom V/VI w. lub początek stroju: b. Chronologia: połowa lub 2 poł. V w. Lit.: Eggers VI w. Lit: Żak 1962, 49n.; Godłowski 1981, 92 n. 1959, 17 n„ tabl. 2:D . Ryc. 2 C :2 2 -2 5 .

7. Piotrowice, woj. Koszalin — skarb (?). Inwentarz: a) naczynie 14. Miejscowość nieznana, woj. Koszalin — znalezisko jednostko­ ceramiczne; b) złoty naszyjnik odm. B. Elementy skandynawskie: we. Inwentarz: a) pojedynczy wisiorek brakteatowy typu 1) charakter skarbu (?); 2) elementy ze skarbu: b. Chronologia: C z wyobrażeniem stylizowanego jeźdźca i napisem runicznym początek VI w. Lit.: Żak 1962, 52 n. WAIDA. Elementy skandynawskie: a. Chronologia: początek VI w. Lit.: Żak 1962, 51. 8. Radosiew, woj. Piła — skarb (?) znaleziony w bagnie. Inwen­ tarz: a) złoty naszyjnik odm. A. Elementy skandynawskie: 1) SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 93

BIBLIOGRAFIA

Skróty E k e t o r p 1976 Eketorp Fortification and Settlement on Öland/Sweden. Bd.R-GK — Bericht der Römisch Germanischen Komission, The Monument, Stockholm. München. E n g e st r ö m J. FAP — Fontes Archaeologici Posnaniensis, Poznań. 1991 Fornborgarna och samhällusutvecklingen under mellersta FPP — Folia Praehistorica Posnaniensia, Poznań. järnäldern, [w:] Samfundsorganisation og Regional Varia­ FS — Frühmittelalterliche Studien, Münster. tion ..., s. 267 — 276. Kultura wielbarska — Kultura wielbarska w młodszym okresie E r ä -E sk o A. rzym skim , t. II. Red.: J. Gurba, A. Kokowski, Lublin. 1986 Doniburg-Gulldynt, „Finskt Museum”, s. 54 — 84. Pzp — Prahistoria ziem polskich, t. V Red.: J. Wielowiejski, F a b e c h Ch. Warszawa. 1990 Sjörup — an Old Problem in a New Light, „Meddelanden Samfundsorganisation og Regional Variation — Samfundsorganisa­ fran Lunds universitets historiska museum 1989—1990”. tion og Regional Variation. Norden i romersk jernal­ New Series 8, s. 101 — 119. der og folkevandringstid. Beretning fra 1. nordiske G ą s so w sk a E. jernaldersymposium på Sandbjerg Slott 11—15 april 1979 Bizancjum a ziemie pólnocno-zachodniosłowiańskie we 1989. Red. Ch. Fabech og J. Rinqtved, Aarhus. wczesnym średniowieczu. Studium archeologiczne, W ro­ ZNUJ — Zeszyty Naukowe UJ, Prace Archeologiczne Kraków. cław. G eisslin g e r H . 1967 Horte als Geschichtsquelle dar gestellt an den völker- Literatura wanderungs- und merowingerzeitlichen Funden des süd­ westlichen Ostseeraumes, „Offa-Bücher”, t. 19, Neu­

A b e r g N . münster. 1924 Der nordiska folvandringstidens Kronologie, Stockholm. G je ssin g G . A lm g r e n O ., N e r m a n B. 1931 Norske og finske fuglenåler, „Universitetes Oldsaksak- 1923 Die ältere Eisenzeit Gotlands, Stockholm. samilings Årsbok”, s. 54 — 73. A m e n t H . G o d ł o w s k i K. 1977 Chronologische Untersuchungen an fränkischen Gräber­ 1970 The Chronology of the Late Roman and Early Migration feldern der jüngeren Merowingerzeit im Rheinland, Periods in Central Europe, ZNUJ, z. 11. Bd.R-GK, t. 57, s. 285-336. 1979 Z badań nad zagadnieniem rozprzestrzenienia Słowian A n d e r sso n K. w V— VII w. n.e., Kraków. 1991 Skandinaviens guldfynd från romersk tid som indikatorer 1981 Okres wędrówek ludów na Pomorzu, „Pomorania An­ på politiska och/eller ekonomiska centra, [w:] Samfunds­ tiqua”, t. X, s. 65 — 129. organisation og Regional Variation..., s. 213—231. 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środ­ A n d r e n A. kowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okre­ 1991 Guld och makt — en tolkning av de Skandinavska sie rzymskim, Wrocław. guldbrakteaternas funktion, [w:] Samfundsorganisation og G r u c z a E. Regional Variation..., s. 245 — 256. 1972 Row okół, [w:] Słownik Starożytności Słowiańskich, t. 4, A t t e r m a n I. cz. 2, Wrocław, s. 560. 1935 Nya fynd från Hovgårdsberg i Vendel, „Fornvännen”, H a n s e n U. L. t. 30, s. 137-157. 1988 Hovedproblemer i romorsk og germansk jernalders Kro­ B a k k a E. nologi i Skandinavien og på kontinent, [w:] Fra Stamme 1972 Goldbrakteaten in norwegischen Grabfunden: Datierungs­ til Stat i Danmark 1. Jernalderens Stammesamfund, fragen, FS, t. 7, s. 53 — 87. Äarhns, s. 21 — 35. Bit n e r -W r ó b l e w sk a A. H en se l W. 1986— Zapinki z gwiaździstą i łopatkową nóżką z południo- 1987 Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, Warszawa. 1990 wo-wschodnich wybrzeży Bałtyku, „Wiadomości Archeo­ H er t eig A. E. logiczne”, t. LI, z. 1, s. 49 — 90. 1954 Romertids gravenlegg Ardfurer og Akerbruck, „Viking”, 1989 Elementy baltyjskie w kulturze wielbarskiej, [w:] Kultura t. 18, s. 3 2 -4 7 . wielbarska..., s. 161 — 177. Il u k J. 1991 Between Scania and Samland. From Studies of Stylistic 1989 Rzymskie solidy na Pomorzu Nadwiślańskim w świetle Links in the Baltic Basin during the Early Migration kontaktów późnego cesarstwa rzymskiego z plemionami Period, „Fornvännen”, t. 86, s. 225 — 241. barbarzyńskimi, [w:] Osadnictwo nad dolną Wisłą w śred­ B u r sc h e A. niowieczu. Red. S. Gierszewski, Warszawa, s. 13 — 34. 1985 Direction of constacts of the Roman Empire with the Jesper sen J. mid-European Barbaricum in the second part of the 3rd 1984 En kvindegrav fra aeldre germans jernalder ved Levka and 4th centuries in the light of coin finds, „Wiadomości Bugt, Bornholm, „Bornholms Museum”, s. 101 — 108. Numizmatyczne”, t. 29, s. 22 — 44. Jø r g e n s e n A. N. E g g e r s H. J. 1991 Kobbeå Grab in — ein reich ausgestattetes Grab der 1959 Grabfunde der Völkerwanderungszeit aus Pommern, „Bal­ jüngeren germanischen Eisenzeit von Bornholm, „Studien tische Studien”, NF, t. 47, s. 13 — 28. zur Sachsenforsung”, t. 7, s. 203 — 239. 94 HENRYK MACHAJEWSKI

J ø r g e n s e n L. nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów 1990 Baekkegård and Glaser gård. Two Cemeteries from the rzym skich w P olsce, Kraków, s. 269 — 298. Late Age on. Bornholm, København. 1988 Untersuchungen zur Genese der Dębczyno-Gruppe, „Zeit­ 1991 Våbengrave og Krigeraristokrati. Etableringen af en cent­ schrift für Archäologie”, t. 22, s. 65 — 82. ralmagt på Bornholm i det 6 .-8 . årh.e.kr., [w:] Høvdin­ w druku Z badań nad chronologią dębczyńskiej grupy kulturowej gesamfund og kongemagt. Red.: P. Mortensen og B. M. w dorzeczu Parsęty, Poznań. Rasmussen. Jysk Arkaeologisk Selskabs Skrifter, XXII: M a c k e p r a n g M . B. 2, Aarhus, s. 109—124. 1955 De nordiske Guldbrakteater, Aarhus. K a c z a n o w s k i P ., Z a b o r o w s k i J. M a l i n o w s k i T. 1988 Bemerkungen über de Bewaffung der Bevölkerung der 1986 Fragmenty dziejów Rowokołu, [w:] Źródła archeologicz­ Wielbark-kultur, [w:] Kultura wielbarska..., s. 221—239. ne i antropologiczne do dziejów Rowokołu, Słupsk, K a r l s s o n L . s. 173-189. 1983 Nordsk Form om djurornamentik, Stockholm. M e n g h i n W. K e s k it a l o O. 1974 Schwertortbänder der Frühen Merowingerzeit, [w:] F est­ 1950 Kaksi rautakuden hautaröykhiötä, Hämeenlinnasta, schrift Joachim Werner. Studien zur Vor- und Frühge­ „Finskt Museum”, t. LVII, s. 72 — 91. schichtlichen Archäeologie, Festschrift für Joachim Wer­ K iv ik o s k i E. ner zum 65 G eburstag, München, t. 3, s. 435 — 469. 1936 Loimafyndet, „Finskt Museum”, t. XLIII, s. 62 — 96 1980 Kelten, Römer und Germanen. Archäologie und Geschich­ K l i n d t -J e n s e n O. te, München. 1957 Bornholm i Folkevandringstiden, København. 1983 Das Schwert im Frühen Mittelalter. Chronologich-ty- K n a p k e W. pologische Untersuchungen zu Langschwerten aus ger­ 1941 Aurei- und Solidi-Vorkommen an der Südküste der Ostsee, manischen Gräbern des 5. bis 7. Jahrhunderts n. Ch., „Acta Archaeologica”, t. 12, s. 79 — 118. Stuttgart.

K o s t r z e w s k i J. M o l l e r u p O . 1966 Pradzieje Pomorza, Wrocław. 1949 Brannßakgraver på Vestland i Eldre Jernalder, „Stavan­ K u r z a w a J ., M a c h a j e w s k i H . ger Museums Årbok”, s. 38 — 45. w druku Sprawozdanie z dotychczasowych badań archeologicznych M ü l l e r A. V. na stanowisku 1 w Głuszynie woj. Słupsk, „Pomorania 1962 Völkerwanderungszeitliche Körpergräber und spätgerma­ Antiqua”, t. XVI. nische Siedlungsräume in der Mark Brandenburg, „Ber­ L a c h o w i c z F . J. liner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte”, t. 2, 1975 Podokres późnolateński i okres wpływów rzymskich, s. 105-189. [w:] Pradzieje Pomorza Środkowego, Poznań. Red.: N ä s m a n U. M. Sikora, s. 87 — 121. 1977 Öland, Eketorp and the Transition between Montelii L e c i e j e w i c z L . Periods VI and VII, „TOR”, XVII, s. 322 — 349. 1976 Słowiańszczyzna zachodnia, Wrocław. 1984a Glas och Handel i senromersk tid och folkvandring stid. En 1979 Normanowie, Wrocław. studie kring glas fran Eketorp II, Öland, Sverige, Uppsa­ 1989 Słowianie Zachodni. Z dziejów tworzenia się średnio­ la. wiecznej Europy, Wrocław. 1984b Zwei Relieffibeln von der Insel Öland, „Praehistorische

L e d e b u r L . Zeitschrift”, t. 59, z. 1, s. 48 — 80. 1840 Ueber ein kürzlich bei Cöslin in Hinter-Pommern ge- N e r m a n B. shehen Goldfund als ersten Fall des Auffindens von 1929 Die Verbindungen zwischen Skandinavien und dem Ostbal­ Goldbracteaten und nordischen Runen auf deutschem tikum in der jüngeren Eisenzeit, Stockholm. Boden, „Monatsberichte über die Verhandlungen der 1935 Die Völkerwanderungszeit Gotlands, Stockholm. Gessellschaft für Erkunde zu Berlin”, s. 131 — 134. 1940 Svenska fågelnålar från folkvandringstid, „Fornvännen”, L i n d q v i s t S. t. 35, s. 113-120. 1919 Den svenska folkvenderingsstilens uppkomst, „Rig”, t. 2, N ie l s e n K. H. s. 6 5 -8 0 . 1987 Zur Chronologie der jüngeren germanischen Eisenzeit auf Ł o s iń s k i Wł. Bornholm. Untersuchungen zu Schmuckgarnituren, „Acta 1974 Srebrny wystrój odzieży z wczesnośredniowiecznego cme­ Archaeologica”, t. 57, s. 47 — 86. n tarzyska w Świelubiu w powiecie kołobrzeskim, „Studia O l c z a k J. Archaeologica Pommeranica”, t. 2, s. 159—175. 1991 Formy osadnictwa na Pojezierzu Zachodniopomorskim we 1979 Skandinavien im frühen Mittelalter im Lichte von For­ wczesnym średniowieczu, Toruń. schungen im unteren Parsęta-Flufigebiet, [w:] Rapports P e t e r s e n E. du IIIe Congrés International d’Archéologie Slave, t. 1, 1939 Der ostelbische Raum als germanisches Kraftfeld im Bratislava, s. 513 — 518. Lichte der Bodenfunde des 6 .-8 . Jahrhunderts, Leipzig. 1982 Osadnictwo plemienne Pomorza (VI —X wiek), Wrocław. P e t e r s e n J.

Ł o w m i a ń s k i H . 1954 Bosetningen i Rogaland i folkevandringstiden, „Viking”, 1964 Początki Polski, t. II, Warszawa. t. 18, s. 1 -2 8 .

M a c h a j e w s k i H . PORZEZIŃSKI A. 1984 Z badań nad formami osad z czasów od II do początków 1980 Z badań nad problematyką osadnictwa najstarszej fazy VI wieku na Pomorzu Środkowym, FAP, t. 33, s. 46 — 54. wczesnego średniowiecza na Pomorzu Zachodnim, „M ate­ 1985 Napływ elementów bizantyjskich na Pomorze w świetle riały Zachodniopomorskie”, t. XXVI, s. 115—144. studiów nad chronologią dębczyńskiej grupy kulturowej, R a m q v is t P . M . FPP, vol. I, s. 7 3 -8 4 . 1991 Perspektiv på regional variation och samhälle i Nordens 1986 Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okre­ folkvandringstid, [w:] Samfundsorganisation og Regional sem rzymskim w Wielkopolsce, [w:] Stan i potrzeby badań Variation..., s. 305 — 318. SKANDYNAWSKIE ELEMENTY KULTUROWE NA POMORZU ZACHODNIM 95

R a u G . W a l e n t a K. 1972 Körpergräber mit Glasbeigaben des 4 nachchristlischen 1981 Obrządek pogrzebowy na Pomorzu w okresie późnolateń- Jahrhunderts im Oder-Weischel-Raum, „Acta Praehistori- skim i rzymskim, „Archeologia Baltica”, vol. V, s. 1 —194. ca et Archaeologica”, t. 3, s. 109 — 214. W e r n e r J. 1973 Facettschliffgläser und die Chronologie der Spätkaiser- 1956 Beiträge zur Archäologie des Attila-Reiches, München. zeit, „Archäologisches Korrespondenzblatt”, t. 3, 1982 Zu einer elbgermanischen Fibel des 5. Jahrhunderts s. 441-445. aus Gaukönigshofen, Ldkr. Würzburg, „Bayerische Vorge­ R a v n L. G. schichtsblätter”, t. 47, s. 225 — 254. 1989 Strandgrave ved Bilidt, „Arkaeologiske skrifter”, t. 3, W o ł ą g i e w i c z R. s. 218-228. 1968 Wstępne wyniki badań w Lubieszowie, pow. Gryfice w la­ R e i c h s t e i n J. tach 1964 — 1968, „Materiały Zachodniopomorskie”, 1977 Die kreuzförmige Fibel. Zur Chronologie der späten t.XIV, s. 141-150. römischen Kaiserzeit und der Völkerwanderungszeit in 1974 Zagadnienie stylu wczesnorzymskiego w kulturze wielbar­ Skandinavien, auf dem Kontinent und in England, Of- skiej, „Studia Archaeologica Pommeranica”, t. 2, fa-Bücher, t. 34, Neumünster. s. 129-152. R o t h H . 1977 Kręgi Kamienne w G rzybnicy, Koszalin. 1979 Kunst der Völkerwanderungszeit. Propyläen Kunstgesch. 1981a Grupa dębczyńska, [w:] Pzp, t. V, s. 210 — 216. Suppl. 4, Frankfurt a. M. —Berlin —Wien. 198lb Kultura wielbarska, [w:] Pzp, t. V, s. 143 — 156.

S c h a c h -D ö r g e s H . 1985 Die Goten im Bereich der Wielbark-Kultur, „Peregrinatio 1970 Die Bodenfunde des 3. bis 6. Jahrhunderts nach Chr. G othica”, vol. VII, s. 63 — 98. zwischen unterer Elbe und Oder, Offa-Bücher, t. 23, 1987 Chronologia ceramiki kultury wielbarskiej w świetle do­ Neumünster. tychczasowego stanu badań, „Archeologia Polski”, S h m i d t B. t. XXXII, z. 1, s. 169-208. 1961 Die späte Völkerwanderunqszeit in Mitteldeutschland, W olągiewiczowie D . R. Halle. 1964 Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej S c h u l z e -D ö r r l a m m M . ery, „Materiały Zachodniopomorskie”, t. IX, s. 9 — 166. 1986 Romanisch oder germanisch? Untersuchungen zu den W y s z o m ir s k a -W e r b a r t B. Armbrust- und Bügelknopfflbeln des 5. und 6. Jahrhun­ 1991 Baltic and Skandinavien Connections in Southern Area of derts n. Ch. aus den Gebieten westlich des Rheins und the Baltic Sea during the Late Iron Age, „Acta Ar­ südlich der Donau, „Jahrbuch des Römisch-Germani- chaeologica Lundensia”, Ser. 8°N ° 20, s. 231 — 247. schen Zentralmuseums Meinz”, t. 33, cz. 2, s. 593 — 720. Voss H. U. S i k o r s k i A. 1991 Bestattungssitten während der späten Römischen Kaiser- 1982 Osada z najwcześniejszej fazy wczesnego średniowiecza und Völkerwanderungszeit in Mecklenburg-Vorpommern. w Dębczynie (stan. 10) na Pomorzu Środkowym, „Spra­ Bemerkungen zum Forschundsstand, [w:] Bestatungswes- wozdania Archeologiczne”, t. 34, s. 247 — 249. sen und Totenkult, Berlin, s. 187 — 208. S l o m a n n W. Z o l l -A d a m i k o w a H. 1961 Buckelurnen aus der Völkerwanderungszeit im Norwegen, 1988 Przyczyny i formy recepcji rytuału szkieletowego u schył­ „Die Kunde”, NF, t. 12, s. 2—15. ku Słowian nadbałtyckich we wczesnym średniowieczu, S t e n b e r g e r M . „Przegląd Archeologiczny”, t. 35, s. 183—229. 1977 Vorgeschichte Schwedens, Berlin. 1991 Problem osadnictwa skandynawskiego na południowych S t j e r n q v i s t B. wybrzeżach Bałtyku w IX —X wieku, „Zeszyty Naukowe 1955 Simirs on cultural connections of Scania in the Roman PU N O ”, N.S., N r 4, s. 5 3 -6 2 . Iron Age, „Acta Archaeologica Lundensia”, Ser. 4, N r 2, Ż a k J. Lund. 1962 Studia nad kontaktami handlowymi społeczeństw zachod- 1961 Über die Kulturbeziehungen der Völkerwanderungszeit, niosłowiańskich ze skandynawskimi od VI do VIII w. n.e., „Die Kunde”, NF, t. 12, s. 16 — 43. Wrocław.

S t r ö m b e r g M . 1976 Kwestia aktualnej chronologii archeologicznej okresu me- 1961 Untersuchungen zur jüngeren Eisenzeit in Schonen. rowińskiego, „Ars Historica”, s. 193—196. Völkerwanderungszeit-Vikingerzeit I, II, „Acta Archaeo­ 1979 Frankijskie elementy kulturowe w kulturze protopolskiej logica Lundensia”, Ser. 4, N r 4, Lund. (V/VI — 1X w.), „Pomorania Antiqua”, t. VIII, s. 43 — 56. S v o b o d a B. 1985 Fundumstände der skandinavischen Goldbrakteaten des 5. 1965 Čechy v dobé stěhováni národu, „Monumenta Archaeolo­ bis 6. Jahrhunderts vom Typ C aus Wapno, Grosspolen, gica”, 13, Praha. „Hikuin”, t. 11, s. 2 7 -3 2 .

SKANDINAVISCHE KULTUREINWIRKUNGEN IN WESTPOMMERN IN DER VÖLKERWANDERUNGSZEIT (2. HÄLFTE DES 4. - ANFANG DES 6. JH.)

Zusammenfassung

Nach der Zusammenstellung des Katalogs der schiede in den Formen berücksichtigend, strebte man skandinavischen Funde hat man versucht ihre Chro­ danach, die Weisen ihres Ankommens in Westpom­ nologie neu zu bestimmen. Gleichzeitig, die Unter­ mern neu zu erklären. 96 HENRYK MACHAJEWSKI

Als Grundlage dafür hat man festgenommen, daß Gürtelbeschläge, Perlen, Ketten, Brakteaten), Ausrüs­ der Anteil der Kultur von skandinavischer Tradition tungsteile (Schwertscheidebeschläge), Werkzeuge in der Geschichte Westpommerns eine ständige Er­ (Steinfeile?) und auch Grab- und Bestattungsformen, scheinung von wechselnder Intensität war. In den Depot- und Moorfunde. Zeiten vor der Vökerwanderungszeit hat sich die Es wurden zwei Etappen der skandinavischen Einwirkung aus Norden in der frühen Kaiserzeit Einwirkungen in Westpommern in der Völkerwan­ betont (Stufe B2a). Am Anfang der späten Kaiserzeit derungszeit ausgesondert: erste — von Wendezeit des dagegen (Stufe Cla) ist sie deutlich schwächer gewor­ 4. zum 5. Jh. an bis zur Mitte des 5. Jh., zweite — vom den. In der späten Kaiserzeit (Stufe Clb-C2) war Anfang der 2. Hälfte des 5. Jh. an bis zum Anfang des dieser Anteil immer schwächer. Die neue Welle der 6. Jh. Mit der ersten Etappe werden einzelne Beklei­ skandinavischen Einwirkungen ist in der Stufe D, vor dungselemente, Eintreten skandinavischer Schmuck­ allem um die Wende der Stufe D zur Stufe E und in art vom Typus Sösdala und Sjörup und Depote vom der Stufe E der Völkerwanderungszeit zu sehen. Typus Trzebiatów-Świelino verbunden, mit der zwei­ Dann ist sie wieder bis zum 8. Jh. schwächer gewor­ ten dagegen die übrigen Kleiderschmuckelemente aus den. Metall, Bestattungen mit Waffen, Gräer innerhalb der In der Fachliteratur hat man den skandinavischen Steinpflaster, Votivfunde und Depotfunde vom Typus Einwirkungen auf die Kultur Westpommerns viel Piotrowice und Karlino. Aufmersamkeit gewidmet. Man unterscheidet zwei In den skandinavischen Einwirkungen aus der Interpretationsrichtungen betreffs Eindringung der ersten Etappe wiederspiegelte sich das Eindringungs­ skandinavischen Kultur in Westpommern: a/ Handels­ prozeß von Schmuckideen und vom mit geistiger austausch, b/ Einsiedlung der Skandinavier in West­ Kultur verbundenen Verhalten, das sich auf Grund pommern. Es wurde auch über die Rolle Pommerns der existierenden Wirtschaftsverbindungen vollzog. in den Kontakten zwischen Skandinacien und an­ Von mehr kompliziertem Charakter waren die deren Regionen Europas gesprochen. Eine einzelne skandinavischen Funde aus der zweiten Etappe, denn Frage bildet Chronologie der aus Norden stammen­ neben der Fortsetzung ihrer Eindringung, was cha­ den Funde. Im Zusammenhang mit der durchge­ rakteristisch für die erste Etappe war, hat man hier führten Korrektur der Chronologie der Völkerwande­ auch mit dem Ankommen der Skandinavier selbst zu rungszeit in Europa hat ihre von J. Żak (1962) tun, besonders in das Zwischenstromland von Nie- angefertigte Datierung an Aktualität verloren. Heute derłupawa- und Lebafluß (Pobrzeże Słowińskie — werden sie mit späteren Suggestionen von J. Żak Słowińskie Küste). (1976, 193, Anmerkung 14) übereinstimmend, um Zusammenfassend, es wiederspiegelt sich in ver­ 20-40 Jahre gesetzt. schiedenen Wegen der Eindringung der skandinavi­ Die skandinavischen Funde aus der Wendezeit schen Einwirkungen in Westpommern die Verwickel- von Stufe D zur Stufe E und aus der Stufe E der heit der Kultursituation um Altertumsende im Ostsee­ Völkerwanderungszeit (Mitte des 5. — Anfang des becken. Der Bereich der Einwirkungen aus Norden 6. Jh.) samt den Elementen aus der Endphase der und auch die Rolle Pommerns in den Kontakten Siedlungen in Dębczyn, Fundstelle 3, 6, in Lubiesze- zwischen Skandinavien und Europa um Wendezeit wo, Fundstelle 2/A und den frühbysantinischen Soli­ vom 4./5. Jh. zum 6. Jh. verursachten die deutliche den mit den spätesten von Anastasius I. (f 518), in Filiation der Kulturmerkmale zwischen Westpom­ Westpommern bestimmen grundsätzlich die alter­ mern und Skandinavien. Auf Grund des Umfang­ tümliche Spätbesiedlung, die für die frühmittelalter­ bereiches dieser Filiation könnte man über die Bil­ liche mit der Keramik Typus Dziedzice (Wołągiewicz dung der deutlichen Kulturverbindungen behaupten, 1981a, 216) vorausgehend war. die zum Zeichen der ähnlichen Etappe in der wirt­ Als Elemente skandinavischer Herkunft in West­ schaftlich-gesellschaftlichen Entwicklung wurden. pommern in der Völkerwanderungszeit werden ge­ nannt: Kleiderschmuck aus Metall (Nadel, Fibeln, Übersetzt von Dorota Piwowar

Adresse des Verfassers: Dr Henryk Machajewski Instytut Prahistorii UAM ul. Św. Marcin 78 61-809 Poznań Polen